Τ Τ Τ Τ ι ΠΤϊΠ ι ΤΤΤι ΤΤΤ ι ί m H rn ir ilV i'i ' ι ϊ ι ' ι ' ι ' ι ' ι ' ι ' ι ' ι ' ι ' ι ‘ ι ‘ ι ' ι ' ι ' ι ' ι ' ι ' ι ‘ ι ' ι 'ι 'Γ Ν μ ι ι ι ι j j l l l l u ι μ ι ι ι μ μ ι ι μ ι μ ι ι ι ι ι ι ι ι μ ι ι ι

ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ

Δ ΈΑφΟΙ

[ Α Ν Α Π Α Ρ Α Σ Τ Α Σ Η Τ Ω Ν Δ Ε Λ Φ Ω Ν ΣΕ Α Ν Α Π Τ Υ Γ Μ Α ]

» Όταν μιλούμε για την Πνϋία και για τους χρησμούς των Δελφών, έχουμε στο νου μας τις μοναδικές εκείνες μέρες που ο δεός ο ίδιος έστελνε τη φωνή του με το στόμα της συνεπαρμένης προφήτισσας.

ΜΑΝΟΛΗΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΣ

ΤΑ ΝΕΑ^ Ε Ν Α Γ Η Σ Κ ΙΕ

ΕΚΔ Ο ΤΙ ΚΗ Α Θ Η Ν Ω Ν Α.Ε.

• €λλάδα

Υπουργείο Τουριστικής Ανάπτυξης Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού

www.visitgreece;gr

ISBN 978-960-469-523-2

9 7 8 9 6 0 4 6 9 5 2 3 2

ΙΕΡΟ TOT ΑΠΟΛΛΩΝΑ

1. Πλακόστρωτη αυλή και στοά μπροστά στην κύρια είσοδο.

2. Ταύρος των Κερκυραίων.3. Χάλκινα αγάλματα αφ ιερω μένα

από τους Αρκάδες.4 . Βάθρο ανδριάντα του

Φ ιλοποίμενος.5. Βάθρα αναθημάτων.6. Ο ικοδόμημα με στοά, α νάθημα

των Σπαρτιατών για τη νίκη τους στους Α ινός Ποταμούς.

6Α. Π ιθανότερη θέση των 37 ή 38 κλασ ικώ ν χάλκ ινω ν αγαλμάτω ν που α φ ιέρ ω σ α ν οι Σπαρτιάτες για τη νίκη τους στους Α ιγός Ποταμούς.

7. Δ ούρειος Ίππος του Αργους.8 . Α νάθημα των Α θηνα ίω ν για τη

νίκη στον Μ αραθώνα.9. Ανάλματα των «Επτά επί

Θήβας», α φ ιερ ω μ ένα α πό τους Αργείους.

10. Αγάλματα των Επιγόνων, α φ ιερ ω μ ένα από τους Αργείους.

11. Αγάλματα μυθικώ ν ηρώων, ανάθημα του Α ρ νους .

12, 13, 14. Κόγχες με αναθήματα.15. Χάλκινα αγάλματα αλόγω ν

και αιχμαλώτων, ανάθημα των Ταραντίνων.

16. Θ ησαυρός των Σ ικυωνίων.17. Θ ησαυρός των Σιφνίων.18. Θ ησαυρός των Μεγαρέων.19. Θ ησαυρός των Συρακουσίων.20. Θ ησαυρός των Κνιδίων.21. Α ιολικός θησαυρός.22. Αναθήματα των Αιτωλών.23. Θ ησαυρός των Θηβαίων.24. Πώρινος θησαυρός των Βοιωτών.25. Θ ησαυρός των Ποτιδαιατών.26. Θ ησαυρός των Αθηναίων.

27. Το Βουλευτήριο της πόλης των Δελφών.

28. Αρχαϊκός θησαυρός κάτω από τε Α σκληπιείο .

29. Πέτρα της Σίβυλλας.30 . Σφ ίγγα των Ναξίων.31. Πέτρα της Λητώς.32. Βάθρο αναθήματος των

Βοιωτών.33. Στοά των Αθηναίων.34. Θ ησαυρός των Κορινθίων.35. Θ ησαυρός των Κυρηναίων.

36. Ο ικοδόμημα που ταυτίζεται με το Π ρυτανείο της πόλης των Δελφών.

37. Θ ησαυρός των Α κα νθ ίω ν και τοι. Βρασίδα.

38. Ά ρμα του Ηλιου, ανάθημα των Ροδίων.

39. Τρίποδας των Πλαταιών.4 0 . Βω μός του Α πόλλω να, ανάθημα

των Χίων.41. Α νδριάντας του Α ιμ ίλ ιου

Παύλου.42. Άγαλμα του Α π όλλω να Σιτάλκα.43. Τρίποδες α φ ιερ ω μ ένο ι από τουςΔ εινομενίδες.4 4 . Αρχαϊκός θησαυρός.45 . Ανδριάντας του Άτταλου Α'.46 . Ανδριάντας του Ευμένη Β'.47. Στοά του Άτταλου Α'.48. Κολόνα με τις τρεις χορεύτριες.49. Α νάθημα του Δαόχου.50. Λέσχη των Κνιδίων. ,51. Ναός του Α πόλλω να. ·52. Δύο θησαυροί. ,53. Θέατρο. ι54. Στοά έξω από τον περίβολο,

προσιτή από τον ο π ισ θόδομο του μεγάλου ναού.

ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ

1. Π λακόστρωτη αυλή και στοά μπροστά στην κύρια είσοδο.

2. Ταύρος των Κερκυραίων.3. Χάλκινα αγάλματα αφ ιερω μένα

από τους Αρκάδες.4 . Βάθρο ανδριάντα του

Φ ιλοποίμενος.5. Βάθρα αναθημάτων.6. Ο ικοδόμημα με στοά, ανάθημα

των Σπαρτιατώ ν για τη νίκη τους στους Α ιγός Ποταμούς.

6Α. Π ιθανότερη θέση των 37 ή 38 κλασ ικώ ν χά λκ ινω ν αγαλμάτω ν που α φ ιέρ ω σ α ν οι Σπαρτιάτες για τη νίκη τους στους Α ιγός Ποταμούς.

7. Δ ούρειος Ίππος του Αργους.8. Α νάθημα των Α θηνα ίω ν για τη

νίκη στον Μ αραθώνα.9. Αγάλματα τω ν «Επτά επί

Θήβας», α φ ιερ ω μ ένα από τους Αργείους.

10. Αγάλματα των Επιγόνων, α φ ιερ ω μ ένα α πό τους Αργείους.

11. Αγάλματα μυθ ικώ ν ηρώων, ανάθημα του Α ργους.

12, 13, 14. Κόγχες με αναθήματα.15. Χάλκινα ανάλματα αλόγω ν

και αιχμαλώτων, ανάθημα των Ταραντίνων.

16. Θ ησαυρός των Σ ικυωνίων.17. Θ ησαυρός των Σιφνίων.18. Θ ησαυρός των Μεγαρέων.19. Θ ησαυρός των Συρακουσίων.20. Θ ησαυρός των Κνιδίων.21. Α ιολ ικός θησαυρός.22. Αναθήματα των Αιτωλών.23. Θ ησαυρός των Θηβαίων.24. Πώρινος θησαυρός των Βοιωτών.25. Θ ησαυρός των Ποτιδαιατών.26. Θ ησαυρός των Αθηναίων.

27. Το Βουλευτήριο της πόλης των Δελφών.

28. Αρχαϊκός θησαυρός κάτω από t c

Ασκληπιείο.29. Πέτρα της Σ ίβυλλας.30. Σφ ίγγα των Ναξίων.31. Πέτρα της Λητώς.32. Βάθρο αναθήματος των

Βοιωτών.33. Στοά των Αθηναίων.34. Θ ησαυρός των Κορινθίων.35. Θ ησαυρός των Κυρηναίων.

36. Ο ικοδόμημα που ταυτίζεται με το Πρυτανείο της πόλης των Δελφών.

37. Θ ησαυρός των Α κα νθ ίω ν και τοι Βρασίδα.

38. Ά ρμα του Ηλιου, α νάθημα των Ροδίων.

39. Τρίποδας των Πλαταιών.4 0 . Βωμός του Α πόλλω να, ανάθημα

των Χίων.41. Ανδριάντας του Α ιμ ίλ ιου

Παύλου.42. Αγαλμα του Α πόλλω να Σιτάλκα.43. Τρίποδες α φ ιερ ω μ ένο ι από τουςΔ εινομενίδες.44. Αρχαϊκός θησαυρός.45. Ανδριάντας του Άτταλου Α ’.46 . Ανδριάντας του Ευμένη Β'.47. Στοά του Άτταλου Α'.48. Κολόνα με τις τρεις χορεύτριες.49 . Α νάθημα του Δαόχου.50. Λέσχη των Κνιδίων.51. Ναός του Α πόλλω να.52. Δ ύο θησαυροί.53. Θέατρο.54. Στοά έξω από τον περίβολο,

προσιτή από τον οπ ισ θ ό δ ο μ ο του μεγάλου ναού.

ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΗ Α.Ε.

ΤΑ ΝΕΑΕΚΔΟΤΗΣ - ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: Π. Ι. ΚΑΨΗΣ

ΤΑ ΝΕΑ£ ε ν α γ η ς ε ι ε

Δ Ο Λ - Π Α Ρ Α Λ Λ Η Λ Ο ΕΚΔΟ ΤΙΚΟ

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΛΟΠΟΥΛΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΜΟΥ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΠΡΟΕΚΤΥΠΩΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ - ΕΚΤΥΠΩΣΗ - ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: ARVATO PRINT / BERTELSMANN

COPYRIGHT © ΓΙΑ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ: ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΗ Α.Ε. ΜΙΧΑΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ 80,115 28

ΤΗΛ: 211 365 7000

ΙΟΥΝΙΟΣ 2009

ΕΚ Δ Ο Τ ΙΚ Η ΑΘΗΝΩΝ Α .Ε .

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΚΔΟΣΕΩΣ: ΧΡΙΣΤΙΑΝΑ Γ. ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΥ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΕΩΣ: ΜΑΡΙΑ ΚΟΥΡΣΗ

ΑΡΧΕΙΟ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ: ΓΕΩΡΓΙΑ ΜΟΣΧΟΒΑΚΟΥ COPYRIGHT © ΓΙΑ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ. ΤΙΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ: ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ

ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ 13. 106 79, ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ: 210 36 08 911. FAX: 210 36 08 914

Π Ε Ρ ΙΕΧΟ Μ ΕΝ Α

Η ιστορία των Δελφών και του ΜαντείουΔΕΛΦΙΚΟΙ Μ Υ ΘΟ Ι.................................................................... 12

Ο ΤΟΠΟΣ........................................................................................13

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΔΕΛ Φ Ω Ν ....................................................... 14

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ Χ Ρ Ο Ν Ο Ι.................................................... 19

Η ΒΕΒΗΛΩΣΗ ΚΑΙ Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΟΥ ΙΕ Ρ Ο Υ ............. 20

Η ΧΡΗΣΜΟΔΟΣΙΑ.................................................................... 20

Τα ΙεράΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΠΡΟΝΑΙΑΣ...................................26

ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΟΣ.................................................29

ΟΙ Α Ν Α ΣΚ Α Φ ΕΣ......................................................................35

Το ΜουσείοΚΛΕΟΒΙΣ ΚΑΙ Β ΙΤ Ω Ν ............................................................38

ΜΕΤΟΠΕΣ ΤΟΥ ΘΗΣΑΥΡΟΥ ΤΩΝ ΣΙΚΥΩΝΙΩΝ.............. 39

Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ Σ ΙΦ Ν ΙΩ Ν ............................................. 4 0

ΤΑ ΕΝΑΕΤΙΑ ΓΛΥΠΤΑ........................................................... 41

Η Ζ Ω Φ Ο Ρ Ο Σ .............................................................................41

Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ..........................................43

Θ ΗΝΙΟΧΟΣ................................................................................ 4 4

ΤΟ ΑΝΑΘΗΜΑ ΤΟΥ ΔΑΟΧΟΥ............................................. 45

ΟΙ «ΧΟΡΕΥΤΡΙΕΣ».................................................................. 46

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΑ ΑΝΑΘΗΜΑΤΑ . . . . 47

Αναπαραστάσεις & κατόψεις.................................................5ο

Οι εικόνες 58

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

ΔΕΛΦΙΚΟΙ ΜΥΘΟΙ«Πρωτομάντισσα» στο δελφικό ιερό στάθηκε η μάνα των θεών, η Γη. Ύστερα, τη θέση της την πήρε η κόρη της, η Θέμις· τρίτη στη σειρά ήρθε μια άλλη κόρη της Γης, η Τι­τάν ίς Φοίβη, αυτή που χάρισε γενέθλιο δώρο στον Απόλ­λωνα το επώνυμο Φοίβος. Αυτά μαθαίνουμε από το στό­μα της προφήτισσας της Πυθίας, που ανοίγει το αισχύλειο δράμα των Ευμενιδών. Πως ο Απόλλων έστησε εκεί τον πρώτο ναό του και ύστερα σκότωσε τη φοβερή δράκαι­να (το θηλυκό φίδι) κοντά σε μια πηγή, μας το ιστορεί ο παλαιός ομηρικός ύμνος στον Απόλλωνα. Αργότερα οι άνθρωποι πίστευαν πως το φίδι αυτό ήταν αρσενικό και φοβερό, ο ονομαστός Πύθων, φύλακας του μαντείου της Γης και πως η μάχη που έκανε ο νέος θεός που έφτασε από το βορρά, από την κοιλάδα των Τεμπών, για να το εξο­ντώσει ήταν τρομερή. Ακόμη πίστευαν πως, θεός αυτός, ωστόσο πειθάρχησε στη θεϊκή αρχή, που ο ίδιος έθεσε, να εξορίζεται όποιος έχει μολύνει τα χέρια του με φόνο, έφυ­γε για οχτώ χρόνια και δούλεψε υποταχτικός στο βασιλιά των Φερών, τον Άδμητο, να εξαγνισθεί από το μίασμα του φονικού αίματος· και ξαναγύρισε, αγνός πια και καθαρός, μόνος κύριος στο δελφικό μαντείο.

Τέτοια διηγούνταν οι παλιοί για την αρχή του θρυλι­κού μαντείου. Όμως και για τον τόπο τον ίδιο, που είναι μοναδικός και συγκλονίζει αυτόν που τον πατά για πρώτη φορά, είχαν να πουν μιαν άλλη ιστορία. Ο Ζευς, θέλοντας να βρει το κέντρο της γης, έστειλε από τις δυο άκρες του κόσμου δυο αετούς· τα ιερά πουλιά συναντήθηκαν στους Δελφούς, που σήμαινε πως εκεί ήταν ο «ομφαλός» της γης· γΓ αυτό μέσα στο ιερό του Απόλλωνος ήταν στημένος από πανάρχαια χρόνια ένας ομφαλός, και τάματα στο σχή­μα του ομφαλού προσφέρονταν στο δελφικό μαντείο από

12 —

Δ Έ Λ φ Ο Ι

τους ευλαβικούς προσκυνητές όλου του κόσμου [14]. Γιατί το απολλώνιο αυτό μαντείο ήταν φημισμένο και σεβαστό σε όλη τη γη· όχι μονάχα οι Έλληνες, μα και οι βάρβα­ροι μονάρχες έστελναν τους ανθρώπους τους να πάρουν χρησμό απ' αυτό, και την ευγνωμοσύνη τους την έδειχναν στέλνοντας βαρύτιμα δώρα και αναθήματα στο θεό.

Ο ΤΟΠΟΣΑυτά μας λένε οι μύθοι που πίστευαν οι αρχαίοι για τον Απόλλωνα, για τους Δελφούς και για το φημισμένο μα­ντείο τους. Προτού όμως μιλήσουμε για τη λατρεία και για το ιερό, πρέπει να δούμε τον τόπο τον ίδιο, αυτόν που θεωρήθηκε το κέντρο της Γης [1]. Η συνηθισμένη πρό­σβαση των Δελφών από τη στεριά είναι από το δρόμο που σκαρφαλώνει από τη Βοιωτία προς την Αράχοβα και μετά κατεβαίνει δυτικά. Είναι ο ίδιος δρόμος που ακολού­θησε και ο θεός όταν πρωτοήρθε στους Δελφούς, όπως μας πληροφορεί ο ομηρικός ύμνος στον Απόλλωνα. Μια άλλη πρόσβαση είναι από τον Κορινθιακό κόλπο, και αυ­τήν χρησιμοποίησαν οι πρώτοι ιερείς του Απόλλωνα που ήταν Κρήτες. Τώρα ο επισκέπτης συναντά ένα τοπίο που το περιγράφει ζωηρά ο ομηρικός ύμνος: «Σκαρφάλωσες γοργά (απευθύνεται στον Φοίβο) τρέχοντας πάνω από τις βουνοκορφές και έφτασες στην Κρίσα κάτω από τον Παρ­νασσό τον σκεπασμένο με χιόνια, σε μια πλαγιά που βλέπει δυτικά και όπου ένας μεγάλος βράχος κρέμεται από πάνω, ενώ κάτω απλώνεται μια βαθιά άγρια κοιλάδα. Εκεί ο βα­σιλιάς Φοίβος Απόλλων αποφάσισε να αποκτήσει έναν ωραίο ναό...».

Όποιος αντικρίσει για πρώτη φορά τον τόπο μένει κα­τάπληκτος. «Σαν να έχει ανοίξει ο τόπος στα δυο από έναν κοσμογονικό σπασμό, ένα τεράστιο βαθύ χάσμα αποτελεί

— 13

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

την κοιλάδα αυτή... Και μόλις φτάσουμε στη ρίζα των δυο Φαιδριάδων, εκεί ακριβώς που βρίσκεται η πηγή της Κα­σταλίας, αντικρίζομε κάτι που θαρρείς πως είναι το χάσμα των χασμάτων: τους δυο βράχους τους χωρίζει ένα τρο­μαχτικό φαράγγι, στενό κι απάτητο, — το Αρκουδόρεμα, όπως το λένε σήμερα, — που συνεχίζεται ως κάτω στην πλαγιά βαθιά μέσα στο λόγγο» (Χρ. Καρούζος). Εκεί, στο μυχό του φαραγγιού, εκεί που σμίγουν οι δυο βράχοι, στη ρίζα του ανατολικού, του Φλεμπούκου (της αρχαίας Υά- μπειας), βγαίνει απροσδόκητα το πιο κρυστάλλινο νερό: το νερό της Κασταλίας, της φημισμένης κρήνης, όπου πλένο­νταν όλοι, ιερείς και προσκυνητές, προτού μπούνε στο ναό [9]. Στην άλλη μεριά, τη δυτική, της Ρόδινης, όπως λέγεται ο βράχος αυτός, απλώνεται στο ανηφορικό άνοιγμα το ιερό του Απόλλωνος, το πιο φημισμένο ιερό της αρχαίας Ελ­λάδας. Και κάτω, η βαθιά κοιλάδα του Πλείστου προχωρά καταπράσινη από τα λιόδεντρα για ν' απλωθεί στον κάμπο της Ιτέας ως τη θάλασσα [1].

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΔΕΛΦΩΝΗ ιστορία των Δελφών είναι δεμένη με την ιστορία του ιερού και του μαντείου' ακριβέστερα θα λέγαμε πως δεν υπάρχουν οι Δελφοί, παρά μονάχα σαν ένα πόλισμα που ζει στη σκιά του ιερού. Οι αρχαιολογικές ανασκαφές απο­κάλυψαν την ύπαρξη ενός ασήμαντου χωριού, που απλώ­νεται στη θέση του ιερού — και ανατολικότερα — από το 1400 π.Χ. περίπου. Το χωριό αυτό καταστρέφεται στο τέλος των μυκηναϊκών χρόνων και ξαναρχίζει τη ζωή του μέσα στα γεωμετρικά χρόνια, τότε που ριζώνει και η λα­τρεία του Απόλλωνα. Από την εποχή αυτή και ύστερα οι Δελφοί αποκτούν φήμη και δύναμη παγκόσμια, όσο κα­νένας άλλος τόπος στην Ελλάδα, κι όμως εξακολουθούν

14 —

Δ Έ Α φ Ο Ι

να παραμένουν πάντα μια μικρή, ολιγάνθρωπη πολιτεία· ακόμα και στον 4ο αι. π.Χ. μόλις που φτάνουν τους 700 ελεύθερους πολίτες. Ασήμαντη θα έμενε μια τέτοια πολι­τεία, χτισμένη επάνω σ' έναν άγονο βράχο στις απόμερες πλαγιές της Κίρφεως, χωρίς την παρουσία του θεού που χρησμοδοτούσε από το περιλάλητο μαντείο του με το στό­μα της Πυθίας. Όμως μέσα σε 25ο χρόνια έγιναν γΓ αυτήν τέσσερις ιεροί πόλεμοι και στο τέλος προκάλεσε την κατα­στροφή των Φωκέων.

Δεν είναι εύκολο να δώσουμε μέσα σε λίγες γραμμές την ιστορία των Δελφών ούτε να ερμηνεύσουμε τη σημα­σία που είχε από τα πιο πρώιμα χρόνια ο δελφικός χρη­σμός για τους Έλληνες. Είναι ανάγκη όμως να πούμε πως το δελφικό μαντείο δεν στάθηκε ουδέτερο στις ιστορικές τύχες του Ελληνισμού και δεν περιορίστηκε στον παθητι­κό ρόλο μιας προφητικής συμβουλής. Κατά τρόπο μονα­δικό και σχεδόν ανεξήγητο για μας, η δελφική συμβολή σε πολεμικές και ειρηνικές επιχειρήσεις, σε πολιτικές και πολιτειακές διαμάχες, σε πνευματικές και θρησκευτικές αναζητήσεις στάθηκε πάντοτε βαρυσήμαντη και αποφα­σιστική στον ελληνικό κόσμο. Υπάρχει όμως ένας βασικός παράγοντας που μπορεί κάπως να εξηγήσει τη μοναδική θέση που κατέλαβε το δελφικό ιερό στην ελληνική ιστο­ρία. Στην κεντρική Ελλάδα υπήρχε μια Αμφικτυονία με έδρα το ιερό της Δήμητρας στην Ανθήλη, μια μικρή πόλη κοντά στις Θερμοπύλες. Στον 7ο αι. π.Χ. η έδρα της Αμ- φικτυονίας μεταφέρθηκε στο ιερό του Απόλλωνα στους Δελφούς. Η Αμφικτυονία, λοιπόν, ανακήρυξε τους Δελ­φούς ανεξάρτητη πόλη - πράγμα το οποίο σήμαινε πως δεν υπάγονταν πια στο κράτος των Φωκέων - και περι­έλαβε το ιερό κάτω από την προστασία της. Παρόμοιες Αμφικτυονίες υπήρχαν και σε άλλα μέρη της Ελλάδος.

— 15

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

Όμως την Αμφικτυονία των Δελφών δεν την αποτελούσαν αντιπροσωπείες από πόλεις-κράτη, αλλά από τα «έθνη» των Ελλήνων, με άλλα λόγια, τις αρχαίες φυλές που αποτε­λούσαν το κύριο σώμα του Ελληνισμού: Αινιάνες, Αχαιοί, Φθιώτες, Δόλοπες, Δωριείς, Θεσσαλοί, Ίωνες, Λοκροί, Μαλιείς, Μαγνήτες, Περραιβοί, Φωκείς. Έτσι, το ιερό του Απόλλωνα έγινε το θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο του Ελληνισμού — μια θέση που κανένα άλλο ιερό δεν μπο­ρούσε να διεκδικήσει.

Στα χρόνια του μεγάλου αποικισμού (τέλη 8ου αι. / 7ος αι. π.Χ.) οι ελληνικές πόλεις που αποφασίζουν να στείλουν αποίκους σε μια μακρινή γη καταφεύγουν στο δελφικό μα­ντείο για να χρησμοδοτήσει πού πρέπει να πάνε και ποιος να γίνει ο «οικιστής» (αρχηγός και ιδρυτής της αποικίας). Οι Συρακούσες, ο Κρότων, η Κυρήνη, η Θάσος, είναι με­ρικές από τις πιο γνωστές αποικίες που χρωστούσαν την ύπαρξή τους στη σοφή συμβουλή του Φοίβου. Πολλές άλλες αποικίες πήραν την ονομασία τους από το όνομα του θεού: Απολλωνία. Όλες αυτές οι πόλεις τιμούσαν τον Απόλλωνα με την επωνυμία «Αρχηγέτης», που σημαίνει πρώτος ηγεμών. Έτσι, η ακτινοβολία και η φήμη του θεού και του μαντείου του απλώνεται πέρα από τα όρια της μη- τροπολιτικής Ελλάδας σ' Ανατολή και Δύση. Στις αρχές κιόλας του 7ου αι. π.Χ. ο θρυλικός βασιλιάς της Φρυγίας, ο Μίδας, στέλνει ευλαβικό αφιέρωμα στον Πύθιο Απόλ­λωνα τον βασιλικό του θρόνο. Και στα ίδια περίπου χρόνια, ο άλλος θρυλικός βασιλιάς, ο ιδρυτής της δυναστείας των Μερμναδών και πρόγονος του Κροίσου, ο Γύγης (675 π.Χ.), αφιερώνει στο θεό θαυμαστά ολόχρυσα αναθήματα. Και ο Κύψελος, ο φημισμένος και πάμπλουτος τύραννος της Κορίνθου, χτίζει στο δελφικό ιερό τον πρώτο «θησαυρό», ένα μικρό ναόσχημο οικοδόμημα, που ήταν το ίδιο ανά­

16 —

Γ

θημα στο θεό και συγχρόνως στέγαζε τα άλλα πολύτιμα αναθήματα που αφιέρωνε η κάθε πόλη στο ιερό.

Έτσι μεγάλωνε η δόξα και η δύναμη και ο πλούτος του δελφικού ιερού. Φαίνεται όμως πως οι Φωκείς της Κρίσας θέλησαν να εκμεταλλευθούν τη θέση τους και φορολογού­σαν βαριά τους πιστούς που περνούσαν από την περιοχή τους, από το λιμάνι της Κίρρας, για να πάνε στο μαντείο.Οι Δελφοί ζήτησαν τη βοήθεια της Αμφικτυονίας και έτσι κηρύχθηκε ο πρώτος ιερός πόλεμος, που κράτησε δέκα ολόκληρα χρόνια και τελείωσε στα 591 π.Χ. με την ολοκλη­ρωτική καταστροφή των Κρισαίων' η Κίρρα και η Κρίσα καταστράφηκαν και η γη τους αφιερώθηκε στους θεούς των Δελφών. Τότε οι Αμφικτύονες αναδιοργάνωσαν τα Πύθια, τη γιορτή που γινόταν κάθε 8 χρόνια σε ανάμνηση της επιστροφής του θεού από την εκούσια φυγή του ύστε­ρα από το φόνο του Πύθωνα. Από το 582 π.Χ. τα Πύθια τελούνται κάθε τέσσερα χρόνια και δίπλα στον παλιό μου­σικό αγώνα προστίθενται αγώνες γυμνικοί και ιππικοί.

Η φήμη του ιερού ξαπλώθηκε σ' όλο τον κόσμο και τα αναθήματα που δεχόταν ξεπερνούν και την πιο τολμηρή φαντασία. Ο Κροίσος, ο βασιλιάς της Λυδίας, διάσημος για τα πλούτη του, έστειλε πολλών ειδών αφιερώματα, με πιο λαμπρό απ' όλα ένα λιοντάρι από συμπαγή χρυσό που ζύγιζε γύρω στα 250 κιλά και ήταν τοποθετημένο πάνω σε μια πυραμίδα 117 πλίνθων από «λευκό χρυσό» (μίγμα χρυσού και αργύρου). Ακόμα, δυο μεγάλους κρατήρες, έναν χρυσό και έναν αργυρό, που τοποθετήθηκαν δεξιά και αριστερά από την είσοδο του ναού. Όταν ο πώρινος ναός του Απόλλωνα καταστράφηκε από πυρκαγιά στα 548 π.Χ., όχι μόνον οι Έλληνες, αλλά και ξένοι ηγεμόνες, όπως ο Κροίσος της Λυδίας και ο Άμασις της Αιγύπτου, έκαναν μεγάλες δωρεές για να χτιστεί ο νέος ναός που κόστισε

Δ Έ Λ φ Ο Ι

— 17

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

300 τάλαντα, το αντίστοιχο πολλών δισεκατομμυρίων ση­μερινών δραχμών. Οι Αλκμεωνίδες, η μεγάλη αθηναϊκή οικογένεια που είχε εξοριστεί από τον Πεισίστρατο και τους γιους του, ανέλαβε το χτίσιμο του ναού. Αντί για πωρόλιθο, όπως πρόβλεπε η συμφωνία, χρησιμοποίησαν μάρμαρο για την πρόσοψη του ναού.

Στα κρίσιμα χρόνια των Περσικών πολέμων, το μα­ντείο κλονίστηκε αρκετά από τους ισχυρούς κατακτητές. Οι προφητείες και συμβουλές του δεν ανταποκρίνονταν στο υψηλό εκείνο ηθικό το τόσο χαρακτηριστικό των Ελ­λήνων που μάχονταν «υπέρ πάντων». Το ίδιο το ιερό γλίτω­σε τη λεηλασία από τους Πέρσες χάρη στη θαυματουργή παρέμβαση του θεού: τεράστιοι βράχοι κύλησαν από τις Φαιδριάδες και έκαναν τον εχθρό να φύγει πανικόβλητος. Μπορεί το μαντείο να έδειξε κάποια αδυναμία την ώρα της κρίσης, αλλά η πίστη των Ελλήνων στον Φοίβο παρέμεινε ακλόνητη: με την άσβηστη φλόγα του ναού ξανάναψαν τους βεβηλωμένους βωμούς των ιερών και έστειλαν στο θεό λαμπρά αναθήματα, όπως τον περίφημο χρυσό τρί­ποδα, στημένο σε χάλκινη βάση ύψους 6 μέτρων που την αποτελούσαν τρία συμπλεγμένα φίδια με χαραγμένα πάνω στις σπείρες τους τα ονόματα των 31 πόλεων που πολέμη­σαν τους Πέρσες στις Πλαταιές.

Στα μέσα περίπου του 5ου αι. π.Χ. οι Φωκείς ξανα- πήραν την πολιτική δύναμη στους Δελφούς, με αποτέ­λεσμα να κηρυχθεί ο δεύτερος ιερός πόλεμος για να ξα­νακερδίσει το ιερό την ανεξαρτησία του (447 π.Χ.). Στα 373 π.Χ. ένας από τους πιο φοβερούς σεισμούς αποσπά τεράστιους βράχους και τους ρίχνει επάνω στο ναό του Απόλλωνος. Με πανελλήνια πάλι συνδρομή αρχίζει η ανοικοδόμηση αμέσως, αλλά τρίτος ιερός πόλεμος στα 356 π.Χ. τη διακόπτει. Οι Φωκείς κατέλαβαν το ιερό για

18 —

Δ Έ Λ φ Ο Ι

ιο χρόνια και πήραν όχι μονάχα τα χρήματά του, αλλά και πολλά από τα πολύτιμα αφιερώματα. Η αγανάκτη­ση των Ελλήνων για την ιεροσυλία ήταν μεγάλη και με την επέμβαση του Φιλίππου, βασιλιά της Μακεδονίας, οι Φωκείς κατατροπώθηκαν, διώχτηκαν από την Αμφι- κτυονία και αναγκάστηκαν να πληρώσουν μια κολοσσιαία αποζημίωση (420 τάλαντα). Τέλος, στα 339 π.Χ. ξεσπά ο τέταρτος ιερός πόλεμος, εναντίον των Λοκρών αυτή τη φορά' ο Φίλιππος δέχεται και πάλι την αρχηγία, τους νικά και προχωρεί στη συνέχεια στη Χαιρώνεια, όπου δίνει την περίφημη μάχη (338 π.Χ.).

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙΣτα ελληνιστικά χρόνια ο ελληνικός κόσμος μεταμορφώ­νεται ριζικά· η παλιά πίστη έχει κλονιστεί, οι πόλεις χω­νεύονται μέσα στα μεγάλα βασίλεια, οι δυνατοί βασιλείς στηρίζονται στο στρατό τους πιο πολύ παρά στη βοήθεια των θεών. Πάντα ζητούν τους χρησμούς του μαντείου και στέλνουν πλούσια δώρα, τώρα όμως για να δείξουν τον δικό τους πλούτο πιο πολύ παρά για να τιμήσουν το θεό. Στα 279 π.Χ. οι Δελφοί γλίτωσαν, πάλι με θαυματουργή βοή­θεια του θεού, από τη φοβερή επιδρομή των Γαλατών. Για ανάμνηση οι Αιτωλοί, που είναι τώρα οι κύριοι του τόπου, καθιέρωσαν καινούργια ετήσια γιορτή, τα Σωτήρια. Και για την ίδια επιδρομή μιλά ένας από τους δυο ύμνους που είναι χαραγμένοι στους τοίχους του θησαυρού των Αθηναί­ων και έχουν γίνει περίφημοι, γιατί στα διάστιχα υπάρχει και η παρασημαντική τους (οι νότες της μουσικής τους). Οι Περγαμηνοί βασιλείς, φιλότεχνοι και γενναιόδωροι, χτίζουν στοές, συντηρούν τις παλιές τοιχογραφίες του Πο­λυγνώτου, στέλνουν αφιερώματα, αλλά στήνουν και τους ανδριάντες τους μέσα στο ιερό.

— 19

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

Η ΒΕΒΗΛΩΣΗ ΚΑΙ Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥΣτα ι68 π.Χ. ο Ρωμαίος Αιμίλιος Παύλος νικά στην Πύδνα τους Μακεδόνες, και στους Δελφούς, επάνω στη στήλη που είχε ετοιμάσει ο Περσέας, ο βασιλιάς της Μακεδο­νίας, για να στήσει το άγαλμά του, στήνει αυτός τον δικό του έφιππο ανδριάντα. Η ώρα της Ρώμης έχει φτάσει. Ο Σύλλας στα 86 π.Χ. παίρνει όσα πολύτιμα αφιερώματα είχαν απομείνει από τον τέταρτο ιερό πόλεμο· και στα 83 π.Χ. Θράκες βάρβαροι λεηλατούν το ιερό και πυρπολούν το ναό' τότε, λέει η παράδοση, έσβησε για πρώτη φορά η άσβηστη φωτιά, που έκαιγε από τα πανάρχαια χρόνια, φωτίζοντας και Έλληνες και βαρβάρους. Κι όμως ακόμα το δελφικό ιερό ήταν ακμαίο' ο Νέρων άρπαξε απ' αυτό SOO αγάλματα κι ωστόσο όταν στον 2ο αι. μ.Χ. το επισκέ­φθηκε ο Παυσανίας το βρήκε γεμάτο από αριστουργήμα­τα. Όταν όμως οι αυτοκράτορες έγιναν χριστιανοί, η αρ­χαία θρησκεία δεν είχε πια θέση μέσα στο κράτος τους. Ο Μέγας Κωνσταντίνος πήρε από τους Δελφούς αμέτρητα έργα τέχνης για να ομορφήνει τη νέα του πρωτεύουσα. Ο Μέγας Θεοδόσιος απαγόρευσε την αρχαία λατρεία και τους αγώνες στα 394 μ·Χ· Και όταν ο ρομαντικός εκείνος αυτοκράτορας, ο Ιουλιανός, στέλνει τον Ορειβάσιο να πά­ρει χρησμό από την Πυθία, αυτή του δίνει τον τελευταίο της χρησμό, τον επιτάφιο του πανάρχαιου μαντείου:

Είπατε τω βασιλήι, χαμαί πέσε δαίδαλος ανλά, ονκέη Φοίβος έχει καλΰβην, ου μάντιδα δάφνην, ου παγάν λαλέουσαν, απέσβετο και λάλον ύδωρ.

Η ΧΡΗΣΜΟΔΟΣΙΑΗ φήμη και η δύναμη του δελφικού ιερού στηρίχθηκε στο μαντείο του, ένα από τα παλαιότερα της Ελλάδας. Σε όλους

2 0 —

Δ Έ Α φ Ο Ι

< fχεδόν τους αρχαίους συγγραφείς υπάρχει κάποια μνεία του ή κάποια ιστορία σχετική μ' αυτό. Ωστόσο, θα ήταν λά­θος να φαντασθεί ο αναγνώστης πως γνωρίζουμε με όση ι ικρίβεια θα θέλαμε και με τις λεπτομέρειες που εμείς θεω­ρούμε απαραίτητες όλη τη διαδικασία της χρησμοδοσίας. Ι Ιλήθος προβλήματα παραμένουν ακόμη άλυπα και πολλά ( ρωτήματα δεν έχουν βρει την απόκρισή τους. ΓΓ αυτό θα προσπαθήσουμε να εκθέσουμε όσο μπορούμε πιο ευσύνο­πτα τα πορίσματα των πρόσφατων ερευνών για τον τρόπο της χρησμοδοσίας στο δελφικό μαντείο.

Οι δελφικοί μύθοι μαρτυρούν πως κάθε τρόπος μα­ντείας ήταν γνωστός στους Δελφούς. Αλλά η φήμη των Δελφών στηρίχθηκε στους χρησμούς της Πυθίας, που εμπνεόταν κατευθείαν από τον Απόλλωνα και μιλούσε στο όνομά του' με άλλα λόγια, τον δελφικό χρησμό τον έδινε ο ίδιος ο θεός της μαντικής χρησιμοποιώντας την Πυθία ως μέσο (medium).

Η Πυθία ήταν μια γυναίκα που είχε συμπληρώσει τα πενήντα της χρόνια· δεν ήταν απαραίτητο να είναι παρθέ­νος, αλλά από τη στιγμή που αναλάμβανε το ύψιστο χρέος να υπηρετήσει το θεό ήταν υποχρεωμένη να εγκαταλείψει τον άντρα της και τα παιδιά της, να εγκατασταθεί σε μια οικία μέσα στον ιερό περίβολο προορισμένη γι' αυτήν και μόνο, να είναι αγνή και άψογη και να τηρεί ορισμένους θρησκευτικούς κανόνες. Παρά την ηλικία της φορούσε ενδύματα κόρης, σημάδι της παρθενικής καθαρότητας του βίου της. Παλιότερα η Πυθία ήταν μία· όταν όμως οι ανάγκες του μαντείου μεγάλωσαν, χρειάστηκε να προστε­θούν άλλες δυο.

Ως τα κλασικά χρόνια κανένας δεν σκεφτόταν να ρω­τήσει πώς γινόταν και η Πυθία μεταμορφωνόταν ξαφνικά και μιλούσε τη φωνή του Φοίβου. Όλα όσα γράφηκαν για

— 21

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

χάσμα και φυσικούς ατμούς ή για τη δάφνη που μασού­σε και το νερό που έπινε είναι αποκρίσεις σε ερωτήματα που έθεσαν οι άνθρωποι, όταν η πίστη τους άρχισε να λι­γοστεύει και φαντάστηκαν πως μπορούν να ερμηνεύσουν το θεϊκό θαύμα με την ψυχρή γλώσσα της λογικής' όταν το υπέρλογο ζήτησαν να το εντάξουν στα ανθρώπινα μέ­τρα. Όμως οι παλιοί Έλληνες ήξεραν ένα και μόνο: τον άγιο τρίποδα του θεού, αυτόν που ήταν ο θρόνος του, που κάποτε φτερωτός τον έφερνε επάνω από στεριές και θά­λασσες. Πώς και γιατί ο Απόλλων διάλεξε αυτόν τον πα­ράξενο θρόνο κανένας δεν το ήξερε και κανένας δεν είχε το θράσος να ρωτήσει' ούτε και οι σημερινοί σοφοί μπορούν να δώσουν κάποια σίγουρη εξήγηση. Σ' αυτόν, λοιπόν, το θρόνο καθόταν η Πυθία για να γίνει το όργανο του θεού' έφτανε να πάρει τη θέση του Απόλλωνα για να αφήσει την καθημερινή της υπόσταση, να πέσει σε έκσταση και να κραυγάζει άναρθρα και μυστηριακά τους θείους λόγους. Όμως προτού η Πυθία καθίσει στον τρίποδα έπρεπε να ξέρουν αν ο θεός συγκατένευε στη χρησμοδοσία' έφερναν λοιπόν ένα κατσίκι για θυσία· αλλά πριν από τη θυσία το έβρεχαν με κρύο νερό· αν το ζώο ριγούσε δυνατά από την κεφαλή ως τα πόδια σ' ολόκληρο το σώμα, σήμαινε πως ο θεός ευνοούσε τη χρησμοδοσία' αν όχι, τότε η Πυθία δεν έπρεπε να καθίσει στον μαντικό τρίποδα.

Στα πολύ παλιά χρόνια, πριν από τον 6ο αι. π.Χ., η χρησμοδοσία γινόταν μια φορά το χρόνο στις 7 του μηνός Βυσίου (Φεβρουάριος - Μάρτιος), τη γενέθλια ημέρα του Απόλλωνα. Αργότερα γινόταν κάθε μήνα, την 7η πάντα μέρα, εκτός από τους τρεις μήνες του χειμώνα, τότε που ο θεός άφηνε το δελφικό ιερό για να πάει μακριά στη χώρα των Υπερβορείων, δίνοντας τη θέση του στον Διόνυσο, που λατρευόταν κι αυτός δίπλα στον Απόλλωνα, μέσα στον ίδιο

22 —

Δ Έ Α φ Ο ί

το ναό του. Την ιερή αυτή μέρα, πρώτη η Πυθία πήγαινε τα ξημερώματα στην Κασταλία πηγή να καθαρθεί κι ύστερα θυμιατιζόταν στην ιερή εστία με φύλλα δάφνης' στο με­ταξύ οι ιερείς τελούσαν την τελετή που αναφέραμε με το κατσίκι' αν ο θεός έδινε τη συγκατάθεσή του, το σφάγιο θυσιαζόταν στο μεγάλο βωμό μπροστά στο ναό, που ήταν ανάθημα των Χίων, κι έτσι όλοι οι προσκυνητές μάθαιναν πως θα δοθεί τη μέρα εκείνη χρησμός. Σ' αυτό το διάστη­μα οι Προφήτες και οι Όσιοι (ιερείς του Διονύσου και του Απόλλωνα) και ορισμένοι αντιπρόσωποι των Δελφών κα- θαίρονταν κι αυτοί στα ιερά νάματα της Κασταλίας' τέλος, και όλοι οι προσκυνητές που ήθελαν να ζητήσουν χρησμό τελούσαν καθαρμό στην ίδια πηγή.

Έτοιμοι όλοι πια προχωρούσαν σε μια εορταστική πο­μπή προς το ναό, γεμάτοι δέος και προσδοκία. «Θεοπρό- ποι» (απεσταλμένοι των πόλεων) και ιδιώτες στέκονταν έξω από το ναό να προσφέρουν πρώτα τον «πέλανο» στο βωμό, ένα «πρόσφορο» που πουλιόταν εκεί σε υψηλή τιμή, μια πρώτη εισφορά του πιστού στο δελφικό ιερό. Ύστερα προχωρούσαν με τη σειρά τους στο ναό’ εκεί πρόσφεραν σφάγιο στον εσωτερικό βωμό, όπου έκαιγε η άσβηστη φωτιά.

Η Πυθία είχε καθίσει στον τρίποδα μέσα στο άδυτο του ναού, οι Προφήτες στέκονταν κάπου κοντά της και ο πιστός, μόνον άντρας, κάθιζε σε μιαν άκρη, αφού είχε δώ­σει την ερώτησή του στον Προφήτη (γραπτή ή προφορι­κή). Κανένας δεν έβλεπε την Πυθία, που βρισκόταν πίσω από κάποιο χώρισμα. Ο Προφήτης της έθετε το ερώτημα και εκείνη μέσα στην έκστασή της έδινε την απόκριση του θεού, ακατάληπτη, φαίνεται, για τους άλλους, που ο Προφήτης μπορούσε να την συλλάβει και να την κατα­γράψει σε μορφή εξαμέτρου' αυτή τη γραπτή απόκριση

— 23

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

έπαιρνε ο προσκυνητής και έφευγε. Είναι φημισμένες οι διφορούμενες αποκρίσεις του μαντείου, οι δυσνόητες και σκοτεινές, που απαιτούσαν μια πρόσθετη μαντική ικανό­τητα για να κατανοήσεις το σωστό τους νόημα και να μην πλανηθείς οικτρά, όπως ο Κροίσος λ.χ. Γιατί αυτός, όταν του αποκρίθηκε ο θεός πως θα καταστρέψει μια μεγάλη δύναμη, αν κάνει πόλεμο με τους Πέρσες, δεν υποπτεύ- θηκε πως ο Λοξίας (επίθετο του Απόλλωνα που σημαίνει αυτές τις «λοξές» αποκρίσεις) ήθελε να του πει πως θα καταστρέψει το δικό του κράτος.

Αυτές οι εννέα μέρες του χρόνου, όταν η Πυθία μιλούσε με το στόμα του θεού, πρέπει να προκαλούσαν συγκλονι­στική εντύπωση στους προσκυνητές που είχαν την τύχη να βρεθούν στο δελφικό ιερό. Όμως μόνον ένα ελάχιστο ποσοστό από όσους θα ήθελαν τον θεϊκό χρησμό θα κα­τόρθωνε να τον λάβει μέσα στις 9 ορισμένες ημέρες του χρόνου. Για το λόγο αυτό από τα αρχαϊκά κιόλας χρόνια δινόταν απόκριση στα ερωτήματα των πιστών με έναν άλλο τρόπο: με την κληρομαντεία, όπως δηλώνει και το ρήμα που χρησιμοποιούσαν συχνά για τις αποκρίσεις του θεού: ανείλεν ο θεός, που σημαίνει: έβγαλε τον κλήρο. Μια τέτοια διαδικασία πρέπει να γινόταν όλες τις ημέρες του χρόνου και όχι πια μέσα στο άδυτο, αλλά σε δημόσια θέα, και αυτός ήταν, φαίνεται, ο πιο συνηθισμένος τρόπος χρη­σμοδοσίας σε απλά και συγκεκριμένα ερωτήματα, όπου η απόκριση μπορούσε να είναι καταφατική ή αρνητική. Όμως όταν μιλούμε για την Πυθία και για τους χρησμούς των Δελφών, έχουμε στο νου μας τις μοναδικές εκείνες μέρες που ο θεός ο ίδιος έστελνε τη φωνή του με το στόμα της συνεπαρμένης προφήτισσας.

2 4 —

ΤΑ ΙΕΡΑ

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΠΡΟΝΑΙΑΣΠροτού φτάσουμε στον καθαυτό δελφικό χώρο, σ' ένα στενό πλάτωμα που βρίσκεται αριστερά από το δρόμο και βλέπει κάτω στην κοιλάδα του Πλείστου, συναντούμε το ιερό της Προνοίας Αθηνάς· σήμερα το λένε Μαρμαριά. Σ' αυτή τη θέση πανάρχαια πρέπει να ήταν η λατρεία μιας θεάς, όπως μαρτυρούν τα πολλά μυκηναϊκά ειδώλια που βρέθηκαν εκεί και εικονίζουν τη θεά με απλωμένα τα χέρια. Αργότερα, το ιερό αφιερώθηκε στην Αθηνά' αυτή, μαζί με τον τοπικό ήρωα Φύλακο, στεκόταν φύλακας του ιερού του Απόλλω­νος και του ναού του, γι' αυτό την ονόμασαν Προναία.

Μέσα στον περίβολο του ιερού σώζονται τα λείψανα λί­γων κτιρίων, που στέκονται όμως στην πρώτη γραμμή της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Πρώτα πρώτα ο αρχαϊκός ναός της Αθηνάς, χτισμένος γύρω στα 650 π.Χ., είναι από τους πιο παλιούς μνημειακούς ναούς που ξέρουμε. Στην ίδια θέση, με­γαλύτερος όμως, είναι χτισμένος ο δεύτερος αρχαϊκός ναός (περίπου το500 π.Χ.). Ήταν δωρικός, περίπτερος, χτισμένος από πωρόλιθο, με μια εξωτερική κιονοστοιχία από 6 κίονες στις στενές και 12 κίονες σαν τον παλαιότερο, στις μακρές πλευρές. Είχε πρόναο και μεγάλο σηκό, αλλά όχι οπισθόδο­μο. Το δάπεδο του πτερού, από την εξωτερική κιονοστοιχία ως τον τοίχο του σηκού, ήταν στρωμένο με χρωματιστά χαλί­κια. Όπως είπαμε, στα χρόνια των Περσικών πολέμων ένας καταστρεπτικός σεισμός προκάλεσε την πτώση γιγαντιαίων βράχων από τις Φαιδριάδες, που κατάστρεψαν το ιερό της Αθηνάς Προνοίας. Έναν απ' αυτούς τους Βράχους μπορούμε να τον δούμε ακόμα και σήμερα ανάμεσα στους βωμούς, στα ανατολικά του ναού. Ίσως να ήταν αυτός ο λόγος που κατα­σκευάστηκε ένας τοίχος για να προστατεύσει τους κίονες της βορειοανατολικής γωνίας του ναού. Στον 4ο αι. π.Χ. όμως, καταστράφηκε και αυτός ο ναός και μόνο τα ερείπιά του σώ­

2 6 —

Λ Ε Α φ Ο Ι

ζονται σήμερα. Μια διαφορετική φυσική καταστροφή απ' αυτή που πανικόβαλε τους Πέρσες πριν από 2500 χρόνια και τους Γαλάτες αργότερα συνέβη στους Δελφούς και στον ιερό της Αθηνάς στις αρχές του αιώνα μας. Το Μάρτη του 1905, τε­ράστιοι βράχοι παρασύρθηκαν από καταρρακτώδεις βροχές από το βράχο της Υάμπειας και έπεσαν πάνω στα ερείπια του ναού, καταστρέφοντας 12 από τους σωζόμενους 15 κίονες. ' Ισως φυσικές καταστροφές και βαθιά ριζωμένες προλήψεις να εμπόδισαν τους αρχαίους από το να χτίσουν τρίτο ναό στο ίδιο μέρος. Όταν αποφάσισαν, λοιπόν, να χτίσουν τον νέο ναό (γύρω στα 370-360 π.Χ.) δεν είχαν άλλη εκλογή από τη δυτική άκρη του ιερού, αφού η περιοχή δίπλα στον δεύτερο ναό ήταν κατειλημμένη από δυο μικρούς ιωνικούς θησαυ­ρούς και τη Θόλο [2] που είχε χτιστεί στο μεταξύ στα δυτικά του ναού. Ο τρίτος ναός της Αθηνάς, δωρικός κι αυτός, είχε γεωμετρικές αναλογίες και μια λιτή αυστηρότητα. Δεν είχε πτερόν, παρά μόνον 6 κίονες μπροστά από τον μικρό πρόναο, και ήταν ολόκληρος χτισμένος «με την πιο όμορφη και πιο δύσκολη πέτρα που μεταχειρίστηκαν στους Δελφούς, τον σκληρό σταχτή τιτανόλιθο του Παρνασσού». Οι αναλογίες του (llx 22 μ.) έδιναν στο κτίσμα μια ιδιαίτερα γαλήνια και κλασική όψη, και οι δυο ιωνικοί κίονες ανάμεσα στον πρόναο και το σηκό, ήταν η μόνη ποικιλία της ακόσμητης και λιτής λίθινης κατασκευής.

Ανάμεσα στις δυο άκρες του ιερού τεμένους, δηλ. ανάμε­σα στον αρχαϊκό και τον κλασικό ναό της Αθηνάς, υπήρχαν στην αρχαιότητα τρία λαμπρά οικοδομήματα που ο Έλλη­νας αρχαιολόγος και σοφός Χρ. Καρούζος περιγράφει σαν «πολύτιμα πετράδια». Πρώτα από τα ανατολικά είναι δυο μικρά χτίσματα του τύπου του θησαυρού. Το μεγαλύτερο, στ’ ανατολικά, είναι δωρικού ρυθμού και (ραίνεται πως χτίστηκε αμέσως μετά τα Μηδικά (480-470 π.Χ.). Το μικρότερο, που

— 27

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

είναι και αρχαιότερο (530 π.Χ.), είναι ένα από τα τελειότερα δείγματα ιωνικής αρχιτεκτονικής της αρχαϊκής περιόδου, όπως και ο σύγχρονός του Θησαυρός των Σιφνίων στο ιερό του Απόλλωνα. Οι δυο κίονες που υποβάσταζαν το επιστύλιο στον πρόναο ήταν ιωνικοί, όμως το κιονόκρανό τους ήταν του σπάνιου τύπου που οι αρχαιολόγοι ονομάζουν «αιολι­κό» — με μια σειρά από φύλλα φοίνικα λυγισμένα προς τα έξω. Πολύ λίγα απομεινάρια της ανάγλυφης διακόσμησης έχουν σωθεί. Παρ' όλα αυτά, το λαμπρό παριανό μάρμαρο, δουλεμένο με την πιο ευαίσθητη μαστοριά, ιδιαίτερα στην κάτω άκρη των τοίχων όπου υπάρχει ένα κόσμημα σπείρας και αστραγάλων, αντανακλά την αλλοτινή λαμπρότητα αυτού του θησαυρού και αποκαλύπτει την ομορφιά του, ακόμα και μέσα στο τωρινό του ερείπωμα.

Ανάμεσα σ' αυτόν το θησαυρό και τον κλασικό ναό της θεάς, βρισκόταν «το άλλο πολύτιμο πετράδι του τεμένους της Αθηνάς, αλλά και μέσα σ' όλα τ' άλλα μνημεία των Δελ­φών μοναδικό: η περίφημη Οόλος». Ο προορισμός αυτής της θόλου, όπως και άλλων όμοιων σε διάφορα ελληνικά ιερά (Επίδαυρος, Ολυμπία, κ.ά.), μας είναι άγνωστος, καθώς δεν έχουμε καμιά σχεδόν πληροφορία για τη χρήση τους. Μπορούμε μόνο να πούμε πως το κυκλικό τους σχήμα προ­έρχεται από μια πολύ παλιά παράδοση, και πως ήταν συνδε- δεμένες με τις πιο ιερές λατρείες, πιθανότατα τις χθόνιες. Η Θόλος των Δελφών χτίστηκε στις αρχές του 4ου αι. π.Χ., με σχέδια του αρχιτέκτονα Θεόδωρου. Ήταν δωρικού ρυθ­μού, χτισμένη όλη από πεντελικό μάρμαρο, με ένα πτερόν από 20 δωρικούς κίονες. Ο τοίχος του σηκού πατάει πάνω σε μια στρώση από σκούρο ελευσινιακό μάρμαρο και κατέληγε επάνω σε τρίγλυφα και μετόπες. Στο εσωτερικό του σηκού, το δάπεδο ήταν από σχιστόλιθο, και ο τοίχος είχε κατά μήκος της βάσης του ένα πεζούλι από ελευσινιακό μάρμαρο που

Δ Έ Α φ Ο Ι

στήριζε ίο κορινθιακούς ημικίονες. Αιπή η ποικιλία υλικών, χρωμάτων και ρυθμών, καθώς και η αντίθεση ανάμεσα στους κάθετους άξονες των κιόνων και τις καμπύλες γραμμές του διαζώματος, αποτελούν ένα θαυμαστό σύνολο. Η αυστηρή αρχιτεκτονική χάρη του κτίσματος πλουτίζεται από τη γλυ­πτή διακόσμηση των μετοπών και δημιουργεί στο θεατή μια εξαίσια εντύπωση.

ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΟΣΑφήνοντας το ιερό της Προνοίας, προτού ακόμα φτάσουμε στο συγκλονιστικό άνοιγμα των Φαιδριάδων, έχουμε στ' αριστερά μας το Γυμνάσιο, στη μορφή που πήρε στον 40 αι. π.Χ. Συνεχίζουμε το δρόμο μας δυτικά' δεξιά μας ανοίγεται το φοβερό φαράγγι κι ακούμε να κελαρίζει το νερό της ιερής και κρυστάλλινης κρήνης: της Κασταλίας. Τα νάματα του θεού κυλούνε πλούσια να ποτίσουν την καταπράσινη κοι­λάδα. Ο Φλεμπούκος, ανατολικά, η Ροδινή δυτικά, οι δυο βράχοι των Φαιδριάδων, υψώνονται τρομακτικά σε θεόρατα ύψη. Κι απέναντι, στα ριζά της Ρόδινης, αντικρίζουμε το μεγάλο δελφικό ιερό, το τέμενος του Απόλλωνος. Τριγυ- ρισμένο με χτιστό περίβολο, σκαρφαλώνει την ανηφοριά και σχηματίζει ένα σχεδόν ορθογώνιο χώρο, με ακανόνιστη προπάντων τη νότια στενή πλευρά του. Η κύρια είσοδός του βρίσκεται στη ΝΑ γωνία' από κει έμπαιναν οι αρχαί­οι προσκυνητές, από την ίδια πύλη που προχωρούν και οι σύγχρονοι επισκέπτες. Στα χρόνια της ακμής του πρέπει να ήταν το πιο θαυμαστό Μουσείο του κόσμου. Κομψά οι­κοδομήματα, στοές, επίσημοι χώροι, σε μιαν ακατάστατη τάξη σκορπισμένα στις ανώμαλες ανηφοριές, βολεμένα όσο μπορούσαν καλύτερα αριστερά και δεξιά από την ιερά οδό, τα πιο ευνοημένα δίπλα σ' αυτήν, τα υπόλοιπα σε δεύτερη σειρά, κρυμμένα κάπως, όλα καμωμένα με πίστη για τον

— 29

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

κύριο του ιερού, τον Φοίβο Απόλλωνα. Κι ανάμεσα σ' αυτά εκατοντάδες και χιλιάδες τα αγάλματα και τα άλλα πολύτιμα αναθήματα, όσα δεν ήταν στεγασμένα για ασφάλεια στα μι­κρά ναόσχημα κτίρια, στους θησαυρούς, όπως τους έλεγαν. Θα άξιζε, ωστόσο, να αναφέρουμε σύντομα τα αναθήματα που ήταν τοποθετημένα κοντά στην είσοδο του τεμένους. Το πρώτο βάθρο στα δεξιά είχε πάνω του το άγαλμα ενός ταύρου, ανάθημα των Κερκυραίων στον Απόλλωνα (γύρω στα 48ο π.Χ.). Απέναντι βρισκόταν το πρώτο μεγάλο γλυ­πτικό σύνταγμα, αφιέρωμα των Αθηναίων σε ανάμνηση της νίκης του Μαραθώνα. Το έργο αυτό θα πρέπει να έγι­νε γύρω στα 460 π.Χ. από τον νέο ακόμα τότε Φειδία, και το αποτελούσαν 13 χάλκινα αγάλματα που παρίσταναν τον Μιλτιάδη και 10 μυθικούς ήρωες της Αθήνας, ανάμεσα στις θεϊκές μορφές του Απόλλωνα και της Αθηνάς. Δεν είχαν προλάβει καλά καλά οι Αθηναίοι να στήσουν το λαμπρό αυτό ανάθημα, όταν οι φίλοι τους οι Αργείοι πρόσφεραν τη δίκιά τους ευχαριστία στον Θεό για τη νίκη κατά των Σπαρτι­ατών στην Οινόη της Αργολίδας (456 π.Χ.) και έστησαν δυο συντάγματα αγαλμάτων, και τα δυο στ’ αριστερά της Ιεράς Οδού, δίπλα στο ανάθημα των Αθηναίων. Το πρώτο σύνταγ­μα παρίστανε τους «Επτά επί Θήβας» και το δεύτερο τους «Επιγόνους» που εκδικήθηκαν την καταστροφή των Επτά νικώντας τους Θηβαίους. Και πάλι, στα 414 π.Χ., μετά από μια νίκη τους κατά των Σπαρτιατών, οι Αργείοι έστησαν ένα κλασικό Δούρειο Ίππο στην ίδια θέση. Τώρα ήταν η σειρά των Σπαρτιατών να κάνουν την αφιέρωσή τους. Στα 405 π.Χ. νίκησαν τους Αθηναίους στους Αιγός Ποταμούς και προκά­λεσαν την οριστική κατάλυση της Αθηναϊκής ηγεμονίας. Με εύλογη υπερηφάνεια, λοιπόν, έστησαν το μνημείο τους απέναντι από αυτά των αντιπάλων τους. Έκοψαν το βράχο, έχτισαν μια στοά με 8 κίονες στην πρόσοψη και έστησαν

3 0 —

Δ Έ Λ φ Ο Ι

μέσα σ' αυτήν 37 χάλκινα αγάλματα των θεών-προστατών τους, του νικητή ναυάρχου Λύσανδρου που στεφανώνεται από τον Ποσειδώνα, και άλλων ναυάρχων. Όμως η μάχη των αναθημάτων δεν σταματά εδώ. Στα 371 π.Χ. οι Σπαρτιά­τες ηττήθηκαν στα Λεύκτρα και λίγο αργότερα (369 π.Χ.) οι Αρκάδες, μαζί με τον Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα, εισέ­βαλαν στη Λακωνία. Περήφανοι για το κατόρθωμά τους, οι Αρκάδες έστησαν μπροστά στο ανάθημα των Σπαρτιατών το δικό τους γλυπτικό σύνταγμα, 9 χάλκινα αγάλματα που πα- ρίσταναν τον Απόλλωνα και τους μυθικούς τους προγόνους. Τον ίδιο χρόνο οι Αργείοι έδωσαν την απάντησή τους στους πατρσπαράδστους εχθρούς τους, τους Σπαρτιάτες. Δίπλα στο σύνταγμα του Λύσανδρου και απέναντι στα παλιά τους αναθήματα έστησαν ένα καινούργιο που το αποτελούσαν 20 χάλκινα αγάλματα των μυθικών τους ηρώων.

Περπατήσαμε μόλις 50 μέτρα μέσα στο ιερό τέμενος και μετρήσαμε κιόλας - με τη φαντασία μας - 95 αγάλματα στις δυο πλευρές της Ιεράς Οδού. Είναι λοιπόν αδύνατον να συ­νεχίσουμε έτσι, και αν θέλουμε να δούμε όλα τα σημαντικά ερείπια του ιερού, θα πρέπει να βιαστούμε. Τα πρώτα ερείπια αριστερά ανήκουν στον αρχαϊκό θησαυρό των Σικυωνίων (500 π.Χ.). Αρχιτεκτονικά μέλη παλαιότερων κτισμάτων αναχρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή αυτού του θησαυ­ρού, και ανάμεσά τους οι ορθογώνιες ανάγλυφες μετόπες, που χρονολογούνται στα 56ο π.Χ. και έχουν ιδιαίτερη σημα­σία για την ιστορία της ελληνικής πλαστικής. Τέσσερις από αυτές τις μετόπες σώζονται αρκετά καλά. Μετά έχουμε τα ερείπια ενός από τους πιο κομψούς ιωνικούς θησαυρούς των Δελφών: του θησαυρού των Σιφνίων. Χτισμένος στα 525π.Χ., είχε πλούσια πλαστική διακόσμηση. Οι δυο κίονες μπρο­στά στην είσοδο είχαν τη μορφή κορών, που είναι συνήθως γνωστές σαν Καρυάτιδες. Το αέτωμα και η ζωφόρος ήταν

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

διακοσμημένα με αριστουργηματικά ανάγλυφα που εκτί­θενται στο Μουσείο των Δελφών και αποτελούν εξαιρετικά δείγματα αρχαϊκής πλαστικής.

Στο σημείο αυτό η Ιερά Οδός διαγράφει μια καμπύλη και ανεβαίνει απότομα προς τα επάνω. Αμέσως μετά τη στροφή, στα αριστερά, βρίσκεται ο θησαυρός των Αθηναίων. Αυτό είναι ένα δωρικό κτίσμα, το υλικό του οποίου έχει σωθεί σε μεγάλο βαθμό, έτσι ώστε οι αρχαιολόγοι μπόρεσαν να το αναστηλώσουν όλο με μερικές μόνο προσθήκες (η αναστή- λωση έγινε με χρηματοδότηση του Δήμου Αθηναίων πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο). Τα αετώματα και οι μετόπες ήταν όλα διακοσμημένα με ανάγλυφα που διατηρούνται σε αρκετά καλή κατάσταση, ώστε να μπορούμε να εκτιμήσου­με την αττική πλαστική τής ύστερης αρχαϊκής περιόδου. Η χρονολογία του δεν έχει καθοριστεί με ακρίβεια. Μερικοί αρχαιολόγοι πιστεύουν πως ο θησαυρός χτίστηκε μετά τη μάχη του Μαραθώνα, ενώ άλλοι υποστηρίζουν πως αφιε­ρώθηκε από τη νέα αθηναϊκή δημοκρατία (505-500 π.Χ.). Οι τοίχοι του θησαυρού καλύπτονται από μεταγενέστερες επιγραφές (3ος αι. π.Χ. και αργότερα), κυρίως από τιμητικά ψηφίσματα Αθηναίων. Όμως ανάμεσα σ' αυτές τις επιγρα­φές βρίσκονται δυο από τα πιο σπουδαία κείμενα της αρχαι­ότητας: δυο ύμνοι στον Απόλλωνα, με τα μουσικά σημεία που συνοδεύουν το κείμενο.

Πλάι στο θησαυρό των Αθηναίων βρίσκονται τα ερεί­πια του Βουλευτηρίου των Δελφών, ένα ορθογώνιο πώρινο κτίσμα της αρχαϊκής περιόδου. Ψηλότερα υπάρχει ένας τεράστιος βράχος που πρέπει να έπεσε εκεί από τις Φαι- δριάδες στα πολύ παλιά χρόνια, πολύ πριν το ιερό λάβει τη μεταγενέστερη διαμόρφωσή του. Τον ονόμαζαν «πέτρα της Σίβυλλας» γιατί η αρχαίοι πίστευαν ότι η πρώτη μυθική προφήτισσα, που λέγεται πως ήρθε από τις Ερυθρές της

Δ Έ Α φ Ο Ι

Μικράς Ασίας, στεκόταν πάνω σ’ αυτόν το βράχο και χρη­σμοδοτούσε. Λίγο ψηλότερα, σ’ έναν άλλο βράχο που είχε ισοπεδωθεί κατάλληλα, ορθωνόταν μια πολύ ψηλή ιωνική κολόνα που είχε πάνω της τη Σφίγγα των Ναξίων. Στην ίδια περιοχή βρισκόταν το ιερό της Γης με την πηγή του που την φύλαγε κάποτε ο Πύθων, ο φοβερός δράκος που τον σκότωσε αργότερα ο νέος θεός, ο Απόλλων. Πιο ανατολικά, μπροστά από τον πολυγωνικό τοίχο που συγκροτούσε το ίσιωμα όπου ήταν χτισμένος ο ναός, οι Αθηναίοι έστησαν μια κομψή ιωνική στοά με 8 ιωνικούς κίονες για να στε­γάσουν τα λάφυρα των ναυτικών τους επιτυχιών κατά των Περσών (479 π.Χ.).

Στα δεξιά της Ιεράς Οδού, βρισκόταν ένας μικρός κυ­κλικός χώρος, η ιερή Άλως (αλώνι). Εδώ τελούσαν κάθε 8 χρόνια τα Σεπτήρια, μια αναπαράσταση του αγίου δράματος, του φόνου του φιδιού από το θεό.

Τα ερείπια πολλών άλλων θησαυροόν σώζονται σε διάφο­ρα λιγότερο εμφανή σημεία του ιερού. Όμως μέσα στο ιερό την πρώτη θέση έχει ο ναός του θεού. Στη μέση του ανηφο­ρικού χώρου ξεχωρίζει ένα μεγάλο ίσιωμα που το στηρίζει στη νότια πλευρά του ένας ωραίος πολυγωνικός τοίχος, για να συγκροτεί το έδαφος όπου θεμελιώθηκε ο ναός, και στη βόρεια το «ισχέγαον», ένας αναλημματικός τοίχος για να τον φυλάγει από το πέσιμο των βράχων. Ο ναός που βλέπουμε σήμερα, χτισμένος στον 4ο αι. π.Χ., είναι ο τρίτος στη σειρά (χωρίς να λογαριάσουμε τους τρεις μυθικούς ναούς: τον πρώ­το που ήταν από δάφνη, τον δεύτερο από κερί κι από φτερά, και τον τρίτο από χαλκό). Ο πρώτος είχε γίνει στον 7ο αι. π.Χ. και κάηκε στα 548 π.Χ. Στη θέση του χτίστηκε ο δεύτερος, ο αρχαϊκός των Αλκμεωνιδών, με τη συνεισφορά Ελλήνων και ξένων είναι αυτός που είχε στο ανατολικό αέτωμά του, το μαρμάρινο, την «επιφάνεια» του θεού στους ανθρώπους,

— 33

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

τότε που ήρθε στους Δελφούς επάνω σε άρμα με τη μητέρα του τη Λητώ και την αδελφή του την Άρτεμη. Κι αυτός όμως καταστράφηκε στα 373 π.Χ. για να ξαναχτιστεί από το 369 ως το 330 π.Χ., πάνω σε σχέδια των αρχιτεκτόνων Σπίνθαρου από την Κόρινθο, Ξε νόδωρου και Αγάθωνα. Η καταστροφή σε πολλά σημαντικά σημεία είναι τέτοια που οδήγησε στην υπόθεση ότι ίσως να έγινε επίτηδες, είτε από τους τελευταί­ους πιστούς για να εμποδίσουν τους Χριστιανούς να βεβη- λώσουν το ιερό, είτε από τον φανατισμό των Χριστιανών. Σ' αυτόν το ναό πρέπει να έδωσε η Πυθία τον τελευταίο της χρη­σμό για τον αυτοκράτορα Ιουλιανό, και σ' αυτού τον πρόναο έβλεπε ο επισκέπτης γραμμένα τα περίφημα ρητά: «μηδέν άγαν» και «γνώθι σαύτόν» καθώς και το μυστηριώδες δελ­φικό γράμμα Ε, που ούτε οι αρχαίοι ούτε κι εμείς ξέρουμε το μυστικό του νόημα. Τέλος, σ' αυτόν τον ναό, όπως και σ’ αυτούς που προηγήθηκαν, στεγαζόταν το δελφικό μαντείο: το άδυτον, με τον μαντικό τρίποδα και δίπλα του τον ομφαλό που, όπως πίστευαν οι αρχαίοι, ήταν ο τάφος του Πύθωνα. Όχι μακριά από εκεί έτρεχαν τα νερά της Κασσοτίδος πηγής. Τις πληροφορίες αυτές μας τις δίνουν αρχαίοι συγγραφείς. Οι ανασκαφές δεν μπόρεσαν να φωτίσουν το θέμα γιατί η καταστροφή των σχετικών στοιχείων ήταν ολοκληρωτική. Ως και η θέση και η μορφή του αδύτου δεν μπορούν να απο- κατασταθούν με βεβαιότητα.

Βορειότερα από το ναό, στη ΒΔ γωνία του ιερού, είναι το θέατρο και ανατολικά του η περίφημη Λέσχη των Κνιδίων, όπου ο μεγάλος ζωγράφος Πολύγνωτος είχε ζωγραφίσει την άλωση της Τροίας και την κάθοδο του Οδυσσέα στον Άδη.

Ο επισκέπτης που θέλει να χαρεί τον δελφικό χώρο και να γεμίσει την ψυχή του από το ανεπανάληπτο όραμα του το­πίου και των μνημείων μπορεί να ανακαλύψει στον αργό και ευλαβικό βηματισμό του τα βάθρα περιώνυμων αναθημά­

3 4

Δ Έ Α φ Ο Ι

των και να διαβάσει τις ομορφογραμμένες επιγραφές τους. «Χίοι Απόλλωνι τον βωμόν (ανέθεσαν)», λέει η επιγραφή του 5συ αι. π.Χ. πάνω στον μνημειακό βωμό που στέκεται στην είσοδο του ναού όπου γινόταν η προκαταρκτική θυσία στον θεό [6 4 7]. Σε μικρή απόσταση βλέπουμε ένα απλό βάθρο, χωρίς επιγραφή, πάνω στο οποίο ήταν στημένος ο χάλκινος τρίποδας που πρόσφεραν οι 31 ελληνικές πόλεις μετά τη νίκη των Πλαταιών [6]. Ψηλότερα στην πλαγιά υπήρχαν τέσσερις ακόμη χρυσοί τρίποδες που τους είχαν αφιερώσει οι τέσσερις γιοι του Δεινομένη, ο Γέλων, ο Ιέρων, ο Πολύζαλος και ο Θρασύβουλος, μετά τη νίκη τους κατά των Καρχηδονίων στα 479 π.Χ. Ακόμα ψηλότερα, στα ΒΑ του ναού, βρισκόταν το ανάθημα του Δαόχου, του πλούσι­ου Θεσσαλού που έστησε ένα άγαλμα του Απόλλωνα και 8 αγάλματα των προγόνων του, καθώς και το δικό του και του γιου του (βλ. παρακάτω).

ΟΙ ΑΝΑΣΚΑΦΕΣΟι αιώνες που ακολούθησαν ύστερα από το κλείσιμο του μα­ντείου γύμνωσαν το χώρο από τα αναρίθμητα έργα τέχνης, όσα είχαν απομείνει από τις τόσες λεηλασίες των αυτοκρα- τόρων. Σιγά σιγά και τα χτίσματα σωριάστηκαν σε ερείπια και σκεπάστηκαν από παχιά επίχωση που άφηνε να φαί­νεται εδώ κι εκεί κάποιο μάρμαρο ή καμιά επιγραφή. Και ύστερα ένα μικρό χωριουδάκι, το Καστρί, χτίστηκε στη θέση του παλαιού ιερού. Όταν στα 1892 άρχισαν οι ανασκαφές της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής, ολόκληρο το χωριό απαλλοτριώθηκε από την ελληνική κυβέρνηση και μετατο­πίσθηκε στη σημερινή του θέση. Αποτέλεσμα των γαλλικών ανασκαφών είναι η αποκάλυψη όλου του χώρου' η αρχαιολο­γική σκαπάνη έφερε στο φως του Απόλλωνα το ιερό του και κάτω από τα θαμπωμένα μάτια μας φανερώνονταν και πάλι

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

τα πιο ιερά μνημεία του αρχαίου ελληνικού κόσμου, ενώ τα έργα της τέχνης που γλίτωσαν από τον αφανισμό, όσο κι αν είναι λιγοστά, μας μιλούν με τη δική τους θεία γλώσσα για τους χαμένους θεούς των. Μέσα στο Μουσείο (που πρωτοχτί- στηκε στα 1902, ξαναχτίστηκε το 1937-38 και επισκευάστηκε μετά τον πόλεμο) στέκονται αντιπρόσωποι μιας καλλιτεχνι­κής αμφικτυονίας που στέλνει τους αντιπροσώπους της από όλες τις γωνιές της ελληνικής γης και από όλες τις εποχές της ελληνικής ιστορίας.

3 6 —

ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

ΚΛΕΟΒΙΣ ΚΑΙ ΒΙΤΩΝΠρώτο πρώτο το Άργος· στις αυγές των αρχαϊκών χρόνων ακόμα, στέλνει το αφιέρωμά του που μας προϋπαντά στο δελφικό Μουσείο. Είναι οι δυο Αργίτες νέοι, ο Κλέοβις και ο Βίτων [17], που ζεύτηκαν την άμαξα για να πάνε τη μητέρα τους από την πόλη στο ιερό της Ήρας, 45 ολόκλη­ρα στάδια (8 χλμ.). Όλοι καλοτύχιζαν τη μάνα που είχε τέτοιους γιους· κι εκείνη προσευχήθηκε στη θεά να τους χαρίσει ό,τι πιο καλό μπορεί να προσδοκά ο άνθρωπος. Ύστερα οι τρεις μαζί πρόσφεραν τη θυσία τους, έφαγαν και κοιμήθηκαν μέσα στο ιερό. Όμως ο Κλέοβις και ο Βίτων δεν ξύπνησαν πια ποτέ. Η θεά είχε ακούσει την προσευ­χή της μάνας. Αυτών τα αγάλματα έστησαν στο ιερό των Δελφών οι Αργείοι, όπως μας διηγείται ο Ηρόδοτος. Με τη σωματική τους ρώμη στάθηκαν ικανοί να περάσουν στην αθανασία. Αυτή τη ρωμαλέα και αθλητική διάπλαση, με το στέρεο χτίσιμο του κορμιού, το πλούσιο στήθος, τη σφιχτή μέση, τους ισχυρούς μυώνες, το τετράγωνο κεφάλι, με τις έντονα τονισμένες αρθρώσεις, που ενώνουν και σύγχρονα χωρίζουν τα διάφορα μέλη, έχει αποτυπώσει ο γλύπτης Πολυμήδης στους δύο αυτούς αρχαϊκούς Κούρους.

Αίγα χρόνια πιο ύστερα (56ο π.Χ.), ένα πλούσιο νησί των Κυκλάδων, η Νάξος, στέλνει το τάμα της στο θεό' επά­νω σε μια πανύψηλη κολόνα 9,32 μ υψώνει το έξοχο κορμί της η Σφίγγα των Ναξίων [18]. Το μυθικό αυτό πλάσμα, με τη δαιμονική του υπόσταση και τις πλαστικές του αρετές, πολύ το αγάπησε η ελληνική τέχνη, προπάντων η αρχαϊκή. Το ανάθημα των Ναξίων μας δίνει ένα από τα πιο πρώιμα δείγματα τούτης της μορφής. Ωστόσο, οι αρχαϊκοί τεχνί­τες έχουν κάνει ένα μεγάλο μέρος του δρόμου, ώσπου να φτάσουν σ' αυτό το μνημείο. Η ρυθμική συναρμογή της καμπύλης μαρτυρεί πλούσια πείρα και καλλιεργημένη ευ­

Α Έ Α φ Ο Ι

αισθησία' τα μεγάλα ορθάνοιχτα μάτια και τα σφιγμένα χείλη δημιουργούν μια γοητευτικά απόκοσμη έκφραση· η λαμπρή πλάγια όψη μας πείθει για την ικανότητα και την τόλμη του τεχνίτη. Και όλο το ανάθημα βεβαιώνει και την ευσέβεια και τον πλούτο που είχαν οι Νάξιοι στα πρώιμα αρχαϊκά χρόνια.

ΜΕΤΟΠΕΣ ΤΟΥ ΘΗΣΑΥΡΟΥ ΤΩΝ ΣΙΚΥΩΝΙΩΝΆλλες πόλεις, πιο πλούσιες ακόμα, είχαν χτίσει, όπως εί­παμε, ολόκληρους «θησαυρούς», να τιμήσουν το θεό, μα και να δείξουν τη δική τους δύναμη και ευλάβεια. Και στα οικοδομήματα τούτα η πλαστική διακόσμηση συναγωνι­ζόταν, και κάποτε ξεπερνούσε, την αρχιτεκτονική ομορφιά. Η Σικυο^ν, πλούσια και δυνατή στα αρχαϊκά χρόνια, είχε οικοδομήσει το θησαυρό της στην αρχή της ιεράς οδού, γύρω στα 56ο π.Χ. Φαίνεται πως είχε πολλές ιδιοτυπίες το κτίριο αυτό, που αντικαταστάθηκε από άλλο νεότερο' μια απ' αυτές ήταν πως οι μετόπες του δεν είχαν το συνηθι­σμένο τετράγωνο σχήμα, αλλά ήταν ορθογώνιες, όπως το βλέπουμε σ' αυτές που σώθηκαν και βρίσκονται τώρα στο Μουσείο. Η μία [28] εικονίζει τους Διοσκούρους, Κάστο­ρα και Πολυδεύκη, και τους Αφαρείδες, Ίδα και Λυγκέα, σε επιβλητική παράταξη τον ένα πίσω από τον άλλο, κι ανάμεσά τους προβάλλουν τα κεφάλια των βοδιών που κα­τόρθωσαν να κλέψουν σε κάποια κοινή επιδρομή - θα είναι βέβαια αυτή που προκάλεσε τελικά το φόνο του Κάστορα και των Αφαρειδών. Ο τεχνίτης δίνει το μύθο με πρόδηλη τάξη και καθαρότητα- προσθέτει ακόμα και τα ονόματα των προσώπων δίπλα στις μορφές τους, για να αποφύγει ο θεατής κάθε παρεξήγηση. Μια δεύτερη μετόπη, πολύ πιο τολμηρή και ως σύλληψη και ως σχεδίαση, είναι αυτή που εικονίζει τη μυθική «Αργώ» να προσορμίζεται στα

— 39

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

μακρινά ακρογιάλια της Κολχίδας. Στις δύο αυτές μετόπες κυριαρχεί η πρόθεση να αποδοθεί μια καθαρή και στέρεα μορφή στην πληρότητα της ακίνητης παρουσίας της. Μια τρίτη μετόπη, με την αρπαγή της Ευρώπης από τον Δί- α-ταύρο, και μια τέταρτη, με την παράσταση του άγριου κάπρου, από το περιλάλητο κυνήγι της Καλυδώνας, θα εκ­φράσουν την ορμητική φορά με τον πιο πειστικό τρόπο.

Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ ΣΙΦΝΙΩΝΔίπλα στο κτίσμα της πελοποννησιακής Σικυώνος ύψω­σαν στα 525 π.Χ. τον δικό τους θησαυρό οι κάτοικοι της Σίφνου. Το μικρό κυκλαδίτικο νησί ζούσε στα χρόνια εκεί­να τρισευτυχισμένο, αντλώντας αμέτρητα πλούτη από τα μεταλλεία χρυσού και αργύρου που είχαν βρεθεί στη γη του. Ο Ηρόδοτος το λογαριάζει ανάμεσα στα «πλουσιότα­τα». Έτσι λοιπόν και το ανάθημά τους στον Απόλλωνα θέ­λησαν να είναι κάτι μοναδικό σε πλούτο και ομορφιά. Δεν ήταν μεγάλος ο θησαυρός τους (8,55x6,12 μ.), αλλά ήταν καμωμένος ολόκληρος από λαμπρό παριανό μάρμαρο - το πρώτο ολομάρμαρο οικοδόμημα της ηπειρωτικής Ελλά­δας. Όμως δεν είναι το κτίριο που στάθηκε περίφημο στην αρχαιότητα, ούτε και σήμερα μας συναρπάζει αυτό τόσο, όσο η πλαστική του διακόσμηση, η πλούσια και θαυμα­στή. Η κυριαρχία της γλυπτικής φτάνει στο θησαυρό των Σιφνίων το ακρότατο σημείο, χρησιμοποιώντας ακόμη και στη θέση κύριων αρχιτεκτονικών μελών αγάλματα. Έτσι, ανάμεσα στις δύο παραστάδες τοποθετήθηκαν όχι κίονες ιωνικοί, αλλά δύο Κόρες που στηρίζουν το επιστύλιο [16], λύση που θα βρει αργότερα την πιο λαμπρή της έκφραση στις περίφημες «Καρυάτιδες» του Ερεχθείου. Οι Κόρες πατούν σε ψηλά βάθρα και έχουν πλούσιον ιωνικό ιματι­σμό και κοσμήματα. Ο τεχνίτης τους κατορθώνει να διατη­

4 0 —

ρήσει την αυτοτέλεια των υπηρετικών αυτών μορφών, χω­ρίς όμως να ξεχνά τον ουσιαστικά τεκτονικό τους ρόλο. Και ίσως σε κανένα άλλο έργο δεν μπορούμε να εκτιμήσουμε καλύτερα τις ικανότητες των αρχαϊκών γλυπτών, που με ασφάλεια και σιγουριά δημιουργούν τα πλαστικά σχήματα που θέλουν, έχοντας γνώση και αίσθηση και των καλλιτε­χνικών απαιτήσεων, αλλά και των υλικών αναγκών.

ΤΑ ΕΝΑΕΤΙΑ ΓΛΥΠΤΑΕπάνω από το επιστύλιο, το κτίριο ζώνεται και στις τέσσε­ρις πλευρές τη λαμπρή ζωφόρο του, την πιο έξοχη αρχαϊκή ζωφόρο, μακρινή πρόγονο της κλασικής παρθενώνιας. Τέ­λος, το αέτωμα [31] (το ανατολικό της πίσω πλευράς) μας έσωσε τα εναέτια γλυπτά του, που εικονίζουν έναν χαριτω­μένο και χαρακτηριστικό μύθο σχετικό με τους Δελφούς, που πολύ τον αγαπούσαν να τον απεικονίζουν γλύπτες και αγγειογράφοι στα τελευταία αρχαϊκά χρόνια. Κάπο­τε ο Ηρακλής, μανιακός ύστερα από το φόνο του Ιφίτου, πήγε στο δελφικό μαντείο να ρωτήσει πώς θα καθαρθεί. Η Πυθία δεν του έδινε χρησμό, γιατί ήταν μιαρός από το αίμα που είχε χύσει, και τότε ο γιος του Δία άρπαξε τον μαντικό τρίποδα και ξεκίνησε να φύγει. Όμως ο άλλος γιος του Δία και κύριος του μαντείου, ο Απόλλων, δεν μπορούσε να μείνει αδιάφορος, και προσπάθησε να του αποσπάσει τον τρίποδα' στο αέτωμα εικονίζεται ακριβώς η στιγμή που η Αθηνά «παρεμβαίνει» και πιάνοντας τους δύο αντιπάλους από τα χέρια τούς εμποδίζει να συμπλακούν.

Η ΖΩΦΟΡΟΣΌμως το «μέγα θαύμα» του θησαυρού είναι η ζωφόρος.Στη δυτική πλευρά παριστάνεται η κρίση του Πάριδος, στη νότια η αρπαγή των Λευκιππιδών από τους Διοσκού-

1

Δ Έ Λ φ Ο Ι

— 41

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

ρους, στην ανατολική συγκέντρωση θεών [32] που παρα­κολουθούν μια μάχη του Τρωικού πολέμου [33], και στη βόρεια, την καλύτερα διατηρημένη και την πιο λαμπρή από όλες, Γιγαντομαχία [3 4 -3 6]. Σ' αυτήν οι θεοί μάχονται σκληρά για να καταβάλουν τους Γίγαντες, που επιτίθενται από τα δεξιά (σχετικά με το θεατή) και εικονίζονται βαριά οπλισμένοι με κράνη και ασπίδες, μερικοί με θώρακες και κνημίδες, και πολεμούν με δόρατα, ξίφη και πέτρες. Από την άλλη πλευρά βρίσκονται οι θεοί: στην άκρη αριστερά ο Ήφαιστος με τον κοντό χιτώνα του τεχνίτη στέκεται ορ­θός μπροστά στα φυσερά του και ετοιμάζει τους πυρωμέ­νους μύδρους του. Ακολουθούν δύο θεές, η Δήμητρα και η Κόρη, ύστερα έρχεται ο Διόνυσος, με τη δορά του πάν­θηρα, και η Κυβέλη επάνω στο άρμα της, που το σέρνουν λιοντάρια [35]. Στη συνέχεια τα αγαπημένα παιδιά της Λη- τώς, ο Απόλλων και η Άρτεμις, τοξεύουν τους εχθρούς· μπροστά τους ο πολεμιστής με τον κάνθαρο στην περικε­φαλαία είναι ο Γίγας Κάνθαρος [3 6]. Στο σημείο αυτό, που είναι τώρα χαλασμένο, βρισκόταν ο Ζευς επάνω στο άρμα του. Ακολουθούν, καλά διατηρημένες, η Ήρα, η Αθηνά, ο Άρης, με κράνος και ασπίδα, ο Ερμής με τον κωνικό πίλο των τσομπάνηδων της Αρκαδίας [3 4 ], και τέλος σώζονται μόνο λείψανα από το κάτω μέρος του σώματος του Ποσει- δώνα και της Αμφιτρίτης.

Ο τεχνίτης που έκανε τη Γιγαντομαχία και τη μάχη των Ελλήνων και Τρώων πρέπει να ήταν ένας από τους μεγά­λους δημιουργούς της εποχής του, με υψηλή και τολμηρή έμπνευση, με συνείδηση των δύσκολων προβλημάτων του ανάγλυφου και τεχνική δεξιοσύνη μοναδική. Φτάνει να προσέξουμε την εκπληκτική απόδοση των επάλληλων επιπέδων των μορφών, που συχνά συμπλέκονται και όμως πάντα διακρίνονται με απόλυτη καθαρότητα. Η ορμή της

4 2 —

Δ Έ Α φ Ο Ι

συμπλοκής και το ανακάτωμα των αντιπάλων αποδίδεται με ένταση και δύναμη, χωρίς όμως να ζημιώνει καθόλου τη σαφήνεια των πλαστικών σχημάτων με τον εύληπτο ρυθμό, που μας κινεί από τα αριστερά προς τα δεξιά, για να μας επαναφέρει με θαυμαστή δεξιότητα πάλι προς τα πίσω με την αντίστροφη πορεία του κύματος που αέναα κινείται μπρος-πίσω. Αλλά μαζί με τη δύναμη και τη ρωμαλέα έκ­φραση, η ζωφόρος διατηρεί τον απαραίτητο διακοσμητικό της χαρακτήρα, με την ευαίσθητη διάταξη και αξιοποίηση του χώρου που έχει να καλύψει, την επιβλητική και εορτα­στική της ανάπτυξη και την ψυχική έξαρση που αρμόζει μέσα στον άγιο χώρο των Δελφών.

Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝΈνας τρίτος θησαυρός, που σώθηκε αρκετά καλά και έχει αναστηλωθεί στην αρχική του θέση, με ελάχιστες συμπλη­ρώσεις, είναι αυτός που αφιέρωσαν οι Αθηναίοι στα τε­λευταία χρόνια του 6ου π.Χ. αι., αμέσως ύστερα από την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας στην πόλη τους (508 π.Χ.). Από τα εναέτια πολύ λίγα κομμάτια μας έχουν απομείνει, από τις μετόπες όμως σώθηκαν αρκετές και είμαστε σε θέση να ξέρουμε το θέμα όλων σχεδόν [37-3 8]. Στις κύρι­ες πλευρές, δηλαδή στην πρόσοψη και στη νότια πλευρά, που ήταν εμφανέστερη, έχουμε παραστάσεις των άθλων του Θησέα, που οι Αθηναίοι τον θεωρούσαν μυθικό θε­μελιωτή της Δημοκρατίας, ενώ στο πίσω μέρος και στη βόρεια πλευρά παραστάσεις από τους άθλους του Ηρα­κλή. Τα ανάγλυφα τούτα εκφράζουν την αττική πλαστική στην τελευταία φάση του αρχαϊκού κόσμου και φέρνουν στο νου του θεατή τις πρωιμότατες ερυθρόμορφες αγγει­ογραφίες με την κομψότητα των μορφών, τις ελαφρές αναλογίες, τις έντονες και στέρεες κινήσεις, τις τολμηρές

— 43

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

στάσεις, την προσεκτική και μελετημένη απόδοση των μυών και των πτυχών, και την ευλύγιστη κατατομή των περιγραμμάτων.

Ο ΗΝΙΟΧΟΣΠλούσιοι, φιλόδοξοι και φιλότεχνοι ήταν οι τύραννοι των Συρακουσών, τα ξακουστά παιδιά του Δεινομένη, αυτοί που είχαν στήσει τους χρυσούς τρίποδες ύστερα από τη μάχη της Ιμέρας (479 π.Χ.), που έστελναν τα άρματά τους στους μεγάλους πανελλήνιους αγώνες να κερδίσουν τα στεφάνια της νίκης και που πλήρωναν τους πιο μεγάλους ποιητές, έναν Πίνδαρο και έναν Βακχυλίδη, να τραγουδή­σουν τις νίκες τους. Ένας απ' αυτούς, ο Πολύζαλος, «βα­σιλιάς της Γέλας», νίκησε με άρμα στα Πύθια το 478 π.Χ. Έστειλε τότε στο ιερό του Πυθίου Απόλλωνα το λαμπρό ανάθημά του: ένα χάλκινο τέθριππο άρμα με τον ηνίοχο επάνω σ' αυτό. Ο σεισμός του 373 π.Χ. γκρέμισε βράχους από ψηλά και χάλασαν το ναό και πολλά κτίρια και αφιε­ρώματα· ανάμεσα σ' αυτά και το ανάθημα του Πολυζάλου. Ωστόσο, η τύχη στάθηκε αγαθή· ο ηνίοχος έμεινε σχεδόν ανέγγιχτος και οι Δελφοί τον έθαψαν ευλαβικά όταν ισο­πέδωσαν το χώρο για να ξαναχτίσουν το ναό. Έτσι έφτασε ως εμάς το καμάρι του δελφικού μουσείου, ο θαυμαστός Ηνίοχος [19-2 0 ].

Ορθός, με τα γυμνά του πόδια στερεωμένα επάνω στο άρμα, υψώνει το ανάστημά του (ΐ,8θ μ.) ο νέος άντρας, ενώ με τα χέρια του (σώζεται μόνο το δεξιό) κρατά χαλαρά τα ηνία. Ντυμένος το μακρύ φόρεμα του ηνιόχου, σφιγμένο στις μασχάλες από τον «ανάλαβο» για να μην το ανεμίζει η δυνατή πνοή του αγέρα στην ξέφρενη αρματοδρομία, με την ταινία του νικητή στο κεφάλι (ένθετη από ασήμι), καρφώνει τη ματιά του μπροστά, φωτισμένη και ελαφρά

Δ Έ Λ φ Ο Ι

κουρασμένη από την ένταση του αγώνα. Η κορμοστασιά του, η διάπλαση του ψηλόλιγνου σώματος, η διάθεση των πτυχών του χιτώνα του, το στέρεο πάτημα των γυμνών πο­διών, η δυνατή και μαζί άνετη χειρονομία του δεξιού χεριού με τα ηνία, οι ανεπαίσθητες μικρές κινήσεις και αποκλίσεις από την αυστηρά μετωπική στάση, εκφράσεις μιας δονού- μενης εσωτερικής ζωής, όλα τούτα, που συντελούνται με τρόπο μοναδικό και με τη συμβολή αναρίθμητων λεπτο­μερειών, κατορθώνουν να δώσουν στον Ηνίοχο των Δελ­φών τη μνημειακή επιβολή και τον παλμό του ζωντανού πλάσματος. Και το γερό αυτό οικοδόμημα το κορυφώνει ο μοναδικός θόλος του κεφαλιού με την κρυστάλλινη καθα­ρότητα του σχήματος, τη λεπταίσθητη διαγραφή των μαλ­λιών, την ξυπνή ματιά, τα σαρκωμένα χείλη και μάγουλα, που περισφίγγουν με δύναμη τον εσωτερικό σκελετό του κρανίου. Η δύναμη και η μαγική γοητεία που αποπνέει κάθε μεγάλο έργο τέχνης κατορθώνουν να συνταιριαστούν στο αριστούργημα τούτο με μια χάρη ευγενική και μ’ ένα ρυθμό αυστηρά χαρούμενο και να σε μεταφέρουν στη θρι­αμβευτική στιγμή που ο νικητής αρματηλάτης, περήφα­νος και συγκροτημένος, δέχεται την ιαχή του πλήθους, σαν ένα δεύτερο στεφάνι, πολύτιμο κι αυτό.

ΤΟ ΑΝΑΘΗΜΑ ΤΟΥ ΔΑΟΧΟΥΑναρίθμητα τέτοια αριστουργήματα γέμιζαν τον ιερό χώρο των Δελφών εκείνα τα χρόνια. Όλα τούτα είναι για πάντα χαμένα. Όμως μέσα στο Μουσείο θα δούμε ό,τι απόμεινε από κάποιο άλλο αφιέρωμα, των τελευταίων χρόνων του 4ου αι. π.Χ. Αν δεν μπορούσε να φτάσει τα μνημεία των υπερήφανων ελληνικών πόλεων, ήταν ωστόσο πλούσιο το ανάθημα του Θεσσαλού Δαόχου, που αντιπροσώπευε την πατρίδα του στη δελφική Αμφικτυονία από το 338 ως

— 4 5

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

το 334 π.Χ. Σ' ένα μεγάλο βάθρο, που σώθηκε, στεκόταν ο ίδιος ο Δάοχος και ο γιος του και οι πρόγονοί του, πέντε γενιές, μπροστά στο άγαλμα του Απόλλωνα. Από τα ανδρι­κά τούτα κορμιά μας σώθηκαν αρκετά για να εκτιμήσουμε σωστά την αξία του έργου. Ανάμεσα σ’ αυτά ένα από τα καλύτερα διατηρημένα είναι του Αγία [2 5 ], προπάππου του Δαόχου, περίφημου αθλητή των μέσων του 5ου π.Χ. αιώνα, «Ολυμπιονίκη στο παγκράτιο, πέντε φορές Νεμεο­νίκη, τρεις φορές Πυθιονίκη και πέντε φορές Ισθμιονίκη». Μια τέτοια θρυλική μορφή εικονίζει ο αθλητικός νέος που στέκεται σήμερα στο δελφικό μουσείο, με το γεροδεμέ­νο κορμί, τους λογισμένους αγκώνες και το κουρασμένο κεφάλι. Η αρχιτεκτονική του αθλητικού γυμνού σώμα­τος με τις πολλές και εκφραστικές αντίρροπες κινήσεις, η διάπλαση των όγκων και οι ρωμαλέες αναλογίες, απο­δίδουν το καλλιτεχνικό πιστεύω των τελευταίων χρόνων του 4ου π.Χ. αιώνα. Πως είναι έργο μεγάλου καλλιτέχνη δεν υπάρχει αμφιβολία. Και ξέρουμε πως του αθλητή αυ­τού άγαλμα χάλκινο ήταν στημένο στα Φάρσαλα και είχε την επιγραφή: «Λύσιππος Σικυώνιος εποίησεν». Είναι λοιπόν πολύ πιθανό πως το μαρμάρινο έργο των Δελφών είναι σύγχρονο αντίγραφο εκείνου και πως έγινε στο ίδιο του το εργαστήριο.

ΟΙ «ΧΟΡΕΥΤΡΙΕΣ»Άγνωστος παραμένει αυτός που αφιέρωσε στους Δελφούς το περίτεχνο και ιδιόρρυθμο ανάθημα της «κολόνας με τις χορεύτριες» [23]. Μια ψηλή λιγνή κολόνα, η μ. ύψος, πε­ριβάλλεται στη βάση της από φύλλα ακάνθου και άλλα φύλλα βλασταίνουν κατά διαστήματα από το κορμί της. Και εκεί ψηλά, τρεις κοπέλες, που στηρίζονται με την πλάτη στην κορφή της κολόνας, χορεύουν ολόγυρά της ανάερο

4 6 —

Λ Ε Α φ Ο Ι

χορό, ίδιες λουλούδια που φυτρώνουν κι αυτά ανάμεσα στα πυκνά φυλλώματα του παράξενου φυτού. Ποιες να 'ναι οι ξωτικές τούτες μορφές με τον κοντό χιτώνα και τον υψηλό ιερατικό πόλο στο κεφάλι δεν μπορούμε να πούμε. Τις ονόμασαν Χάριτες, τις φαντάστηκαν Θυιάδες, μαινάδες, δηλαδή χορεύτριες του Διονύσου, τις είπαν ακόμη Καρυά­τιδες, Λακώνισσες κοπέλες που χορεύουν. Ό,τι κι αν είναι, ο χορός τους είναι ιερός και προσφέρεται στο θεό να τον χαρεί μαζί με το ανάθημα που υψωνόταν στο τέμενος.

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΑ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΑ ΑΝΑΘΗΜΑΤΑΑπό τα υπόλοιπα έργα του Μουσείου ξεχωρίζει ο επι­σκέπτης ένα καλόν ανδριάντα φιλοσόφου των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων [2 4 ] και το εικονιστικό κεφάλι με τα καλοδοσμένα γένεια και τα αδρά και ξενόφαντα χαρα­κτηριστικά [2 6 ]. Να είναι τάχα η εικόνα κάποιου Μακε­δόνα πρίγκιπα ή ενός ανατολίτη εξελληνισμένου; Ή μή­πως είναι, όπως υπέθεσαν μερικοί αρχαιολόγοι, ο Ρωμαίος Φλαμινίνος; Όποιος κι αν είναι δείχνει τι κατόρθωσε να προσφέρει η ελληνιστική τέχνη και τα χρόνια της ακμής της στον τομέα του πορτραίτου.

Μπορεί να στάθηκε πρόκληση στον ωραίο θεό των Δελφών, μπορεί όμως να το χάρηκε κι εκείνος το πανέ­μορφο τούτο παιδί, τον Αντίνοο [27], όταν είδε το άγαλμά του να στήνεται μέσα στο ιερό του από τον ίδιο τον ιερέα του, τον Αριστότιμο. Δεν είναι δυνατό να θεωρούσε ο ιε­ρέας του Πυθίου Απόλλωνα ασέβεια προς το θεό του την ανάθεση του γοητευτικού τούτου νέου. Αν πίστεψε και κείνος στη διαταγή του αυτοκράτορα, που κήρυξε θεό τον χαμένο για πάντα αγαπημένο του, δεν το ξέρουμε. Όμως η αβρή μορφή που ονειροπολεί με νοσταλγία ένα δοξασμένο παρελθόν έρχεται να κλείσει τη σειρά των αναθημάτων με

— 4 7

Μ Α Ν Ο Λ Η Σ Α Ν Δ Ρ Ο Ν ΙΚ Ο Σ

τον πιο απαλό και ήμερο τρόπο. Είναι πρόδηλο πως έχει πια σβήσει κάθε σπίθα εσωτερικής ορμής και δύναμης, πως το λάδι τελειώνει στον αρχαίο λύχνο, πως με θλίψη και εγκατάλειψη βλέπουν πια οι άνθρωποι τα παλιά ιδανικά. Ο Αντίνοος είναι μια ευγενικιά, όμως άτονη και ξέπνοη μορφή, που δείχνει τι μπορεί ν' απομείνει στην πλαστική φόρμα, όταν της λείψει η εσωτερική δύναμη και η δόνηση της ρωμαλέας ανδρικής πνοής, που στήριξαν τις ζωντανές αθλητικές μορφές των νέων της ελληνικής τέχνης.

ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ&

ΚΑΤΟΨΕΙΣ

Α Ν Α Π Α Ρ Α Σ Τ Α Σ Ε ΙΣ

Θησαυρός των Σιφνίων — πρόσοψη{Α Ν Α Π Α ΡΑ Σ Τ Α Σ Η Α . T O U R N A IR E }

Θησαυρός των Σιφνίων{Α Ν Α Π Α ΡΑ Σ Τ Α Σ Η Α . T O U R N A IR E }

Δ Έ Α φ Ο Ι

Α Ν Α Π Α Ρ Α Σ Τ Α Σ Ε ΙΣ

Θησαυρός των Αθηναίων — πρόσοψη{Α Ν Α Π Α ΡΑ Σ Τ Α Σ Η Α . T O U R N A IR E }

Θησαυρός των Αθηναίων{Α Ν Α Π Α ΡΑ Σ Τ Α Σ Η Α . T O U R N A IR E }

52 —

— 53

ΚΑ Τ Ο Ψ Ε ΙΣ

ΙΕΡΟ ΤΟΎ ΑΠΟΛΛΩΝΑ

1. Π λακόστρωτη αυλή και στοά μπροστά στην κύρια είσοδο.

2. Ταύρος των Κερκυραίων.3. Χ άλκινα αγάλματα

α φ ιερ ω μ ένα από τους Αρκάδες.

4 . Β άθρο ανδριάντα του Φ ιλοποίμενος.

5. Βάθρα αναθημάτων.6. Ο ικοδόμημα με στοά,

α νάθημα των Σπαρτιατών για τη νίκη τους στους Α ιγός Ποταμούς.

6Α. Πιθανότερη θέση των 37 ή 38 κλασ ικώ ν χάλκινω ν α γαλμάτω ν που α φ ιέρ ω σ α ν οι Σπαρτιάτες για τη νίκη τους στους Α ιγός Ποταμούς.

7. Δ ούρειος Ίππος του Α ργους.8. Α νάθημα των Α θ η να ίω ν για τη

ν ίκη στον Μ αραθώνα.9. Αγάλματα των «Επτά επ ί

Θ ήβας», α φ ιερ ω μ ένα από τους Αρνείους.

10. Αγάλματα των Επιγόνων, α φ ιερ ω μ ένα από τους Αργείους.

Π. Αγάλματα μυθικώ ν ηρώων, α νάθημα του Α ργους.

12, 13, 14. Κόγχες με αναθήματα.15. Χ άλκινα ανάλματα αλόγω ν

και α ιχμαλώτων, ανάθημα των Ταραντίνων.

16. Θ ησαυρός των Σικυωνίων.17. Θ ησαυρός των Σιφνίων.18. Θ ησαυρός των Μεγαρέων.19. Θ ησαυρός των Συρακουσίων.20. Θ ησαυρός των Κνιδίων.21. Α ιολικός θησαυρός.22. Α ναθήματα των Αιτωλών.23. Θ ησαυρός των Θηβαίων.24. Πώρινος θησαυρός των

Βοιωτών.25. Θ ησαυρός τω ν Ποτιδαιατών.26. Θ ησαυρός των Αθηναίων.27. Το Βουλευτήριο της πόλης των

Δελφών.28. Αρχαϊκός θησαυρός κάτω από

το Α σκληπιε ίο .29. Πέτρα της Σίβυλλας.30. Σφ ίγγα των Ναξίων.31. Πέτρα της Λητώς.32. Β άθρο αναθήματος των

Βοιωτών.33. Στοά των Αθηναίων.34. Θ ησαυρός των Κορινθίων.35. Θ ησαυρός των Κυρηναίων.36. Ο ικοδόμημα που ταυτίζεται

5 4 —

με το Π ρυτανείο της πόλης των Δελφώ ν.

37. Θ ησαυρός των Α κα νθ ίων και του Βρασίδα.

38. Α ρμα του Ηλιου, ανάθημα των Ροδίων.

39. Τρίποδας των Πλαταιών.4 0 . Βω μός του Απόλλω να,

α νάθημα των Χίων.41. Ανδρ ιάντας του Α ιμ ίλιου

Παύλου.42. Ά γαλμα του Απόλλω να

Σιτάλκα.43. Τρίποδες α φ ιερ ω μένο ι από

τους Δ εινομενίδες.

4 4 . Αρχαϊκός θησαυρός.45. Α νδριάντας του Ατταλου Α'.46 . Α νδριάντας του Ευμένη Β'.47. Στοά του Ατταλου Α'.48 . Κολόνα με τις τρεις

χορεύτριες.49 . Α νάθημα του Δαόχου.50. Λέσχη τω ν Κνιδίων.51. Ναός του Α πόλλω να.52. Δ ύο θησαυροί.53. Θέατρο.54. Στοά έξω α πό τον περίβολο,

προσιτή από τον ο π ισ θόδομο του μεγάλου ναού.

— SS

ΚΑ Τ Ο Ψ Ε ΙΣ

ΙΕΡΟ ΑΘΗΝΑΣ ΠΡΟΝΑΙΑΣ

1. Ε ίσοδος στο τέμενος (από τα δυτικά).2. Ο ικοδόμημα του 5ου αι. π.Χ. στη χρήση του ιερατείου.3. Νεότερος (λ ίθ ινος ) ναός της Αθηνάς Προνοίας.4 . Θόλος.5. Σκάλα που οδηγούσε δ ιά μέσου του περ ιβόλου στο τέμενος.6. Ο λεγόμενος Θ ησαυρός των Μ ασσαλιωτών.7. Δ ω ρικός θησαυρός.8. Αρχαϊκός (πώ ρ ινος ) ναός της Αθηνάς Π ρονοίας.9. Ισ οπεδω μένος χώ ρος με βωμούς.

10. Ν αόσχημα ο ικοδομήματα που ίσως α νή καν στο τέμενος του ήρωα Θυλάκου.

11. Ε ίσοδος στο τέμενος (από τ' ανατολικά).

S6 —

ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ

58 —

[1]Γενική άποψη της τοποθεσίας των Δελφών που θεωρήθηκε στην αρχαιότητα το κέντρο της Γης. Φαίνεται η βαθιά κοιλάδα του ποταμού Πλειστού, ο καταπράσινος κάμπος της Κρίσας και στο βάθος ο κόλπος της Ιτέας.Στο κέντρο της εικόνας φαίνεται ο σύγχρονος δρόμος που περνά μπροστά από το Μουσείο. Στην πλαγιά της Ροδινής βρίσκονται τα ερείπια του ιερού του Απόλλωνα και, ψηλότερα στο λόφο, το θέατρο και το στάδιο.

S9

6 0 —

[2]Το ιερό της Αθηνάς Προναίας (Μαρμαριά) περικλείει ένα από τα αριστουργήματα της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής: τη Θόλο. Είναι ένα κυκλικό κτίσμα δωρικού ρυθμού με καλοζυγισμένες αναλογίες και λεπτά δουλεμένες λεπτομέρειες. Το οικοδόμημα είχε ιδιαίτερη σημασία, αλλά ο ακριβής προορισμός του παραμένει άγνωστος. Γύρω στα 38ο π.Χ.

— 61

ΔΈΛφΟΙ

[3]Άποψη της Θόλου

από τ' ανατολικά. Οι τρεις δωρικοί κίονες

του πτερού έχουν αναστηλωθεί. Ο θριγκός

έχει τρίγλυφα και μετόπες διακοσμημένες

με ανάγλυφα (Αμαζονομαχία).

— 63

O r ’"

[4]Τμήμα της Ιεράς Οδού μπροστά από τη στοά και το Θησαυρό των Αθηναίων.

— 65

[5]Ο θησαυρός των Αθηναίων. Αφιερώθηκε στο ιερό των Δελφών αμέσως μετά την εγκαθίδρυση της Δημοκρατίας στην Αθήνα (508 π.Χ.) Ο θησαυρός φαίνεται εδώ από τη νοτιοανατολική πλευρά, ακριβώς όπως παρουσιάζεται στον σύγχρονο επισκέπτη που ανεβαίνει την Ιερά Οδό.

— 67

68 —

[6]Το τέρμα της Ιεράς Οδού μπροστά στον ναό. Δεξιά, ο μεγάλος βωμός του 5ου αι π.Χ. ανάθημα των Χίων. Αριστερά, το κυκλικό πέτρινο βάθρο του αναθηματικού τρίποδα που αφιέρωσαν οι ελληνικές πόλεις για τη νίκη των Πλαταιών, ένα από τα πιο σημαντικά μνημεία της ελληνικής ιστορίας.

— 6 9

[7]Ο μεγάλος ναός του Απόλλωνα, το πιο σημαντικό οικοδόμημα του ιερού, ήταν το κέντρο της λατρείας και του μαντείου του θεού. Τα ερείπια ανήκουν στον ναό του 4ου αι. π.Χ. Στα δεξιά, το ψηλό βάθρο του μνημείου του Προυσία.

— 71

72 —

[β]Πώρινοι δωρικοί κίονες από το πτερόν του ναού του Απόλλωνος.

— 73

[9]Η ιερή πηγή της Κασταλίας, άρρηκτα συνδεδεμένη με το μαντείο και τη λατρεία του Απόλλωνα γενικότερα, ξεπηδά ανάμεσα από τους δύο βράχους των Φαιδριάδων. Η κρήνη, όπως τη βλέπουμε σήμερα, ανήκει στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους.

— 7S

7 6 —

m>;u:

[10]Άποψη της βόρειας στοάς της ρωμαϊκής αγοράς με μια σειρά από καταστήματα στο πίσω μέρος. Η αγορά χτίστηκε τον 4ο αι. μ.Χ.

— 77

[Π]Το καλοδιατηρημένο θέατρο των Δελφών, χτισμένο από πέτρα του Παρνασσού, βρίσκεται στη βορειοδυτική γωνία του ιερού. Η θέση του, ψηλά στην πλαγιά, προσφέρει μια μοναδική θέα του δελφικού τοπίου.

— 79

80 —

aaaaasif

ctifaiute

[12]Άποψη του σταδίου των Δελφών (5ος αι. π.Χ.). Τα εδώλια, καμωμένα από πέτρα του Παρνασσού, είναι της ρωμαϊκής εποχής.

Δ Έ Α φ Ο Ι

Ο ωραίος αυτός πολυγωνικός τοίχος

χτίστηκε μετά την πυρκαγιά του 548

π.Χ. για να στηρίζει το ίσιωμα όπου βρισκόταν

ο ναός. Οι κίονες ανήκουν στη στοά που

έκτισαν οι Αθηναίοι μετά το 478 π.Χ. για να

στεγάσουν λάφυρα από ναυτικές τους νίκες που

αφιέρωσαν στο θεό.

— 8 3

ΟΙ Ε ΙΚΟ ΝΕΣ

[14]Ελληνιστικό ή ρωμαϊκό αντίγραφο του αρχαϊκού ομφαλού περιβάλλεται από το «αγρηνόν», το δικτυωτό πλέγμα, και στην κορυφή του στηρίζονταν οι δύο χρυσοί αετοί που, σταλμένοι από τον Δία, συναντήθηκαν στους Δελερούς.

8 4 —

[16]Κορμός μιας από τις δύο Κόρες που στήριζαν το Θριγκό του θησαυρού των Σιφνίων' οι γυναικείες αυτές μορφές που έπαιρναν τη θέση των κιόνων

Δ Έ Α φ Ο Ι

— 87

ονομάστηκαν αργότερα Καρυάτιδες. Γύρω στα 525 π.Χ.

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[17]Ο Κλέοβις και ο Βίτων. Το σύνταγμα των δύο αυτών Κούρων αφιερώθηκε από τους Αργείους στις αρχές του 6ου π.Χ. αιώνα στους Δελφούς. Έργο του Αργείου γλύπτη (Πολυ)μήδη, εκφράζει τον πνευματικό κόσμο του πελσποννησιακού αυτού εργαστηρίου. Επιγραφή στη βάση μάς αφηγείται το κατόρθωμά τους και δίνει ακρωτηριασμένο το όνομα του γλύπτη. Γύρω στα 590 π X.

Η ΣφιγΕ των Ναδων. Επάνω σε έναν υψηλό ιωνικό κίονα, που είχε στηθεί νότια από το ναό του Απόλλωνος, κοντά στο βράχο της Σίβυλλας, καθόταν η δαιμονική Σφίγγα, ανάθημα της πλούσιας ΝάΕου. Το μεγάλο κυκλαδικό νησί είχε στην αρχαϊκή εποχή και πλούτο και δύναμη και το γλυπτικό εργαστήριό του

[18]

μας έδωσε πολλά και σημαντικά έργα. Γύρω στα 560 π.Χ.

Ο Ι Ε ΙΚ Ο Ν Ε Σ

[19-20]Ένα από τα πιο έξοχα δημιουργήματα του αυστηρού ρυθμού είναι ο Ηνίοχος. Βρέθηκε σχεδόν άθικτος και ανήκε σ' ένα χάλκινο τέθριππο, που αφιέρωσε ο τύραννος της ΙΊέλας Πολύζαλος γύρω στα 475 π.Χ. ύστερα από νίκη του στα Πύθια.

9 0 —

Ανδρικό κεφάλι (Απόλλων;) από ελεφαντόδοντο. Ανήκει σε χρυσελε( άγαλμα καθιοτής μορφής. Στο κεφάλι φέρει επίχρυση ασημένια πλάι στο στήθος πέφτουν δυο μακριές χρυσές πλειάδες. Ιωνικό έργο του 6< αφιεριομένο στον Απόλλωνα.

Δ Έ Α φ Ο Ι

[22]Γυναικείο κεφάλι από ελεφαντόδοντο (πιθανόν η θεά Άρτεμη). Φοράει χρυσό διάδημα. Ιωνικό ανάθημα του 6ου αι π.Χ.

— 93

Ο Ι Ε ΙΚ Ο Ν Ε Σ

[23]Από τα πιο γοητευτικά και συνάμα αινιγματικά μνημεία που βρέθηκαν στους Δελφούς είναι η κολόνα με τις τρεις χορεύτριες. Το πανύψηλο μνημείο πρέπει να έφτανε τα 13 μ. ύψος' αποτελούνταν από μια κολόνα που περιβαλλόταν από φύλλα ακάνθου' στην κορυφή τρεις κοπέλες με πόλο ιερατικό χορεύουν έναν ιερό, βέβαια, χορό. Και στην κορφή ήταν στημένος τρίπους. Ποιος ανέθεσε το έργο αυτό είναι άγνωστο. Το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι πρόκειται για ιωνικό έργο των αρχών του 4ου π.Χ. αιώνα.

9 4 —

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[24]Ανδριάντας ενός φιλοσόφου' χαρακτηριστικό και αξιόλογο έργο των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων, ίσως δημιούργημα του αττικού εργαστηρίου. Γύρω στα 250 π.Χ.

9 6 —

Ο ανδριάντας του Αγία ένα από τα 9 αγάλματα που αποτελούσαν το ανάθημα του Θεσσαλού Δαόχου' προέρχεται από το εργαστήριο του Λυσίππου, του μεγάλου Σικυωνίου γλύπτη του 2ου μισού του 4ου αι. π.Χ.

Το εξαίρετο αυτό πορτραίτο στέκεται στην πρώτη σειρά της τέχνης της προσωπογραφίας των ώριμων ελληνιστικών χρόνων (ίο μισό του 2ου αι. π.Χ). Η δυναμική πλαστική διάπλαση και η εκφραστική ένταση συνθέτουν ένα σύνολο που αντιπροσωπεύει την ελληνιστική τέχνη στην πιο άξια ώρα της. Μερικοί αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι εικονίζει τον Φλαμινίνο, το Ρωμαίο στρατηγό που στα 197 π.Χ. νίκησε τον Φίλιππο Ε' στις Κυνός Κεφαλές.

Δ Έ Λ φΟ Ι

[27]Το άγαλμα του Αντινόου

των Δελφών είναι ένα από τα καλύτερα πορτραίτα του

πανέμορφου αυτού νέου. Ύστερα από το θάνατό του

ο αυτοκράτωρ Αδριανός, που τον είχε πολύ αγαπήσει,

τον θεοποίησε και διέταξε να στηθεί το άγαλμά του

σε αναρίθμητες πόλεις της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Έτσι σήμερα η μορφή του

νέου αυτού με τη μελαγχολική ομορφιά, που ενσαρκώνει τον

κόσμο των αυτοκρατορικών χρόνων, με την εξωτερική

δύναμη και ωραιοπάθεια που καλύπτει την ουσιαστική

φθορά του αρχαίου κόσμου, βρίσκεται στις πιο

απομακρυσμένες περιοχές της Μεσογείου, από την Αφρική

ως την Ελλάδα και από τη Συρία ως τη δυτική

Ευρώπη. 130-138 μ.Χ.

9 9

1 0 0 —

[28]Μια από τις μετόπες του θησαυρού των Σικυωνίων' εικονίζονται ο Πολυδεύκης, ο Κάστωρ και ο Ίδας (ακολουθούσε ο Λυγκεύς, στο σπασμένο τμήμα), όπως το δήλωναν επιγραφές, μόλις ορατές τώρα, ζωγραφισμένες με χρώμα. Οπλισμένοι με δόρατα οδηγούν τα βόδια που έκλεψαν σε μια κοινή επιδρομή. Γύρω στα 56ο π.Χ.

— 101

1 02 —

[29]Πώρινη μετόπη με παράσταση του Καλυδωνίου Κάπρου. Από το θησαυρό των Σικυωνίων.

— 103

1 0 4 —

[30]Πώρινη μετόπη με σκηνή από την Αργοναυτική εκστρατεία. Από το θησαυρό των Σικυωνίων.

— 105

1 0 6 —

[31]Το ανατολικό αέτωμα του Θησαυρού των Σιφνίων' εικονίζεται ο μύθος της αρπαγής τον δελφικού τρίποδος από τον Ηρακλή· στη μέση η Αθηνά προσπαθεί να διαχωρίσει τον Ηρακλή (δεξιά) και τον Απόλλωνα (αριστερά) που τραβούν ο καθένας από τη μια του άκρη τον τρίποδα. Πίσω από τον Απόλλωνα η Άρτεμη συγκρατεί τον αδελφό της από τους βραχίονες, 525 π.Χ.

— 1 07

1 0 8 —

[32]Αριστερό τμήμα της ανατολικής ζωφόρου του θησαυρού των Σιφνίων. Το θέμα της πλευράς αυτής ήταν συγκέντρωση θεών που παρακολουθούν μάχη του τρωικού πολέμου' στην πλάκα που εικονίζεται οι φίλοι των Τρώων θεοί: Άρης, Αφροδίτη, Άρτεμη, Απόλλων και Ζευς (λείπει το κεφάλι του), 525 π.Χ.

— 1 09

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[33]Δεξιό τμήμα της ανατολικής ζωφόρου του θησαυρού των Σιφνίων' μάχη Ελλήνων και Τρώων.

[34]Δεξιό τμήμα της βόρειας ζωφόρου· από αριστερά: ένας Γίγας, ο Άρης επάνω από ένα νεκρό Γίγαντα, δύο Γίγαντες, ο Ερμής με τον κωνικό πίλο και άλλοι δύο Γίγαντες.

uo —

Δ Έ Λ φΟ Ι

[35, 36]Αριστερό τμήμα της βόρειας ζωφόρου του θησαυρού των Σιφνίων. Γιγαντομαχία' οι θεοί μάχονται τους Γίγαντες που εικονίζονται ως οπλίτες. Από αριστερά: δύο Γίγαντες, ο Διόνυσος, η Κυβέλη στο άρμα που σύρουν λιοντάρια. Στην εικ. 30: Απόλλων και Άρτεμις, ο Γίγας Κάνθαρος, ένας νεκρός Γίγας και τρεις άλλοι Γίγαντες.

111

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[37]Μετόπη από τη νότια πλευρά του Θησαυρού των Αθηναίων. Παριστάνει μονομαχία του Θησέα με τη βασίλισσα των Αμαζόνων Αντιόπη.

112 —

Δ Έ Λ φ Ο Ι

[38]Μετόπη από τη βόρεια πλευρά του θησαυρού των Αθηναίων. Εικονίζεται ο Ηρακλής που καταβάλλει την Κερυνίτιδα έλαψο. Χρονολογούνται γύρω στα 500 π.Χ.

— 113

114 —

[39]Τέθριππο από τη νότια ζωφόρο του θησαυρού των Σιφνίων' η πλευρά αυτή, όπως και η δυτική, πρέπει να έγιναν από έναν τεχνίτη, ιωνικής ασφαλώς καταγωγής' σώζονται λιγότερο καλά' εικονίζουν πολλά άλογα, είτε ελεύθερα με τους ιππείς τους, είτε ζευγμένα σε τέθριππα. Αν συγκριθεί ο τεχνίτης αυτός με τον δημιουργό της ανατολικής και βόρειας πλευράς, διαπιστώνεται η ασύγκριτη καλλιτεχνική υπεροχή του τελευταίου.

— 115

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[40]Ελεφάντινο ανάγλυφο. Αναχώρηση πολεμιστή με το άρμα του. Ιωνικό έργο του 6ου αι. π.Χ.

116 —

Δ Έ Α φ Ο Ι

I

I

[41]Ελεφάντινο ανάγλυφο με μορφές γυναικείες (Άρπυιες) και ανδρικές (Βορεάδες). Μυθολογική σκηνή. Κορινθιακό εργαστήριο. Γύρω στα 570 π.Χ.

— 117

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[42]Δύο ημικυκλικά χρυσά ελάσματα διακοσμημένα με ανάγλυφα Γοργόνεια, στερεωμένα πάνω σε χάλκινες πλάκες. Γύρω στα 56ο π.Χ.

[43-44]Χρυσά ελάσματα από τη διακόσμηση του φορέματος χρυσελεφάντινου αγάλματος (εικ. 36). Επάνω και κάτω φέρουν ταινίες διακοσμημένες με ανάγλυφους ρόδακες, ενώ η υπόλοιπη επιφάνεια είναι διακοσμημένη με ανάγλυφα ζώα μέσα σε τετράγωνα που χωρίζονται από ταινίες. Ιωνικό εργαστήριο. Γύρω στα 56ο π.Χ.

118 —

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[46]Χρυσά λουλούδια με τέσσερα πέταλα και τέσσερις στήμονες, καμωμένα από τρία διαφορετικά μέρη.

1 2 0 — -

17 ( ( / > " /

[47]Χρυσά διαδήματα.

[48]Δύο χρυσά ανθέμια από το πόδι του θρόνου που ανήκε στο καθιστό χρυσελεφάντινο άγαλμα.

— 121

Χάλκινο θυμιατήριο· η πεπλοφόρος γυναικεία μορφή κρατεί με τα υψωμένα χέρια της το ημισφαιρικό σκεύος. Γύρω στα 450 π.Χ.

[4 9 ]

Α Έ γΙφ Ο Ι

[50]Σύμπλεγμα που εικονίζει τον Οδυσσέα ή έναν από τους συντρόφους του, δεμένο κάτω από το κριάρι για να γλιτώσει από τον Κύκλωπα Πολύφημο. Στόλιζε χάλκινο τρίποδα των πρώιμων αρχαϊκών χρόνων.

— 123

Ο Ι Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[51]Ο πρωιμότατος χάλκινος

Κούρος των Δελφών, εξαίρετο δείγμα

της «δαιδαλικής» τέχνης, υπερβαίνει τις

δεσμεύσεις του μικρού του μεγέθους και αποκτά

μνημειακή επιβολή. Μέσα 7ου αι. π.Χ.

------------------------------[52]Χάλκινο ειδώλιο που εικονίζει πιθανότατα τον Απόλλωνα. Γύρω στα 525 π.Χ.

ΔΈΑφΟΙ

— 125

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[53]«Απόλλων σπένδων»: Παράσταση στο εσωτερικό λευκής κύλικας, που βρέθηκε στους Δελφούς. Ο Απόλλων κάθεται με άνεση και μεγαλοπρέπεια σε πτυκτό δίφρο' φορεί, ασυνήθιστο για ανδρική μορφή, πέπλο και ιμάτιο' στο αριστερό χέρι κρατά τη λύρα του και με το δεξιό «σπένδει» από τη φιάλη ' αριστερά, επάνω σε κανόνα, ένα πουλί, που μπορεί να είναι είτε το ιερό πουλί του θεού, ο κόρακας, είτε (αυτό φαίνεται ίσως πιθανότερο) αγριοπερίστερο, από αυτά που φώλιαζαν μέσα στο ναό του. Το πανέμορφο κεφάλι του με την καλοχτενισμένη κόμη, στεφανωμένο με κλαδί δάφνης, έχει θεία ευγένεια και βαθιά πνευματικότητα. Η ακρίβεια και η άνεση του σχεδίου, η χρωματική αρμονία και η αρχιτεκτονική στη σύνθεση μαρτυρούν ότι το αγγείο αυτό πρέπει να είναι δημιούργημα ενός από τους εξαίρετους τεχνίτες των πρώτων χρόνων του αυστηρού ρυθμού. Γύρω στα 470 π.Χ.

126 —

# .* £ . * v J S P} ‘ !}ί < i f 4 ■ i / 1 /λ Pm, (

1. Ε ίσοδος στο τέμενος (απ ό τα δυτικά).2. Ο ικοδόμημα του 5ου αι. π.Χ. στη χρήση του ιερατείου.3. Νεότερος (λ ίθ ινος) ναός της Α θηνά ς Προνοίας.4 . Θόλος.5. Σκάλα που οδηγούσε δ ιά μέσου του περ ιβόλου στο τέμενος.6. Ο λεγόμενος Θ ησαυρός των Μ ασσαλιωτών.7. Δ ω ρ ικός θησαυρός.8. Αρχαϊκός (πώ ρ ινος ) ναός της Α θηνάς Προνοίας.9. Ισοπεδω μένος χώ ρος με βωμούς.

Ιθ . Ν αόσχημα ο ικοδομήματα που ίσως α νή καν στο τέμενος του ήρωα ( " <Λάκου. 11. Είσοδος στο τέμενος (απ ό τ' ανατολικά).

1. Ε ίσοδος στο τέμενος (από τα δυτικά).2. Ο ικοδόμημα του 5ου αι. π.Χ. στη χρήση του ιερατείου.3. Νεότερος (λ ίθ ινο ς ) ναός της Αθηνάς Προνοίας.4 . θόλος .5. Σκάλα που οδηγούσε διά μέσου του περ ιβόλου στο τέμενος.6. Ο λεγόμενος Θ ησαυρός των Μ ασσαλιωτών.7. Δ ω ρικός θησαυρός.8. Αρχαϊκός (πώ ρ ινος ) ναός της Αθηνάς Προνοίας.9. Ισοπεδω μένος χώ ρος με βωμούς.

10. Ν αόσχημα ο ικοδομήματα που ίσως α νή καν στο τέμενος του ήρω α Θυλάκου.11. Ε ίσοδος στο τέμενος (από τ' ανατολικά).

;l| ι !

3 α Bp

ιό τα δυτικά).π.Χ. στη χρήση του ιερατείου.; της Αθηνάς Π ρονοίας.

ι μέσου του περ ιβόλου στο τέμενος, των Μ ασσαλιωτών.

ς της Αθηνάς Π ρονοίας, βωμούς.

3 που ίσως α ν ή κα ν στο τέμενος του ήρω α Θυλάκου,

ιό τ' ανατολικά).

ΚΑΤΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΑΝΑΚΤΟΡΟΥ ΤΗΣ ΚΝΩΣΟΥ

Α - C I-XVIH. Δυτικές ΑποθήκεςI. Κουλούρες 2-2'. Βω μοί3. Δυτικό Πρόπυλο4 -4 ' -11. Δ ιάδρομος Πομπής5 . Νοτιοδυτική πύλη6. Βαθμιδωτή στοά7. Νότια βεράντα8. Νότιο Πρόπυλο9 . Νότιος δ ιάδρομος10. Νότια είσοδοςI I . «Πρίγκηπας με τα κρίνα»12. Περιοχή Ελληνικού ναού13. Πήλινος λουτήρας με π ινακίδες Γραμμικής Β14. Δ ιάδρομος των αποθηκώ ν15. Αρχείο ιερογλυφ ικώ ν π ινακίδω ν16. Δ ιά δρομος της λ ίθ ινης λεκάνης17. Π ροθάλαμος της α ίθουσ ας του θρόνου Γ Λ18. Α ίθουσα του θρόνου19. Εσωτερικό ιερό2 0 . Βαθμιδω τό Πρόπυλο21. Τριμερές Ιερό22 . Π ροθάλαμος με το λ ίθ ινο θρανίο23. Ιερά θησαυροφ υλάκια2 4 . Κρύπτες πεσσών25 . Μ εγάλο Κλιμακοστάσιο2 6 . Α ίθουσα των δ ιπλώ ν πελέκεω ν27. Δ ιαμέρ ισμα της βασ ίλ ισσας28 . Καλλω πιστήριο29 . Αυλή με τις ρόκες3 0 . Σκάλα υπηρεσίας31. Ν οτιοανατολικό λουτρό32. Ιερό των δ ιπλώ ν πελέκεω ν33. Νοτιοανατολική δεξαμενή καθαρμώ ν 3 4 . 1 Ιροθάλαμος των ξύλινω ν δοκώ ν35. Ανατολική στοά36 . Εργαστήριο λ ιθοξόου37. «Σχολείο»38. Λυλή με το λ ίθ ινο στόμιο39. Α ποθήκες των γ ιγαντια ίω ν π ίθω ν4 0 . Ανατολικός προμαχώ νας41. Δ ιά δρ ομος του ζατρικίου4 2 . Βορειοανατολική α ίθουσα43. Βορειοανατολικές αποθήκες4 4 . Δω μάτιο με τη λίθ ινη αποχέτευση4 5 . Αποθήκη των πίθων με τα μετάλλια4 6 . Διάδρομος των αδιεξόδω ν47. Π αλιό φ ρούρ ιο4 8 . Λ ιάδρομος βορείας ι ιαόδου

4 9 . Βόρεια υπόστυλη αίθ ·υσα5 0 . Βόρεια ε ίσοδος51. Βόρεια δ εξαμενή κ α | ιρι ιών και χώ ρος μυήσεω ς52. Βορειοδυτική στοά53. Χώρος θεάτρου54 . Βασιλκός δρόμος55. Βορειοδυτική είσοδ(

Η ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΕΠΑ ΥΛΗ.

(κατά τον Α. Evans)

1. Φ ωταγωγός2. Π ροθάλαμος3. Α ίθουσα4 . Φ ωταγωγός5. Κλιμακοστάσιο6. Πλατύσκαλο7. Κλιμακοστάσιο8. Θ ρόνος9. Θ ω ράκιο

10. Κύρια α ίθουσα11. Κλιμακοστάσιο12. Δ εξαμενή13. Υπόστηλη κρύπτη14. Πεσσός15. Δ εξαμενή

PIANO NOBILE (ΠΡΩΤΟΣ ΟΡΟΦΟΣ)

(κατά τον Α. Evans)

1. Νότιο Πρόπυλο2. Μ εγάλη κλίμακα3. Τρικιόνιο Ιερό4 . Θ ησαυροφ υλάκιο5. Βαθμιδωτό Πρόπυλο6. Ά νω δ ιάδρομος7. Μ εγάλη α ίθουσα8. Α ίθουσα Ιερού9. Κλιμακίδα για τις δυτικές

αποθήκες10. Α ναστηλω μένο δω μάτιο με

αντίγραφ α το ιχογραφ ιώ ν

ΤΟ ΜΙΚΡΟ ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΚΑΙ Η ΑΝΕΞΕΡΕΥΝΗΤΗ ΕΠΑΥΛΗ

(κατά τον Μ. Popham)

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

Η Κνωσός βρίσκεται μόλις 5 χμ. νοτιοανατολικά του Ηρακλείου- περίπου ίο λεπτά με το αυτοκίνητο - επάνω στο ύψωμα της Κεφάλας, κοντά στον ποταμό Καίρατο (το σημερινό Κατσαμπά) και ανάμεσα σε ελιές, αμπέλια και κυπαρίσσια.

Είναι το πιο γνωστό, το πιο αντιπροσωπευτικό και το πιο προσιτό μέρος της Κρήτης. Και μία μόνο μέρα αν έχει κανείς στη διάθεσή του, μπορεί να επισκεφτεί το ανά­κτορο της Κνωσού και το Μουσείο του Ηρακλείου και να φύγει από την Κρήτη με μια γενική ιδέα του αρχαίου της πολιτισμού.

Η Κνωσός ήταν η σπουδαιότερη πόλη της Κρήτης στα προϊστορικά χρόνια. Εκατό πόλεις αναφέρει ο Όμηρος πως υπήρχαν στην Κρήτη στα χρόνια του Τρωικού πολέ­μου και αναφέρει πρώτα την Κνωσό και ύστερα τη Γόρτυ- να, τη Μίλητο, τη Φαιστό και άλλες. Ονομάζει την Κνωσό «ευρεία» και «μεγάλη πόλη» και μας λέει ότι βασιλιάς της ήταν ο Μίνως.

Με τις μεγάλες ανασκαφές, που έγιναν στην Κρήτη από το τέλος του 19ου αιώνα και ύστερα, ήρθαν στο φως τα λεί­ψανα ενός μεγάλου πολιτισμού, που είναι ο πρώτος πολιτι­σμός υψηλού επιπέδου στην Ευρώπη και που τοποθετείται περίπου στα χρόνια 28οο έως ιοοο π.Χ. Ο Arthur Evans, ο Άγγλος ανασκαφέας της Κνωσού, τον ονόμασε Μινωικό πολιτισμό, από το όνομα του θρυλικού Μίνωα. Κέντρο του Μινωικού πολιτισμού υπήρξε η Κνωσός, όπου οι ανασκα­φές αποκάλυψαν το ίδιο το παλάτι του βασιλιά Μίνωα με τις πλούσιες αποθήκες, τα βασιλικά διαμερίσματα, τους λα­τρευτικούς χώρους, τη μεγάλη κεντρική αυλή και τέλος την αίθουσα του θρόνου, όπου ανακαλύφθηκε και ο «θρόνος του Μίνωα», ο παλιότερος θρόνος στην Ευρώπη.

Σκοπός του Οδηγού είναι να βοηθήσει τον επισκέπτη να βρει το δρόμο του μέσα στο εξαιρετικά πολύπλοκο ανά­κτορο της Κνωσού. Να του δώσει τη γενική εικόνα του

12 —

(ι νακτόρου, όπως ήταν στην ακμή του, και να εξηγήσει τη χρήση του κάθε χώρου, όπου αυτό είναι δυνατό. Επειδή όμως για να καταλάβει κανείς το ανάκτορο πρέπει να το τοποθετήσει στο ιστορικό του πλαίσιο, σ' αυτόν τον Οδηγό επιχειρείται να δοθεί στον αναγνώστη και μια γενικότερη εικόνα του Μινωικού κόσμου.

Ο Οδηγός χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος, αναπτύσσεται το μυθολογικό και ιστορικό πλαίσιο της Κνωσού. Αναφέρονται οι μύθοι που περιέσωσαν η αρχαία παράδοση και οι μαρτυρίες ιστορικών, όπως ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης. Ακολουθεί το χρονικό των ανασκα- φών, που αποκάλυψαν ότι πίσω από τους μύθους υπήρχε κάποιο ιστορικό υπόβαθρο: το παλάτι του Μίνωα βρέθη­κε και μέσα στους διαδρόμους και τις αυλές του ζωντά­νεψαν οι μυθικές μορφές της Αριάδνης και του Θησέα, του Δαίδαλου και του Μινώταυρου. Στη συνέχεια, δίνεται η ιστορία του ανακτόρου μέσα στη γενικότερη ιστορία της Κρήτης: ποιοι ήταν οι Μινωίτες και πού κατοικούσαν, πόσες αρχιτεκτονικές φάσεις πέρασε το ανάκτορο, ποιες καταστροφές και μετακινήσεις πληθυσμών έγιναν στην Κνωσό και σ' όλο το νησί.

Στο δεύτερο μέρος, περιέχεται η ξενάγηση στο χώρο. Αρχίζει με την τοπογραφία της περιοχής και τη διαδρομή ώσπου να φτάσει κανείς στην Κνωσό. Ακολουθεί η περι­ήγηση στο ανάκτορο, αφού δοθεί πρώτα το γενικό σχέδιο του ανακτόρου, τα υλικά δομής του και οι αρχές που ακο­λουθεί. Στην περιήγηση συχνά αναφέρονται μερικά από τα ευρήματα που δεν τα βλέπει κανείς επί τόπου (βρίσκονται στο Μουσείο Ηρακλείου), αλλά που βοηθούν να φαντα­στούμε τη χρήση του χώρου όπου βρέθηκαν. Ακόμη, με αφορμή την περιήγηση στους χώρους, δίνονται στοιχεία από τον τρόπο ζωής των Μινωιτών, όπως η γραφή, η θρη­σκεία κ.ά. Στο τέλος παρουσιάζονται τα κτίρια που είναι γύρω από το ανάκτορο της Κνωσού.

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

Για θέματα χρονολόγησης, λειτουργίας χώρων ή για τα αίτια καταστροφής δίνεται η γενικά αποδεκτή άποψη, συχνά όμως αναφέρονται και οι αντίθετες απόψεις, ώστε να καταλαβαίνει ο επισκέπτης ότι δεν υπάρχουν έτοιμες λύσεις αλλά, όπως σε κάθε επιστήμη, έτσι και στην αρχαι­ολογία υπάρχουν πάντοτε προβλήματα.

14 —

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗΠολλοί ελληνικοί μύθοι έχουν ως χώρο δράσης των ηρώ­ων τους την Κρήτη και οι περισσότεροι εκτυλίσσονται στην Κνωσό, στο πολυδαίδαλο και πλούσιο ανάκτορό της, όπου μια μορφή ξεχωρίζει και κυριαρχεί, η μορφή του βασιλιά Μίνωα.

Τήσιδ’ ενί Κνωσός μεγάλη πόλις, ένδα τε Μίνως εννέωρος βασίλευε Αιός μεγάλου οαριστής,

τραγουδάει ο Όμηρος στην Οδύσσεια (τ 178 -9). Και ο Αθηναίος ιστορικός Θουκυδίδης γράφει για τον Μίνωα, που, πρώτος αυτός απ' όσους ξέρουμε, ισχυρό ναυτικό απέκτησε και σε μεγάλο μέρος της Ελληνικής Θάλασ­σας κυριάρχησε. Έδιωξε τους Κάρες από τις Κυκλάδες, έβαλε εκεί τους γιους του κυβερνήτες και περιόρισε την πειρατεία στο Αιγαίο.

Η καταγωγή του Μίνωα ήταν θεϊκή, από τον ίδιο τον βασιλιά των Θεών, τον Δία. Στη Φοινίκη ο Δίας συνάντη­σε την Ευρώπη, κόρη του βασιλιά της χώρας Αγήνορα (ή Φοίνικα), να μαζεύει λουλούδια μαζί με τις φιλενάδες της στην ακρογιαλιά. Την ερωτεύτηκε και για να την πλησιάσει μετεμορφώθηκε σε ταύρο όμορφο και παιχνιδιάρη. Η βα­σιλοπούλα ξεγελάστηκε και κάθισε στη ράχη του. Αμέσως ο ταύρος όρμησε στη θάλασσα και την έφερε στην Κρήτη. Εκεί στη Γόρτυνα, από την ένωση του Δία με την Ευρώ­πη, γεννήθηκαν τρεις γιοι: ο Μίνως, ο Ραδάμανθυς και ο Σαρπηδών. Ύστερα η Ευρώπη παντρεύτηκε τον Αστέριο, βασιλιά της Κρήτης. Μετά το θάνατο του Αστέριου, στην Κρήτη βασίλεψε ο γιος της Μίνως, με νόμους που του έδινε ο πατέρας του ο Δίας κάθε εννέα χρόνια.

Ο Μίνως πήρε γυναίκα του την Πασιφάη, κόρη του Ήλιου και της νύμφης Κρήτης, και απέκτησε μαζί της τέσ­σερις γιους και τέσσερις θυγατέρες. Και ζούσε στο ανάκτο-

16 —

ΈΝΙΰΣΟΧ

I)(') του της Κνωσού, όπου όμως έγιναν δραματικά γεγονότα. ( )έλοντας κάποτε να θυσιάσει στον Ποσειδώνα, προσευχή­θηκε στον θεό να του στείλει το θύμα. Ο Ποσειδώνας του έστειλε από τη θάλασσα ένα ωραίο άσπρο ταύρο, αλλά ο Μίνως προτίμησε να τον κρατήσει και να θυσιάσει άλλον< ϊτη θέση του. Τότε ο θεός οργίστηκε και για να τον τιμω-I >ήσει ενέπνευσε στη βασίλισσα παράφορο πάθος για τον ταύρο. Εκείνα τα χρόνια στην αυλή του Μίνωα ζούσε ένας< ιπουδαίος τεχνίτης, ο Δαίδαλος. Ο Δαίδαλος έφτιαξε ένα (ιμοίωμα αγελάδας και έκρυψε μέσα τη βασίλισσα, που έτσι ι κανοποίησε τον έρωτά της για τον ταύρο. Από την ένωσή τους γεννήθηκε ένα τέρας με ανθρώπινο κορμί και κεφάλι ταύρου, ο Μινώταυρος, που ζούσε στο Λαβύρινθο, πολύ­πλοκο οικοδόμημα που έχτισε ο Δαίδαλος γΓ αυτόν.

Ο μύθος συνεχίζει με το ταξίδι του Ανδρόγεω, γιου του Μίνωα, στην Αθήνα. Εκεί πήρε μέρος στους αγώνες και κέρδισε όλα τα βραβεία συνάμα όμως και το φθόνο, με αποτέλεσμα να τον δολοφονήσουν. Ο Μίνως κίνησε εκ­στρατεία εναντίον της Αθήνας, κυρίευσε τη γειτονική και σύμμαχο πόλη Μέγαρα και υποχρέωσε τον βασιλιά της Αθήνας Αιγέα σε αντίποινα: κάθε χρόνο (ή κάθε εννιά χρό­νια) να στέλνει στην Κρήτη εφτά αγόρια και εφτά κορίτσια, τροφή για τον Μινώταυρο στο Λαβύρινθο.

Στη συνέχεια στο μύθο εμφανίζεται δεύτερη σημαντι­κή προσωπικότητα, ο Θησέας, γιος του βασιλιά της Αθή­νας Αιγέα (ή του Ποσειδώνα). Ο Θησέας πήρε εθελοντικά μέρος στην τρίτη πένθιμη αποστολή μαζί με τους άλλους νέους από την Αθήνα, με σκοπό να σκοτώσει τον Μινώ­ταυρο και να γλυτώσει την πατρίδα του από το βαρύ αυτό φόρο στους Κρήτες. Σαν έφτασε στην Κνωσό, κέρδισε την αγάπη της Αριάδνης της κόρης του Μίνωα, που ζήτησε από τον Δαίδαλο να τη βοηθήσει να σώσει τον αγαπημένο της. Ο Δαίδαλος της έδειξε την έξοδο του Λαβύρινθου και η Αριάδνη έδωσε στον Θησέα τον περίφημο «μίτον» (δηλ.

— 17

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

νήμα), που τη μία άκρη του έδεσε στην έξοδο. Έτσι ο Θη­σέας σκότωσε τον Μινώταυρο και βγήκε από το πολύπλοκο λαβύρινθο, ακολουθώντας τον μίτο. Παίρνοντας μαζί του την Αριάδνη και τους άλλους Αθηναίους αιχμαλώτους, μπήκε στο καράβι για το γυρισμό. Στο δρόμο πέρασαν από τη Νάξο, όπου εγκατέλειψε την Αριάδνη να κοιμάται στην ακρογιαλιά και συνέχισε για την Αθήνα χωρίς αυτήν. Την Αριάδνη όμως την ερωτεύτηκε ο θεός του κρασιού, ο Δι­όνυσος. Την παντρεύτηκε και έκανε μαζί της τρεις γιους, τον Στάφυλο, τον Θόαντα και τον Οινοπίωνα.

Πίσω στην Κνωσό, η οργή του Μίνωα ξέσπασε στον Δαίδαλο, που για να ξεφύγει έφτιαξε φτερά γι' αυτόν και για το γιο του Ίκαρο και πέταξαν μακριά. Ο Ίκαρος όμως δεν άκουσε τις συμβουλές του πατέρα του να μην πετάξει πολύ ψηλά και ο ήλιος έλιωσε το κερί που συγκροτούσε τα φτερά του. Ο νέος έπεσε και πνίγηκε στο πέλαγος που σήμερα φέρει το όνομά του (Ικάριο). Ξαναβρίσκουμε τον Δαίδαλο στη Σικελία πια, στην πόλη Κάμικο κοντά στο βασιλιά Κώκαλο. Εκεί τον καταδίωξε ο Μίνως, τον οποίο οι κόρες του Κώκαλου έπνιξαν στο μπάνιο μέσα σε καυτό νερό. Και λέγεται πως ο βασιλιάς της Κνωσού τάφηκε στη Σικελία, στην πόλη Μινώα, σ' ένα μεγαλόπρεπο τάφο που πάνω του ήταν χτισμένος ένας ναός. Μεγάλος νομοθέτης καθώς ήταν στη ζωή έγινε και στον Άδη ένας από τους τρεις δικαστές του Κάτω Κόσμου, μαζί με τον Ραδάμανθυ και τον Αιακό.

Αυτή είναι η μυθική ιστορία της οικογένειας του Μίνωα στην Κνωσό όπως την περιέσωσε η αρχαία παράδοση. Ο Όμηρος και ο Ησίοδος, ο Ηρόδοτος και ο Θουκυδίδης, ο Βακχυλίδης, ο Πίνδαρος, ο Πλούταρχος, ο Διόδωρος ο Σικελιώτης και άλλοι μας δίνουν λεπτομέρειες και πα­ραλλαγές του ίδιου μύθου ή ακόμη και άλλες ιστορίες για τον Μίνωα και πληροφορίες για την ιστορία των Κρητών. Έτσι ο Όμηρος στην Ιλιάδα, στον κατάλογο των πλοίων

18 —

ΚΝωΣΟ£

που πήραν μέρος στην Τρωική εκστρατεία αναφέρει τα «ο πλοία που έστειλε η Κρήτη με το βασιλιά της Κνωσού Ιδομενέα, τον εγγονό του Μίνωα. Ο ιστορικός Ηρόδοτος πάλι, περιγράφει την εκστρατεία των Κρητών που συνο­δέυσαν ή ακολούθησαν τον Μίνωα όταν εκείνος κυνήγησε rov Δαίδαλο στη Σικελία. Ήταν μια μεγάλη εκστρατεία όπου έλαβαν μέρος όλες οι πόλεις της Κρήτης, εκτός από την Πολίχνη και την Πραισό. Για να εκδικηθούν για το θάνατο του Μίνωα, αποβιβάστηκαν στη θέση Μινώα και πολιόρκησαν - χωρίς όμως αποτέλεσμα - την Κάμικο. Στο γυρισμό τους, εμποδίστηκαν από μεγάλη τρικυμία στα νοτιοανατολικά της Ιταλίας και έτσι έμειναν στη Δύση, όπου ίδρυσαν την αποικία Υρία. Η Κρήτη ερημώθηκε και δέχτηκε νέους κατοίκους, ανάμεσά τους και Έλληνες. Για δεύτερη φορά ερημώνεται η Κρήτη μετά τον Τρωικό πό­λεμο, από αρρώστια και λιμό.

Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, ιστορικός του Ιου αι. π.Χ., αναφέρεται στο θάνατο του Μίνωα στη Σικελία και μας πε­ριγράφει τον τάφο του βασιλιά στη Μινώα, δίνοντας τη λε­πτομέρεια ότι αργότερα ο Θήρων - τύραννος του Σικελικού Ακράγαντος τον 5ο αι. π.Χ. - ανακάλυψε τα οστά του Μίνωα και τα έστειλε πίσω στην Κρήτη για να ταφούν εκεί.

Μελετώντας την αρχαία παράδοση, συμπεραίνει κανείς ότι ήδη από τον 8ο αι. που γράφονται τα Ομηρικά έπη, οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν βαθιά στο σημαντικό ιστορικό ρόλο της Κρήτης και η άποψή τους ήταν σε γενικές γραμ­μές η ακόλουθη: Ο αυτοχθόνων πληθυσμός της Κρήτης ήταν οι Κύδωνες και οι Ετεόκρητες. Βασιλιάς τους ήταν ο Αστέριος που παντρεύτηκε την πριγκίπισσα της Ανα­τολής Ευρώπη και ιδρύθηκε έτσι μια δυναστεία που πε­ρηφανευόταν για την καταγωγή της από τον ίδιο τον Δία. Οι Κρήτες ήταν θαλασσοκράτορες και ίδρυσαν αποικίες στα νησιά του Αιγαίου, φτάνοντας μέχρι την Ανατολή και μέχρι τη Δύση. Ήρθαν όμως σεισμοί και καταστροφή

— 19

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

του στόλου στην Ιταλία και το νησί ερημώθηκε. Έλληνες μεταναστέυσαν στην Κρήτη αλλά οι παλαιοί κάτοικοι δεν χάθηκαν όλοι. Αποσύρθηκαν οι Κύδωνες στο δυτικό και οι Ετεόκρητες στο ανατολικό μέρος του νησιού. Στα χρόνια του εγγονού του Μίνωα, του Ιδομενέα, η Κρήτη έχει ανα­λάβει αρκετά ώστε να στείλει 8ο πλοία στην Τροία, δύνα­μη όχι ευκαταφρόνητη αν τη συγκρίνει κανείς με τα 100 πλοία του Αγαμέμνονα, βασιλιά των Μυκηνών και τα 90 που συνόδευαν τον Νέστορα, βασιλιά της Πύλου. Μετά τον Τρωικό πόλεμο, η Κρήτη ερημώνεται και πάλι και δέχεται και άλλους κατοίκους, ανάμεσά τους και Δωριείς.

Αυτή ήταν η εικόνα των αρχαίων Ελλήνων για τη Μι- νωική Κρήτη όπως διαφαίνεται στους μύθους, και ο πειρα­σμός είναι μεγάλος για τον σύγχρονο ιστορικό να συνδέσει τους μύθους για τις αποικίες του Μίνωα με τα αρχαιολο­γικά ευρήματα στα νησιά Θήρα, Κέα, Μήλο, Ρόδο κ.ά., όπου παρουσιάζεται έντονη η Μινωική επίδραση. Ή ακό­μη, διαβάζοντας για τις δύο ερημώσεις της Κρήτης στον Ηρόδοτο, να σκεφτεί τις ανάλογες αρχαιολογικές ενδείξεις καταστροφών: τη μία στα χρόνια της μεγάλης ακμής του Μινωικού πολιτισμού, που φαίνεται να ακολουθείται από εγκατάσταση Μυκηναίων στην Κνωσό, και την άλλη μετά τον Τρωικό πόλεμο. Όμως οι συσχετισμοί αυτοί, όσο και αν είναι γοητευτικοί, είναι επικίνδυνοι. Γιατί πόσα στοιχεία του μύθου αποτελούν ιστορική πραγματικότητα και πόσα οφείλονται στη φαντασία των συγγραφέων; Οι ήρωες έζη- σαν ίσως στην Κρήτη της προϊστορικής εποχής, όμως τα κατορθώματά τους καταγράφηκαν αιώνες αργότερα, στα ιστορικά χρόνια, όταν τα στοιχεία του μύθου δέχονται την επίδραση της εποχής του συγγραφέα που μας παραδίδει το μύθο. Ο μύθος σε καμιά περίπτωση δεν είναι ιστορία και η γνώση του είναι μόνο βοηθητική για τη μελέτη του αρχαίου κόσμου. Τι κρύβουν άλλωστε οι διάφορες παραλλαγές του ίδιου μύθου; Γιατί η Αριάδνη να έχει διαφορετική μοίρα σε

2 0 —

κάθε παραλλαγή; Άλλοτε εγκαταλείπεται από τον Θησέα< (τη Νάξο και μόνη της κρεμιέται από ένα δέντρο, άλλοτε παντρεύεται τον Διόνυσο και άλλοτε σκοτώνεται από την Αρτεμη στο νησί Δία. Και υπάρχουν και άλλες διηγήσεις για το θάνατό της. Καμιά ηρωίδα μύθου δεν παρουσιάζε­ται να πεθαίνει με τόσο διαφορετικούς τρόπους, γΓ αυτό ί< >ως ο μύθος εδώ να έχει σχέση με θρησκευτικές δοξασίες των Μινωιτών. Η Αριάδνη τότε θα ταυτιζόταν με τη θεά της βλάστησης που κάθε χρόνο πέθαινε για να αναστηθεί αργότερα την εποχή της άνοιξης.

Τι υπάρχει λοιπόν πίσω από κάθε μύθο; Ορισμένοι πι- (ίτεύουν πως πίσω από την προελληνική λέξη Λαβύρινθος που ετυμολογικά συνδέουν με τη λέξη λάβρυς (διπλός πέ-

λεκυς) - υπάρχει το ίδιο το παλάτι της Κνωσού, που τα ερεί­πιά του δείχνουν πόσο περίπλοκο ήταν στην κατασκευή του. Ασφαλώς θα προκαλούσε δέος στους συγχρόνους του και πιθανόν έτσι να δημιούργησε στους μεταγενέστε­ρους το μύθο του Λαβύρινθου που έχτισε ο φημισμένος Δαίδαλος. Χαράγματα διπλών πελέκεων έχουν βρεθεί σε τοίχους του ανακτόρου και ο διπλός πέλεκυς, που πιστεύ­εται ότι χρησίμευε για τη θυσία του ταύρου στη Μινωική ι-ποχή, ήταν ένα από τα θρησκευτικά σύμβολα των Κρη- τών. Ακόμη, η μυθική ιστορία των νέων που έτρωγε ο Μι­νώταυρος απηχεί ίσως τα ταυροκαθάψια, αγώνισμα πολύ αγαπητό στους Μινωίτες: αγόρια και κορίτσια εκτελούσαν επικίνδυνους ακροβατισμούς πάνω στη ράχη του ταύρου. Απεικονίσεις του αγωνίσματος έχουμε άφθονες στη Μι- νωική τέχνη και υπάρχει η άποψη ότι τα αγωνίσματα ίσως να γίνονταν στην κεντρική αυλή του ανακτόρου, δηλ. μέσα στο μυθικό λαβύρινθο. Και ίσως το όνομα της Ευρώπης να μην είναι άσχετο με το γεγονός ότι ο πολιτισμός που φέρει το όνομα του γιου της Μίνωα, είναι ο πρώτος μεγάλος Ευ­ρωπαϊκός Πολιτισμός.

Υπάρχουν και άλλοι μύθοι για την οικογένεια του Μί-

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

νωα. Ένας απ' αυτούς αναφέρεται στον γιο του τον Γλαύκο, που όταν ήταν μικρός τριγυρνούσε στις αποθήκες του πα­λατιού, ώσπου έπεσε και πνίγηκε μέσα σ' ένα πιθάρι μέλι. Εκεί μέσα τον ανακάλυψε με την μαντική του ικανότητα ο Πολύιδος αλλά ο Μίνως τον διέταξε να ξαναζωντανέψει τον γιο του και τους έκλεισε και τους δύο σ' ένα θολωτό χώρο. Εκεί ο Πολύιδος είδε ένα φίδι και το σκότωσε. Σε λίγο ένα άλλο φίδι πλησίασε το νεκρό φίδι και ύστερα έφυγε για να ξαναγυρίσει έχοντας στο στόμα του ένα χόρ­το. Έτριψε μ' αυτό το σώμα του νεκρού φιδιού και εκείνο αμέσως ζωντάνεψε. Πανευτυχής ο Πολύιδος ανέστησε με το ίδιο χόρτο τον Γλαύκο, αλλά ο Μίνως του ζήτησε ακόμη να μυήσει τον γιο του στα μυστικά της μαντικής τέχνης. Ο Πολύιδος υπάκουσε, πριν φύγει όμως με το πλοίο του, ζήτησε από τον Γλαύκο να φτύσει στο στόμα του. Έτσι ο Γλαύκος έχασε τη μαντική ικανότητα.

Τελειώνουμε με τον ίδιο τον Μίνωα, τον βασιλιά της Κνωσού. Δεν γνωρίζουμε αν υπήρξε ένας μόνο βασιλιάς με το όνομα αυτό, που κάθε 9 χρόνια ανανέωνε την εξουσία του στην συνομιλία με τον πατέρα του Δία, ή αν το όνομα Μίνως έχει την ίδια σημασία που είχε το όνομα Φαραώ για τους Αιγυπτίους ή στα νεότερα χρόνια ο Τσάρος για τους Ρώσους. Αν δηλαδή δεν είναι παρά ο τίτλος του εκάστοτε βασιλιά της Κνωσού. Το βέβαιο είναι ότι για τους αρχαίους Έλληνες ήταν ο άξιος, δίκαιος αλλά και οξύθυμος κυβερ­νήτης των Κρητών της προϊστορικής εποχής και ο θαλασ­σοκράτορας του Αιγαίου.

ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝΌταν ο Robert Pashley στο βιβλίο του Travels in Crete το 1837 περιέγραφε το χώρο όπου πίστευε ότι ήταν η Κνω­σός, ανέφερε εκεί σωρούς ρωμαϊκών πλίνθων ως τα μόνα αρχαία κατάλοιπα.

Το παλάτι της Κνωσού ήταν αθέατο, θαμμένο στη γη.

22 —

Τ',να χωριό υπήρχε εκεί κοντά, με το όνομα Μακρύτειχος, που ονομάστηκε έτσι από λείψανα ρωμαϊκών τειχών που αώζονταν στην περιοχή. Όμως, αν η Μινωική Κνωσός είχε με την πάροδο τόσων αιώνων χαθεί από τη θέα των αν­θρώπων, δεν είχε χαθεί και από τη μνήμη τους. Οι μύθοι για τον Θησέα και την Αριάδνη και το φοβερό Μινώταυρο ήταν πάντα αγαπητοί και ιδιαίτερα ζωηρό ήταν το ενδια- ιρέρον για το σκοτεινό Λαβύρινθο. Έτσι, το 170 αιώνα, ο W. Lithgow στο βιβλίο του The Totall Discourse, γράφει ότι στην Κρήτη του έδειξαν την είσοδο στο Λαβύρινθο του Δαίδαλου και μας τον περιγράφει. Στην πραγματικότητα όμως αυτό που είδε ήταν η είσοδος στα αρχαία λατομεία που βρίσκονται κοντά στη Γόρτυνα.

Υπάρχει μία περίεργη ιστορία για αποκάλυψη μέρους του ανακτόρου της Κνωσού στα χρόνια του αυτοκράτορα της Ρώμης Νέρωνα. Η ιστορία περιέχεται στον πρόλογο ενός πλαστού φιλολογικού έργου του 3ου αι. μ.Χ., στην ιστορία του Δίκτυ, αυτόπτη δήθεν μάρτυρα στον Τρωικό πόλεμο. Στον πρόλογο λοιπόν γράφει ότι στον 130 χρόνο της βασιλείας του Νέρωνα, έγινε σεισμός στην Κρήτη και αποκαλύφθηκαν τάφοι στην Κνωσό. Μέσα σ’ αυτούς βρέθηκε από ένα βοσκό ένα μετάλλινο κουτί με κομμάτια φλοιού που επάνω είχαν περίεργα γράμματα. Οι επιστή­μονες που έστειλε ο Νέρων αναγνώρισαν τα γράμματα ως Φοινικικά και τα μετέφρασαν. Το κείμενο που βγήκε από την μετάφραση ήταν η ιστορία του Δίκτυ. Το παραμύθι αυτό μας φέρνει στο νου τις πήλινες γραπτές πινακίδες που βρέθηκαν στην ανασκαφή του Evans, στις δυτικές αποθήκες του ανακτόρου.

Η ιστορία των ανασκαφών στον Αιγαιακό χώρο αρχίζει το 1870, όταν ο Heinrich Schliemann, πλούσιος αυτοδη- μιούργητος Γερμανός έμπορος και φανατικός οπαδός της ιστορικής αλήθειας του Ομήρου, ξεκίνησε, με την Ιλιάδα στο χέρι, να ανακαλύψει την Τροία. Έσκαψε στο λόφο του

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

Hissarlik στη Μικρά Ασία και βρήκε πράγματι τη θέση της Τροίας, έστω και αν έκανε λάθος στη χρονολόγηση των ευρημάτων του. Το 1876 ήρθε στις Μυκήνες για να αποκαλύψει εκεί τους πλούσιους τάφους των Μυκηνών και να διακηρύξει ότι βρήκε και αυτόν τον ίδιο τον νεκρό του Αγαμέμνονα με τη χρυσή προσωπίδα. Μολονότι ο νε­κρός δεν ήταν του βασιλιά εκείνου αλλά ενός μακρινού του προγόνου, το ενδιαφέρον για τον κόσμο του Ομήρου- που αποδεικνυόταν ότι δεν ήταν ολότελα φανταστικός - ήταν μεγάλο. Από τις πόλεις του Ομήρου, η Τροία και οι Μυκήνες ταυτίστηκαν. Γιατί όχι και η Κνωσός;

Το 1878, δύο χρόνια μετά την έναρξη των ανασκαφών του Schliemann στις Μυκήνες, ένας άλλος φιλάρχαιος έμπορος, ο Έλληνας Μίνως Καλοκαιρινός από το Ηρά­κλειο, χτύπησε με την αξίνα του το χώμα του λόφου της Κεφάλας, κοντά στο Ηράκλειο, και έφερε στο φως τις απο­θήκες ενός κτιρίου, που ταύτισε αμέσως με το παλάτι του συνονόματού του βασιλιά της Κρήτης. Ήταν μερικές από τις αποθήκες που αποκαλύφθηκαν αργότερα στη δυτική πτέρυγα του ανακτόρου. Βρέθηκαν δώδεκα πιθάρια και άλλα μικρότερα αγγεία και όστρακα (κομμάτια αγγείων). Την ίδια εποχή στο Ηράκλειο ιδρύθηκε ο Φιλεκπαιδευ­τικός Σύλλογος, με ενθουσιώδη μέλη του συμβουλίου του τους Ιωσήφ Χατζιδάκη και Στέφανο Ξανθουδίδη. Ένας από τους σκοπούς του συλλόγου ήταν η αρχαιολογική έρευνα και η ίδρυση συλλογής στο Ηράκλειο.

Ο Τούρκος διοικητής της Κρήτης σταμάτησε την ανα- σκαφή του Μίνωα Καλοκαιρινού. Στη συνέχεια ο Αμερι­κανός δημοσιογράφος WJ. Stillman, πρώην πρόξενος της Αμερικής στην Κρήτη, ήταν ο πρώτος που σκέφτηκε να ταυτίσει το κτίριο της Κνωσού με το Λαβύρινθο της ελλη­νικής μυθολογίας. Θέλησε να συνεχίσει αυτός τις έρευ­νες στο λόφο της Κεφάλας, αλλά γρήγορα εμποδίστηκε από τους Τούρκους. Τα άρθρα του Stillman για την Κνω-

2 4 —

ΚΝΟΟΣΟΖ

οό διαβάστηκαν από τον κόσμο μ' ενδιαφέρον και ο Η. Schliemann σκέφτηκε να ολοκληρώσει τις αρχαιολογι­κές του έρευνες για τον κόσμο του Ομήρου, σκάβοντας και στην Κνωσό. Ήρθε λοιπόν στην Κρήτη και άρχισε τις διαπραγματεύσεις για την αγορά του αρχαιολογικού χώρου ιιπό τους Τούρκους ιδιοκτήτες του, χωρίς όμως αποτέλε- (11 ια. Λέγεται ότι η συμφωνία χάλασε για μερικές ελιές.< )ταν δηλ. ο Schliemann μέτρησε τις ελιές του οικοπέδου που είχε συμφωνήσει να αγοράσει, τις βρήκε 889 αντί για .1500 που του είχαν πει και, έμπορος καθώς ήταν, εξορ­γίστηκε και ματαίωσε την αγορά. Το 1894 όμως έρχεται< ι rnv Κρήτη ο Arthur Evans, αυτός που επρόκειτο να ανα-< ικάψει, να μελετήσει και να δημοσιεύσει το ανάκτορο της Κνωσού, θεμελιώνοντας με το έργο του την έρευνα ενός «ίλλου, προ-μυκηνάίκού, πολιτισμού, που ο ίδιος ονόμασε Μινωικό από το όνομα του βασιλιά της Κνωσού.

Ο Arthus Evans γεννήθηκε από πλούσια και μορφω­μένη οικογένεια της Αγγλίας το 1851 και σπούδασε στην< >ξφόρδη. Όταν ήταν νέος, ταξίδεψε ως ανταποκριτής της ιψημερίδας Manchester Guardian στα Βαλκάνια και υπο- ι ιτήριξε τις απελευθερωτικές κινήσεις των λαών της Βαλ­κανικής Χερσονήσου, κάποτε μάλιστα φυλακίστηκε από τους Αυστριακούς στη Ραγούζα. Γύρισε στην Οξφόρδη και σε ηλικία 31 ετών έγινε διευθυντής του Ashmolean Μ useum. Είχε πάθος με την αρχαιολογία και ιδιαίτερα με ης προϊστορικές γραφές. Μελέτησε τους σφραγιδόλιθους που είχε βρει ο Schliemann στις Μυκήνες και κατέληξε πως ένας πολιτισμός σαν το Μυκηναϊκό δεν μπορούσε παρά να έχει ένα σύστημα γραφής. Οι σφραγιδόλιθοι είναι μικρά αντικείμενα, στρογγυλά, ωοειδή ή πρισματικά από ιιμιπολύτιμες πέτρες ή ελεφαντοκόκαλο, τα οποία χρησί­μευαν ως σφραγίδες, όπως φαινόταν από τις διάφορες πα-I χιοτάσεις που είχαν επάνω και από σημεία που έμοιαζαν νιι είναι ένα είδος ιερογλυφικών σαν εκείνα της Αιγύπτου.

— 25

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

Θέλοντας ο Evans να μελετήσει την άγνωστη γραφή των σφαγιδολίθων, ενδιαφέρθηκε για τη συλλογή τους. Πα­ρόμοιους με τους μυκηναϊκούς βρήκε σε παλαιοπωλείο της Αθήνας και πληροφορήθηκε ότι προέρχονταν από την Κρήτη. Έτσι, το 1894, ήρθε στην Κρήτη, όπου συγκέντρω­σε αρκετούς αρχαίους σφραγιδόλιθους. Τις έρευνές του για τη γραφή των σφραγιδόλιθων ο Evans τις δημοσίευσε το 1895 με τον τίτλο Cretan Pictographs and Pre-Phoenician Scripts, ενώ παράλληλα οι περιηγήσεις του στην Κρήτη , ξυπνούσαν το γενικότερο ενδιαφέρον του για τα αρχαία ευ­ρήματα του νησιού. Επισκέφτηκε το λόφο της Κεφάλας, που περίμενε σχεδόν παρθένος, με μόνες τις δοκιμαστικές τάφρους του Καλοκαιρινού. Στη βιογραφία του A rthur Evans (Time and Chance) που έγραψε η αδελφή του Joan Evans, περιλαμβάνονται αποσπάσματα από τα ημερολό­γιά του και περιέχονται οι εντυπώσεις του από την πρώτη αυτή επίσκεψή του στην περιοχή της Κνωσού.

Ο Evans άρχισε διαπραγματεύσεις για την αγορά του χώρου από τους ιδιοκτήτες του, με τη βοήθεια του Χατζιδά- κη. Με προσωπικά του χρήματα αγόρασε μέρος του χώρου, αλλά σταμάτησε μπροστά στις υπερβολικές απαιτήσεις των άλλων ιδιοκτητών. Επιπλέον η πολιτική κατάσταση στο νησί, με τις επαναστάσεις των Κρητών και τις σφαγές των Τούρκων, δεν ήταν ευνοϊκή. Με την ανακήρυξη όμως της Κρήτης το 1898 ως αυτόνομης πολιτείας με Ύπατο Αρ­μοστή τον πρίγκιπα Γεώργιο της Ελλάδας, η κατάσταση άλλαξε. Το 1899, ύστερα από ενέργειες των Ι. Χατζιδάκη και Στ. Ξανθουδίδη συνετάγη για πρώτη φορά αρχαιολογι­κός νόμος στην Κρήτη και δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για την ανασκαφή στην Κνωσό. Η αγορά του αρχαιολογικού χώρου συμπληρώθηκε και έτσι στις 23 Μαρ­τίου του 1900 άρχισαν οι συστηματικές πλέον ανασκαφές στην Κνωσό, κατά μεγάλο μέρος με κεφάλαια του ίδιου του Evans. Από τους πρώτους συνεργάτες του ήταν ο Duncan

2 6 —

ΈΝΟΟΣΟί

Mackenzie, που είχε παλαιότερα λάβει μέρος στις ανασκα­φές της Φυλακωπής στη Μήλο, ο αρχιτέκοντας TheodoreI 'yfe και ο ζωγράφος Ε. Gillieron (ο πατέρας).

Η ανασκαφή άρχισε με 30 εργάτες αλλά γρήγορα ο 11| >ιθμός τους ξεπέρασε τους ιοο και γενικά ο ρυθμός ερ- γ< ι αίας ήταν πολύ γρήγορος. Μετά από πέντε μόλις ημέρες,II Evans ήταν σε θέση να εκτιμήσει ότι το μεγάλο κτίριο ιγ< >υ ερχόταν στο φως, ανήκε σε πολιτισμό αρχαιότερο του Μυκηναϊκού. Την έβδομη ημέρα βρήκε την πρώτη πήλι­νη πινακίδα με σημάδια γραφής επάνω, στις 13 Απριλίου ι»«θρόνος του Μίνωα» είδε το φως και στις 15 Απριλίου ι»Ι1',vans γράφει στον πατέρα του ότι βρήκε πλήθος από κ Γιλινες πινακίδες ανάλογες με τις βαβυλωνιακές, αλλά ΥΙ >αμμένες με την προϊστορική γραφή των Κρητών. Το εν­διαφέρον του για τη γραφή ανταμειβόταν και παράλληλα ι ιλόκληρος ο πολιτισμός της εποχής αυτής της γραφής, ι ρχόταν στο φως. Στο τέλος του πρώτου χρόνου (1900) ιίχε αποκαλυφθεί ολόκληρη η δυτική πτέρυγα και τον ι πόμενο χρόνο άρχισε να σκάβει στην ανατολική. Μέσα ι ιγ δύο χρόνια, η Αίθουσα του θρόνου, η Κεντρική αυλή, ια Μεγάλο κλιμακοστάσιο, οι Αποθήκες και τα Βασιλι­κά διαμερίσματα, είχαν ανακαλυφθεί. Και στο τέλος της 11 >ίτης ανασκαφικής περιόδου (τέλος 1902) σχεδόν όλο το ανάκτορο είχε ανασκαφεί. Ακολούθησαν συμπληρωμα-11 κές ανασκαφές μέσα στο ανάκτορο και οι έρευνες έξω απ' αυτό κατέληξαν στην ανακάλυψη άλλων σπιτιών, του Βασιλικού δρόμου, του Μικρού ανακτόρου, του Τάφου κ.ιν Ισοπάτωνκ,ά.

Το 1914 ο Α ’ Παγκόσμιος Πόλεμος σταμάτησε τις ερ­γασίες οι οποίες επαναλήφθηκαν το 1922 για άλλα δέκα Χ(Μ»νια ως το 1932. Στους αρχικούς συνεργάτες του προστέ-I Ιη καν και άλλοι, όπως ο αρχιτέκτων Piet de Jong, ο καλλι- ι ι χνης Ε. Gillieron (ο γιος), και οι αρχαιολόγοι Forsdyke και I ’endlebury. Τις ανακαλύψεις του ο Evans τις δημο­

— 27

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

σίευσε στα χρόνια 1920-1935 στο μεγάλο τετράτομο έργο του: The palace of Minos at Knossos. To 1935 παρέστη στα αποκαλυπτήρια της μπρούντζινης προτομής του, που στή­θηκε στην είσοδο του χώρου της Κνωσού. Πέθανε το 1941, σε ηλικία 90 ετών, στο Youlbury της Αγγλίας, έχοντας αφι­ερώσει 5ο ολόκληρα χρόνια στην έρευνα του Μινωικού πο­λιτισμού. Μερικές από τις απόψεις του αμφισβητήθηκαν, όπως ήταν φυσικό, από νεότερους ερευνητές - αυτή είναι η αναπόφευκτη και η σωστή πορεία στην επιστήμη - όμως η πρωτοπόρα και ογκώδης συμβολή του στην αρχαιολογία παραμένει θεμελιώδης.

ΜΙΝΩΙΤΕΣ ΚΑΙ ΚΝΩΣΟΣΠρίν επισκεφτεί κανείς την Κνωσό, είναι απαραίτητο να γνωρίζει την ιστορία της. Αυτό που βλέπει σήμερα δεν εί­ναι παρά τα ερείπια του παλατιού της και των γύρω σπι- τιών των αξιωματούχων. Η πόλη όμως της Κνωσού υπήρχε πριν να κτιστεί το παλάτι. Η περιοχή είχε κατοικηθεί ήδη από το τέλος της 7ης χιλιετίας π.Χ., στην αρχή δηλαδή της Νεολιθικής Εποχής. Η εποχή αυτή χαρακτηρίζεται από το παραγωγικό στάδιο οικονομίας: οι άνθρωποι δεν είναι πια απλοί συλλέκτες τροφής, όπως ήταν παλαιότερα, αλλά έχουν αρχίσει να παράγουν οι ίδιοι την τροφή τους με την καλλιέργεια και την κτηνοτροφία. Κατοικούν πλέον μό­νιμα σ' ένα μέρος, χρησιμοποιούν καλά επεξεργασμένα λίθινα εργαλεία και αρχίζουν να κατασκευάζουν και πήλινα αγγεία. Όλα αυτά ξεχωρίζουν τους ανθρώπους της Νεο­λιθικής Εποχής από τους παλαιότερους της Παλαιολιθι­κής και της Μεσολιθικής. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι τα παλαιότερα ως σήμερα νεολιθικά λείψανα της Κρήτης βρέθηκαν στην Κνωσό. Οι ανασκαφές που έγιναν από τη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή κάτω από την κεντρική αυλή του ανακτόρου, αποκάλυψαν το νεολιθικό οικισμό σε μεγάλο βάθος (7 μέτρων) που οφείλεται στις διαδοχικές

ΚΝΟΟΣΟΖ

ι γ καταστάσεις. Τα λείψανα κάθε εγκατάστασης αποτελε­ί κ ι ν και χωριστό οικοδομικό στρώμα. Με την ανασκαφήII ιι< >καλύφθηκαν συνολικά δέκα οικοδομικά στρώματα απόIII (ητοία το κατώτερο είναι, όπως είναι φυσικό, και το αρχαί­ο 11 ρο. Σ' αυτό βρέθηκαν τα λείψανα του πρώτου οικισμού11 ις Κνωσού που είχε ημιμόνιμο χαρακτήρα εγκατάστασης οε πρόχειρες καλύβες, παρουσίαζε όμως βεβαιωμένες την ια ιλλιέργεια των δημητριακών και την άσκηση της κτηνο- φοφίας, ενώ, από την άλλη πλευρά, ολοκληρωτική ήταν ιι απουσία της κεραμεικής. Συνεπώς ανήκει σ' ένα προ- ιαραμεικό στάδιο της Νεολιθικής Εποχής. Στα επόμενα11 τρώματα που ανήκουν στην καθαυτό Νεολιθική Εποχή (Αρχαιότερη, Μέση και Ύστερη), βρέθηκαν αμέσως σπί- ι ια φτιαγμένα με κρηπίδα λίθινη και ανωδομή από πηλό,11 πότομα εξελιγμένη κεραμεική, ακόμη και δείγματα πλα-< ι ηκής. Ο οικισμός φαίνεται ότι ήταν μεγάλος και κάλυπτε Γ κταση περίπου όση και το μεταγενέστερο ανάκτορο της Κνι.)σού, αργότερα ίσως και μεγαλύτερη. Γύρω από το 3800 ιι.X. παρουσιάζονται νεολιθικές εγκαταστάσεις και σε άλλα Ι ιέρη της Κρήτης (Κατσαμπά, Γόρτυνα), ενώ από το 3500 π.Χ. περίπου και εξής, δηλαδή στην Ύστερη Νεολιθική Κποχή, παρατηρείται μεγάλη εξάπλωσή του πληθυσμού ο' ολόκληρο το νησί. Στην Κνωσό τα νεολιθικά στρώματα διαδέχονται το ένα το άλλο και οι κάτοικοί της τώρα υπολο­γίζονται σε χίλιους με δύο χιλιάδες κατοίκους. Ποιοι ήταν οι νεολιθικοί κάτοικοι της Κρήτης δεν γνωρίζουμε. Σ' όλη rn μακρά διάρκεια της Νεολιθικής Περιόδου, ο πολιτισμός φαίνεται να εξελίσσεται χωρίς διακοπή. Υπάρχει η άποψη ότι οι κάτοικοι της προκεραμεικής Κνωσού ήταν Αιγαιακής προέλευσης, όπως υπάρχει και η άποψη ότι οι άνθρωποι πις εποχής αϋτής ήρθαν κατά μικρές ομάδες από τη Μικρά Ασία με πρωτόγονες βάρκες και μέσω Δωδεκανήσου.

Στην 3η χιλιετία (κάπου μεταξύ 28οο και 2600 π.Χ.) αρχίζει στην Κρήτη μια νέα εποχή, η Εποχή τον Χαλκού,

— 2 9

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

που χαρακτηρίζεται από την κατεργασία του χαλκού και τη γενίκευση της χρήσης των μετάλλων. Η μετάβαση από την εποχή του λίθου στην εποχή του χαλκού έγινε βαθμιαία, κατά τη διάρκεια μιας σύντομης περιόδου που ονομάζεται Υπονεολιθική. Η Εποχή του Χαλκού στην Κρήτη, συμπί­πτει με την άνθηση του πολιτισμού που ο Evans ονόμασε Μινωικό, γι' αυτό και ονομάζεται Μινωική εποχή και οι κάτοικοι της Κρήτης ονομάζονται Μινωίτες, χωρίς αυτό να είναι βέβαια το εθνικό τους όνομα. Ποιοι ήταν οι Μινωίτες; Η συνέχεια στην εξέλιξη πολλών στοιχειών του Νεολιθι­κού πολιτισμού και στη νέα περίοδο, δείχνει ότι οι παλαι­οί νεολιθικοί κάτοικοι παραμένουν βασικό στοιχείο του πληθυσμού της Εποχής του Χαλκού, ενισχύθηκαν όμως τμηματικά από νέες ομάδες μεταναστών που ήρθαν πιθα­νότατα από τη Μικρά Ασία (ίσως λίγοι και από την Αφρική, οι Πρωτο-Λίβυες που υποστήριξε ο Evans). Οι μετανάστες αυτοί εξαπλώθηκαν σ' όλη την Κρήτη και αναμείχθηκαν ει­ρηνικά με τους παλαιούς κατοίκους. Οι Μινωίτες μάς είναι γνωστοί από τις τοιχογραφίες τους, όπου βλέπουμε την ιδε­ατή εικόνα τους, και από τα έργα τους, όπου θαυμάζουμε τις ικανότητές τους. Ανθρωπολογικά κατατάσσονται από ορισμένους ερευνητές στη μεσογειακή φυλή, που χαρα­κτηριστικά της είναι η δολιχοκεφαλία, το μικρό ανάστημα, τα μαύρα μαλλιά και μάτια. Σπανιότερα παρουσιάζεται και το βραχυκέφαλο στοιχείο.

Η μεταλλουργία και η μεταλλοτεχνία έδωσαν μεγάλη ώθηση στην οικονομία. Αναπτύσσονται οι τέχνες και οι τε­χνικές. Τις νεολιθικές κοινότητες διαδέχονται οικισμοί που βρίσκονται στο προστάδιο της πόλης, όπως είναι η Μύρτος κοντά στην Ιεράπετρα στη νότια Κρήτη, και ακόμη κτί­ζονται μεγάλα κτίρια, όπως στη Βασιλική Ιεράπετρας. Η κοινωνία (ραίνεται πως είναι οργανωμένη κατά γένη, όπως δείχνουν οι μεγάλοι ομαδικοί θολωτοί τάφοι στην πεδιάδα της Μεσαράς, στη νότια Κρήτη. Η κεραμεική, η σφραγι-

30 —

ΤίΝΟΟΣΟΖ

δογλυφία, η μεταλλοτεχνία και η χρυσοχοΐα ανθίζουν. Πα­ράλληλα, η αναζήτηση των πηγών του χαλκού, αλλά και ι (>υ κασσίτερου, που χρειαζόταν για να φτιαχτεί το κράμα γ< >υ μπρούντζου το οποίο έδινε στερότητα στο χαλκό, έφε- μι· την ανάπτυξη της ναυτιλίας και του εμπορίου. Η Κρή-111 αποκτά εξωτερικές σχέσεις, ιδίως με τις Κυκλάδες και< >το νησί Κύθηρα, στα νότια της Πελοποννήσου, ιδρύεται ί< ιως Κρητική αποικία. Οι γνωστοί οικισμοί της περιόδου ως το 2000 π.Χ. περίπου υπολογίζονται από ορισμένους ερευνητές σε περισσότερους από εκατό και ο πληθυσμός ι ης Κρήτης σε 75-000 περίπου. Ασφαλώς ένας απ’ αυτούς ιι >υς οικισμούς είναι και η Κνωσός, όμως πολύ λίγα λείψα- ν< ι έχουμε εκεί απ' αυτή την περίοδο, επειδή στις εργασίες in >υ έγιναν αργότερα για την ισοπέδωση του λόφου, ώστε ν( ι χτιστεί επάνω το ανάκτορο, αποκόπηκαν τα οικοδομικά στρώματα αυτής της περιόδου. Έτσι σήμερα βρίσκονται111 ιέσως κάτω από το δάπεδο της κεντρικής αυλής του ανα­κτόρου τα νεολιθικά οικοδομικά στρώματα.

Ο συνδυασμός της αγροτικής νεολιθικής οικονομίας Ι ιε την τεχνολογική ειδίκευση που έφερε η εισαγωγή των μετάλλων, είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί το υπό- β< ιθρο για τη μεγάλη οικονομική και πολιτική άνθηση της Κρήτης στην αρχή της 2ης χιλιετίας π.Χ. Έτσι γύρω στα |<Κ)0 π.Χ., συμβαίνει στην Κρήτη μια μεγάλη μεταβολή, που ίσως είναι συνέπεια της εξέλιξης των στοιχείων της προηγούμενης περιόδου: χτίζονται τα πρώτα ανάκτορα στην Κνωσό, τη Φαιστό, τα Μάλια και τη Ζάκρο, όλα σε (Ιέσεις σημαντικές που ελέγχουν πεδιάδες και προσβάσεις ι ιπό τη θάλασσα. Παράλληλα, αναπτύσσονται οι πρώτες ιιόλεις γύρω από τα ανάκτορα αλλά και σε άλλες θέσεις, σε χαμηλούς λόφους κοντά σε κάποιο λιμάνι ή κοντά σε ση-I ιαντικούς θαλάσσιους δρόμους. Η ίδρυση των ανακτόρων δείχνει συγκέντρωση της εξουσίας στα χέρια άρχουσας ι άξης που ελέγχει την αγροτική και βιοτεχνική παραγωγή

— 31

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

καθώς και το εμπόριο. Τα ανάκτορα είναι πολυσύνθετα κτί-β ρια με μεγάλες αποθήκες, όπου αποθηκεύεται η παραγωγή· των δημητριακών, του κρασιού, του λαδιού κ.ά., με εργα-Ι στήρια όπου οι βιοτέχνες δουλεύουν αριστουργήματα για ] τις ανάγκες της ζωής του παλατιού αλλά και για εξαγωγή, Ι με χώρους αφιερωμένους στη λατρεία και στις ανάγκες ] του ιερατείου και, τέλος, με ιδιωτικά διαμερίσματα και χώ- Ι ρους υποδοχής και θεαμάτων. Τα ανάκτορα είναι κέντρα Ι πολιτικά, οικονομικά και θρησκευτικά. Το ανάκτορο της | Κνωσού είναι το μεγαλύτερο και σπουδαιότερο, λέγεται , λοιπόν ότι ο βασιλιάς της Κνωσού ίσως ασκούσε κάποια επικυριαρχία στους βασιλείς των άλλων ανακτόρων. Όμως ] τα ανάκτορα και οι πόλεις είναι ατείχιστα και αυτό δείχνει την απουσία κινδύνου από το εξωτερικό (ίσως χάρη στην ι

ισχυρή ναυτική δύναμη) αλλά και την ειρηνική συνύπαρ­ξη των ανακτορικών κέντρων στο εσωτερικό. Οι τέχνες ί προάγονται περισσότερο, ιδίως η αρχιτεκτονική αλλά και Ι η κεραμεική. Σ' αυτήν την εποχή χρησιμοποιείται ο τρο­χός για την κατασκευή περίτεχνων σχημάτων αγγείων, τα ] οποία χαρακτηρίζονται από πολύχρωμη στροβιλιζόμενη διακόσμηση πάνω σε μαύρο φόντο και ονομάζονται καμα­ραϊκά από το σπήλαιο των Καμάρων στο βουνό Ίδη, όπου πρωτοβρέθηκαν. Εισαγωγές των καμαραϊκών αγγείων στην Αίγυπτο, Συρία και μινωικές επιδράσεις στη Φυλα- κωπή της Μήλου δείχνουν την εξάπλωσή του εμπορίου j στα χρόνια αυτά.

Γενικά, μαζί με την ίδρυση των ανακτόρων παρατηρεί- j ται και μια μεγαλύτερη ομοιογένεια πολιτισμού με συγκε- 1 ντρωτική οργάνωση και ισχυρή εξουσία. Η συγκέντρωση j της εξουσίας δημιούργησε μια κοινωνική ιεραρχία, ενώ πα­ράλληλα αναπτύσσεται γ ια πρώτη φορά οργανωμένο σύ- j στημα γραφής, απαραίτητο για τον γραφειοκρατικό έλεγχο της παραγωγής. Αρχικά είναι ιερογλυφικό και αργότερα απλουστεύεται στο λεγόμενο Γραμμικό σύστημα Α.

32 —

■ΚΝΟΟΣΟ^

Δυστυχώς λίγα μέρη σώζονται από τα ανάκτορα και τις ιιόλπς αυτής της εποχής, διότι στις ίδιες ακριβώς θέσεις χ ι ίστηκαν αργότερα τα νέα ανάκτορα και οι νέες πόλεις. Φαίνεται ότι το ανάκτορο της Κνωσού (όπως και τα άλλα) ι ίχε περίπου τη μορφή που έχει και αυτό που βλέπουμε ■ ι ήμερα (το νεότερο). Γύρω από το παλάτι υπήρχε η πόλη. Μιηυς λόφους προφήτη Ηλία και Μοναστηριακό Κεφάλι (ή Α ι<(>όπολη) υπήρχαν τα νεκροταφεία, με τάφους προδρό-I ιι >ιχ; των θαλαμοειδών (φυσικά σπήλαια ή κοιλότητες πουII χ νητά μεγάλωναν), ενώ στο λόφο Τυράδες χτίστηκε αυτά κι χρόνια ένας θολωτός τάφος. Το πρώτο ανάκτορο της Κνωσού γνώρισε δύο καταστροφές (πιθανόν από σεισμούς) κι ιι επισκευάστηκε και τις δύο φορές. Το 1700 π.Χ. όμως μ ιηιστρέφεται ριζικά και περίπου την ίδια εποχή καταστρέ-11 χ >νται και τα άλλα ανάκτορα. Η άποψη ότι οι καταστροφές ιιιπές οφείλονται σε εισβολή ξένου λαού όπως οι Λούβιοι11 jt0 τη Νοτιοδυτική Μικρά Ασία ή οι Υκσώς από την Αί- γ ηπτο δεν φαίνεται σωστή, γιατί δεν παρουσιάζεται καμιά Ιίιακοπή στην εξέλιξη του πολιτισμού. Είναι πιθανότερο ότι ιι καταστροφή ήταν αποτέλεσμα μεγάλων σεισμών.

Μετά την καταστροφή του 1700 π.Χ., αρχίζουν στην Κ( >ήτη εργασίες μεγάλης κλίμακας. Ξαναχτίζονται από την ι if >χή τα ανάκτορα, αφού πρώτα ισοπεδώνονται και σκεπά- Ι,ι »νται τα ερείπια των παλαιών. Τα νέα ανάκτορα είναι αυτά ιιου σώζονται σήμερα, με επιπλέον προσθήκες και αλλα- γι'ς, που έγιναν ύστερα από μια νέα καταστροφή, γύρωII κι ι6θθ π.Χ. Γενικά παρατηρείται αύξηση πληθυσμού και μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα τόσο στις πόλεις ι ις παραλιακές, όπως τα Γουρνιά, ο Μόχλος, το Παλαί- κικίτρο και το νησί της Ψείρας, όσο και στις πόλεις γύρω από τα τέσσερα μεγάλα ανάκτορα. Χτίζονται και μικρό- α ρα ανάκτορα-επαύλεις όπως στις Αρχάνες ή στην ΑγίαIII >ιάδα, ενώ παράλληλα με τις επαύλεις διαδίδεται σ' όλη ι ιιν ύπαιθρο της Κρήτης ένα νέο είδος εγκατάστασης, η

— 33

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

αγροικία. Οι αγροικίες ήταν εκτεταμένα κτίρια με εγκα­ταστάσεις αγροτικής οικονομίας και τοπικής βιοτεχνίας και πιθανότατα ήταν κατοικία του τοπάρχη της περιοχής, που, εξαρτημένος ή όχι από τον βασιλιά του μεγάλου ανα­κτόρου, ήταν υπεύθυνος για τον έλεγχο της παραγωγής του τόπου. Εμφανίζεται λοιπόν ένα είδος αποκέντρωσης στο οικονομικό σύστημα. Στο κοινωνικό σύστημα εξακο­λουθεί να υπάρχει ιεραρχία, που κορυφώνεται στον ένοικο του ανακτόρου. Εκτός από το ιερατείο, τους αξιωματού­χους και τους καλλιεργητές και κτηνοτρόφους, υπάρχουν οι έμποροι και οι ναυτικοί. Οπωσδήποτε θα υπήρχε και η τάξη των γραφέων, γιατί παρουσιάζεται μεγάλη διάδοση της γραφής σ' αυτή την περίοδο. Δείγματα Γραμμικής Α γραφής έχουμε από περισσότερες από 27 Μινωικές θέσεις ως σήμερα. Στην τέχνη, εκτός από τις λαμπρές επιδόσεις στην κεραμεική, τη μεταλλουργία, τη μικρογλυπτική, πα­ρουσιάζεται άνθηση σ' ένα άλλο τομέα, στην τοιχογραφία. Τόσο τα ανάκτορα, όσο και οι επαύλεις αλλά και ορισμένα σπίτια των πόλεων, κοσμούνται με θαυμάσιες τοιχογραφίες που εικονίζουν σκηνές από την καθημερινή ζωή, τελετουρ­γίες και θέματα από το φυσικό περιβάλλον. Ακόμη, στην περίοδο των νέων ανακτόρων, παρουσιάζεται η μεγαλύτε­ρη Μινωική ακτινοβολία στο εξωτερικό. Παράλληλα με το εμπόριο με την Αίγυπτο και την Ανατολή, εμφανίζεται έντονη Μινωική επίδραση ή και Μινωικές εγκαταστάσεις σε πλήθος θέσεων στο νότιο Αιγαίο: Κύθηρα, Κέα, Πάρος, Νάξος, Μήλος, Οήρα, Ρόδος, Κως, Κάρπαθος, Μίλητος και Ίασος Μικράς Ασίας, σχηματίζουν μια ζώνη Μινωικής επιρροής πάνω από τη βόρεια ακτή της Κρήτης, από τη δυτική ως την ανατολική άκρη της. Μινωικά πολιτιστικά στοιχεία εμφανίζονται επίσης στην Πελοπόννησο (Μεσ­σηνία και Μυκήνες).

Στην Κνωσό, η πόλη γύρω από το ανάκτορο έφτανε μέχρι τους λόφους των Γυψάδων και της Ακρόπολης και

3 4 —

ΊίΝωζοζ

ο Evans υπολόγισε τους κατοίκους της σε δο.οοο περί- ιιου. Από την πόλη αυτή πολύ λίγα μέρη έχουν ανασκαφεί.< )πωσδήποτε σ' αυτή την περίοδο χτίστηκαν τα σπίτια που ι ινακαλύφθηκαν στη γύρω ζώνη, τα οποία ίσως ανήκαν σε αξιωματούχους και πρόσωπα του ιερατείου, καθώς και το ονομαζόμενο «Μικρό Ανάκτορο» της Κνωσού, που βρίσκεται στα ΒΔ του μεγάλου ανακτόρου και συνδέεται μαζί του με τον πλακόστρωτο «Βασιλικό δρόμο». Αξιόλο­γα σπίτια είχαν χτιστεί στην κάθε πλευρά του δρόμου. Στα νότια του ανακτόρου, κοντά στη Μινωική οδογέφυρα του ρέματος της Βλυχιάς, υπήρχε κτίριο που ίσως ήταν ξενώ­νας για τους επισκέπτες του παλατιού. Αυτή την περίοδο χτίστηκαν και ο μεγάλος βασιλικός τάφος των Ισοπάτων, ο θολωτός τάφος της Κεφάλας και ο Τάφος-Ιερό, μνημειακό ταφικό κτίριο στα νότια του ανακτόρου.

Ύστερα από δύο μερικές καταστροφές, μία στα 1600 π.Χ. και μία στα 1500 π.Χ., τα ανάκτορα καταστρέφονται ολοκληρωτικά στα 1450 π.Χ. και δεν ξαναχτίζονται. Η πε­ρίοδος των νέων ανακτόρων, που κράτησε δυόμιση αιώνες, η χρυσή εποχή του Μινωικού πολιτισμού, τελείωσε. Όλα τα Μινωικά κέντρα - ανάκτορα, επαύλεις, αγροικίες, πό­λεις- καταστρέφονται, πολλά από πυρκαγιές, και εγκατα- λείπονται. Εξαίρεση αποτελεί το ανάκτορο της Κνωσού που επιζεί της μεγάλης καταστροφής. Ποια ήταν η αιτία όλων αυτών των καταστροφών; Ήταν η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας που κατέστρεψε τον οικισμό του Ακρωτηρίου και βύθισε το μεγαλύτερο μέρος του νησιού της Θήρας στη θάλασσα, δημιουργώντας μια μεγάλη καλντέρα και προκαλώντας σεισμούς, παλιρροϊκά κύματα και πτώση αφαιστειακής τέφρας και στην Κρήτη; Ήταν υπεύθυνοι οι Μυκηναίοι που κυρίευσαν την Κρήτη ή μήπως οι Μυκη­ναίοι εκμεταλλεύτηκαν το καταστροφικό αποτέλεσμα σει­σμών και βρήκαν ευκαιρία να εγκατασταθούν στο άλλοτε πανίσχυρο νησί; Η κάθε άποψη έχει τους υποστηρικτές της

— 35

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

αλλά και τα αδύνατα σημεία της. Οπωσδήποτε στο ανάκτο­ρο της Κνωσού η ζωή συνεχίζεται και, ύστερα από αρκετό χρονικό διάστημα, εμφανίζεται μερική κατοίκηση στις θέσεις Φαιστός, Αγία Τριάδα, Μάλια, Τύλισος, Γουρνιά και Παλαίκαστρο. Στο διάστημα των 50 χρόνων που ακο­λούθησε την καταστροφή του 1450, παρουσιάζονται δύο αξιόλογα στοιχεία. Το πρώτο είναι, ότι η μινωική επίδραση στο εξωτερικό υποχωρεί για να αντικατασταθεί αργότερα από την Μυκηναϊκή. Το δεύτερο, ότι στην ίδια την Κρήτη, στο ανάκτορο της Κνωσού, παρατηρείται η παρουσία Μυ- κηναίων. Ενδείξεις αποτελούν πολιτιστικές αλλαγές, όπως στην τέχνη, στους τάφους, στο μιλιταριστικό πνεύμα που εμφανίζεται για πρώτη φορά κ.ά. Απόδειξη όμως αποτε­λούν οι πήλινες πινακίδες που βρέθηκαν στο ανάκτορο της Κνωσού και είναι γραμμένες με ένα νέο σύστημα γραφής, το Γραμμικό Β, που φαίνεται ότι προήλθε από την τροπο­ποίηση του παλαιότερου Γραμμικού Α συστήματος. (Πινα­κίδες Γραμμικής Β βρέθηκαν στα Μυκηναϊκά κέντρα της Ελλάδας και η γλώσσα τους είναι η Μυκηναϊκή Ελληνική, ενώ η γλώσσα των πινακίδων της Γραμμικής Α είναι άγνω­στη και πιστεύεται ότι ήταν η Μινωική). Οι πινακίδες της Κνωσού αναφέρουν 85 ονόματα Κρητικών οικισμών και δείχνουν ότι οι Μυκηναίοι ασκούσαν από την Κνωσό τον έλεγχο στο υπόλοιπο νησί. Παρά τα Μυκηναϊκά στοιχεία, ο πολιτισμός εξακολουθεί στη βάση του να είναι Μινωικός και θα συνεχίσει και μετά το 1400 π.Χ., όταν το ανάκτορο της Κνωσού καταστρέφεται οριστικά από πυρκαγιά. Σει­σμός, επανάσταση του Μινωικού στοιχείου ή σύγκρουση των Μυκηναίων της Κνωσού με τους Μυκηναίους της Ελ­λάδας, κάποιο από όλα προκάλεσε την καταστροφή. Το ανάκτορο δεν ξαναχτίζεται πια και μόνο αργότερα, στο 130 αιώνα π.Χ., ο χώρος του κατοικείται και πάλι, όπως δείχνει το Ιερό των Διπλών πελέκεων στη ΝΑ πτέρυγα, οι μετα­βολές στην περιοχή της βόρειας εισόδου, η αποθήκευση

3 6 —

ΊίΝΟΰΣΟΧ

πίθων στο Νότιο Πρόπυλο και άλλα στοιχεία. Ακόμη επα- νακατοικούνται μέρη του «Μικρού ανακτόρου» και της «Ανεξερεύνητης Έπαυλης» δίπλα του. Οι εγκαταστάσεις αυτές έδωσαν αφορμή σε μελετητές να διατυπώσουν την άποψη ότι το ανάκτορο καταστράφηκε αργότερα, δηλα­δή μετά το 1200 π.Χ. Έτσι εξήγησαν και την ομοιότητα των πινακίδων Γραμμικής Β της Κνωσού με τις πινακίδες της Πύλου στην Πελοπόννησο, που χρονολογούνται στα 1200 π.Χ. Η άποψη αυτή δεν έχει γίνει ακόμη δεκτή από την πλειονότητα των αρχαιολόγων. (Κύριος εκφραστής της άποψης υπήρξε ο καθηγητής L.R. Palmer).

Μετά την καταστροφή του ανακτόρου γύρω στα 1375 π.Χ., η πόλη της Κνωσού εξακολουθεί να κατοικείται, όπως δείχνουν τα νεκροταφεία στη γύρω περιοχή (Ζαφέρ Πα- πούρα, Σελλόπουλο, Γυψάδες). Και η ζωή συνεχίζεται και< «■ άλλους παλαιούς οικισμούς όπως στην Αμνισό, την Τύ- λισο, τη Φαιστό, την Αγία Τριάδα, τα Μάλια κ.ά., ενώ ιδρύ- (ινται και νέοι οικισμοί, όπως στην θέση Κεφάλι Χόνδρου Βιάννου, στην Αγία Πελαγία, στις Γούρνες, στα Δαμάνια. Στη Δυτική Κρήτη, παρουσιάζεται άνθηση και πιθανόν να έχουμε μετατόπιση δυνάμεως από την Κνωσό στην Κυδω­νιά (τα σημερινά Χανιά), όπου ίσως υπήρχε ανάκτορο και ήταν πυκνή η επικοινωνία με την Πελοπόννησο. Γύρω στα 1200 π.Χ., εγκαταλείπονται ορισμένοι οικισμοί, ενώ άλλοι, όπως στο Κεφάλι Χόνδρου, καταστρέφονται και ίσως έρ­χονται και άλλοι Μυκηναίοι ύστερα από τις καταστροφές στον Ελλαδικό χώρο. Έπειτα, στη διάρκεια του 12ου αι. jt.X., εγκαταλείπονται οι οικισμοί που βρίσκονταν σε χα­μηλά μέρη και χτίζονται άλλοι σε δυσπρόσιτες περιοχές, ('•πως στο Καστρί πάνω από το Παλαίκαστρο ή στο Καρφί πάνω από το οροπέδιο του Λασιθίου. Όλα αυτά δείχνουν αναταραχή και μετακινήσεις πληθυσμών λόγω κινδύνων.' Ι Υλικά εμφανίζονται στοιχεία που δεν είναι Μινωικά, όπως η καύση των νεκρών, η χρήση πορπών και περονών στο

— 37

Α Ν Ν Α Μ 1ΧΑΗΛΙΔΟ Υ

γυναικείο ένδυμα, που δείχνει αλλαγή στην ενδυμασία, και βαθμιαία παρουσιάζεται διάδοση του σιδήρου. Ύστε­ρα από την Υπομινωική αυτή φάση, η Κρήτη μπαίνει στα Ιστορικά λεγόμενα χρόνια, στην Εποχή του Σιδήρου.

Έτσι τελείωσε η εποχή του Μινωικού πολιτισμού στην Κρήτη. Για την μελέτη μιας εποχής είναι απαραίτητο να υπάρχει χρονολογικό σύστημα. Αυτό γίνεται με δύο τρό­πους, που ο ένας συμπληρώνει τον άλλο: με τη σχετική χρονολόγηση και την απόλυτη χρονολόγηση. Η σχετική χρονολόγηση στηρίχτηκε στη διαδοχή των διαφόρων πε­ριόδων. Με βάση τη στρωματογραφία και την εξέλιξη της κεραμεικής, οι αρχαιολόγοι καταλήγουν στο συμπέρασμα, ποιο εύρημα είναι παλαιότερο και ποιο νεότερο. Η απόλυτη χρονολόγηση καθορίζει με ακριβείς χρονολογίες, τα χρο­νολογικά όρια κάθε περιόδου. Ο ανασκαφέας της Κνωσού Evans με τη συνεργασία του Mackenzie και με βάση την εξέλιξη της κεραμεικής, χώρισε τη Μινωική εποχή σε τρεις μεγάλες περιόδους, την Πρωτομινωική (ΠΜ), την Μεσο- μινωική (ΜΜ) και την Υστερομινωική (ΥΜ). Η κάθε πε­ρίοδος χωρίστηκε σε τρεις μικρότερες, την I, II και III και η κάθε μία σε φάσεις (συνήθως δύο, την Α και Β). Το σύ­στημα αυτό της σχετικής χρονολόγησης χρησιμοποιείται ως σήμερα, αλλά σε συνδυασμό και μ' ένα άλλο νεότερο σύστημα που ανακοίνωσε το 1958 ο αρχαιολόγος Νικόλαος Πλάτων, ο ανασκαφέας του ανακτόρου της Ζάκρου. Το σύστημα του Evans είχε το μειονέκτημα ότι βασίστηκε κυρίως στην εξέλιξη της κεραμεικής. Συχνά όμως μια νέα κατηγορία της κεραμεικής σ' ένα μέρος της Κρήτης μπο­ρούσε να συνυπάρχει με παλαιότερη σε άλλο μέρος του νησιού. Γι' αυτό δεν είναι πάντα σαφές όταν π.χ. μιλούμε για ΥΜ ΙΑ και ΥΜ ΙΒ, αν μιλούμε για διαδοχή χρονική ή μόνο για δύο διαφορετικές κατηγορίες κεραμεικής. Το σύ­στημα του Πλάτωνα στηρίχτηκε στις ιστορικές τομές που έφεραν οι αλλεπάλληλες καταστροφές των ανακτορικών

3 8 —

TiNWIOl

κέντρων. Έτσι η Μινωική εποχή χωρίστηκε σε τέσσερις πε­ριόδους: την Προανακτορική (από την εισαγωγή του χαλ­κού ως την ίδρυση των ανακτόρων, περίοδο σύγχρονη με την ΠΜ και ΜΜ ΙΑ του Evans), την Παλαιοανακτορική (περίοδο των πρώτων ανακτόρων της Κρήτης, σύγχρονη με την ΜΜ ΙΒ και την MM II του Evans), τη Νεοανα- κτορική (περίοδο των νέων ανακτόρων σύγχρονη με ΜΜ III, ΥΜΙ ως ΥΜIIIΑι του Evans) και τη Μετανακτορική (περίοδο μετά την τελική καταστροφή του ανακτόρου της Κνωσού, σύγχρονη με την ΥΜ ΙΙΙΑ2, IIIΒ και III C του Evans). Κάθε μία από τις περιόδους αυτές χωρίστηκε σε τρεις ή περισσότερες φάσεις, αντίστοιχα με τις ενδιάμεσες μικρότερες καταστροφές των ανακτόρων.

Η απόλυτη χρονολόγηση του Μινωικού κόσμου άρχισε πάλι από τον Evans και συνεχίστηκε από άλλους ερευ­νητές. Βασίστηκε κυρίως στις σχέσεις με την Αίγυπτο, όπου η χρονική εξέλιξη του πολιτισμού είναι γνωστή χάρη στα γραπτά αιγυπτιακά μνημεία που σώθηκαν. Χρησιμο­ποιήθηκαν δηλαδή χρονολογημένα αιγυπτιακά αντικεί­μενα που βρέθηκαν σε Μινωικές θέσεις και αντίστροφα, Μινωικά αντικείμενα που βρέθηκαν σε χρονολογημένα αιγυπτικά στρώματα. Έτσι π.χ. βρέθηκε ότι η περίοδος των πρώτων ανακτόρων είναι σύγχρονη με τη 12η και τη 13η δυναστεία της Αιγύπτου, όπως απέδειξαν αιγυπτια­κοί σκαραβαίοι στην Κνωσό και ΜΜ Ι και II κεραμεική στην Αίγυπτο.

Με το συνδυασμό της σχετικής και της απόλυτης χρο­νολόγησης, το χρονολογικό σύστημα του Μινωικού κό­σμου διαμορφώνεται ως εξής περίπου:

Προανακτορική περίοδος 2όοο -1900 π.Χ.Παλαιοανακτορική περίοδος 1900 -1700 π.Χ.Νεοανακτορική περίοδος 1700 -1400 π.Χ.Μετανακτορική περίοδος 1400 - ιιοο π.Χ.

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

Μετά το τέλος της Μινωικής εποχής, η πόλη της Κνω­σού διατηρεί και στα ιστορικά χρόνια το ίδιο όνομα. Ακ­μάζει ήδη από τα Γεωμετρικά χρόνια, όπως δείχνει το γειτονικό νεκροταφείο της Φορτέτσας, ενώ στα αρχαϊκά χρόνια μαρτυρείται λατρεία της Δήμητρας στο λόφο των Γυψάδων, όπου αργότερα και ο ναός των κλασικών χρό­νων. Στα κλασικά χρόνια φαίνεται ότι η πόλη εκτεινόταν στα βόρεια του ανακτορικού χώρου. Η Κνωσός ήταν από τις πρώτες πόλεις της Κρήτης που έκοψε ασημένια νο­μίσματα, με θέματα από την παλαιά παράδοση όπως ο Λαβύρινθος και ο Μινώταυρος. Ως πόλη-κράτος μετείχε, μαζί με άλλες πόλεις-κράτη της Κρήτης, στο Κοινόν των Κρητών στην Ελληνιστική εποχή, αλλά έπαιρνε μέρος και στις μεταξύ τους συγκρούσεις. Το 221-19 π.Χ., η Κνωσός έλεγχε μαζί με την πόλη της Γόρτυνας ολόκληρη την Κρή­τη, αφού κατέστρεψε τη γειτονική πόλη Λύττο και, άλλοτε σε συνεργασία, άλλοτε σε πόλεμο με τη Γόρτυνα, κράτησε τη σπουδαιότητά της ως την κατάκτηση της Κρήτης από τους Ρωμαίους το 67 π.Χ. Τότε την πρώτη θέση παίρνει η Γόρτυς. Στην Κνωσό εγκαταστάθηκε Ρωμαϊκή αποικία με το όνομα Colonia Julia Nobilis. Η Ρωμαϊκή πόλη ήταν μεγάλη και από την εποχή του Αδριανού σώζεται Ρωμαϊκή έπαυλη, η λεγόμενη βίλλα του Διονύσου. Στα Βυζαντινά χρόνια η Κνωσός ήταν έδρα επισκόπου και στην περιο­χή σώζεται Βασιλική του 6ου μ.Χ. αι. Μετά την αραβική κατάκτηση της Κρήτης, το λιμάνι του Ηρακλείου αρχίζει να έχει μεγαλύτερη σπουδαιότητα και αναπτύσσεται στα κατοπινά χρόνια, ενώ η Κνωσός χάνεται στην ανωνυμία, ώσπου το 1878 η σκαπάνη του Μίνωα Καλοκαιρινού τη φέρνει ξανά στο φως.

Ο ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΟΡΟΣ

ΤΗΣ ΚΝΩΣΟΥ

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΚΝΩΣΟΥ -ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΑΠΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΣΤΗΝ ΚΝΩΣΟΗ Κνωσός βρίσκεται σε απόσταση πέντε χιλιομέτρων από το Ηράκλειο, στην κοιλάδα του ποταμού Κατσαμπά, στη δυτική του όχθη. Στα ανατολικά της Κνωσού υψώνεται ο λό­φος του Προφήτη Ηλία, δυτικά ο χαμηλότερος λόφος της Ακρόπολης (ή Μοναστηριακό κεφάλι) και νότια τα υψώμα­τα των Γυψάδων. Στα βόρεια η Κνωσός κρύβεται από τη θά­λασσα με τους χαμηλούς λόφους που είναι οι νότιες απολή­ξεις δύο μακρών κορυφογραμμών, του Αγ ίου Ιωάννη, που ξεκινάει λίγο πιο πάνω από το Βενιζέλειο Νοσοκομείο, και των Ισσπάτων, που ξεκινάει από τη Ζαφέρ Παπούρα. Εδώ η περιοχή αποτελείται από άσπρο ιζηματογενές πέτρωμα που ονομάζεται «κούσκουρας» και σκάβεται εύκολα, γ ι' αυτό και υπάρχουν σ' αυτήν πάρα πολλοί αρχαίοι τάφοι.

Η Μινωική Κνωσός - το όνομα είναι φανερά προελληνι­κό - είχε έκταση ίσως γύρω στο ένα τετραγωγικό χιλιόμετρο και κατοίκους γύρω στους δο.οοο. Με κέντρο το ανάκτορο, εκτεινόταν στην εύφορη κοιλάδα, μέχρι τους γειτονικούς λόφους της Ακρόπολης και των Γυψάδων. Ολόγυρά της, στα υψώματα Ισόπατα, Αγιος Ιωάννης, Ζαφέρ Παπούρα, Σανατόριο, Ακρόπολη, Γυψάδες και Προφήτης Ηλίας, βρί­σκονταν τα νεκροταφεία της. Και βορειότερα στη θάλασσα, ήταν τα δύο λιμάνια της, το ένα στις εκβολές του Κατσαμπά (στα κράσπεδα της σημερινής πόλης του Ηρακλείου) και το άλλο ανατολικότερα, στην Αμνισό. Τρίτο λιμάνι υπήρχε ακόμη ανατολικότερα, στη θέση Νίρου Χάνι.

Στα Γεωμετρικά και Αρχαϊκά χρόνια, φαίνεται πως δεν κατοικήθηκε η περιοχή του ανακτόρου (ίσως θεωρήθηκε ιερή) και η πόλη μετακινήθηκε προς τα βόρεια. Οι θέσεις των Μινωικών νεκροταφείων ξαναχρησιμοποιήθηκαν και δημιουργήθηκαν και νέες νεκροπόλεις. Η κλασική και η ρωμαϊκή πόλη αναπτύχθηκαν ακόμη βορειότερα και τα νεκροταφεία τους εξακολουθούν να βρίσκονται στα βόρεια

4 2 —

‘ΚΝΰΰΣΟΧ

< ιύνορά της. Έτσι, η περιοχή από το Ηράκλειο μέχρι την Κνωσό είναι γεμάτη λείψανα της Μινωικής, Γεωμετρικής, Αρχαϊκής, Κλασικής, Ρωμαϊκής και Χριστιανικής Εποχής. Κτίρια, τοίχοι, πηγάδια, διάφορα αρχιτεκτονικά μέλη αλλά, ιδίως, τάφοι όλων των περιόδων έχουν αποκαλυφθεί και συνεχώς βρίσκονται και άλλα.

Αφήνουμε το κέντρο της πόλης του Ηρακλείου και ακολουθούμε το δρόμο για την Κνωσό. Περνούμε πρώτα από μια περιοχή όπου στα αριστερά μας, μακριά στο βάθος, υπάρχει το ύψωμα των Ισοπάτων. Εκεί βρέθηκε ο Μινωικός βασιλικός τάφος των Ισοπάτων. Ο τάφος αυτός καταστρά- (|>ηκε το 1942 και τη μορφή του μπορούμε σήμερα να τη δούμε μόνο στα βιβλία και στην αναπαράσταση από τον Piet de Jong στο Μουσείο του Ηρακλείου. Αποτελούνταν από ορθογώνιο χτιστό θάλαμο με καμαρωτή οροφή. Λα­ξευτός δρόμος οδηγούσε προς το θάλαμο, μέσω προθα- λάμου που έφερε πλευρικές κόγχες, ίσως για αντικείμενα λατρείας των νεκρών βασιλέων. Οι ταφές ήταν μέσα στο θά­λαμο, κάτω από το δάπεδο. Απέναντι από την κυρία είσοδο υπήρχε άλλο θύρωμα στον τοίχο, που όμως δεν οδηγούσε πουθενά. Ίσως θρησκευτικές δοξασίες να υπέβαλαν την παρουσία του εκεί. Ο τάφος χτίστηκε στην ΥΜ ΙΒ αλλά χρησιμοποιήθηκε πολύ στην ΥΜ II εποχή (στη λεγόμενη περίοδο της Μυκηναϊκής δυναστείας στην Κνωσό). Χαρα­κτηρίστηκε βασιλικός τόσο για τη μνημειώδη κατασκευή του, όσο και για τα ευρήματα, όσα από αυτά διέφυγαν τη σύληση. Βορειότερα του βασιλικού τάφου βρέθηκαν και άλλοι τάφοι, ο ένας χτιστός και οι άλλοι θαλαμοειδείς, λα- ξευμένοι δηλαδή μέσα στον μαλακό βράχο.

Συνεχίζουμε στο δημόσιο δρόμο, μέσα από το προά­στιο του Ηρακλείου Αγ. Ιωάννης. Στην περιοχή αυτή έχουν βρεθεί τάφοι Υστερομινωικής, Υπομινωικής και Πρωτογε­ωμετρικής Εποχής. Πιο κάτω περνούμε από το προάστιο του Ηρακλείου με την παλαιά ονομασία Χανιαλή Τεκές.

— 4 3

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

Ονομάστηκε έτσι από τον τούρκικο ιδιωτικό τεκέ στην πε­ριοχή (η τοποθεσία σήμερα ονομάζεται Αμπελόκηποι). Εδώ, εκτός από δύο θαλαμοειδείς, βρέθηκε και ένας θο­λωτός τάφος που χρησιμοποιήθηκε από τους Υστερομι- νωικούς χρόνους ως το τέλος της Ανατολίζουσας εποχής. Στο Μουσείο του Ηρακλείου μπορούμε να θαυμάσουμε πρωτογεωμετρικά και γεωμετρικά αγγεία από το θολωτό τάφο στον Τεκέ και ιδίως τα περίφημα κοσμήματα που βρέθηκαν μέσα σε δύο μικρά αγγεία, θαμμένα σε δύο κοιλότητες δεξιά και αριστερά από την είσοδο του τάφου: ένα θαυμάσιο εξάρτημα από ορεία κρύσταλλο σε σχήμα μισοφέγγαρου, ένα περιδέραιο με χοντρές χάντρες από ορεία κρύσταλλο, μία χρυσή ταινία με παράσταση θεού που δαμάζει λιοντάρι και άλλα πολλά.

Συνεχίζουμε το δρόμο μας και φτάνουμε στο Βενιζέ- λειο Νοσοκομείο (το παλαιό Σανατόριο), ενώ στα δεξιά μας προσπερνούμε διακλάδωση που οδηγεί στη Φορτέτσα. Η περιοχή της Φορτέτσας είναι γνωστή από τη μεγάλη πο­λιορκία του Ηρακλείου στο 170 αι. μ.Χ. Τότε, ενώ το Ηρά­κλειο ήταν ακόμη κάτω από την κυριαρχία των Βενετών, οι Τούρκοι που είχαν προηγουμένως κυριεύσει τα Χανιά και το Ρέθυμνο στρατοπέδευσαν στη Φορτέτσα και άρχισαν το 1648 τη μεγάλη πολιορκία του Ηρακλείου που κράτησε 21 χρόνια, ώσπου στις 5 Σεπτεμβρίου του 1669 ο Βενετός διοικητής Francesco Morosini παρέδωσε την πόλη.

Κατά μήκος του δρόμου Ηρακλείου - Κνωσού και σ' όλη την περιοχή που περικλείεται ανάμεσα στον Τεκέ, το Βενιζέλειο Νοσοκομείο και τη Φορτέτσα, υπήρχε εκτε­ταμένο νεκροταφείο Γεωμετρικών χρόνων, όπως και στις δυτικές πλαγιές του λόφου της Ακρόπολης. Ειδικότερα όμως στο Βενιζέλειο νοσοκομείο βρέθηκαν σημαντικοί τάφοι της ΥΜ II εποχής, οι οποίοι ονομάστηκαν «τάφοι πολεμιστών», από τα όπλα που συνόδευαν τους νεκρούς, ανάμεσά τους και το χάλκινο κράνος με τις παραγναθίδες

4 4 -

TiNWEOZ

που εκτίθεται στο Μουσείο Ηρακλείου. Τάφοι πολεμι­στών έχουν βρεθεί και σε άλλες περιοχές της Κνωσού (Ζα­φέρ Παπούρα) και δείχνουν το νέο μιλιταριστικό πνεύμα που θεωρήθηκε ενδεικτικό για την παρουσία Μυκηναί- ων στο παλάτι της Κνωσού στην ΥΜ II εποχή. Στην ίδια περιοχή, ανατολικότερα του νοσοκομείου, έχουν ανακα­λυφθεί Ρωμαϊκοί και Χριστιανικοί τάφοι και μία Παλαι­οχριστιανική εκκλησία των αρχών του 6ου αι. μ.Χ. Η εκ­κλησία είναι του τύπου της βασιλικής με τρία κλίτη και ένα νάρθηκα που άνοιγε στο κεντρικό κλίτος. Ψηφιδωτά με γεωμετρικά σχέδια και μαρμαροθετήματα στόλιζαν τα δάπεδα. Όπως φαίνεται από τα ευρήματα, η περιοχή ήταν πρώτα νεκροταφείο Ρωμαϊκό και ίσως και νεκροταφείο για τους πρώτους χριστιανούς στην Κνωσό. Αργότερα, πάνω από τους τάφους χτίστηκε η εκκλησία (ίσως για να τιμηθούν οι πρώτοι χριστιανοί) και παρέμεινε σε χρήση< ιρκετά χρόνια, όπως δείχνουν φθορές και επισκευές στα δάπεδά της. Δεν έγινε καμιά βίαιη καταστροφή, η πα­ρακμή ήταν βαθμιαία και πιθανότατα γύρω στον 9ο αι. η εκκλησία εγκαταλείφθηκε.

Συνεχίζοντας στο δημόσιο δρόμο, σχεδόν αμέσως δε­ξιά μας και πάνω από το δημόσιο δρόμο, φαίνονται σύγ­χρονα στέγαστρα και αναστηλωμένες κολόνες. Βρισκό­μαστε μπροστά στα στεγασμένα ερείπια μιας Ρωμαϊκής έπαυλης που ονομάστηκε Βίλλα του Διονύσου, από τα διονυσιακά θέματα των ψηφιδωτών δαπέδων της, που χρονολογούνται στο 2ο αι. μ.Χ. Στην ίδια θέση βρέθηκε και μεγάλος μαρμάρινος ακέφαλος κορμός του αυτοκράτορα Λδριανού. Η έπαυλη έχει κεντρικό αίθριο με τρία δωμά- ι κι στη βόρεια πλευρά, δύο δωμάτια και ένα διάδρομο ή κλιμακοστάσιο στη νότια και στη δυτική πλευρά ήταν η είσοδος για το κυριότερο δωμάτιο του σπιτιού. Δωρικοί κίονες από ασβεστόλιθο υπήρχαν ολόγυρα στο περιστύ- λκ · και Κορινθιακοί μαρμάρινοι στην είσοδο του δυτικού

— 45

Α Ν Ν Α Μ ΙΧΑΗΛΓΔΟ Υ

δωματίου. Ψηφιδωτά δάπεδα υπήρχαν σ' όλα τα δωμά­τια. Στη βόρεια πλευρά, στο κεντρικό δωμάτιο, βλέπου­με ένα ψηφιδωτό που στο κέντρο του έχει ένα μετάλλιο με τον Διόνυσο και ολόγυρα, μέσα σε χωριστά πλαίσια, ζώα, φυτά και ανθρώπινες κεφαλές, ενώ στην επάνω και κάτω πλευρά έχει από μία ζώνη με δύο σκυλιά (στην κάτω ζώνη κυνηγούν δύο αίγαγρους). Το μεγαλύτερο ψηφιδω­τό ανήκει στο βορειοδυτικό δωμάτιο: πολλά διονυσια­κά μετάλλια (με κεφάλια Πανός, Σιληνών, Σατύρων και Μαινάδων) και συμπληρωματικά θέματα, όπως πουλιά ή ψάρια, στις γωνίες. Το ψηφιδωτό στο νοτιοανατολικό δωμάτιο έχει κεφάλια στις γωνίες και στο κέντρο υπήρχε κεφαλή Μέδουσας.

Στην περιοχή αυτή, δεξιά και αριστερά του δρόμου, έχουν βρεθεί ερείπια Ρωμαϊκού αμφιθεάτρου και Ρω­μαϊκής Βασιλικής, ενώ Ρωμαϊκές επαύλεις υπήρχαν και σε άλλες θέσεις γύρω από την Κνωσό. Συνεχίζουμε στο δημόσιο δρόμο που φέρνει στη Βίλλα Αριάδνη. Είναι το σπίτι που έχτισε ο Evans και απ' όπου διηύθυνε τις ανα­σκαφές στην Κνωσό. Εδώ, σε χωριστό κτίριο στεγάζεται και το Στρωματογραφικό Μουσείο, προορισμένο μόνο για τους ειδικούς επιστήμονες. Περιέχει μερικά ολόκληρα αγγεία και κυρίως τα όστρακα από τις ανασκαφές στην Κνωσό. Περίπου δύο χιλιάδες κουτιά με όστρακα από την ανασκαφή του Evans, συστηματοποιήθηκαν από την J. Pendlebury, μία από τους συνεργάτες του που δημοσίευ­σε τα αποτελέσματα της εργασίας του αυτής στον Οδηγό του Στρωματογραφικού Μουσείου στην Κνωσό, το 1933·

Μετά τη διακλάδωση για τη Βίλλα Αριάδνη, ο δρόμος περνάει μπροστά από το Μικρό Ανάκτορο και την Ανεξε­ρεύνητη Έπαυλη (στα δεξιά μας), πολύ σημαντικά Μινω- ικά κτίρια που θα περιγραφούν πιο κάτω, στο τελευταίο κεφάλαιο. Ήδη φτάσαμε στο ανάκτορο της Κνωσού και μπαίνουμε αμέσως στον Αρχαιολογικό χώρο.

4 6 —

ΈΝΟΟΣΟί;

ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟ ΑΝΑΚΤΟΡΟΚαθώς πλησιάζουμε στο χώρο όπου είναι χτισμένο το ανάκτορο της Κνωσού, αναρωτιόμαστε γιατί η περιοχή κατοικήθηκε από τόσο παλιά, από το πρώτο στάδιο της Νεολιθικής Εποχής, στην 7η χιλιετία π.Χ.. Γεγονός είναι ότι ο λόφος της Κεφάλας, όπου εγκαταστάθηκαν οι άν­θρωποι της Νεολιθικής Εποχής, ήταν σε εξαιρετικά επί­καιρη θέση, μέσα στην εύφορη κοιλάδα του Καίρατου ποταμού και σε μικρή απόσταση από τη θάλασσα. Εδώ αναπτύχθηκε και ο προανακτορικός οικισμός της Κνωσού. Αργότερα, η κεντρική της θέση έδωσε ακόμη μεγαλύτε­ρη ανάπτυξη στην περιοχή και εδώ, γύρω στα 1900 π.Χ., χτίστηκε το μεγαλύτερο και σπουδαιότερο ανάκτορο της Κρήτης (Παλαιοανακτορική εποχή ή ΜΜ ΙΒ έως ΜΜ II κατά Evans). Το 1700 π.Χ. το ανάκτορο καταστράφηκε ριζικά και ξαναχτίστηκε από την αρχή (Νεοανακτορική εποχή ή ΜΜ III έως ΥΜ ΙΙΙΑ κατά Evans), για να κα­ταστραφεί τελειωτικά γύρω στα 1375 π.Χ., ενώ ήδη από το 1450 π.Χ. ήταν πιθανότατα στα χέρια ηγεμόνων από τη Μυκηναϊκή Ελλάδα (ΥΜ II κατά Evans). Υπάρχει και ιι άποψη ότι καταστράφηκε ακόμη αργότερα, ίσως τόσο ι ιργά όσο το 1200 π.Χ. (τέλος της ΥΜ ΙΠΒ του Evans). Για να χτιστεί το ανάκτορο της Κνωσού η κορυφή του λόφου ισοπεδώθηκε από τους Μινωίτες και δημιουργήθηκαν κλιμακωτά άνδηρα και αυλές. Τα χώματα, που έριξαν οι11 νασκαφείς του ανακτόρου στη δυτική πλαγιά του λόφου, είναι υπεύθυνα για τη σημερινή απατηλή εντύπωση, ότι κ > ανάκτορο δεν βρίσκεται επάνω σε λόφο.

Από όλες τις ιστορικές περιόδους που πέρασε το ανά- κ γ< >ρο έχουν σωθεί ορισμένα στοιχεία, ωστόσο το ανάκτορο ιι< >υ επισκεπτόμαστε σήμερα, είναι το δεύτερο ανάκτορο της Κν< ι >σού, αυτό που χτίστηκε μετά την καταστροφή του 1700 μ.Χ., επάνω ακριβώς στα ερείπια του παλαιού ανακτόρου κι ιι με τις προσθήκες και αλλαγές που έγιναν μετά το σεισμό

— 4 7

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

τοΰ i6oo π.Χ. Πιστεύεται ότι το γενικό σχέδιο δεν διέφερε πολύ από το προηγούμενο. Ανεξάρτητα από πιθανές επιδρά­σεις από ανατολικά πρότυπα ή από τη θεωρία του Evans ότι το ανάκτορο γεννήθηκε με την ενοποίηση χωριστών οικο­δομικών τετραγώνων με στρογγυλεμένες γωνίες, γεγονός είναι ότι η γενική εικόνα του ανακτόρου παρουσιάζεται ως μια ολοκληρωμένη σύνθεση με άριστη προσαρμογή των χώρων σε προκαθορισμένους σκοπούς. Η κάτοψή του είναι περίπου τετράγωνη, πλευράς ΐ5θμ. και εμβαδού 20.000 τ.μ. Ήταν σχεδόν δύο φορές μεγαλύτερο από τα ανάκτορα της Φαιστού και των Μαλίων και τρεις φορές μεγαλύτερο από το ανάκτορο της Ζάκρου. Κυρίαρχο χαρακτηριστικό του είναι η κεντρική αυλή, πυρήνας του οικοδομήματος αλλά και της καθημερινής ζωής των ενοίκων. Υπήρχε και δεύτε­ρη μεγάλη αυλή, η Δυτική, αυτή που αντικρίζουμε μόλις φτάνουμε στο χώρο. Υπήρχαν πολλές είσοδοι από διάφορες κατευθύνσεις και με διαφορετικό προορισμό και φαίνεται πως οι χώροι ήταν έτσι οργανωμένοι, ώστε στο Δυτικό τομέα να βρίσκονται οι χώροι λατρείας και στον Ανατολικό οι χώροι κατοικίας. Ήταν ένα πολυώροφο οικοδόμημα.

Ως υλικά δομής χρησιμοποιήθηκαν η πέτρα, το ξύλο, ο πηλός. Ο γυψόλιθος, που ερχόταν άφθονος από τα γειτο­νικά λατομεία στο λόφο των Τυράδων, χρησιμοποιήθηκε για τοίχους, πεσσούς, σκαλοπάτια, πλακόστρωτα και για βάσεις κιόνων ή παραστάδων θυρών, ενώ λεπτές πλάκες μεγάλων διαστάσεων από το υλικό αυτό χρησιμοποιήθηκαν γ ια την πολυτελή επένδυση τοίχων σε εσωτερικούς χώρους. Ο ασβεστόλιθος είναι η πιο κοινή πέτρα για το χτίσιμο των τοίχων (λαξευτής τοιχοδομίας ή αργολιθοδομής) αλλά και για πλακόστρωτα, πεσσούς, βάσεις πεσσών και κιόνων και πλαισίωση θυρών και παραθύρων. Ο σχιστόλιθος χρησιμο­ποιήθηκε για πλακόστρωση δαπέδων. Το ξύλο είναι βασικό στοιχείο της οικοδομικής του ανακτόρου και χρησιμοποι­ήθηκε στους κίονες, στην υποστήριξη των δαπέδων των

4 8 —

ΈΝωΣΟΧ

< >ρόφων και στη στέγαση, στις σκάλες, στα πλαίσια θυρών και παραθύρων και στα ίδια τα θυρόφυλλα. Χρησιμοποιή­θηκε όμως και για ένα άλλο σκοπό: μεγάλα δοκάρια, όρθια και οριζόντια, ενσωματωμένα στους τοίχους, δυνάμωναν τη ι ιυνεκτικότητα των τοίχων, ενώ συγχρόνως συντελούσαν ι rmv ελαστικότερη συμπεριφορά τους απέναντι στις συχνές< ιπσμικές δονήσεις. Ο πηλός, τέλος, χρησιμοποιήθηκε ως (ι υνεκτικό υλικό ανάμεσα στις πέτρες των τοίχων. Πιθανόν ι μήματα των ορόφων να χτίστηκαν και με πλίνθους από πηλό και στρώμα πηλού ίσως κάλυπτε τις επίπεδες στέγες. Από πηλό γίνονταν και οι αγωγοί υδρεύσεως. Οι Μινωίτες γνώριζαν ακόμη το ασβεστολιθικό κονίαμα, που το χρησι- 11< ιποιούσαν για την εξωτερική σφράγιση των αρμών στη λα­ξευτή τοιχοδομία (οι λιθόπλινθοι συνδέονταν μεταξύ τους με ιι ηλό). Η κυριότερη χρήση του όμως ήταν ως δεύτερο (μετά ίο πηλό) επίχρισμα των τοίχων αργολιθοδομής, όταν δεν XI >ησιμοποιούσαν επένδυση από γυψόπλακες. Έτσι, εσωτε-I ιικά οι τοίχοι καλύπτονταν πρώτα μ' ένα επίχρισμα πηλού,II κολουθούσε το επίχρισμα με κονίαμα και εκεί επάνω γι­νόταν η τοιχογράφηση με τα θαυμάσια Μινωικά θέματα. Το ι κ ιβεστολιθικό κονίαμα, ιδίως με προσθήκη σπασμένων κε-I χ ιμεικών ήχαλικιού, χρησιμοποιήθηκε για την επίστρωση <i< ιπέδων, συνήθως υπαίθριων χώρων, και συχνά στις στέγες ως τελευταίο στρώμα πάνω από το στρώμα πηλού.

Όπως διαπιστώνουμε αμέσως, το ανάκτορο της Κνωσού Γ χει σε ορισμένα μέρη του αναστηλωθεί από τον ανασκαφέα ι ου. Οι αναστηλώσεις αυτές προκάλεσαν έντονη κριτική, ωστόσο σε πολλές περιπτώσεις ήταν αναγκαίες. Ο Evans ήταν υποχρεωμένος να υποστηρίζει ό,τι αποκάλυπτε, πριν nf >« ιχωρήσει σε περισσότερο βάθος, γιατί, καθώς τα δοκάριαIII ιν τοίχων είχαν σαπίσει, οι τοίχοι είχαν διαλυθεί σε σωρούς ι ιπό πέτρες. Βέβαια προχώρησε περισσότερο, συμπληρώ­νοντας σε μεγάλη έκταση τα τμήματα που αναστήλωνε. ( )πωσδήποτε, όμως, με την προσεχτική παρατήρηση ξεχω­

— 4 9

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

ρίζει κανείς το αυθεντικό από το συμπλήρωμα και τα λάθη που έχουν γίνει είναι ελάχιστα μπροστά στον τεράστιο όγκο της δουλειάς. Και είναι αλήθεια ότι, τριγυρνώντας κανείς στο ανάκτορο της Κνωσού, καταλαβαίνει καλύτερα τη λειτουρ­γία των χώρων, αισθάνεται περισσότερο την ατμόσφαιρα της εποχής και μπορεί ύστερα πολύ καλύτερα να κατανοήσει τα άλλα Μινωικά ανάκτορα που έχουν πολύ λίγο αναστηλωθεί. Σήμερα η γενική τάση για τα μνημεία είναι να στερεώνονται μόνο και να προστατεύονται.

ΔΥΤΙΚΗ ΑΥΛΗ - ΔΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΟΨΗΜε τη βοήθεια ενός αναστηλωμένου ανηφορικού δρόμου με χαμηλές βαθμίδες κατά διαστήματα, προχωρούμε προς τη Δυτική αυλή. Πίσω μας διακρίνονται τα ίχνη της Μινωικής αυτής ράμπας και μπροστά μας ο περίβολος που συγκρο­τούσε ως αναλημματικός τοίχος όλη τη δυτική πλευρά της αυλής. Στο σημείο όπου η ράμπα συναντάει τον περίβολο, σώζονται τα ερείπια ενός δωματίου, που ο Evans θεώρησε εξωτερικό φυλάκιο του ανακτόρου. Μπαίνουμε στη Δυτική αυλή, όπου βρίσκεται η μπρούντζινη προτομή του Arthur Evans, του ανασκαφέα της Κνωσού. Η προτομή στήθηκε το 1935και ο ίδιος ο Evans παρευρισκόταν στα αποκαλυπτήρια. Από τη θέση αυτή έχουμε μια θαυμάσια θέα ολόκληρης της πλακόστρωτης αυλής, με την πρόσοψη του ανακτόρου στο βάθος. Η Δυτική αυλή αποτελούσε την επίσημη προσπέ­λαση στο ανάκτορο και πρέπει να τη φανταστούμε γεμάτη από κόσμο που πηγαινοερχόταν, ιδιαίτερα στις ημέρες των εορτών και των θρησκευτικών τελετών. Επίσημες πομπές ακολουθούσαν τους «πομπικούς δρόμους», όπως ονομά­ζονται οι δρομίσκοι που διασχίζουν τη δυτική αυλή και που οι πλάκες τους εξέχουν από το υπόλοιπο πλακόστρωτο. Χα­ρακτηριστικοί στη Μινωική αρχιτεκτονική, μας οδηγούν, ο ένας κατευθείαν στο ανάκτορο απέναντι και ο άλλος, αρι­στερά μας, στη βόρεια περιοχή του θεάτρου. Ακολουθούμε

so —

■

ΈΝ<ΰΣΟ£

κ > δεύτερο (διαγώνιο) πομπικό δρόμο για να πλησιάσουμε τρεις μεγάλους χτιστούς κυκλικούς λάκκους, που οι εργά­τες της ανασκαφής ονόμασαν «κουλούρες». Οι κουλούρες< ι νήκουν στην εποχή του πρώτου ανακτόρου και ήταν πιθα­νότατα ιεροί αποθέτες, χρησίμευαν δηλαδή για την απόθεση των απορριμμάτων των ανακτορικών ιερών (χρησιμοποιη­μένα ιερά σκεύη ή υπολείμματα προσφορών). Σε δύο από ης κουλούρες, διακρίνουμε στο βάθος τους τμήματα οικιών των τελευταίων προανακτορικών χρόνων, οι οποίες υπήρχαν ι κεί πριν χτιστεί το ανάκτορο και κατασκευαστεί η δυτική< ιυλή. Από την οικία στο βάθος της μεσαίας κουλούρας, σώ­ζονται σκάλα, τοίχοι και δάπεδο, σκεπασμένα με ερυθρό κονίαμα. Μέσα στις κουλούρες βρέθηκαν πολλά ωοκέλυφα καμαραϊκά όστρακα (δηλαδή θραύσματα αγγείων της ΜΜII περιόδου με πολύ λεπτά τοιχώματα), που αποδεικνύουν τη χρήση των αποθετών αυτών στην εποχή του πρώτου ανα­κτόρου. 'Οταν χτίστηκε το δεύτερο ανάκτορο, οι κουλούρες καταργήθηκαν και σκεπάστηκαν.

Ακολουθούμε τώρα τον άλλο πομπικό δρόμο που περ­νάει πίσω από την προτομή του Evans και οδηγεί κατευ­θείαν στο ανάκτορο. Οι αυθεντικές πλάκες ξεχωρίζουν τόσο στον πομπικό δρόμο, όσο και στο πλακόστρωτο της αυλής. Φτάνουμε κοντά στην πρόσοψη του ανακτόρου, σ' γ να σημείο όπου ο δρόμος μας ενώνεται μ' ένα άλλο πομπι­κό δρόμο που έρχεται από τον Βορρά. Από τη θέση αυτή ιιαρατηρούμε τη Δυτική πρόσοψη: πελώριοι ορθοστάτες καμωμένοι από γυψόλιθο, πατούν επάνω σε κρηπίδα από ι κ ιβεστολιθικό πωρόλιθο. Η κρηπίδα που προεξέχει, συνη­θισμένο στοιχείο της Μινωικής αρχιτεκτονικής, έχει εδώ μεγάλο βάθος και ίσως χρησίμευε και σαν πεζούλι για να κάθεται κανείς. Πάνω από τους ορθοστάτες ο τοίχος έχει ανακατασκευαστεί (μαζί με δίδυμα παράθυρα), είναι όμωςIII ιφίβολο αν ήταν λαξευτής τοιχοδομίας. Στους γυψόλιθους επάνω φαίνονται καθαρά τα ίχνη από την πυρκαγιά που κα-

— 51

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

τέστρεψε το ανάκτορο. Μπροστά από τη δυτική πρόσοψη, μία σειρά από μεγαλύτερες πλάκες, που ξεχωρίζουν από το υπόλοιπο πλακόστρωτο, δηλώνουν ίσως την πρόσοψη του παλαιότερου ανακτόρου. Παρατηρούμε ότι ο πομπι­κός δρόμος από τα δυτικά, συνεχίζει μέχρι τον τοίχο της σημερινής πρόσοψης, φαίνεται λοιπόν ότι εκεί βρισκόταν η Δυτική είσοδος του παλαιού ανακτόρου, η οποία θα οδη­γούσε κατευθείαν από τη δυτική αυλή στην κεντρική αυλή. Όταν ξαναχτίστηκε το ανάκτορο, η είσοδος τοποθετήθηκε νοτιοδυτικά (δεξιά μας) και η πρόσοψη υποχώρησε προς τα ανατολικά, αφήνοντας ένα χώρο που πιθανότατα θεω­ρήθηκε ιερός, γιατί εδώ ακριβώς υπάρχει η κρηπίδα ενός χτιστού βωμού. Πίσω από το βωμό, μία εσοχή στον τοίχο της πρόσοψης δείχνει ότι σ' αυτό το σημείο θα υπήρχε στην ανωδομή παράθυρο. Πλησιάζουμε τους ορθοστάτες και παρατηρούμε τον τρόπο που χτίστηκε το κάτω μέρος της δυτικής πρόσοψης: ορθοστάτες από γυψόλιθο υπήρχαν και από τις δύο πλευρές του τοίχου - εξωτερική και εσωτε­ρική - και συνδέονταν μεταξύ τους με ξύλινα δοκάρια, όπως δείχνουν οι τόρμοι πάνω στους γυψόλιθους, ενώ το εσωτε­ρικό γέμιζε με αργολιθοδομή. Πάνω από τους ορθοστάτες ο τοίχος συνεχιζόταν, ίσως αργολιθοδομή επιχριόμενη με κονίασμα. Έχουμε την ευκαιρία να δούμε τις δυτικές απο­θήκες που βρίσκονταν πίσω ακριβώς από την πρόσοψη, στο ισόγειο, ενώ στο ανώγειο στην θέση αυτή υπήρχε μεγάλο δωμάτιο με παράθυρο που έβλεπε προς το βωμό.

Στρίβουμε αριστερά, ακολουθώντας τον πομπικό δρόμο προς τα βόρεια, για να παρατηρήσουμε καλύτερα τη δυτική πρόσοψη που ο Evans υποστήριξε ότι έφτανε σε ύψος τριών ορόφων. Ο τοίχος σχηματίζει κατά αποστάσεις εξέχουσες γωνίες. Αυτό είναι χαρακτηριστικό για τη Μινωική αρχιτε­κτονική. Πέρα από το αισθητικό αποτέλεσμα, μπορούμε έτσι να υποπτευθούμε και τη θέση και τη μορφή των δω-

52 —

KNOOIOZ

Ι κ ιτίων του επάνω ορόφου. Όπου παρατηρείται μικρότερη ι < η >χή στο κέντρο των υποθετικών δωματίων συμπεραίνου-I ιι την ύπαρξη παραθύρου. Έτσι πίσω από τη δυτική πρό- (κ ιψη και επάνω από τις αποθήκες του ισογείου, υπήρχαν ιμία μεγάλα δωμάτια. Το πρώτο το αναφέραμε ήδη, με το ικιράθυρο πίσω από το βωμό. Το δεύτερο το βλέπουμε εν μέρει αναστηλωμένο με το παράθυρό του. Προχωρώντας «ρος τα βόρεια πάνω στον πομπικό δρόμο, έχουμε φτάσει κοντά σ' ένα δεύτερο χτιστό βωμό στα αριστερά μας, ενώ ι ιτα δεξιά μας τρίτη μεγάλη εξοχή του τοίχου μαρτυρεί την ύπαρξη τρίτου μεγάλου δωματίου, εν μέρει αναστηλωμένου ιιλλά με το παράθυρο σε λανθασμένη θέση. Η σωστή θέση iirav εκεί που υπάρχει πάλι αβαθής εσοχή, απέναντι από το Κι ύτερο βωμό. Προχωρούμε λίγο βορειότερα. Απέναντί μας βλέπουμε στο έδαφος ένα μεγάλο κομμάτι από γιγαντιαία διπλά κέρατα από γυψόλιθο. Τα «κέρατα καθοσιώσεως» ίιταν ιερά μινωικά σύμβολα. Στο βάθος φαίνεται ο χώρος ιου θεάτρου, που θα επισκεφτούμε αργότερα, και δεξιά μας, στη βορειοδυτική γωνία του ανακτόρου υπήρχε ίσωςII Βορειοδυτική είσοδος. Γυρίζουμε πίσω, στην περιοχή του πρώτου χτιστού βωμού, για να μπούμε στο ανάκτορο από ι ην επίσημη είσοδο, μέσα από το Δυτικό πρόπυλο. (Από ι δώ και πέρα βλ. κάτοψη του ανακτόρου).

ΔΥΤΙΚΟ ΠΡΟΠΥΛΟ - ΔΙΑΔΡΟΜΟΣ ΠΟΜΠΗΣ - ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΑΥΛΗΜπαίνουμε στο Δυτικό Πρόπυλο, ανοιχτό υπόστεγο χώρο που προστάτευε την είσοδο. Στον ανατολικό του τοίχο ηπήρχε τοιχογραφία με θέμα σχετικό με τα ταυροκαθά- ψια. Ένας ξύλινος κίονας, που η γυψολιθική βάση του σώζεται εν μέρει, στήριζε την οροφή του. Μπροστά μας υπάρχουν δύο είσοδοι. Η μία, στα δεξιά μας, οδηγεί σ' ένα δωμάτιο με δάπεδο από κόκκινο κονίασμα και ίσως ειδικό

— 53

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

χώρο για θρόνο. Το δωμάτιο αυτό επικοινωνεί στα δυτικά του με άλλο μικρότερο. Δεν γνωρίζουμε αν χρησίμευαν για τον έλεγχο της εισόδου ή είχαν επίσημο χαρακτήρα. Η άλλη είσοδος, στα αριστερά μας, διατηρεί κοντά στις πα- ραστάδες τις κοιλότητες από τις στρόφιγγες της δίφυλλης πόρτας, η οποία έκλεινε κάποτε την επίσημη είσοδο του ανακτόρου. Στο κέντρο του κατωφλιού σώζεται και ο τόρ­μος όπου έμπαινε ο κεντρικός κάθετος μοχλός. Μπροστά μας ανοίγεται ένας μακρύς διάδρομος, γνωστός με το όνομα Διάδρομος της Πομπής. Ονομάστηκε έτσι από την τοιχο­γραφία που στόλιζε τους τοίχους του διαδρόμου, σ' όλο του το μήκος. Παρουσίαζε πομπή από άνδρες και γυναίκες, σχεδόν σε φυσικό μέγεθος, οι οποίοι έφεραν δώρα και ιερά σκεύη ή όργανα μουσικής, ενώ μία κεντρική μορφή ήταν θεά ή ιέρεια. Ό,τι σώθηκε από την τοιχογραφία, βρίσκεται στο Μουσείο Ηρακλείου. Μπορούμε να φανταστούμε την εντύπωση που θα έκανε η τοιχογραφία στον επισκέπτη του παλατιού: καθώς θα βάδιζε στο διάδρομο ανάμεσα στις ζω­γραφισμένες μορφές των δωροφόρων, των μουσικών, των ιερέων, θα αισθανόταν σαν ν' ανήκε στη συντροφιά τους. Και ασφαλώς θα υπήρχαν μέρες που τέτοιες επίσημες πο­μπές θα έρχονταν από τους πομπικούς δρόμους της δυτι­κής αυλής και θα συνέχιζαν στο διάδρομο της πομπής. Εί­ναι πολύ σημαντικό ότι ο διάδρομος αυτός αφού έστριβε σε ορθή γωνία δύο φορές προς τα αριστερά, οδηγούσε είτε στο Νότιο Πρόπυλο, και από εκεί στους επίσημους χώρους του πρώτου ορόφου, είτε στην κεντρική αυλή του ανακτόρου, θαυμάσιο είναι το δάπεδο του διαδρόμου, μ' ένα κεντρικό πομπικό δρόμο από πλάκες γυψολίθου και δεξιά και αρι­στερά πράσινους ακανόνιστους σχιστόλιθους με κόκκινο κονίαμα ανάμεσα. Ακολουθούμε το διάδρομο στο μήκος που σώζεται μέχρι το σημείο όπου υπάρχει μια σύγχρονη μικρή σκάλα. Αριστερά ο διάδρομος της πομπής συνέχιζε κατά μήκος της νότιας πλευράς του ανακτόρου, πάνω από

5 4 —

ψ

ΚΝύΰΣΟΧ

τα θεμέλια διαμερίσματα που βλέπουμε σήμερα. Απέναντί Ι ιας φαίνονται τα αναστηλωμένα ερείπια της Νότιας οικίας που θα περιγράφει' στο κεφάλαιο για τα κτίρια της περιο­χής του ανακτόρου. Ακριβώς μπροστά από τη Νότια οικία, διακρίνονται τα ερείπια από μία άλλη πρόσβαση προς το ανάκτορο, την περίφημη Βαθμιδωτή στοά, που ο Evans πι- (ιτεύει ότι κατασκευάστηκε στην παλαιοανακτορική εποχή.Έως το σεισμό του ι6θθ π.Χ. - οπότε και αχρηστεύτηκε, στο τέλος της πρώτης νεοανακτορικής φάσης - χρησίμευε (ττους ταξιδιώτες από το εσωτερικό της Κρήτης που, αφού ξεκουράζονταν στον Ξενώνα, μινωικό κτίριο που ανακαλύ­φθηκε στα νότια του ανακτόρου, περνούσαν την περίφη­μη μινωική οδογέφυρα, ανέβαιναν τη Βαθμιδωτή στοά και έφταναν στη Νοτιοδυτική Πύλη (τα ερείπια δεξιά μας) απ'('•που ακολουθούσαν τη Νότια Βεράντα, παράλληλα με το διάδρομο της πομπής και αμέσως νοτιότερα.

Από το τμήμα του διαδρόμου της πομπής που σώζεται, περνούμε ανορθόδοξα μέσα από το αναστηλωμένο τμήμα ενός δωματίου με κίονα και ερχόμαστε στο χώρο όπου βρί- (τκονται τα Μεγάλα Προπύλαια, αναστηλωμένα στη δυτική τους πλευρά. Προς αυτά έστριβε η πομπή, όταν ήθελε να κατευθυνθεί στον επάνω όροφο. Εμείς προχωρούμε ανα- Γολικότερα, εκεί όπου βρίσκονται τα μεγάλα κέρατα. Κα­μωμένα από πωρόλιθο και συμπληρωμένα, δείχνουν την ιερότητα του χώρου, γιατί τα «κέρατα καθοσιώσεως» είναι θρησκευτικό μινωικό σύμβολο, που προέρχεται ίσως από τα κέρατα του ιερού ταύρου. Από τη θέση αυτή φαίνονται κάτω, πρώτα τα θεμέλια διαμερίσματα που από πάνω περνούσε ο διάδρομος της πομπής, νοτιότερα η θέση της Νότιας βερά­ντας και ακόμη νοτιότερα ο Νότιος διάδρομος που κατέληγε πάνω από τη Νότια είσοδο, την τοποθετημένη σε πυργοειδή προεξοχή του ανακτόρου. Η είσοδος αυτή ήταν μάλλον δευ­τερεύουσα και χρησιμοποιήθηκε κυρίως μετά το σεισμό που κατέστρεψε τη βαθμιδωτή στοά. (Κάτω από την είσοδο αυτή

— ss

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

o Evans βρήκε λαξευμένο στο μαλακό βράχο ένα τεράστιο υπόγειο θολωτό θάλαμο, με ελικοειδή εξωτερική σκάλα, ίσως σιταποθήκη της προανακτορικής εποχής). Από την ίδια θέση κοντά στα κέρατα, φαίνεται ο λόφος των Γυψάδων, όπου ήταν τα Μινωικά λατομεία γυψόλιθου αλλά και Μινωι- κά νεκροταφεία και σπίτια. Πιο πάνω στο βάθος, διακρίνεται η κορυφή του βουνού Γιούχτα, όπου βρέθηκε σημαντικό Μινωικό ιερό κορυφής. Οι Κρητικοί μύθοι τοποθετούν στον Γιούχτα τον τάφο του Δία και πραγματικά, όταν δει κανείς το βουνό από ορισμένη θέση στα δυτικότερα, ξεχωρίζει το περίγραμμα μιας ξαπλωμένης γιγάντιας κεφαλής.

Μετά τα διπλά κέρατα, προχωρούμε ανατολικότερα και στρίβουμε αριστερά στο αναστηλωμένο τμήμα με τον κίονα και την τοιχογραφία του Πρίγκιπα με τα κρίνα. Εδώ ήταν το τέλος του διαδρόμου της πομπής, όπως φαίνεται από την όμοια διαμόρφωση του δαπέδου. Φωτιζόταν με φωταγωγό και ο απέναντι τοίχος ίσως έφερε την περίφημη τοιχογρα­φία του Πρίγκιπα με τα κρίνα. Βρισκόμαστε μπροστά σ' ένα αντίγραφο της ανάγλυφης τοιχογραφίας (το αυθεντικό εκτίθεται στο Μουσείο Ηρακλείου). Παριστάνεται κάποια μορφή βασιλική, ίσως ο βασιλιάς - αρχιερέας, που φοράει στέμμα με κρίνα και φτερά παγωνιού και με το αριστερό του χέρι οδηγεί κάτι προς την κεντρική αυλή. Ήταν επικεφαλής των μορφών της τοιχογραφίας της πομπής και ίσιος οδηγού­σε μια σφίγγα (όπως δείχνει ανάλογη ανάγλυφη παράσταση σε ελεφάντινη Μυκηναϊκή πυξίδα) ή ίσως ένα γρύπα (κατά τον Evans). Στο σημείο αυτό, ο επισκέπτης που ερχόταν από τη Δυτική αυλή, ακολουθώντας το διάδρομο της πομπής, έφτανε στην κεντρική αυλή.

Έχουμε τώρα την ευκαιρία να δούμε και να φανταστούμε το ανάκτορο σαν σύνολο:

Η κεντρική αυλή, αποτελεί τον πυρήνα του ανακτόρου. Με κύριο άξονα από βορρά προς νότο, έχει διαστάσεις περί­που 5θμ. χ 25μ. ή l65 x 82,50 Μινωικούς πόδας (ο Μινωικός

5 6 —

Ταν®ΣΟ£

κ«>υς = 0,3036 μ.). Κεντρική αυλή έχουν και τα ανάκτορα της Ανατολής. Όμως το μινωικό ανάκτορο διαφέρει γιατί δεν περιορίζεται από εξωτερικό περίβολο (ο ρόλος του περιβό­λου της Δυτικής αυλής ήταν αναλημματικός). Το μινωικό11 νάκτορο αναπτύσσεται από μέσα προς τα έξω, οργανώνεται γύρω από την κεντρική αυλή και αναπτύσσεται ανισόμε-< (>α προς τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, με κύριες πτέρυ­γες τη Δυτική και την Ανατολική. Η κεντρική αυλή ήταν ο πνεύμονας του ανακτόρου, εξασφάλιζε τον αερισμό και το< ρωτισμό των διαμερισμάτων και απ' αυτήν ξεκινούσε και σ' (ιυτήν κατέληγε κάθε κίνηση από τους διάφορους τομείς του (ινακτόρου. Όπως δείχνει η ύπαρξη ιερών με πρόσοψη στην κεντρική αυλή, εδώ όπως και στη δυτική αυλή, γίνονταν και θρησκευτικές τελετές. Ίσως και τα ταυροκαθάψια, το αγα­πημένο τελετουργικό αγώνισμα των Μινωιτών, να γινόταν< ιτην κεντρική αυλή (γνώμη του καθηγητού J. W. Graham) uv και υπάρχει η άποψη ότι ο συγκεκριμένος χώρος βρισκό­ταν έξω από την ανατολική πτέρυγα του ανακτόρου, κοντά οτην κοίτη του Καιράτου ποταμού (άποψη του Α. Evans). 'Γην αυλή θα τη φανταστούμε πλακοστρωμένη, όπως φαί­νεται από το ΒΔ μέρος της. Αριστερά μας υψώνονταν οι δύο ή τρεις όροφοι της δυτικής πτέρυγας, με τα ιερά και τις απο­θήκες τους στο ισόγειο και άλλα ιερά και χώρους υποδοχής στους ορόφους. Από νότο προς βορρά παρατηρούμε μια σειρά αναστηλωμένων πεσσών, με δήλωση κιόνων επάνω, οι οποίοι σχημάτιζαν βεράντα με θέα στην κεντρική αυλή. Στη ι ι υνέχεια, τον τομέα με τις «ιερές κρύπτες» και το «τριμερές ιερό», προφυλαγμένα σήμερα με στέγαστρο, και πιο πέρα, ΰστερα από μια πλατιά σκάλα, τον αναστηλωμένο προθάλα­μο για την «αίθουσα του θρόνου». Στα δεξιά μας υψώνονται πάνω από το επίπεδο της αυλής, οι δύο ή τρεις όροφοι της ανατολικής πτέρυγας, όπου ήταν τα βασιλικά διαμερίσματα με τις βασιλικές αποθήκες και τα εργαστήρια. Κάτω από το επίπεδο της αυλής υπήρχαν άλλοι δύο όροφοι, καθώς βα­

— 57

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

θιά τομή στην ανατολική πλευρά του λόφου δημιούργησε απανωτά άνδηρα με θαυμάσια θέα στον ποταμό Καίρατο. Οι τέσσερις ή πέντε συνολικά όροφοι επικοινωνούσαν μεταξύ τους με κλίμακες και ιδίως με το μεγάλο κλιμακοστάσιο- που διακρίνεται κάτω από το σύγχρονο στέγαστρο, στο κέντρο περίπου της ανατολικής πρόσοψης. Βορειότερα, εκεί όπου βλέπουμε δάπεδο από μπετόν με κιγκλίδωμα, θα φανταστούμε με μεγάλη πιθανότητα την «Ανατολική αίθουσα», μια μεγάλη αίθουσα υποδοχής με πλατιά σκάλα με κίονες προς την αυλή. Απέναντί μας στο βάθος, βλέπου­με την αναστηλωμένη βεράντα από το δυτικό πυργίσκο του Βόρειου διαδρόμου. Ο Βόρειος διάδρομος οδηγούσε στη βόρεια είσοδο του ανακτόρου. Γιατί εκτός από την πιθανή είσοδο στα ΒΔ του ανακτόρου, το επίσημο Δυτικό πρόπυλο, τη Νοτιοδυτική Πύλη (όπου κατέληγε η Βαθμιδωτή στοά) και τη Νότια πύλη, υπήρχαν η Βόρεια είσοδος, όπου κατέ­ληγε ο δρόμος του λιμανιού, και μία άλλη ακόμη είσοδος στην ανατολική πτέρυγα, η οποία έδινε διέξοδο μέσα από ένα πυργίσκο στην κοιλάδα του ποταμού Καιράτου. Το ανά­κτορο πρέπει να το φανταστούμε με επίπεδες στέγες σε δι­αφορετικά ύψη, (στεφανωμένες στα δωμάτια των ιερών με ζεύγη κεράτων), με ξύλινους κίονες (που στένευαν προς τα κάτω) και με σύστημα φωταγωγών, που ήταν ύστερα από τις αυλές το κυριότερο σύστημα φωτισμού και κλιματισμού του πλήθους των δωματίων σε κάθε πτέρυγα.

ΝΟΤΙΟ ΠΡΟΠΥΛΟ - ΔΥΤΙΚΕΣ ΑΠΟΘΗΚΕΣ - PIANO NOBILEΑπό το τέλος του διαδρόμου της πομπής ξαναγυρίζουμε στο χώρο μπροστά στο Νότιο Πρόπυλο. Πολύ εντυπωσια­κό, αποτελούνται από δύο πρόπυλα, με δύο κίονες το καθέ­να. Τα πρόπυλα προστάτευαν την κεντρική πύλη και από τις δύο πλευρές, τη βόρεια και τη νότια. Η νότια πλευρά του Προπύλου έκλεινε με τρεις πόρτες. Από την ανατο-

5 8 —

•κιV<tKO£

λικότερη πόρτα σώζονται οι βάσεις των παραστάδων και μέρος του κατωφλιού. Σώζονται ακόμη οι βάσεις από δύο κίονες (ελαφρά ελλειψοειδείς σε τετράγωνο υπόβαθρο) και r< ι κατώτερα μέρη των τοίχων, που δείχνουν ότι το πρόπυλο ιιρχικά ήταν πλατύτερο. Στον αναστηλωμένο δυτικό τοίχο Ι >λέπουμε μιμήσεις της ξυλοδεσιάς - που ενίσχυε το λιθό­κτιστο τοίχο - και αντίγραφα τοιχογραφιών με παραστά- (ιεις μορφών που έρχονταν να προϋπαντήσουν τις μορφές του διαδρόμου της πομπής ή ίσως μετέφεραν ιερά σκεύη για τις τελετουργίες στη Δυτική αυλή. Ο νεαρός Μινωίτης κάτω δεξιά, ονομάστηκε «ρυτοφόρος» από το μεγάλο κω­νικό αγγείο που κρατάει και που είναι τελετουργικό σκεύος για σπονδές. Ανεβαίνουμε τα δύο σκαλοπάτια της κεντρι­κής εισόδου και βρισκόμαστε στο βόρειο τμήμα του προ- πύλου. Οι πίθοι, που βλέπουμε εδώ, τοποθετήθηκαν μετά rtiv καταστροφή του ανακτόρου, στη λεγόμενη «εποχή της< ι νακαταλήψεως» (ΥΜ ΙΙΙΒ). Τόσο η σκάλα μπροστά μας, όσο και το δάπεδο του πρώτου ορόφου, όπου μας οδηγεί, έχουν κατασκευαστεί από τον Evans για να προστατεύ-< ιουν τους χώρους από κάτω αλλά και να αποκαταστήσουν τα μεγάλα δωμάτια που υπήρχαν στον πρώτο όροφο, στο I *iano nobile, όπως τον ονόμασε ο Evans σύμφωνα με αρ­χιτεκτονικό όρο της Ιταλικής Αναγέννησης. Η αναπαρά­σταση έχει γίνει με βάση κατασκευαστικές λεπτομέρειες στο ισόγειο και ευρήματα (βάσεις κιόνων ή κομμάτια τοιχο­γραφιών) που βρέθηκαν πεσμένα από τον πρώτο όροφο. Η επιβλητική σκάλα είχε δεξιά και αριστερά από μία βεράντα με κίονες. Από τη θέση του πλατύσκαλου φαίνεται κάτω, δεξιά της σκάλας, ένα τετράγωνο δωμάτιο με πλακόστρωτο δάπεδο συμπληρωμένο και με αποχέτευση κάτω από το δά­πεδο. Στα νότια, ένας πήλινος λουτήρας βρέθηκε να περι­έχει πινακίδες της γραμμικής Β γραφής. Κατά τη διάρκεια της ανασκαφής ο Evans βρήκε (και διέλυσε) πάνω από το δωμάτιο αυτό, τον «οίκο της Ρέας» των Ελληνικών χρόνων,

— 59

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

ή κατά τον καθηγητή L. R. Palmer, ένα Μυκηναϊκό μέγαρο. Μετά το πλατύσκαλο περνούμε από δύο πόρτες σ' ένα προ­θάλαμο (βλ. κάτοψη πρώτου ορόφου) και από εκεί σ'ένα μεγάλο χώρο, όπου στο δάπεδο, υπάρχουν οι βάσεις τριών κιόνων και τριών πεσσών (οι περισσότερες είναι αυθεντικές, βρέθηκαν πεσμένες στο ισόγειο και τοποθετήθηκαν εδώ από τον Evans). Ο Evans, εμπνευσμένος από τοιχογρα­φικές παραστάσεις, ονόμασε το χώρο τρικιόνιο ιερό. Στο νοτιοανατολικό του άκρο υπάρχει τετράγωνο δωμάτιο που θεωρήθηκε ως θησαυροφυλάκιο του ιερού, επειδή πολλά πολύτιμα λατρευτικά σκεύη έπεσαν από εδώ στο ισόγειο. Ίσως αυτά τα σκεύη να μετέφεραν οι Μινωίτες μέσα από το διάδρομο της πομπής, στη Δυτική αυλή, στο χώρο των χτιστών βωμών.

Από μια θέση στο δυτικό άκρο του τρικιονίου ιερού, φαίνονται κάτω οι περίφημες Δυτικές Αποθήκες του ισογείου. Ήταν δεκαοκτώ στενόμακρα δωμάτια - αρχικά υπήρχαν και άλλες τρεις νοτιότερα - που είχαν πρόσβαση από ένα μακρύ διάδρομο, με κατεύθυνση από βορρά προς νότο. Σήμερα έχει κλείσει ο διάδρομος από την III ως την XII αποθήκη, γΓ αυτό είναι ευκολότερο να τις δούμε από τον επάνω όροφο όπου βρισκόμαστε. Ο Evans στέγασε με μια πλάκα από μπετόν τις αποθήκες VIII έως XII. Τα μέτωπα των αποθηκών προς το διάδρομο έχουν επενδυθεί με ορθοστάτες από γυψόλιθο, μαυρισμένους σήμερα από την πυρκαγιά που κατέστρεψε το ανάκτορο και που εδώ πήρε μεγάλη έκταση, λόγω του αποθηκευμένου λαδιού. Σε κάθε αποθήκη, κοντά στους τοίχους, υπήρχαν σειρές από πελώρια πιθάρια γεμάτα λάδι ή κρασί και στο κέντρο, κάτω από το δάπεδο, μια σειρά από λίθινες θήκες - μερικές με επένδυση από φύλλα μολύβδου - που ονομάστηκαν «κασέλες» από τους εργάτες της ανασκαφής. Κασέλες υπήρχαν και κάτω από το δάπεδο του διαδρόμου και ακό­μη κάτω από το κατώφλι της εισόδου (στις αποθήκες VII,

6 0 —

•ΚΝΟΟΣΟΖ

VIII, IX). Συνολικά υπήρχαν ενενήντα οκτώ υπόγειες θή­κες. Χρησίμευαν για τη φύλαξη πολύτιμων αντικειμένων ή υγρών - όσες ήταν εσωτερικά επιχρισμένες με κονίαμα. Οι αποθήκες φωτίζονταν πιθανότατα με λύχνους. Ο μα­κρύς διάδρομος ήταν στεγασμένος με ξύλινη οροφή και στο νότιο άκρο του (πριν από την αποθήκη IV) έκλεινε με εγκάρσιο τοίχο όπου σώζονται παραστάδες πόρτας. Η πόρτα αυτή ήταν ένα πρόσθετο μέτρο ασφάλειας για τις αποθήκες. Υπολογίστηκε ότι οι αποθήκες μπορούσαν να περιλάβουν περισσότερα από τετρακόσια πιθάρια συνο­λικής χωρητικότητας 78.000 λίτρων. Υπήρξαν διάφορες οικοδομικές φάσεις στον τομέα των αποθηκών, όπως δεί­χνουν τα διαφορετικά δάπεδα, η προσθήκη μικρότερης κασέλας μέσα σε παλαιότερη και ο περιορισμός ορισμένων εισόδων με χτιστό τοίχο. Αξιοπρόσεκτες είναι οι πυραμι­δοειδείς λίθινες βάσεις που βλέπουμε μπροστά από ορι­σμένες αποθήκες και οι οποίες αναγνωρίζονται ως βάσεις διπλών πελέκεων, λατρευτικών συμβόλων των Μινωιτών. Διπλοί πελέκεις είναι χαραγμένοι και επάνω στους τοί­χους των αποθηκών όπως και άλλα σύμβολα: το άστρο, το κλαδί και ο σταυρός (απλός ή μέσα σε τετράγωνο). Όλα αυτά, καθώς και το γεγονός ότι οι αποθήκες επικοινωνού­σαν απ' ευθείας με τις ιερές κρύπτες του ισογείου, που θα επισκεφτούμε αργότερα, δείχνουν τη σχέση των Δυτικών αποθηκών με τα Ιερά της δυτικής πτέρυγας.

Βγαίνουμε από τη βόρεια είσοδο του τρικιόνιου ιερού. Δεξιά μας μια πλατιά σκάλα οδηγεί στην κεντρική αυλή. Δεν την ακολουθούμε αλλά στρίβουμε αριστερά. Μπαί­νουμε σ' ένα μακρύ διάδρομο, επάνω ακριβώς από το διά­δρομο των αποθηκών, που ίσως ήταν υπαίθριος και φώτιζε τους γύρω χώρους. Δυτικά του διαδρόμου πρέπει να φα­νταστούμε τους μεγάλους χώρους υποδοχής του ανακτό­ρου (βλ. κάτοψη πρώτου ορόφου). Ο Evans αναστήλωσε εν μέρει δύο δωμάτια. Το ένα - με δύο κίονες - το ονόμασε

— 61

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

Μεγάλη Αίθουσα και το βορειότερο - με έξι κίονες - το ονόμασε Αίθουσα του Ιερού. Την ύπαρξη ιερού στη θέση αυτή συνήγαγε από τοιχογραφίες με θρησκευτικά θέματα οι οποίες βρέθηκαν πεσμένες στο ισόγειο. Η διάταξη των χώρων στο ισόγειο οδήγησε τον Graham στο συμπέρασμα ότι, επάνω ακριβώς από τις δυτικές αποθήκες, υπήρχαν στον πρώτο όροφο τρία μεγάλα δωμάτια. Το νοτιοδυτικό ήταν επάνω από τις αποθήκες III έως V. Το κεντρικό ήταν επάνω από τις αποθήκες VI έως X και συμπίπτει με τη με­γάλη Αίθουσα του Evans. Μέσα στις αποθήκες VII και IX χτίστηκαν μεγάλοι πεσσοί για να υποστηρίξουν τους δύο κίονες του ορόφου, που ήταν απαραίτητοι για τη στέγαση της μεγάλης αίθουσας. Τέλος, το βορειοδυτικό δωμάτιο, μεγαλύτερο από όλα, βρισκόταν στη θέση όπου ο Evans αναστήλωσε την αίθουσα του Ιερού, αλλά είχε πιθανότατα διαφορετική έκταση και μορφή. Μπαίνουμε στην αίθουσα του Ιερού και προχωρούμε στο δυτικό της άκρο. Από το παράθυρο που - όπως αναφέρθηκε ήδη - αναστηλώθηκε σε λανθασμένη θέση, έχουμε ανοιχτή θέα στη δυτική αυλή. Από τη θέση του βορειότερου άκρου του αναστηλωμένου σήμερα δαπέδου του δωματίου, παρατηρούμε ότι το δωμά­τιο πράγματι πρέπει να εκτεινόταν ακόμη βορειότερα, μέ­χρι το βόρειο τοίχο της Χνίης αποθήκης, ο οποίος έχει με­γαλύτερο πάχος ακριβώς επειδή συνέχιζε και στον πρώτο όροφο. Συνεπώς το Βορειοδυτικό δωμάτιο ήταν επάνω από τις αποθήκες XI ως XVI και ίσως είχε δύο κίονες αντί για έξι (άποψη J. W. Graham). Το μεγαλόπρεπο αυτό δωμάτιο θα μπορούσε, όπως και το διπλανό του, να είναι επίσημος χώρος υποδοχής. Ακόμη βορειότερα φαίνεται ότι υπήρχε η βορειοδυτική είσοδος του ανακτόρου: μεγάλη εξωτερική σκάλα θα οδηγούσε απ' ευθείας στις αίθουσες του πρώτου ορόφου και δεξιά, επάνω από τις αποθήκες XVII, XVIII και τους διπλανούς χώρους, σ' ένα άλλο δωμάτιο. Πέρα στο βάθος διακρίνεται ο χώρος του θεάτρου.

6 2 —

Ί ίΝ ω Σ ο ζ

Επιστρέφουμε στο μακρύ διάδρομο επάνω από το δι­άδρομο των αποθηκών. Στο βόρειο άκρο του ανατολικού του τοίχου, έχουν κατασκευαστεί σύγχρονα σκαλοπάτια που αν τα κατεβούμε, συναντούμε τη σκάλα η οποία στα Μινωικά χρόνια οδηγούσε από τον πρώτο όροφο, στο βόρειο τμήμα του διαδρόμου των αποθηκών (απέναντι από την αποθήκη XIV). Έχουμε έτσι την ευκαιρία να δούμε από κοντά μερικές αποθήκες. Πίσω από το κιγκλί­δωμα φαίνεται ο μακρύς διάδρομος με τα πιθάρια και τις πυραμιδωτές βάσεις των διπλών πελέκεων. Έξω από το κιγκλίδωμα, στον ορθοστάτη της αποθήκης XIII, είναι χαραγμένο το σύμβολο του κλάδου. Οι αποθήκες XIV, XV και, XVI έχουν αποκλειστεί με κοινό τοίχο. (Μπορεί να τις επισκεφτεί κανείς μέσα από την αποθήκη XVII). Στο πίσω μέρος της σκάλας, ο μακρόστενος χώρος χρησι­μοποιήθηκε σαν χώρος αρχείου: εκεί βρέθηκαν πινακίδες γραμμένες με ιερογλυφική γραφή. Η διαχείριση των προ­ϊόντων των αποθηκών απαιτούσε γραφειοκρατικό σύστη­μα όπως μαρτυρείται τόσο από το παλαιότερο αυτό αρχείο με τις Ιερογλυφικές πινακίδες, όσο και από το πλήθος των πινακίδων της Γραμμικής Β γραφής, που βρέθηκαν στο χώρο των δυτικών αποθηκών, από τις πρώτες κιόλας ημέρες της ανασκαφής του Evans. Ανεβαίνουμε πάλι τη σκάλα και μπαίνουμε αριστερά σ' ένα χώρο αναστη­λωμένο, όπου εκτίθενται ορισμένα αντίγραφα Μινωικών τοιχογραφιών. Έχουμε την ευκαιρία να δούμε το αγώ­νισμα που αναφέραμε ως ταυροκαθάψια και τη μορφή του «τριμερούς ιερού». Στο νότιο μέρος του δωματίου, το αναστηλωμένο πάνω τμήμα του φωταγωγού μάς δίνει μια ιδέα για το πώς λειτουργούσε το τόσο διαδεδομένο αυτό σύστημα φωτισμού και αερισμού των εσωτερικών δωματίων. Αν σκύψουμε από το χαμηλό θωράκιο του φω­ταγωγού, θα δούμε κάτω τη «δεξαμενή καθαρμών» που ανήκει στο συγκρότημα της «αίθουσας του θρόνου», που

— 63

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

θα επισκεφθούμε αμέσως. Για το σκοπό αυτό βγαίνουμε στην αναστηλωμένη ανοιχτή ταράτσα, προχωρούμε στο βόρειο άκρο της και κατεβαίνουμε από μια στριφογυριστή σκάλα. Η σκάλα είναι ενσωματωμένη σε μια στογγυλεμέ- νη γωνία του κτιρίου, που θεωρήθηκε από τον Evans ότι ανήκει στην πρώτη φάση του ανακτόρου: είναι δηλαδή μία από τις γωνίες της οικοδομικής νησίδας (insula) που προϋπήρχε εκεί.

ΑΙΘΟΥΣΑ ΤΟΥ ΘΡΟΝΟΥ - ΤΡΙΜ ΕΡΕΣ ΙΕΡΟ - ΚΡΥΠΤΕΣ ΠΕΣΣΩΝΑπό τη βάση της σκάλας, αν στρίψουμε αριστερά, βρισκό­μαστε σ' ένα διάδρομο, που πήρε το όνομα ο διάδρομος της λίθινης λεκάνης, επειδή εδώ βρέθηκε η λεκάνη από πορφυρίτη που θα δούμε στον προθάλαμο της αίθουσας του θρόνου. Αν ακολουθήσουμε το διάδρομο αυτό μέχρι το τέλος του, θα φτάσουμε στο βόρειο άκρο του διαδρόμου των αποθηκών. Προτιμούμε, όμως, αμέσως μετά τη σκάλα, να στρίψουμε δεξιά, κατεβαίνουμε τρία σκαλοπάτια και βρισκόμαστε στον Προθάλαμο της Αίθουσας του θρόνου. Λίθινα θρανία από γυψόλιθο, μαυρισμένο από την πυρκα­γιά που κατέστρεψε το ανάκτορο, στηρίζονται στο βόρειο και νότιο τοίχο. Το δωμάτιο επικοινωνεί με την κεντρική αυλή με τέσσερις πόρτες. Ένα ξύλινο αντίγραφο θρόνου τοποθετήθηκε εκεί όπου ο Evans βρήκε ποσότητα από απανθρακωμένο ξύλο. Το δάπεδο είναι τυπικά μινωικό: αποτελείται από πλάκες γυψολίθου γύρω από ένα κεντρικό τετράγωνο που είναι στρωμένο με πλάκες ακανόνιστες από μαύρη σιδηρόπετρα και με ερυθρό κονίαμα ανάμεσα. Στη μέση βρίσκεται και η λεκάνη από πορφυρίτη λίθο που ο Evans πίστεψε πως περιείχε νερό για τον εξαγνισμό εκεί­νων που επρόκειτο να μπουν στην αίθουσα του θρόνου.

Από το δίθυρο με τα σημερινά ξύλινα κιγκλιδώματα, αντικρίζουμε την Αίθουσα του θρόνου. Στους τρεις τοίχους

6 4 —

TCNW IOl

της αίθουσας υπάρχουν λίθινα θρανία που διακόπτονται μόνο στο κέντρο του βορείου τοίχου, για να αφήσουν χώρο για τον περίφημο «θρόνο του Μίνωα». Ήταν από τα πρώτα ι υρήματα του Evans, βρέθηκε ακριβώς στη θέση αυτή και είναι ίσως ο παλαιότερος γνωστός θρόνος της Ευρώπης. Στις ημέρες μας χρησίμευσε ως πρότυπο για την έδρα του προέδρου του Διεθνούς δικαστηρίου της Χάγης. Ο θρόνος ι ίναι καμωμένος από γυψόλιθο, μιμείται ξύλινο πρότυπο και< κόζει ίχνη από κονίαμα με κόκκινο και άσπρο χρώμα. Δεξιά και αριστερά του θρόνου βλέπουμε το αντίγραφο της περί­φημης τοιχογραφίας με τους γρύπες, τα μυθικά αυτά όντα με σώμα λιονταριού και κεφάλι αετού. Στο νότιο μέρος της αίθουσας, χωρισμένος με θωράκιο και ξύλινους κίονες (βρέ­θηκαν τα απανθρακωμένα λείψανα των κιόνων), υπάρχει έ νας ορθογώνιος χώρος με χαμηλότερο δάπεδο, στρωμένο1 ιε γυψολιθικές πλάκες. Στο χώρο αυτό έμπαινε κανείς κατε- |βαίνοντας έξι σκαλοπάτια. Οι τοίχοι ολόγυρα είναι επενδυμέ­νοι με πλάκες από γυψόλιθο και πιο πάνω υπάρχει κόκκινο κονίαμα. Οι χώροι αυτής της αρχιτεκτονικής μορφής έχουν ονομαστεί Δεξαμενές καθαρμού, επειδή ίσως χρησίμευαν για κάποια τελετουργία καθαρμού σώματος και ψυχής. Ανά­λογοι χώροι έχουν βρεθεί στο βορειοδυτικό και το νοτιοα­νατολικό τομέα του ανακτόρου. Στο δάπεδο της αίθουσας του θρόνου, ο Evans βρήκε λίθινα αγγεία προσφορών (τα (if >τόσχημα αλάβαστρα) και πίστεψε πως όταν καταστρά­φηκε το ανάκτορο, διακόπηκε μια τελετουργία που γινόταν Εκείνη τη στιγμή, ίσως για να εξευμενιστεί η θεότητα και να κιιτευναστεί έτσι η μανία του σεισμού. Η διάταξη, τα ευρή-I ιατα αλλά και η θέση της αίθουσας του θρόνου στο ισόγειο ι ης Δυτικής πτέρυγας, θεωρήθηκαν ενδείξεις για την τελε- π >υργική χρήση του χώρου αυτού. Η πραγματική αίθουσα κ >υ θρόνου, με την έννοια της αίθουσας ακροάσεων, πρέ­πει να αναζητηθεί ίσως στη μεγάλη «Ανατολική αίθουσα» της ανατολικής πτέρυγας. Στο θρόνο που βλέπουμε τώρα

— 65

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

μπροστά μας, μπορούμε να φανταστούμε τον βασιλιά να πρωτοστατεί με την ιδιότητα του αρχιερέα σε διάφορες τελε­τουργίες, ενώ γύρω του καθόταν το υπολοιπο ιερατείο, μέχρι δεκαέξι άτομα. Είναι ωστόσο πιθανό στο θρόνο να καθόταν αντί του βασιλιά, η βασίλισσα-ιέρεια, γιατί συνήθως αυτή συνοδέυσαν οι γρύπες στις διάφορες παραστάσεις. Είναι η μεγάλη Θεά-Μητέρα, η δημιουργική δύναμη της φύσης και εμφαν ίζεται με διάφορες μορφές, όπως θεά των ορέων, πότνια Θηρών, κουροτρόφος, χθυνία, ακόμη και πολεμική. Ωστόσο, και ο νεαρός θεός που εμφανίζεται ως σύζυγος ή ως γιος της καιπου πεθαίνει κάθε χρόνο μαζί με τη βλάστη­ση για να αναστηθεί την επόμενη χρονιά, παρουσιάζεται σε παραστάσεις ως πότις Θηρών με πτερωτό αίγαγρο ή γρύπα. Υπάρχει ακόμη και η νεαρή θεά της βλαστήσεως, που επιζεί στην αρχαία ελληνική θρησκεία στο πρόσωπο της Περσε- φόνης. Το περιορισμένο αυτό Μινωικό πάνθεο φαίνεται ότι εμφανιζόταν σε τρεις κόσμους -τον ουράνιο, τον επίγειο και τον υποχθόνιο- και από εκεί πηγάζουν και οι διάφορες ιδιό­τητες της Θεάς-Μητέρας που αναφέραμε. Τελικά το θέμα ποιος καθόταν στο θρόνο αυτό έχει σχέση με το πρόβλημα, πόσο ισχυρά ήταν τα κατάλοιπα της μητριαρχίας στο μινωι κό πολιτισμό. Φαίνεται ότι διατηρήθηκαν τέτοια κατάλοιπα στη θρησκεία και στην οργάνωση του ιερατείου. Όχι μόνο η κυρίαρχη θεότητα είναι θηλυκή αλλά συχνά και οι ιερείς εικονίζονται με γυναικεία φορέματα.

Από μία πόρτα στο δυτικό τοίχο της αίθουσας του θρό­νου, προχωρούσε κανείς στο Εσωτερικό Ιερό, χώρο σκο­τεινό, που φωτιζόταν από ένα λύχνο και είχε χτιστό βάθρο στον απέναντι τοίχο, ίσως για τοποθέτηση ιερών συμβόλων και σκευών. Δίπλα επικοινωνούσε με ένα άλλο χώρο, όπου υπάρχουν δύο πιθάρια και όπου εντύπωση μας κάνει το σύμβολο του σταυρού μέσα σε τετράγωνο, που βλέπουμε χαραγμένο επάνω σε πέτρες. Ανάλογο σύμβολο βρέθηκε και στον τοίχο της δεξαμενής καθαρμών, κάτω από το κόκ­

66 —

ΚΝβΟΣΟΖ

κινο κονίασμα. Ολόκληρο το συγκρότημα της «αίθουσας του θρόνου» θεωρείται χρονολογικά από τις τελευταίες κατασκευές στο ανάκτορο, ίσως έγινε στα χρόνια της Μυ­κηναϊκής επικυριαρχίας (1450-1375 π.Χ.). Αν και δεν έχει βρεθεί εντελώς ανάλογο συγκρότημα στα άλλα μινωικά ανάκτορα (ακριβώς γιατί το 1450 είχαν ήδη καταστραφεί, ενώ η Κνωσός επέζησε), ωστόσο τα στοιχεία του είναι μινω- ικά, ιδίως η δεξαμενή καθαρμών. Ότι όλο το συγκρότημα ενσωματώθηκε μεταγενέστερα στη δυτική πτέρυγα (όπου ανέκαθεν ήταν τα ιερά), φαίνεται και από τους τοίχους των δωματίων, βόρεια και νότια του συγκροτήματος, οι οποίοι έχουν αποκοπεί. Τα δωμάτια αυτά χρησιμοποιήθηκαν ως βοηθητικά, για την προετοιμασία των τελετουργιών, που υποθέτουμε ότι γίνονταν στην αίθουσα του θρόνου. Μια ματιά στο ακριανό, βορειοανατολικό, δωμάτιο μπορεί να ρίξει κανείς από ένα άνοιγμα (κλεισμένο με δρύφακτο), που βλέπει στο διάδρομο της λίθινης λεκάνης. Μέσα στο δωμάτιο αυτό φαίνεται μια χαμηλή λαξευμένη πλάκα που ο Evans ονόμασε «το κάθισμα της κυρίας». Σε παρακείμε­νο δωμάτιο υπάρχει χτιστό βάθρο και ένας λίθινος υψηλός κύλινδρος με δύο κοιλότητες (ίσως έτριβαν εδώ το σιτάρι για την ετοιμασία τροφής για τη λατρεία). Στο τελευταίο, νοτιοδυτικό, δωμάτιο, που ο Evans ονόμασε αρχικά μα­γειρείο, βρέθηκε ο ίδιος τύπος καθίσματος μπροστά από χαμηλή τράπεζα με κοιλότητες και στο βάθος ένα χαμηλό βαθμιδωτό βάρθο από κονίαμα με στρογγυλή κοιλότητα ατη μέση. Τέλος, από μια άλλη πόρτα της αίθουσας του ()ρόνου, που βρίσκεται στο νότιο τοίχο πίσω από τη δεξαμε­νή καθαρμών, είναι προσιτός ένας στενόμακρος χώρος με τρεις ορθογώνιες κρύπτες, όπου ίσως φύλαγαν πολύτιμα αντικείμενα. Όλα αυτά τα δωμάτια γύρω από την αίθουσα του θρόνου, βυθισμένα στο μισοσκόταδο, δίνουν κάποια ατμόσφαιρα μυστηρίου. Αν βρεθεί κανείς εκεί, αισθάνεται ότι είναι πραγματικά στα βάθη του ανακτόρου.

— 6 7

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

Από τον προθάλαμο του θρόνου βγαίνουμε στην κε­ντρική αυλή. Παρατηρούμε ένα μέρος της αποχέτευσης που τη διέσχιζε, απομακρύνοντας τα νερά της βροχής, και στρίβουμε προς τα νότια για να επισκεφτούμε και τους υπόλοιπους χώρους της δυτικής πρόσοψης. Συναντούμε πρώτα μια μεγαλόπρεπη σκάλα, αναστηλωμένη στο με­γαλύτερο μέρος της, η οποία οδηγεί στον πρώτο όροφο. Σώζονται τα τέσσερα πρώτα σκαλοπάτια της και τμήματα από τις βάσεις των δύο κιόνων που υπήρχαν στο κέντρο της σκάλας και οι οποίοι συγκροτούσαν την οροφή ενός προπύλου που έβλεπε προς την κεντρική αυλή. Η σκά­λα χτίστηκε το νωρίτερο στην ΥΜ Ι εποχή, γιατί περνάει πάνω από μεγάλες ορθογώνιες κρύπτες της MM III επο­χής (μπορούμε να δούμε μια κρύπτη κάτω από το άνοιγμα που υπάρχει στο έκτο σκαλοπάτι αριστερά). Μετά το πλα­τύσκαλο οδηγούμαστε αριστερά στον πρώτο όροφο (τρικι- όνιο ιερό, χώροι υποδοχής δυτικότερα). Η σκάλα συνεχί­ζει, στενότερη, για το δεύτερο όροφο ή το δώμα. Ενδείξεις για τη συνέχεια της σκάλας αποτελούν τα μικρά αυθεντικά τμήματα από σκαλοπάτια και τα ίχνη των σκαλοπατιών στον ακραίο ογκόλιθο, κάτω από το μικρό κίονα.

Συνεχίζοντας προς τα νότια, λίγο μετά τη σκάλα, υπάρ­χει ένας στυλοβάτης που φέρει δυσδιάκριτα ίχνη από λα- ξευμένες στρογγυλές βάσεις κιόνων. Εδώ ο Evans τοπο­θέτησε στο κέντρο της Δυτικής πρόσοψης το Τριμερές Ιερό, με βάση την ομώνυμη τοιχογραφία. Αποτελούνταν από τρία τμήματα: το κεντρικό υπερυψωμένο με ένα κίονα και τα πλαϊνά που ήταν σε χαμηλότερη στάθμη και είχαν ένα ζεύγος κιόνων το καθένα. Ουσιαστικά ήταν μόνο μία πρόσοψη, στεφανωμένη με διπλά κέρατα. Μόνο πίσω από το κεντρικό τμήμα φαίνεται πως υπήρχε ένας μικρός ορ­θογώνιος χώρος, όπου βρέθηκαν πινακίδες της Γραμμικής Β. Πίσω από το βόρειο τμήμα -όπου σώζεται παλαιότερο πλακόστρωτο αυλής και παλαιότερη πρόσοψη από γυψο-

6 8 —

ΚΝΟΰΣΟΧ

λιθικούς ορθοστάτες- βρέθηκαν αποτυπώματα σφραγίδων πάνω σε πηλό, με παραστάσεις της Πότνιας Θηρών. Είναι γοητευτική η υπόθεση ότι το τριμερές ιερό συμβόλιζε τους τρεις κόσμους του Μινωικού πανθέου: τον ουράνιο, στο κεντρικό υπερυψωμένο τμήμα, τον επίγειο, στο βόρειο όπου βρέθηκαν τα σφραγίσματα, και τον υποχθόνιο, στό νότιο τμήμα, που πίσω του βρίσκεται ο προθάλαμος για τις σκοτεινές Κρυπτές με τους πεσσούς.

Κατεβαίνουμε στον προθάλαμο των Κρυπτών ή Προ­θάλαμο με το λίθινο θρανίο, όπως ονομάστηκε από το εντυπωσιακό θρανίο στο βόρειο τοίχο. Είναι μαυρισμένο από τη φωτιά και έχει ερεισίνωτο από οριζόντιες πλάκες γυψολίθου. Είναι παράξενο ότι πλάκες γυψολίθου χρη­σιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό στον τοίχο. Το δά­πεδο είναι όμοιο με το δάπεδο στην αίθουσα του θρόνου και στον προθάλαμο της. Επισκεπτόμαστε πρώτα τα δύο δωμάτια προς τα βόρεια: το δωμάτιο του υψηλού πίθου και το δωμάτιο με τα Ιερά Θησαυροφυλάκια. Στο δεύτερο, δύο μεγάλες ορθογώνιες κρύπτες είναι κατασκευασμένες κάτω από το δάπεδο. Εκεί βρέθηκαν πολύτιμα λατρευτικά σκεύη και έργα τέχνης, ανάμεσά τους και οι περίφημες θεές των όφεων. Ανήκουν στη ΜΜ ΙΠΒ περίοδο και αργό­τερα σκεπάστηκαν και αντικαταστάθηκαν από άλλες πολύ μικρότερες, από τις οποίες βλέπουμε σήμερα τη μεσαία (ΥΜ Ι περιόδου).

Επιστρέφουμε στον προθάλαμο και πλησιάζουμε τις δύο πόρτες στο δυτικό τοίχο, κλεισμένες σήμερα με δρύ­φακτο. Από εκεί έμπαινε κανείς στις Κρύπτες με τους πεσσούς. Η ανατολική κρύπτη είχε ένα πεσσό στο κέ­ντρο και δύο λίθινες λεκάνες εκατέρωθεν, τοποθετημέ­νες μέσα στο δάπεδο. Στα βόρεια επικοινωνούσε με δύο δωμάτια, το δωμάτιο με τις λίθινες λεκάνες και το δωμάτιο με το χαμηλό βάθρο, και τα δύο διακονικά δωμάτια των κρυπτών. Στα δυτικά ήταν η δεύτερη κρύπτη, που είχε

— 6 9

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

με πεσσό στο κέντρο, τετράγωνο βάθυσμα του δαπέδου ολόγυρά του και ένα ψηλό θρανίο στον ανατολικό τοίχο. Οι κρύπτες των πεσσών αποτελούσαν μέρος των οικια­κών ιερών τόσο σε ανάκτορα, όσο και σε σπίτια της Μι- νωικής εποχής. Σκοτεινές, με τον πεσσό ως ανεικονική παράσταση της θεότητας, είχαν σχέση με τη λατρεία των χθόνιων δυνάμεων που ζωογονούν τη γη. Επάνω στους πεσσούς είναι χαραγμένο το ιερό σύμβολο του διπλού πέ- λεκυ, τρεις φορές στον πεσσό της ανατολικής κρύπτης, και είκοσι εννέα στον πεσσό της δυτικής. Οι λεκάνες και το βάθυσμα του δαπέδου γύρω από τον πεσσό, δέχονταν ίσως τις αιματηρές ή αναίμακτες προσφορές. Κάτω από το δάπεδο της ανατολικής κρύπτης βρέθηκαν υπολείμματα θυσιών. Είναι σημαντικό ότι οι κρύπτες επικοινωνούν απ' ευθείας τόσο με τα Ιερά θησαυροφυλάκια, όσο και με τις δυτικές αποθήκες. Από την τρίτη -την ανοικτή- πόρτα του δυτικού τοίχου του προθαλάμου μπαίνουμε σε ένα διά­δρομο, συναντούμε στα δεξιά μας την έξοδο της δυτικής κρύπτης και ακολουθούμε το διάδρομο μέχρι το τέλος: πίσω από το σημερινό δρύφακτο φαίνεται το νότιο μέρος του διαδρόμου των αποθηκών. Επιστρέφουμε στην κε­ντρική αυλή. Γνωρίζουμε πλέον το σύνολο του Κεντρικού Ιερού της Δυτικής πτέρυγας: είχε πρόσοψη στην κεντρική αυλή -το Τριμερές Ιερό- πίσω της στο ισόγειο υπήρχαν ο προθάλαμος, οι Κρύπτες, τα διακονικά δωμάτια, τα ιερά θησαυροφυλάκια και στον όροφο επάνω ήταν το Τρικιόνιο ιερό με το θησαυροφυλάκιό του.

Νοτιότερα στη δυτική πρόσοψη, παρατηρούμε την αναστηλωμένη σήμερα βεράντα απ' όπου οι Μινωίτες πα­ρακολουθούσαν τις κινήσεις στην αυλή. Πίσω από τους πεσσούς διακρίνονται οι γυψολιθικοί ορθοστάτες από την παλαιότερη δυτική πρόσοψη η οποία Καταργήθηκε μετά το σεισμό του ι6οο π.Χ., όταν η πρόσοψη μετακινήθηκε προς την κεντρική αυλή.

7 0 —

ΤίΝΟΟΣΟί

ΜΕΓΑΛΟ ΚΛΙΜΑΚΟΣΤΑΣΙΟ - ΑΙΘΟΥΣΑ ΔΙΠΛΩΝ ΠΕΛΕΚΕΩΝ - ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑ ΒΑΣΙΛ ΙΣΣΑΣΕπισκεπτόμαστε τώρα την Ανατολική πτέρυγα, όπου στο νότιο μέρος της είναι οι χώροι κατοικίας του ανακτόρου και στο βόρειο τα «βασιλικά εργαστήρια» και οι «βασιλικές αποθήκες». Μια βαθιά τομή στην ανατολική πλαγιά του λόφου δημιούργησε το χώρο για τους τέσσερις (ή πέντε) ορόφους της ανατολικής πτέρυγας του ανακτόρου, από τους οποίους οι δύο ήταν κάτω από το επίπεδο της αυλής. Θα τους επισκεφτούμε τώρα, κατεβαίνοντας το Μεγάλο Κλιμακοστάσιο. Βρίσκεται -στεγασμένο- στο κέντρο πε­ρίπου της ανατολικής πτέρυγας και είναι το αριστούργη­μα της Μινωικής αρχιτεκτονικής. Σώζονται σχεδόν πέ­ντε πτέρυγες, οι δύο κατώτερες σχεδόν όπως βρέθηκαν. Κατεβαίνουμε τα γυψολιθικά σκαλοπάτια που χάρη στο μικρό ύψος είναι τόσο ξεκούραστα. Το κλιμακοστάσιο φωτίζεται από ένα μεγάλο φωταγωγό στα ανατολικά του. Ο φωταγωγός περιβάλλεται στις τρεις πλευρές του από επάλληλες κιονοστοιχίες και στη νότια από τοίχο με δίδυ­μα παράθυρα. Οι κίονες, που ήταν προς την πλευρά του κλιμακοστασίου, είναι τοποθετημένοι σε βαθμιδωτό θω­ράκιο. Βλέπουμε τις κοιλότητες, όπου έμπαιναν οι βάσεις τους, και αναστηλωμένους τους κίονες. Οι μινωικοί κίονες ήταν κατά κανόνα ξύλινοι όπως και το κιονόκρανό τους και γι' αυτό δεν σώθηκαν. Οι βάσεις τους όμως ήταν λίθινες και σήμερα μαρτυρούν την παρουσία τους. Αντίθετα προς τους αρχαίους ελληνικούς, οι μινωικοί κίονες στένευαν προς τη βάση και αυτό αποδόθηκε σε διάφορες αιτίες: σε αισθητι­κούς λόγους, στην ανάγκη να υπάρχει μεγαλύτερος χώρος προσπέλασης ανάμεσα στους κίονες, σε πρακτικούς λό­γους όπως η προστασία της βάσης από τα νερά της βρο­χής κ.ά. Οπωσδήποτε, η αντίστροφη μείωση του μινωικού κίονα τον έκανε πολύ κατάλληλο για τις αγαπητές στους

— 71

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

Μινωίτες επάλληλες κιονοστοιχίες. Κατεβαίνουμε το κλι­μακοστάσιο μέχρι το τέλος του. Βρισκόμαστε τώρα δύο ορόφους κάτω από το επίπεδο της κεντρικής αυλής, στο χώρο που ο Evans ονόμασε Αίθουσα των Κιονοστοιχιών. Ακολουθούμε το διάδρομο από δυτικά προς τα ανατολικά και, αγνοώντας μια πόρτα δεξιά, που βγάζει στα διαμερί­σματα της βασίλισσας, προχωρούσε στην πόρτα που είναι απέναντί μας. Το δάπεδο του διαδρόμου είναι θαυμάσια διατηρημένο με πλάκες στενές και πλατιές, τοποθετημέ­νες εναλλάξ, και σώζονται ακόμη τα ίχνη, που άφησε στο δάπεδο το ξύλινο θυρόφυλλο της πόρτας. Διακρίνεται και ο ορθογώνιος τόρμος για τη στρόφιγγα της πόρτας. Ύστερα από ένα δίδυμο παράθυρο στα δεξιά μας υπάρχει μια πόρτα που οδηγεί αμέσως στα διαμερίσματα κατοικίας.

Όλο το συγκρότημα των διαμερισμάτων φαίνεται ότι εκτεινόταν σε επάλληλους ορόφους που συνδέονταν με το μεγάλο κλιμακοστάσιο και με τρεις ακόμη σκάλες. Όλοι οι χώροι είναι συγχρόνως απομονωμένοι αλλά και προσιτοί μέσω διαφόρων διαδρόμων. Είναι αφάνταστο πόσο μπορεί κανείς να τριγυρίζει σ' αυτά τα δωμάτια, να ανεβοκατεβαί- νει σκάλες και συχνά να έχει την έκπληξη ότι γύρισε στον ίδιο χώρο από διαφορετικό δρόμο. Τέσσερις φωταγωγοί (εκτός εκείνου του μεγάλου κλιμακοστασίου) και ένα εί­δος περιτειχισμένης αυλής, δίνουν φως και αερισμό στο συγκρότημα. «Πολύθυρα» επιτρέπουν στους χώρους να μεγαλώνουν ή να απομονώνονται και ακόμη εξασφαλίζουν δροσιά ή ζέστη ανάλογα με τις καιρικές συνθήκες. Το λε­γόμενο «διαμέρισμα του βασιλιά» είναι ένα διπλό δωμάτιο. Το δυτικό -όπου βρισκόμαστε- φωτίζεται από ένα φωταγω­γό με δύο κίονες μπροστά. Πάνω στη λαξευτή τοιχοποιία του φωταγωγού είναι χαραγμένο το σύμβολο του διπλού πέλεκυ που έδωσε στο μέγαρο του βασιλιά την ονομασία Αίθουσα των Διπλών Πελέκεων. Ο Evans βρήκε τον ένα από τους δύο κίονες του φωταγωγού απανθρακωμένο σε

72 —

ΈΝΟΟΣΟΙ

μήκος 2,6ο μ. Παρατήρησε ότι ήταν από κορμό κυπαρισ­σιού και ότι είχε μείωση ίο εκ. προς τα κάτω. Στο βόρειο τοίχο του δωματίου, κάτω από το προστατευτικό κρύσταλ­λο, υπάρχει ένας όγκος γυψόλιθου ασβεστοποιημένου που σκέπασε τον ξύλινο θρόνο που βρισκόταν στη θέση αυτή. Το ανατολικό δωμάτιο, που βρίσκεται πίσω από τα σύγ­χρονα κιγκλιδώματα, έχει πολύθυρα στις τρεις πλευρές του: τέσσερις συνεχόμενες πόρτες στις δύο πλευρές και τρεις στη νότια πλευρά. Στην ανατολική και νότια πλευρά πλαισιώνεται από στοές που βλέπουν σε μια γωνιακή αυ- λή-φωταγωγό. Από τις συνεχόμενες πόρτες σώζονται οι λίθινες βάσεις των παραστάδων, ενώ οι τόρμοι στο δάπεδο δείχνουν ότι κάθε πόρτα έκλεινε με δύο θυρόφυλλα. Όταν τα θυρόφυλλα ήταν ανοιχτά, εξαφανίζονταν μέσα στις εσο­χές των παραστάδων και ο τοίχος έδινε τη θέση του σε μια σειρά πεσσών. Έτσι, τα δύο δωμάτια χωρίζονταν όταν οι πόρτες ήταν κλειστές ή γίνονταν ένας χώρος όταν οι πόρτες ήταν ανοιχτές. Το καλοκαίρι, ο ζεστός αέρας ανέβαινε από το δυτικό φωταγωγό, ενώ δροσερότερος αέρας ερχόταν να πάρει τη θέση του από τις ανοιχτές προς τις στοές πόρτες. Λειτουργούσε λοιπόν ένα είδος κλιματισμού. Το χειμώνα, οι πόρτες προς τις στοές έκλειναν και φορητές εστίες ζέσται­ναν το διπλό δωμάτιο. Γυψολιθικές πλάκες κάλυπταν το δά­πεδο και τους τοίχους μέχρι ορισμένο ύψος. Ακολουθούσε συνεχής σπείρα ζωγραφισμένη σε κονίαμα. Ίσως πιο πάνω κρέμονταν στον τοίχο, πίσω από το ξύλινο αντίγραφο του θρόνου, μεγάλες οκτώσχημες ασπίδες ανάλογες με αυτές που εικονίζονται σε τοιχογραφία. Οι ασπίδες ήταν καμω­μένες από δέρμα βοδιού και το σχήμα τους αποσκοπούσε στο να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα.

Αφήνουμε την αίθουσα των διπλών πελέκεων από μία πόρτα που βρίσκεται στο νότιο τοίχο του δωματίου, δίπλα στο φωταγωγό (εντύπωση μας κάνει και το σύστημα απο­χέτευσης στο δάπεδο του φωταγωγού). Ακολουθούμε ένα

— 73

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

καμπτόμενο διάδρομο, όπου οι τοίχοι είναι επενδυμένοι με πελώριες πλάκες γυψολίθου που έχουν υποστεί τη μανία της πυρκαγιάς, και μπαίνουμε στο λεγόμενο Διαμέρισμα της βασίλισσας. Ακριβώς δίπλα στην είσοδο υπάρχει μια άλλη πόρτα (κλειστή σήμερα), από όπου αρχίζει μια σκάλα που οδηγεί στον επάνω όροφο. Τους τοίχους του δωματίου στολίζουν αντίγραφα από την τοιχογραφία με τα δελφίνια (βόρειος τοίχος) και τη χορεύτρια (παραστάδα παραθύρου). Μεταγενέστερη τοιχογραφία από συνδεόμενες σπείρες κά­λυψε την παλαιότερη με τους ρόδακες. Τη συνεχή χρήση του δωματίου δείχνουν και τα επάλληλα δάπεδα κάτω από τη σχάρα, στο δάπεδο του δωματίου. Δύο φωταγωγοί, ο ανατολικός και ο νότιος, φωτίζουν το δωμάτιο μέσα από συ­νεχόμενα παράθυρα στον ανατολικό και νότιο τοίχο. (Στον ανατολικό φωταγωγό μεσολαβεί και μια στοά από δύο κίο­νες). Δεν είναι βέβαιο ότι υπήρχαν ξύλινα θρανία, σαν αυτά που κατασκευάστηκαν από μπετόν, οπωσδήποτε όμως θα μπορούσε κανείς να κάθεται στο ξύλινο περβάζι του παρα­θύρου και να θαυμάζει τα λουλούδια που ίσως στόλιζαν τον ανατολικό φωταγωγό. Βγαίνουμε στον ανατολικό φωταγω­γό, περνούμε την πόρτα στο νότιο τοίχο της στοάς του και στρίβοντας αριστερά φτάνουμε στη γωνιακή αυλή, μπρο­στά από τις στοές της αίθουσας των διπλών πελέκεων. Έτσι, εκτός από τον καμπτόμενο διάδρομο που ακολουθήσαμε, υπήρχε και δεύτερη επικοινωνία ανάμεσα στο δωμάτιο της βασίλισσας και την Αίθουσα των Διπλών Πελέκεων και από αυτό το δρόμο. Στο βόρειο τοίχο της γωνιακής αυλής υπάρ­χει μια πόρτα που οδηγεί: αριστερά στην εξωτερική σκάλα για τον επάνω όροφο, απέναντι σε μια κιονοστοιχία (την «ανατολική κιονοστοιχία» που θα δούμε αργότερα, όταν επισκεφθούμε τον εργαστηριακό τομέα) και δεξιά στη συ­νέχεια της σκάλας προς τα κάτω άνδηρα.

Επιστρέφουμε στο δωμάτιο της βασίλισσας για να επισκεφθούμε το λεγόμενο Λουτρό της. Βρίσκεται στα

■KNWSOZ

δυτικά του δωματίου, από το οποίο χωρίζεται με ένα τοίχο με μεγάλο παράθυρο. Έχει ακόμη ένα στηθαίο με κίονα, ο ι «ιοίος αναπαραστάθηκε ραβδωτός με βάση τα παραδείγ­ματα, από το «μικρό ανάκτορο» της Κνωσού. Ο πήλινος λουτήρας, που τοποθετήθηκε εδώ, βρέθηκε σε κομμάτια ι γγο κυρίως δωμάτιο. Αριστερά από το λουτρό, αρχίζει ένας σκοτεινός διάδρομος που οδηγεί στο λεγόμενο Καλλω- πιστήριο της βασίλισσας. Είναι ένας ορθογώνιος χώρος με ένα ορθογώνιο χαμηλό βάθρο στη νοτιοδυτική γωνία, ίσως για τα σκεύη του καλλωπισμού. Ο χώρος φωτίζεται, μέσω ενός παραθύρου και μιας πόρτας, από ένα φωταγω­γ ό που ονομάστηκε Αυλή με τις ρόκες, από το σύμβολο της ρόκας που είναι χαραγμένο στους τοίχους του. Μοιά­ζει σαν μία ακόμη μικρή ιδιωτική αυλή της βασίλισσας. Η κρηπίδα στο βόρειο τοίχο έχει τόσο βάθος, ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί για θρανίο. Το καλλωπιστήριο, στην ιινατολική του πλευρά, επικοινωνεί με ένα μικρό οθρογώ- νιο χώρο ο οποίος σχηματίζεται με χωρίσματα από όρθιες διπλές πλάκες γυψολίθου. Εδώ ήταν το Αποχωρητήριο. Οι εγκοπές στους τοίχους και το δάπεδο δείχνουν ότι υπήρ­χε ξύλινο κάθισμα πάνω από το χώρο της αποχέτευσης. Στο δάπεδο του καλλωπιστηρίου, μπροστά από το απο­χωρητήριο, υπάρχει μία πλάκα ελαφρά καμπυλωμένη με μία οπή από όπου έριχναν καθαρό νερό στην αποχέτευση. Συνεχίζουμε βορειότερα σε ένα μισοσκότεινο διάδρομο και βλέπουμε αριστερά στο δάπεδο άλλο ένα τμήμα από ro σύστημα αποχέτευσης. (Το σύστημα της περιφερει­ακής αποχέτευσης είναι αξιοθαύμαστο: περνά κάτω από ro μεγάλο κλιμακοστάσιο, τα μέγαρα του βασιλιά και της βασίλισσας και διοχετεύει όλα τα νερά του αποχωρητηρίου και των φωταγωγών στα ανατολικά, στην περιοχή του πο- κιμού). Προσπερνούμε δεξιά ένα κλειστό δωμάτιο, όπου βρέθηκαν πήλινα σφραγίσματα και λείψανα πολύτιμων αντικειμένων και στρίβοντας αριστερά, φτάνουμε στη

— 75

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

βάση της λεγάμενης σκάλας υπηρεσίας η οποία οδηγεί στα επάνω αναστηλωμένα διαμερίσματα της βασίλισσας. Στον κενό χώρο κάτω από τη σκάλα, βρέθηκε ο θαυμάσι­ος ελεφάντινος ταυροκαθάπτης μαζί με άλλα κομμάτια από το σύνολο της σκηνής της ταυρομαχίας. Βγαίνουμε από την πόρτα που είναι μπροστά μας, στο χώρο του μεγά­λου κλιμακοστασίου. Είναι αξιοθαύμαστη η σύνδεση των δωματίων στους χώρους κατοικίας. Στο διαμέρισμα της βασίλισσας μπορούσε κανείς να πάει με πέντε τρόπους: από το κεντρικό κλιμακοστάσιο, μέσα από την πόρτα που μόλις βγήκαμε, από τα διαμερίσματα του βασιλιά, μέσα από τον καμπτόμενο διάδρομο ή εξωτερικά από τις στοές του πολυθύρου στο φωταγωγό της βασίλισσας και, τέλος, από τον επάνω όροφο, με δύο σκάλες: τη σκάλα υπηρε­σίας και την ιδιωτική σκάλα (που η αρχή της βρίσκεται πίσω από την πόρτα με τη δρύφακτο στο κυρίως δωμάτιο της βασίλισσας).

ΠΡΩΤΟΣ ΟΡΟΦΟΣ ΒΑΣΙΛΙΚΩΝ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑΤΩΝ -ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΛΟΥΤΡΟ - ΙΕΡΟ ΔΙΠΛΩΝ ΠΕΛΕΚΕΩΝ - ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΔΕΞΑΜΕΝΗ ΚΑΘΑΡΜΩΝΑνεβαίνουμε το Μεγάλο κεντρικό κλιμακοστάσιο και βρισκόμαστε στο χώρο που, στολισμένος με αντίγραφο της τοιχογραφίας των οκτώσχημων ασπίδων, ονομάστηκε Αίθουσα της Βασιλικής Φρουράς. Γιατί στις επάλληλες αυτές κιονοστοιχίες του κεντρικού κλιμακοστασίου θα υπήρχαν ίσως οι φρουροί για να ελέγχουν τις εισόδους στα διαμερίσματα κατοικίας, στα εργαστήρια και στις αποθήκες. Ακολουθούμε το διάδρομο από δυτικά στα ανατολικά. Μπροστά μας αρχίζει η μεγάλη εξωτερική σκάλα για τον κάτω όροφο και δεξιά μας βρίσκεται η εί­σοδος για τα επάνω διαμερίσματα του βασιλιά, όπου και μπαίνουμε αμέσως.

7 6 —

‘ΚΝΟΟΣΟΙ

Στο αναστηλωμένο δάπεδο της Άνω Αίθουσας των Δι­πλών Πελέκεων όπως την ονόμασε ο Evans τοποθέτησε βάσεις παραστάδων πολυθύρου που είχαν βρεθεί πεσμέ­νες χαμηλότερα. Έδωσε στην αίθουσα την ίδια διάταξη με το ισόγειο. Βγαίνουμε από μια πόρτα στη ΝΔ γωνία και προσπερνούμε αριστερά την ιδιωτική σκάλα της βασίλισ­σας. Απέναντί μας έχει αναστηλωθεί το Άνω Μέγαρον της Βασίλισσας. Προχωρούμε στο θρανίο που βρίσκεται δίπλα στο δυτικό τοίχο. Βρισκόμαστε πάνω από το καλλωπιστή- ριο του ισογείου. Δεξιά μας είναι το πάνω μέρος της αυλής με τις ρόκες και αριστερά υπάρχει μια άλλη εγκατάσταση αποχωρητηρίου.

Προχωρούμε στο Νοτιοανατολικό τομέα του ανακτό­ρου. Στο Νοτιοανατολικό Λουτρό θαυμάζουμε τον πήλινο λουτήρα. Μπροστά από το δωμάτιο υπάρχει ένα χαμηλό χώρισμα από κονίασμα και εκεί βρέθηκαν τα περίφημα αγγεία των κρίνων (εκτίθενται στο Μουσείο Ηρακλείου). Στην απέναντι γωνία, βλέπουμε ένα θρανίο και στρίβουμε αριστερά για ένα μικρό δωμάτιο, όπου πίσω από όμοιο χαμηλό χώρισμα βρίσκονται τρία μικρά πιθάρια. Όλος αυτός ο χώρος επιχωματώθηκε μετά την καταστροφή του ι6θθ π.Χ. και από πάνω χτίστηκε άλλο συγκρότημα στο οποίο οδηγούσε η σκάλα που βρίσκεται στα ανατολικά του Λουτρού.

Νοτιότερα βρίσκεται στεγασμένο το Ιερό των Διπλών Πελέκεων. Είναι ένα μικρό ορθογώνιο δωμάτιο με βάθρο στο βάθος, στρωμένο με βότσαλα. Πάνω στο βάθρο βρέ­θηκαν δύο ζεύγη κεράτων από κονίαμα, με οπή στο κέ­ντρο που δείχνει ότι είχαν και διπλό πέλεκυ ανάμεσα στα κέρατα, ένας μικρός πέλεκυς από στεατίτη, πήλινα ειδώ­λια λάτρεων και ένα πήλινο ειδώλιο της Μινωικής θεάς με τα υψωμένα χέρια. Στο δάπεδο, μπροστά από το βάθρο, βρέθηκαν μια τριποδική τράπεζα προσφορών από κονί­αμα και διάφορα αγγεία για προσφορές στη θεά. Το ιερό

— 77

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

χρονολογείται στη ΥΜ ΙΠΒ εποχή (130 αι. π.Χ.), δηλαδή στους Μετανακτορικούς χρόνους. Τέλεση λατρείας μαρ- τυρείται εδώ από παλιά, όπως έδειξαν βόθρος σπονδών και κωνικά κύπελλα της ΥΜ Ι εποχής που βρέθηκαν σε βαθύτερα στρώματα.

Δυτικά του ιερού των διπλών πελέκεων, ένας διάδρο­μος, που, από τις γραπτές πινακίδες τις σχετικές με ξίφη που βρέθηκαν εκεί ονομάστηκε Διάδρομος των πινακί­δων με τα ξίφη, μας οδηγεί νοτιότερα σε μια πλατιά σκάλα. Ανεβαίνουμε όσα σκαλοπάτια σώζονται και παρατηρούμε αριστερά μας μια Δεξαμενή καθαρμών και δεξιά μας ένα φωταγωγό. Πέρα από τον φωταγωγό και έξω από το ανά­κτορο, φαίνονται τα ερείπια από τις ιδιωτικές κατοικίες, που θα περιγραφούν στο κεφάλαιο για τα κτίρια στην πε­ριοχή του ανακτόρου. Εντύπωση μας κάνουν οι ογκόλιθοι που στο σεισμό του ι6οο π.Χ. έπεσαν από τους τοίχους του ανακτόρου επάνω στο γειτονικό σπίτι. Έτσι το σπίτι ονομά­στηκε Οικία των πεσμένων ογκολίθων. Επιστρέφουμε στο άνω μέγαρο της βασίλισσας και από τη σκάλα υπηρεσίας κατεβαίνουμε στο ισόγειο.

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΚΑΙ ΑΠΟΘΗΚΕΣ - ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΙΘΟΥΣΑΑπό την «Αίθουσα των κιονοστοιχιών» ακολουθούμε πάλι το διάδρομο από δυτικά προς τα ανατολικά, αλλά αυτή τη φορά προσπερνούμε την είσοδο, για την αίθουσα των δι­πλών πελέκεων, συνεχίζουμε μέχρι το τέρμα του διαδρό­μου και διαβαίνουμε την πόρτα αριστερά μας. Αφήνουμε έτσι τους χώρους της κατοικίας και μπαίνουμε στο βόρειο τομέα της ανατολικής πτέρυγας όπου βρίσκονται τα εργα­στήρια και οι αποθήκες. Στο σχέδιο της κάτοψης του ανα­κτόρου διακρίνεται στην ανατολική πτέρυγα ο παχύς τοίχος που χωρίζει το τμήμα κατοικίας από το βιοτεχνικό τμήμα. Μπαίνουμε δεξιά, στον Προθάλαμο των ξύλινων δοκών

7 8 —

(ονομασία που οφείλεται στη γνωστή μινωική οικοδομική τεχνική) και από εκεί στην Ανατολική στοά. Είναι μια θαυ­μάσια βεράντα με τέσσερις κίονες, πάνω από την κοιλάδα του Καιράτου ποταμού. Στα δυτικά της στοάς υπάρχει ένα δωμάτιο όπου βλέπουμε μεγάλα κομμάτια από πρασινωπή πέτρα. Είναι ο περίφημος Σπαρτιατικός βασάλτης, σπάνια πέτρα που την έφερναν από την Πελοπόννησο. Φαίνεται ότι βρισκόμαστε στο ισόγειο ενός Εργαστηρίου Λιθοξόου, διότι εδώ βρέθηκαν πεσμένα δύο λίθινα αγγεία. Επάνω στις πέτρες διακρίνονται ίχνη επεξεργασίας. Ίσως η τελική καταστροφή σταμάτησε την εργασία του τεχνίτη. Βορειό­τερα, βρίσκεται το δωμάτιο που αρχικά ονομάστηκε από τον Evans Σχολείο, από τα θρανία κοντά στους τοίχους. Το πιθανότερο είναι ότι ήταν εργαστήριο πηλοπλαστικής: στις κοιλότητες, που βλέπουμε δίπλα στα θρανία, έπλαθαν τον πηλό που χρησιμοποιούσαν ύστερα για την κατασκευή των αγγείων.

Βορειότερα προχωρούμε στην Αυλή με το λίθινο στό­μιο, που ονομάστηκε έτσι από τη λίθινη πρόχυση ψηλά στο δυτικό τοίχο. Τα νερά της βροχής, που έρχονταν από κει, φαίνεται πως τελικά συγκεντρώνονταν στο πηγάδι που δι­ακρίνεται κάτω από τη σχάρα, έξω από τον αναστηλωμένο βόρειο τοίχο της αυλής. Απέναντί μας (ακόμη βορειότερα) βλέπουμε προφυλαγμένες κάτω από σύγχρονο στέγαστρο τις Αποθήκες των γιγαντιαίων πίθων. Αποτελούν μέρος από τις αποθήκες του παλαιού ανακτόρου (ακόμη βορει­ότερα υπάρχουν οι επίσης παλαιοανακτορικές «αποθήκες της βασιλικής κεραμεικής» όπου βρέθηκαν τα πιο ωραία καμαραϊκά αγγεία). Θαυμάζουμε τα πελώρια παλαιοανα- κτορικά πιθάρια και θυμόμαστε τον κρητικό μύθο για τον Γλαύκο, ένα από τους γιους του Μίνωα, που πνίγηκε μέσα σε ένα πιθάρι με μέλι.

Κατεβαίνουμε τώρα την ανακατασκευασμένη σκάλα που περνάει μπροστά από την αποθήκη των γιγαντιαίων

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

πίθων μέχρι το τέλος της όπου βρίσκεται ο Ανατολικός προμαχώνας. Εκεί ήταν η ανατολική είσοδος του ανακτό­ρου και συγχρόνως η έξοδος για τη δυτική όχθη του Και- ράτου, όπου ο Evans πίστευε ότι υπήρχε ο ειδικός χώρος για τα ταυροκαθάψια. Μας εντυπωσιάζουν οι αγωγοί για τα νερά της βροχής που πλευρίζουν τις κλίμακες του ανατο­λικού πυργκίσκου. Έχουν σχήμα παραβολικής καμπύλης για να ανακόπτεται η ορμή του νερού και κατά διαστήματα υπάρχουν φρεάτια για να κατακάθεται η λάσπη και να κα­θαρίζει το νερό (ο Evans πίστευε ότι το νερό αυτό συγκε­ντρωνόταν σε κάποια δεξαμενή έξω από το ανάκτορο και χρησίμευε για το πλύσιμο των ρούχων του ανακτόρου).

Επιστρέφουμε στις αποθήκες των γιγαντιαίων πίθων και ανεβαίνουμε τη σύγχρονη σκάλα μέχρι το τέλος της όπου υπάρχει ένας διάδρομος με μια σχάρα στο δάπεδο. Έχει αναστηλωθεί μόνο στο νότιο μέρος του και ονομάζεται Διάδρομος του ζατρικίου γιατί εδώ βρέθηκε το ζατρίκιο, ένα παιχνίδι, που μοιάζει λίγο με σκάκι, καμωμένο από πολύτιμα υλικά (ελεφαντόδοντο, κρύσταλλο, φαγεντιανή κ.ά.) και με πιόνια από ελεφαντόδοντο. Κάτω από τη σχάρα του δαπέδου βλέπουμε ένα μέρος από τους σωλήνες που έφερναν το πόσιμο νερό στο ανάκτορο, πιθανότατα από μια πηγή του Γιούχτα, λίγα χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Κνω­σού. Οι σωλήνες είναι πήλινοι, εφαρμόζουν απόλυτα μετα­ξύ τους και στενεύουν προς το ένα άκρο. Η υδραυλική αυτή εγκατάσταση χρονολογήθηκε από τον Evans στα χρόνια του πρώτου ανακτόρου. Στα δυτικά του διαδρόμου του ζα­τρικίου, ύστερα από την αρχή μιας σκάλας για τον επάνω όροφο, διακρίνονται τα λείψανα της Βορειοανατολικής Αί­θουσας του Evans με δύο σωζόμενες βάσεις κιόνων. Πιο πέρα βρίσκονται οι Βορειοανατολικές αποθήκες. Νοτιοα­νατολικά του διαδρόμου φαίνεται ότι υπήρχε μια βεράντα με κιονοστοιχία, η Βορειοανατολική βεράντα (σώζεται η βάση ενός κίονα μαζί με τη θεμελίωση). Βορειοανατολικά

8 0 —

ΚΝΟΟΣΟΖ

του διαδρόμου διακρίνουμε απέναντι και σε χαμηλότερο ιπίπεδο μια σειρά από χωρίσματα που σχηματίζονται από όρθιες πλάκες τοποθετημένες μέσα σε αυλακώσεις. Ίσως εδώ συντηρούσαν τα ζώα του ανακτόρου;

Από τον νότιο άκρο του διαδρόμου του ζατρικίου, μπαίνουμε σε ένα χώρο με μια τετράγωνη λίθινη λεκάνη. Κδώ μαζεύονταν τα νερά της βροχής με τη βοήθεια όρθιου ιηίλινου αγωγού. Στη συνέχεια τα νερά ακολουθούσαν το μεγάλο λίθινο αγωγό που βλέπουμε να συνεχίζεται ανα­τολικά σε τεθλασμένη γραμμή, να περνάει μέσα από τη βορειοανατολική βεράντα και να καταλήγει στην έξοδο, ((το δυτικό τοίχο της «αυλής με το λίθινο στόμιο». Δυτικά του χώρου με τη λίθινη λεκάνη βρίσκονται στεγασμένα δύο δωμάτια: η Αποθήκη των πίθων με τα μετάλλια και ο Διάδρομος των αδιεξόδων. Μπαίνουμε πρώτα στη στε­νόμακρη αποθήκη που πήρε το όνομά της από τα πιθάρια με την ανάγλυφη διακόσμηση μεταλλίων. Όπως δείχνει το βαθύτερο (παλαιότερο) δάπεδο με τη στρογγυλή βάση για μεγάλο πιθάρι, η αποθήκη των πίθων με τα μετάλλια διαδέχτηκε παλαιοανακτορική αποθήκη του τύπου των γιγαντιαίων πίθων, όπως αυτή που είδαμε πριν από λίγο. Ο διπλανός «διάδρομος των αδιεξόδων» ονομάστηκε έτσι γιατί στο δυτικό του τοίχο δύο εξέχοντες πεσσοί σχηματί­ζουν τρία αδιέξοδα όπου βρέθηκαν αποθηκευμένα πήλινα χονδροειδή σκεύη. Και τα δύο δωμάτια ανήκουν μόνο στην πρώτη φάση του νέου ανακτόρου. Στο τέλος της ΜΜ III επιχωματώθηκαν και έκλεισε η πόρτα που σήμερα βλέ­πουμε να οδηγεί στο μεγάλο κλιμακοστάσιο. Πάντως, οι τοίχοι - πεσσοί που δημιουργούν τα αδιέξοδα δεν είναι τυ­χαίοι. Βρισκόμαστε στο ύψος του πρώτου ορόφου, κάτω από το επίπεδο της κεντρικής αυλής. Επάνω από το κεφάλι μας θα φανταστούμε, στη θέση ακριβώς της τσιμεντένιας< >ροφής, το δάπεδο της Ανατολικής Αίθουσας του Evans. Οι τοίχοι των αδιεξόδων χρησίμευαν για την υποστήριξη

— 81

Α Ν Ν Α Μ ίΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

τριών κιόνων που είχε η Αίθουσα στο κεφαλόσκαλο μιας πλατιάς σκάλας προς την κεντρική αυλή. Η γενική της κάτοψη διαγράφεται από τους παχείς τοίχους του ισογείου και ήταν πολύ μεγαλύτερη από τη σημερινή τσιμεντένια πλάκα. Καταλάμβανε όλο το χώρο από την κεντρική αυλή μέχρι το διάδρομο δυτικά του εργαστηρίου του λιθοξόου και από το κεντρικό κλιμακοστάσιο και τη συνέχεια του διαδρόμου του μέχρι τη νότια είσοδο του διαδρόμου του ζατρικίου (ή τον παχύ τοίχο μπροστά από τη βόρεια έξοδο του διαδρόμου των αδιεξόδων). Φαίνεται πως η Ανατο­λική αίθουσα είχε ένα περιστύλιο από οκτώ κίονες γύρω από κεντρικό φωταγωγό και έφερε θαυμάσια ανάγλυφη τοιχογραφική διακόσμηση που τμήματά της βρέθηκαν πεσμένα στον κάτω χώρο (γρύπες δεμένοι σε κίονες, πα­ράσταση με ταυροκαθάψια και αθλοπαιδιές), θα πρέπει να ήταν μια αίθουσα με επίσημο χαρακτήρα. Ίσως αυτή ήταν η αίθουσα του θρόνου, με την έννοια του χώρου άσκησης της πολιτικής εξουσίας του βασιλιά. Όμως σ' αυτή την αίθουσα ανήκε και ένα τεράστιο ξύλινο είδωλο θεάς, γιατί έξω από το βόρειο τοίχο βρέθηκε ποσότητα απανθρακωμέ­νου ξύλου και τρεις μεγάλοι χάλκινοι βόστρυχοι μαλλιών. Ανεβαίνουμε στην κεντρική αυλή και προχωρούμε στο βόρειο τομέα του ανακτόρου.

ΒΟΡΕΙΑ ΕΙΣΟΔΟΣ - ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ ΔΕΞΑΜΕΝΗ ΚΑΘΑΡΜΩΝ -ΧΩΡΟΣ ΘΕΑΤΡΟΥΑπό το κέντρο περίπου της βόρειας πλευράς της κεντρι­κής αυλής, αρχίζει ένας μακρύς διάδρομος που οδηγεί στη Βόρεια είσοδο του ανακτόρου. Πρίν τον ακολουθήσουμε, παρατηρούμε ένα συγκρότημα δωματίων δυτικά του δια­δρόμου, στα βόρεια της αίθουσας του θρόνου. Εδώ υπήρχε ο Παλαιός πύργος ή τα κελλιά, όπως ονόμασε ο Evans ένα συγκρότημα από έξι δωμάτια, θεμελιωμένα βαθιά μέσα στο νεολιθικό στρώμα, τα οποία δεν επικοινωνούσαν με­

8 2 —

ΊίΝΰΰΣΟί

ταξύ τους (πιθανότατα ήταν προσιτά από καταπακτές του επάνω πατώματος). Ο τοίχος που περιβάλλει τα δωμάτια αυτά σχηματίζει ένα ορθογώνιο με στρογγυλεμένες γωνί­ες και γι* αυτό το συγκρότημα θεωρήθηκε ως μια από τις οικοδομικές νησίδες, που κατά τον Evans προηγήθηκαν του ολοκληρωμένου ανακτόρου. Τα βαθιά δωμάτια θεω­ρήθηκαν κελλιά φυλακής, ίσως όμως να ήταν απλά κελ- λάρια. Πρίν από το τέλος της παλαιοανακτορικής εποχής τα κελλιά επιχώσθηκαν και δημιουργήθηκε νέο δάπεδο, όπως αυτό που σώζεται κάτω από τη βάση ενός ΜΜ II πίθου. Στη θέση αυτή χτίστηκαν στη Νεοανακτορική επο­χή άλλοι χώροι, αυτοί που βλέπουμε σήμερα, με τοίχους υποστηλωμένους από τον Evans με τόξα από τούβλα ώστε να φαίνονται από κάτω τα κελλιά. Το νεοανακτορικό αυτό συγκρότημα περιλαμβάνει ένα ιερό με γυψολιθικό δάπεδο και βάση πεσσού στο κέντρο (ίσως ιερή κρύπτη με πεσ­σό), ένα δωμάτιο όπου βρέθηκε η τοιχογραφία του «κρο­κοσυλλέκτη πίθηκου» και ένα δωμάτιο όπου βρέθηκαν πήλινες πινακίδες γραμμικής Β γραφής μαζί με ψευδό- στομους αμφορείς της ΥΜ ΠΙΒ περιόδου. Οι τελευταί­οι τροφοδότησαν τη διαφωνία για τη χρονολόγηση των πινακίδων γραμμικής Β της Κνωσού. Από το χώρο πάνω από το ιερό, προήλθαν οι μικρογραφικές τοιχογραφίες του «ιερού άλσους» και του «τριμερούς ιερού», που αντίγραφα τους είδαμε στο αναστηλωμένο δωμάτιο, επάνω από την αίθουσα του θρόνου.

Μπαίνουμε τώρα στο Διάδρομο της Βόρειας εισόδου, που είναι κατηφορικός και υπαίθριος με πλακόστρωτο δά­πεδο. Αρχικά ήταν πλατύτερος, όμως στην εποχή του νέου ανακτόρου περιορίστηκε από δύο «προμαχώνες» που επά­νω έφεραν κιονοστοιχία. Από μια σκάλα αριστερά, ανεβαί­νει κανείς στο Δυτικό προμαχώνα που έχει αναστηλωθεί και κοσμηθεί με αντίγραφο της ανάγλυφης τοιχογραφίας του ταύρου (το θέμα ήταν μάλλον η σύλληψη του ταύρου).

— 8 3

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

Κάτω, στους λαξευτούς λίθους του προμαχώνα, βλέπουμε συχνά χαραγμένο το σύμβολο της τρίαινας (μήπως για­τί εδώ ήταν η έξοδος για τη θάλασσα;). Αν δεχτούμε την άποψη του Evans ότι η τοιχογραφία του ταύρου σωζόταν στη θέση της, πάνω από τα ερείπια, πολλά χρόνια μετά την καταστροφή του ανακτόρου, φανταζόμαστε την επί­δραση που θα είχε αυτή στη διαμόρφωση του μύθου του Μινώταυρου και του Λαβύρινθου.

Στο βόρειο τέλος του διαδρόμου βλέπουμε δεξιά ένα στενό χώρο με πόρτα (σώζονται οι γυψολιθικές βάσεις των παραστάδων της), από όπου ίσως άρχιζε μια ξύλινη σκάλα για τον επάνω όροφο. Μπροστά μας υπάρχει ένας μεγάλος ορθογώνιος χώρος με δύο σειρές από τέσσερις πεσσούς και ένα κίονα η καθεμιά. Βρισκόμαστε στη Βόρεια υπό­στυλη αίθουσα και στη δυτική της πλευρά βλέπουμε την εξωτερική διπλή πύλη που αποτελούσε τη Βόρεια είσοδο του ανακτόρου. Ο Evans ονόμασε την υπόστυλη αίθουσα «τελωνείο», γιατί πίστευε ότι εδώ γινόταν ο έλεγχος των εμπορευμάτων που έφταναν από το λιμάνι. Προσεχτική μελέτη του χώρου και σύγκρισή του με το «μαγειρείο» του ανακτόρου της Ζάκρου οδήγησαν τον καθηγητή J.W. Graham στην υπόθεση ότι ακριβώς πάνω από την υπό­στυλη αίθουσα μπορούσε να είναι η «αίθουσα συμποσίων» του ανακτόρου της Κνωσού. Την άποψη αυτή ενισχύουν και οι διάφοροι αποθηκευτικοί χώροι του ΒΛ τομέα, ιδι­αίτερα το γεγονός ότι στις γειτονικές «βορειοανατολικές αποθήκες» βρέθηκαν ποικίλα οικιακά σκεύη τακτοποι­ημένα κατά είδος. Υποθετική αναπαράσταση της αίθου­σας των συμποσίων δίνει μια κάτοψη ορθογώνια με δύο σειρές από 5 κίονες, πάνω ακριβώς από τους πεσσούς του ισογείου. Οι καλεσμένοι θα έφταναν στην αίθουσα μέσα από τις δύο στοές των προμαχώνων. Η ξύλινη σκάλα, που υποθέσαμε στα ανατολικά του τέλους του διαδρόμου, θα ήταν η σκάλα υπηρεσίας κατευθείαν από το μαγειρείο,

8 4 —

KNOOIOi

ενώ θα υπήρχε και άλλη σκάλα, από τους χώρους υπη­ρεσίας στα ανατολικά.

Έξω από το ανάκτορο, 20 περίπου μέτρα βορειότερα της υπόστυλης αίθουσας, υπάρχει η Βόρεια Κρύπτη των πεσσών, ίσως λατρευτικού χαρακτήρα. Σώζονται δύο μο­νολιθικοί πεσσοί και οι βάσεις από άλλους δύο. Ασφαλώς υπήρχε μεγάλη αίθουσα στο ανώγειο.

Από τη βόρεια πύλη βγαίνουμε έξω από το ανάκτορο και προχωρούμε προς το στεγασμένο χώρο όπου βρίσκε­ται αναστηλωμένη η Βόρεια δεξαμενή καθαρμών. Είναι μεγάλη και βαθύτερη από τις άλλες που είδαμε ως τώρα, έχει σκαλοπάτια σε τρεις πλευρές, κίονες σε στηθαίο στις δύο πλευρές και όμοιους κίονες στο στηθαίο της κλίμακας. Κίναι χτισμένη με λαξευτούς λίθους από ασβεστόλιθο και φέρει γυψολιθική επένδυση στους τοίχους και στο δάπε­δο. Ψηλότερα οι τοίχοι ήταν τοιχογραφημένοι με μίμηση οποτυπωμάτων σπόγγου. Μέσα στη δεξαμενή βρέθηκε μια ωραία λίθινη πρόχους και πήλινα προχόίδια, που θεω­ρήθηκαν μυροδοχεία για την τελετή του καθαρμού και της μυρώσεως. Γύρω από τη δεξαμενή υπάρχει ένας μεγάλος περίβολος που ορίζει κατά τον Evans το «Χώρο της μυ- ήσεως». Εδώ βρέθηκε λίθινο πώμα αγγείου με το όνομα του Κυάν, βασιλιά των Υκσώς της Αιγύπτου. Το εύρημα χρονολόγησε την ΜΜ ΠΙΑ κεραμεική που βρέθηκε μαζί του, στα τέλη του 17ου αι. π.Χ. Ένα δίθυρο ενώνει το χώρο της δεξαμενής με μια αίθουσα, η οποία στη συνέχεια επι­κοινωνεί μέσω ενός τριθύρου με τη Βορειοδυτική Στοά (που έχει ιδιαίτερη διπλή είσοδο στο βόρειο τοίχο). Από τη ΒΔ στοά ξαναμπαίνουμε στο ανάκτορο, ακολουθώντας ένα καμπτόμενο ανοδικό δρόμο με βαθμίδες κατά διαστήματα, που μας οδηγεί στο «Διάδρομο της λίθινης λεκάνης» και <ττη συνέχεια είτε στην κεντρική αυλή είτε στις δυτικές αποθήκες. Ο Evans πίστευε ότι η δεξαμενή καθαρμού και ο χώρος μυήσεως σκοπό είχαν να προετοιμάσουν και να

— 85

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

εξαγνίσουν όποιον ακολουθούσε αυτό το δρόμο που έφερ­νε κατευθείαν στις δυτικές αποθήκες του ιερού.

Επιστρέφουμε τώρα στην περιοχή του Θεάτρου έξω από τη ΒΔ γωνία του ανακτόρου. Αποτελείται από μια πλα­κοστρωμένη αυλή, η οποία διασχίζεται από ένα πομπικό δρόμο και πλαισιώνεται στην ανατολική και νότια πλευρά από βαθμίδες. Στη ΝΑ γωνία του θεάτρου, ανάμεσα στις δύο πτέρυγες, υπάρχει ένα κρηπίδωμα που θεωρήθηκε κάτι σαν θεωρείο για τη βασιλική οικογένεια. Εκεί μπορού­με να φανταστούμε τον βασιλιά, περιστοιχισμένο από την αυλή του μέχρι 500 άτομα όρθια πάνω στις χαμηλές βαθ­μίδες,- να παρακολουθεί τα αγωνίσματα, τους χορούς, τις θρησκευτικές τελετές, να δέχεται επίσημους ξένους ίσως και να απονέμει δικαιοσύνη. Αν ανεβούμε στην τελευταία σειρά των βαθμιδών της ανατολικής πτέρυγας, μπορούμε να δούμε πίσω από το θέατρο τις προηγούμενες αρχιτε­κτονικές φάσεις. Αρχικά υπήρχε εδώ πλακόστρωτη αυλή με κουλούρα σαν τις άλλες της δυτικής αυλής (βρέθηκε κάτω από το βόρειο τοίχο του θεάτρου αλλά δεν είναι σή­μερα ορατή). Στη συνέχεια έγινε το νέο δάπεδο με τον πο­μπικό δρόμο και ακολούθησε η κατασκευή του θεάτρου. Ο πομπικός δρόμος που διασχίζει την αυλή του θεάτρου, συνεχίζει δυτικά μέσα από συνοικία της πόλης (βρέθηκαν σπίτια δεξιά και αριστερά του δρόμου, όπως η «Οπλοθήκη» και «το σπίτι των τοιχογραφιών») και φτάνει στην περιοχή του «Μικρού Ανακτόρου». Ονομάστηκε Βασιλικός δρόμος γιατί, όπως φανταζόμαστε, ότι σε μέρες γιορτής, μια πομπή θα ξεκινούσε από το Μικρό ανάκτορο και, ακολουθώντας τον δρόμο που χαρακτηρίστηκε ως «ο παλιότερος δρόμος της Ευρώπης», θα έφτανε στο θέατρο. Άλλος πομπικός δρόμος περνάει πίσω από τις νότιες βαθμίδες του θεάτρου, προσπερνάει τα μεγάλα ιερά κέρατα και οδηγεί στην πύλη της βόρειας εισόδου, ενώ ένα διαγώνιο παρακλάδι του προς τα βορειοανατολικά οδηγούσε ίσως στη Βόρεια Κρύπτη

86 —

%Νβ)ΣΟ£

των πεσσών. Ένα άλλο παρακλάδι προς τα νότια, πιθα­νότατα βαθμιδωτό στην αρχή, οδηγούσε στη δυτική αυλή του ανακτόρου, τη διέσχιζε κατά μήκος της δυτικής πρό­σοψης, περνούσε μπροστά από τους βωμούς και κατέληγε στο Δυτικό Πρόπυλο, την επίσημη είσοδο του ανακτόρου. Έτσι βρεθήκαμε στο μέρος από όπου ξεκινήσαμε να επι- σκεφτούμε το ανάκτορο του Μίνωα. Έχοντας δει πολλούς από τους χώρους του, προσπαθήσαμε να φανταστούμε τον κόσμο του. Μέσα σ' αυτό τον λαβύρινθο των 1500 δωμα­τίων πολλά μένουν να εξηγήσουν οι επιστήμονες. Όμως, ο θαυμασμός κυριαρχεί στην κούραση και την αμφιβολία: το ανάκτορο της Κνωσού, μάρτυρας ενός εκλεπτυσμένου πολιτισμού που έμεινε στενά δεμένος με τη φύση και τις απλές χαρές της ζωής, δεν θα σταματήσει ποτέ να μας πα­ρασύρει με τα μυστήρια και τη μεγαλοπρέπειά του.

ΑΛΛΑ ΚΤΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣΓύρω από το ανάκτορο υπήρχε η πόλη που περιμένει να ανασκαφεί. Έως σήμερα έχουν αποκαλυφθεί μόνο επαύ- λεις ή κτίρια που θεωρήθηκαν κατοικίες αξιωματούχων, οι οποίοι είχαν άμεση σχέση με το ανάκτορο (ορισμένα ση­μειώνονται στην κάτοψη της περιοχής του ανακτόρου και άλλα στην κάτοψη του ανακτόρου).

Η οικία των τοιχογραφιών. Βρίσκεται στα νότια του βα­σιλικού δρόμου, πίσω από τα ερείπια του ισογείου ενός άλλου σπιτού. Είναι ένα απλό μικρό σπίτι με ωραίο δάπεδο στο νοτιοανατολικό γωνιακό δωμάτιο (ζώνη από κονίαμα γύρω από κέντρο στρωμένο με πλάκες από σιδηρόπετρα). Το ενδιαφέρον του σπιτιού βρίσκεται στις ωραίες τοιχο­γραφίες που ανακαλύφθηκαν όχι πεσμένες αλλά μάλλον τακτοποιημένες σε ένα μέρος του κεντρικού μακρόστενου δωματίου: λεπτές στρώσεις από ζωγραφισμένο κονίαμα, πάχους μόλις 4 χιλιοστών του μέτρου, βρέθηκαν σε διαδο­χικά στρώματα. Εικονίζουν βασιλικούς κήπους και από δω

— 8 7

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

προέρχονται το «γαλάζιο πουλί», ο «γαλάζιος πίθηκος», ο «αρχηγός των μαύρων».

Έξω από το Νοτιοανατολικό τομέα του ανακτόρου υπάρχουν, αρχίζοντας από τα δυτικά, η οικία του θυσια- σθέντος βοός, η οικία των πεσμένων ογκολίθων, η οικία του ιερού βήματος, η νοτιοανατολική οικία και η οικία των μονολιθικών πεσσών.

Η οικία του θυσιασθέντος βοός και η οικία των πε­σμένων ογκολίθων. Και τα δύο κτίστηκαν μαζί με το νέο ανάκτορο, στη ΜΜ III, και καταστράφηκαν από το με­γάλο σεισμό στο τέλος της περιόδου αυτής (ΐ6θθ π.Χ.). Σώθηκαν μόνο τα ισόγεια διαμερίσματα. Στη δυτικότερη οικία βρέθηκαν δύο κρανία ταύρων, που φαίνεται ότι εί­χαν θυσιαστεί και φορητοί βωμοί, όλα ενδείξεις ίσως κά­ποιας τελετουργίας για τον εξευμενισμό της θεότητας που προκάλεσε τους σεισμούς. Στη διπλανή οικία φαίνονται οι ογκόλιθοι που, πέφτοντας από τη δυτική πρόσοψη του ανακτόρου, την κατέστρεψαν.

Αμέσως ανατολικότερα, σχεδόν κολλημένη στη γωνία του ανακτόρου, βρίσκεται η οικία του ιερού βήματος που έχει εν μέρει στεγαστεί. Σώζεται μόνο το ισόγειο. Υπάρχουν τρεις αποθήκες, μια κρύπτη με ένα πεσσό και μια δεξαμε­νή καθαρμών. Κάπου ανατολικά ήταν η είσοδος που οδη­γούσε με σκάλα στην κεντρική αίθουσα, που στη βόρεια πλευρά της επικοινωνεί με πολύθυρο με μια άλλη αίθουσα. Η αίθουσα αυτή έχει πλακόστρωτο δάπεδο και στη δυτι­κή της πλευρά υπάρχει ένα θωράκιο με κεντρικό άνοιγμα πλαισιωμένο από δύο κίονες. Πίσω από το θωράκιο, δύο βαθμίδες οδηγούν σε υψηλότερο δάπεδο, με βάθρο για θρόνο ή βωμό. Η διαμόρφωση αυτή έκανε τους εργάτες της ανασκαφής να το ονομάσουν το «σπίτι του παππά» και ανάλογο ιερό βήμα θα δούμε παρακάτω σε άλλα δύο κτίρια, έξω από το ανάκτορο, στην «Οικία του αρχιερέα» και στη «Βασιλική έπαυλη».

8 8 —

■ΚΝΟΰΣΟ£

Η Νοτιοανατολική οικία βρίσκεται κάτω από την οικία του ιερού βήματος. Κατεβαίνουμε μια σκάλα με δύο πτέ­ρυγες και βρισκόμαστε σε ένα διάδρομο. Αριστερά μας υπάρχει μια κρύπτη με ένα πεσσό και μια λίθινη δεξαμε- νίσκη στο δάπεδο. Εδώ βρέθηκαν δύο βάσεις για διπλούς πελέκεις και μια θαυμάσια υψηλή λάμπα από πορφυρίτη λίθο. Μια κόγχη στο βόρειο τοίχο ήταν ίσως για απόθεση συμβόλων ή σκευών. Στο κέντρο του σπιτιού υπάρχει ένα ορθογώνιο δωμάτιο, χτισμένο στις τρεις πλευρές με λα­ξευτή τοιχοποιία από ασβεστόλιθο (σπάνια περίπτωση για εσωτερικούς χώρους) και με επένδυση γυψολιθική. Στην τέταρτη πλευρά υπάρχει ένα χώρισμα από γυψολιθικές πλάκες. Επικοινωνεί στα νότια με μια μικρή πλακόστρωτη αυλή με γωνιακή στοά από τρεις κίονες και ένα τρίθυρο στα δυτικά, το οποίο οδηγεί σε ένα άλλο δωμάτιο με γυ- ψολιθική επένδυση.

Βορειότερα και έξω από την ανατολική πλευρά του ανα­κτόρου, βλέπουμε ένα κλίβανο - ίσως μεταλλουργικό - την ανατολική πρόσοψη του ανακτόρου και την οικία των μο­νολιθικών πεσσών. Σώζεται μόνο το ισόγειο με δύο ψηλούς μονολιθικούς πεσσούς και τέσσερα αδιέξοδα που οι τοίχοι τους προφανώς στήριζαν τον επάνω όροφο.

Κοντά στην άλλη γωνία του ανακτόρου, τη νοτιοδυτική, βρίσκεται η Νότια οικία. Χτίστηκε μετά την καταστροφή του ι6οο π.Χ., γιατί ο δυτικός της τοίχος έχει θεμελιωθεί πάνω στα ερείπια της Βαθμιδωτής Στοάς η οποία πριν από το σεισμό οδηγούσε στη νοτιοδυτική είσοδο του ανακτό-I >ου. Σώθηκαν μέρη του ισογείου και των δύο ορόφων και ίσως είχε και τρίτο όροφο. Έχει εν μέρει αναστηλωθεί.II είσοδος βρισκόταν πιθανότατα στη ΝΑ γωνία, σήμερα όμως από τη θέση της βαθμιδωτής στοάς μπαίνουμε κα­τευθείαν στο δεύτερο μετά το ισόγειο όροφο, στο χώρο με ιον κίονα. Από εκεί κατεβαίνουμε στον πρώτο όροφο, σε11 ια κρύπτη με πεσσό, όπου βλέπουμε μια βάση για διπλό

— 8 9

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ ΑΗ Λ 1Δ Ο Υ

πέλεκυ και άλλη μια για ιερά αντικείμενα (ίσως κέρατα). Κατευθυνόμαστε στη ΒΑ γωνία του σπιτιού όπου υπάρχει η κύρια αίθουσα, με ωραίο πλακόστρωτο δάπεδο, προθά­λαμο στα νότια που οδηγεί στο χώρο της πιθανής εισόδου και λουτρό στα δυτικά. Από ένα διάδρομο στα νότια του λουτρού κατεβαίνουμε τη σκάλα για το ισόγειο. Εντύπωση μας κάνουν οι παραστάδες της πόρτας που είναι μονολι- | θικές από γυψόλιθο. Διατηρούνται ίχνη του μηχανισμού με τον οποίο η πόρτα κλειδωνόταν: ξύλινη μπάρα έμπαινε στον τόρμο της παραστάδας και στερεωνόταν με χάλκινο καρφί. Στο ισόγειο βρίσκονταν δύο χώροι, ο ένας είχε τρεις πεσσούς στη σειρά, ο άλλος περιείχε χάλκινα εργαλεία και διπλούς πελέκεις. Πίσω στον πρώτο όροφο, παρατηρούμε τη σκάλα που συνέχιζε για τον δεύτερο όροφο, το δωμά­τιο με τη σειρά των βάσεων των κιόνων επάνω από τους πεσσούς του ισογείου, και στη συνέχεια, ένα άλλο δωμάτιο που στη βόρεια πλευρά του επικοινωνεί με χώρο ίσως για νιπτήρα και με αποχωρητήριο στη γωνία.

Αυτά είναι τα σπουδαιότερα κτίρια γύρω από το ανά­κτορο. Υπάρχει ακόμα η Βορειοδυτική οικία που βρέθηκε στο χώρο της δυτικής αυλής, ανάμεσα στις κουλούρες και ; στο θέατρο και η οποία λόγω των χάλκινων ευρημάτων της , ονομάστηκε «οικία του θησαυρού». Μετά την ανασκαφή επιχωματώθηκε και δεν είναι σήμερα ορατή. Επίσης η Βορειοανατολική οικία από την οποία βρέθηκαν μερικές αποθήκες κοντά στη ΒΑ γων ία του ανακτόρου και ακόμα | διάφορα κτίρια (μερικά μεταγενέστερα του ανακτόρου) 3 στα νότια της Δυτικής αυλής.

Θα αναφερθούμε τώρα στα κτίρια που βρίσκονται έξω Ι από τον αρχαιολογικό χώρο του ανακτόρου, που για να τα | επισκεφτεί κανείς χρειάζεται ειδική άδεια. Βγαίνοντας από ? τον ανατολικό προμαχώνα του ανακτόρου, ύστερα από πε- j ρίπατο τριών λεπτών προς τα βόρεια, φτάνουμε στη Βασι- Ι λική Έπαυλη. Είναι χτισμένη σε μια τομή της πλαγιάς του Ι

9 0 —

•ΚΝΟΰΣΟΖ

λόφου και βλέπει ανατολικά στην κοιλάδα του Καιράτου ποταμού. Σώζεται το ισόγειο και έχει αναστηλωθεί μέρος του πρώτου ορόφου, ενώ υπήρχε και δεύτερος όροφος από πάνω. Από ένα φωταγωγό μπαίνουμε στον προθάλαμο και από εκεί στην κύρια αίθουσα του μινωικού πολυθύρου. Οι τοίχοι είναι επενδυμένοι με πλάκες από γυψόλιθο, όπως και το δάπεδο. Στη δυτική πλευρά της αίθουσας υπάρχει ένα επιβλητικό θωράκιο με κεντρικό άνοιγμα πλαισιωμένο από δύο κίονες. Τρεις βαθμίδες οδηγούν σε ψηλότερο δά­πεδο όπου στο κέντρο, μέσα σε κόγχη του απέναντι τοίχου, υπήρχε πιθανότατα κάποιος θρόνος που φωτιζόταν από πάνω με φωταγωγό. Η αίθουσα επικοινωνεί στα βόρεια με μια κρύπτη με ένα κεντρικό πεσσό. Είναι η καλύτερα διατηρημένη ιερή κρύπτη, με τοίχους από λαξευτούς γυ- ψόλιθους και δάπεδο από πλάκες γυψολίθου. Γύρω από τον πεσσό υπάρχουν κανάλια και δύο μικρές δεξαμενές για την περισυλλογή του αίματος ή των υγρών σπονδών προς τη θεότητα. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ψηλά στους τοίχους οι θέσεις όπου έμπαιναν τα ξύλινα δοκάρια της ορο­φής, ολόκληροι κορμοί δένδρων. Μια σκάλα οδηγούσε από την κρύπτη στον επάνω όροφο, από όπου μπορούσε κανείς να επικοινωνεί αθέατος - μέσω του φωταγωγού - με τον καθισμένο στο θρόνο του ιερού βήματος. Κάποια ιδιαί­τερη σημασία φαίνεται να έχει η όλη διάταξη του χώρου και γενικά το σπίτι δεν είναι συνηθισμένο. Δεν έχει αποθήκες στο ισόγειο και, ενώ δεν είναι μεγάλο, έχει πολυτελή κα­τασκευή με άφθονη χρήση γυψόλιθου. Τέλος, βρίσκεται «η· άμεση επικοινωνία με το ανάκτορο και σε προνομιούχο θέση στην κοιλάδα του ποταμού. Ίσως να προοριζόταν για ιδιαίτερη χρήση από μέρους του βασιλιά. Στο νότιο τοίχο γ< >υ μινωικού πολυθύρου, ένα δίθυρο οδηγούσε σε ένα διά- δ| ιομο που επικοινωνούσε με τη νοτιοανατολική γωνία του «ιπιτιού, όπου ίσως ήταν ο χώρος κατοικίας (αξιοσημείωτο ι ίναι το χώρισμα με τις διπλές όρθιες πλάκες γυψολίθου).

— 91

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

Μια πόρτα κάτω από τη σκάλα οδηγούσε σ' ένα φωταγωγό, που φώτιζε τους επάνω χώρους. Τέλος υπήρχε η σκάλα για τον πρώτο όροφο που αποτελεί μοναδική περίπτωση: ξεκι­νάει με μια πτέρυγα και στο πρώτο πλατύσκαλο διχάζεται σε δύο πτέρυγες που οδηγούν και οι δύο στο πλατύσκαλο του πρώτου ορόφου. Από εκεί μια τέταρτη πτέρυγα, επά­νω ακριβώς από την πρώτη, οδηγεί στο δεύτερο, μετά το ισόγειο, όροφο.

Το Μικρό Ανάκτορο βρίσκεται στα δυτικά του δημόσι­ου δρόμου Κνωσού-Ηρακλείου, σε ελάχιστη απόσταση από το μεγάλο ανάκτορο. Η είσοδος βρισκόταν στα ανατολικά και οδηγούσε σε ένα προθάλαμο όπου ένα πολύθυρο με τρία πλατιά σκαλοπάτια έφερε σε μια περίστυλη αυλή. Στο βόρειο μέρος της αυλής άλλο πολύθυρο οδηγούσε στην επίσημη αίθουσα του Μικρού ανακτόρου. Είναι ένα μεγάλο ορθογώνιο δωμάτιο που με ένα πολύθυρο χωρίζεται σε δύο δωμάτια και με άλλα πολύθυρα επικοινωνεί στα ανατολικά με κιονοστοιχία βεράντας. Θαυμάζουμε το πλακόστρωτο της αίθουσας, ανάλογο στην κατασκευή με τα δάπεδα που συναντήσαμε στο ανάκτορο της Κνωσού, καθώς και τη γυ- ψολιθική επένδυση στους τοίχους. Πίσω από το βόρειο τμή­μα της αίθουσας υπάρχει το «πλυντήριο», χώρος με αποχέ­τευση που συνδέεται με τον εξωτερικό αγωγό, ενώ πίσω από το νότιο τμήμα της αίθουσας, βρίσκεται στεγασμένη μια δε­ξαμενή καθαρμών. Μετά την καταστροφή της Κνωσού, στη λεγόμενη «εποχή της ανακαταλήψεως» (ΥΜ ΙΠΒ) χρησι­μοποιήθηκε ως ιερό φετιχιστικών ειδώλων, όπως δείχνουν και τα πέτρινα συσσωματώματα που βρέθηκαν εκεί. Τότε χτίστηκαν τα κενά ανάμεσα στους κίονες του θωρακίου, τα αποτυπώματά τους όμως διατηρήθηκαν πάνω στο πλίνθινο διατείχισμα και έδειξαν ότι οι κίονες ήταν ραβδωτοί με 15 αυλακώσεις. Στο κέντρο του μικρού ανακτόρου υπήρχαν οι κρύπτες των πεσσών: μία στη ΝΔ γωνία και δύο άλλες στο ισόγειο της ΝΑ γωνίας.

9 2 —

"ΚΝΟΟΣΟΙ

Πίσω ακριβώς από το μικρό ανάκτορο υπάρχει το κτί­ριο που ο Evans ονόμασε Ανεξερεύνητη Έπαυλη, επειδή αποκάλυψε μόνο την ανατολική του πρόσοψη. Σήμερα έχει ανασκαφεί. Συνδεόταν με το μικρό ανάκτορο με μια γέφυρα και είχε θαυμάσια λαξευτή πρόσοψη και σκάλες για τον επάνω όροφο. Σημαντικότερη είναι η κεντρική αί­θουσα με λαξευτή τοιχοδρομία και τέσσερις πεσσούς. Το κτίριο χτίστηκε στην ΥΜ ΙΑ εποχή, αλλά κατοικήθηκε και στην ΥΜ II - ΥΜ ΙΙΙΑι περίοδο, όπως δείχνουν πρόσθετοι τοίχοι στην κεντρική αίθουσα, που ανήκουν στα χρόνια της Μυκηναϊκής δυναστείας στην Κνωσό. Το κτίριο κατα- στράφηκε από πυρκαγιά το 1375 περίπου, αλλά σώθηκαν ενδείξεις επαναχρησιμοποίησης του χώρου στα μεταγε­νέστερα χρόνια.

Ακολουθώντας το δημόσιο δρόμο Ηρακλείου-Κνωσού προς τα νότια, προσπερνάμε το μεγάλο ανάκτορο και φτά­νουμε σε ένα σημείο όπου μια πινακίδα στα αριστερά μας δείχνει τη θέση όπου βρίσκεται ο Ξενώνας ή το Καραβάν Σεράι, όπως χαρακτηριστικά το ονόμασε ο Evans. Έχουν αναστηλωθεί δύο δωμάτιά του με πρόσοψη προς το ανά­κτορο. Το ανατολικό έχει μορφή προπύλου και εσωτερικά άταν τοιχογραφημένο με την περίφημη τοιχογραφία με τις πέρδικες που εδώ βλέπουμε αντίγραφο της. Το στυλ της τοιχογραφίας μας θυμίζει τις τοιχογραφίες της οικίας των τοιχογραφιών. Στο διπλανό δωμάτιο υπάρχει μια μικρή λίθινη δεξαμενή που ο Evans πίστευε ότι χρησίμευε στους ταξιδιώτες για ποδόλουτρο.

Κοντά στον Ξενώνα υπάρχει το Δωμάτιο της Πηγής. Εί­ναι στεγασμένο και αναστηλωμένο. Τρία γυψολιθικά σκα­λοπάτια οδηγούν σε ορθογώνιο δωμάτιο με γυψολιθική επένδυση τοίχων. Απέναντι από την είσοδο βλέπουμε δύο ψηλά θρανία και ανάμεσά τους μια κόγχη όπου τοποθετού­σαν λύχνο. Στο δάπεδο υπάρχει ορθογώνια δεξαμενή, όπου οδηγούν σκαλοπάτια φθαρμένα από τη χρήση. Ο χώρος

— 93

Α Ν Ν Α Μ ΙΧ Α Η Λ ΙΔ Ο Υ

βρέθηκε γεμάτος κεραμεική, στάχτη και προσφορές των τελευταίων Μινωικών και Υπομινωικών χρόνων, που δεί­χνουν ότι η πηγή χρησιμοποιήθηκε ως ιερό.

Πιο κάτω, ακολουθώντας ένα μικρό μονοπάτι, βρι­σκόμαστε μπροστά στις τέσσερις πελώριες βάσεις της Μινωικής Οδογέφυρας πάνω από το ρέμα της Βλυχιάς, παραπόταμο του Καιράτου. Σώζονται μέχρι οκτώ σειρές πελώριων δόμων. Ανάμεσα στις βάσεις της γέφυρας υπάρ­χουν τέσσερις ως πέντε βαθμίδες που έφταναν στην επι­φάνεια του νερού. Πάνω από τη γέφυρα αυτή περνούσε ο δρόμος που οδηγούσε από τη νότια Κρήτη στην Κνωσό. Ο ταξιδιώτης, που ερχόταν από το νότο, ξεκουραζόταν στον Ξενώνα, περνούσε τη γέφυρα και στη συνέχεια ανέβαινε τη βαθμιδωτή στοά και έφτανε στη Νοτιοδυτική είσοδο του ανακτόρου.

Η οικία του Αρχιερέα βρίσκεται νοτιότερα από τον Ξενώνα, αριστερά μας καθώς βαδίζουμε προς το νότο και κάτω από το δημόσιο δρόμο. Σώθηκε ελάχιστο μέρος από το σπίτι που οφείλει την ονομασία του στο βωμό που βρέθηκε εδώ. Βλέπουμε ένα θωράκιο με κεντρική είσοδο πλαισιωμένη από δύο κίονες. Πίσω του υπάρχουν δύο κι­βώτια, δεξιά και αριστερά τής εισόδου και τέσσερις βαθμί­δες οδηγούν σε ψηλότερο δάπεδο, όπου μέσα σε βαθιά τε­τράγωνη κόγχη βρέθηκε ένας λίθινος αμφίκοιλος βωμός, πλαισιωμένος από βάσεις για διπλούς πελέκεις. Μπροστά από το βωμό υπάρχει οπή που οδηγεί σε λίθινο αγωγό, πι­θανόν για σπονδές.

Λίγο νοτιότερα, στα δυτικά του δρόμου, βρίσκεται ο βασιλικός Τάφος-Ιερό. Έχει αναστηλωθεί από τον Evans, σώζεται όμως πολύ καλά η λαξευτή του τοιχοποιία, θεω­ρείται συνδυασμός τάφου και ιερού. Η είσοδος είναι στα βόρεια μιας στοάς με δύο κίονες, η οποία εισάγει σε μια πλακόστρωτη αυλή. Απέναντι από τη στοά, μια πόρτα ανάμεσα σε δύο πυργίσκους οδηγεί σε ένα προθάλαμο.

9 4 —

·ΚΝΟΰΣΟ£

Μέσα στον προθάλαμο, αριστερά υπάρχει η είσοδος για τη σκάλα που οδηγούσε στο ιερό του επάνω ορόφου και ι ιπέναντί μας η είσοδος για την κρύπτη των πεσσών, που κλείδωνε με τον ίδιο τρόπο που είδαμε και στη Νότια οι­κία. Μέσα στην κρύπτη βρέθηκαν οστεοφυλάκια που ο I'.vans θεώρησε ότι έγιναν για να περιλάβουν νεκρούς από το σεισμό του ΐ6θθ π.Χ. Στη ΒΔ γωνία της κρύπτης βρί­σκεται η είσοδος για το νεκρικό θάλαμο, λαξευμένο μέσα στο μαλακό βράχο, με πεσσό στο κέντρο και γυψολιθική επένδυση στους τοίχους. Η οροφή - που ήταν ο φυσικός βράχος -ήταν βαμμένη γαλάζια, το χρώμα του ουρανού. Ο νεκρός θα ήταν θαμμένος σε ξύλινη λάρνακα που δεν σώθηκε. Σώθηκε ωστόσο μια μεταγενέστερη ταφή του τέ­λους της ΥΜΙΙ εποχής, ενός κοντού μεσόκοπου άνδρα και ενός παιδιού σε μικρό σκάμμα, στη ΒΑ γωνία του θαλά­μου, θα ήταν τολμηρό να φανταστούμε ότι ήταν εδώ θαμ­μένος ο τελευταίος βασιλιάς της Κνωσού; Από τη σκάλα του προθαλάμου ανεβαίνουμε σε μια ταράτσα, πάνω από τον προθάλαμο, και από εκεί στο ιερό με τους δύο κίονες, πάνω από τους πεσσούς του ισογείου. Η διάταξη του τά­φου θυμίζει την περιγραφή του Διόδωρου του Σικελιώτη για τον τάφο του Μίνωα στη Σικελία: αναφέρει ότι υπήρχε ναός της Αφροδίτης πάνω από τον κυρίως τάφο.

— 95

— 86

ΤίΝΟΟΣΟί

Αναπαράσταση της πρόσοψης της Δυτικής πτέρυγας προς την κεντρική αυλή. Δεξιά από τη μεγαλόπρεπη σκάλα, το συγκρό­τημα της Αίθουσας του θρόνου και αριστερά το Τριμερές ιερό

' (σχέδιο Θωμά Φανουράκη).

— 9 9

1 0 0 —

ΚΝΟΟΣΟΖ

Αναπαράσταση της Αίθουσας των διπλών πελέκεων από τον Piet de Jong. Ο χώρος θερμαινόταν με φορητές εστίες.

ιοί

1 02 —

‘ΚΝΟΟΣΟΧ

Αναπαράσταση του Δωματίου της βασίλισσας από τον Piet de Jong. Τα συνεχόμενα παράθυρα έβλεπαν σε δύο φωταγωγούς, τον ανα­τολικό και τον νότιο.

— 103

Α Ν Α Π Α Ρ Α Σ Τ Α Σ Ε ΙΣ

Ο Τάφος-Ιερό. Κάτοψη και αναπαράσταση από τον Piet de Jong.

1 0 4 —

— 105

Α Ν Α Π Α Ρ Α Σ Τ Α Σ Ε ΙΣ

Αναπαράσταση του Διαδρόμου της Βόρειας Εισόδου από τον Piet de Jong. Δεξιά και αριστερά πλαισιωνόταν από δύο προμαχώνες με κιονοστοιχίες επάνω.

1 0 6 —

ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ

1 0 8 -

[1]Γενική άποψη του ανακτόρου της Κνωσού από τα Δυτικά. Στο πρώτο επίπεδο φαίνεται η δυτική αυλή που διασχίζεται από τους πομπικούς δρόμους. Ακολουθεί η Δυτική πτέρυγα με αναστηλωμένο τμήμα του πρώτου ορόφου. Πιο πέρα η κεντρική αυλή και στο βάθος η Ανατολική πτέρυγα.

— 109

ΟΙ Ε ΙΚ Ο Ν ΕΣ

[2]Μία από τις αποθήκες του ισογείου της Δυτικής πτέρυγας. Σειρές από πιθάρια δίπλα στους τοίχους και στο κέντρο, κάτω από το δάπεδο, σειρά από λίθινες θήκες γνωστές ως «κασέλες».

[3]Μινωικά πιθάρια στο χώρο του Νότιου Προπύλου.

110 —

Il·

ΤίΝΟΟΣΟΖ

[4]Ο Βασιλικός δρόμος ένωνε το ανάκτορο της Κνωσού με το Μικρό ανάκτορο.

— 113

[5]Τμήμα του ανακτόρου γύρω από το Νότιο Πρόπυλο. Στο βάθος η κορυφή του ιερού όρους Γιοΰχτα.

— 115

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[6]Δύο από τις κουλούρες της Δυτικής αυλής. Στο βάθος η οδοντωτή Δυτική πρόσοψη.

[7]Το Δυτικό πρόπυλο ήταν η επίσημη είσοδος του ανακτόρου. Στο πρώτο επίπεδο φαίνεται η λίθινη βάση από τον ξύλινο κίονα και στο βάθος αριστερά η αρχή του διαδρόμου της πομπής.

[8]Το Νότιο Πρόπυλο. Το δυτικό τμήμα του έχει αναστηλωθεί και κοσμηθεί με αντίγραφο της τοιχογραφίας του ρυτοφόρου. Στο βάθος η αναστηλωμένη μνημειακή κλίμακα που οδηγεί στο piano Nobile (πρώτο όροφο).

116 —

t9 ]To Νότιο Πρόπυλο και τα ιερά κέρατα. Ό ψη από τη Νότια Είσοδο (κάτω δεξιά). Ανάμεσά τους ο νότιος διάδρομος και η νότια βεράντα.

— 119

[10]Μέρος από την πρόσοψη της Δυτικής πτέρυγας προς την κεντρική αυλή. Φαίνεται το πολΰθυρο για τον προθάλαμο της αίθουσας του θρόνου και η μεγαλόπρεπη σκάλα που οδηγούσε στον πρώτο όροφο.

— 121

Ο Ι Ε ΙΚ Ο Ν Ε Σ

[11]Η Αίθουσα του θρόνου, όπως φαίνεται μέσα από το χώρο της «δεξαμενής καθαρμών» (Φωτογραφία του National Geographic).

[12]Η ίδρυση των ανακτόρων δείχνει τη συγκέντρωση της εξουσίας σε χέρια βασιλέων. Ο περίφημος γυψολιθικός θρόνος ανακαλύφθηκε από τον Evans στη θέση του, στην Αίθουσα του θρόνου του ανακτόρου της Κνωσού και είναι ίσως ο παλαιότερος γνωστός θρόνος στην Ευρώπη.

122 —

[13]Ο προθάλαμος της αίθουσας του θρόνου. Η λεκάνη από πορφυρίτη τοποθετήθηκε εδώ από τον Evans. Στο βόρειο τοίχο, ξύλινο αντίγραφο θρόνου ανάμεσα στα λίθινα θρανία.

124 —

[15]Η Αίθουσα των διπλών πελέκεων όπως είναι σήμερα αναστηλωμένη και με ξύλινο αντίγραφο του θρόνου του βασιλιά.

[16]Το Δωμάτιο της βασίλισσας στην αναστηλωμένη του μορφή. Δίπλα στην είσοδο, μια άλλη πόρτα (με δικτυωτό) οδηγεί στην ιδιαίτερη σκάλα για τον επάνω όροφο.

126 —

[17]Μεγάλο κλιμακοστάσιο. Η Βεράντα της βασιλικής φρουράς στολισμένη με αντίγραφο της τοιχογραφίας των οκτώσχημων ασπίδων. Δεξιά η πόρτα για το

-άνω διαμέρισμα της βασίλισσας.

— 127

•ΚΝΟΟΣΟΖ

[18]Ο ανατολικός προμαχώνας, όπου ήταν

η ανατολική είσοδος του ανακτόρου. Αγωγοί για τα νερά της βροχής

πλευρίζουν τις κλίμακες και κατά διαστήματα οδηγούν σε φρεάτια όπου

κατακάθεται η λάσπη.

[19]Βόρειος τομέας ανατολικής πτέρυγας.

Ο χώρος με τη λίθινη λεκάνη, όπου μαζεύονταν τα νερά της βροχής από πάνω, με τη βοήθεια κατακόρυφου πήλινου αγωγού, και στη συνέχεια

ακολουθούσαν το μεγάλο λίθινο αγωγό.

— 129

Γενική άποψη του ανακτόρου της Κνωσού από τα Βορειοανατολικά. Σε πρώτο επίπεδο φαίνεται καθαρά ο βόρειος τομέας της ανατολικής πτέρυγας, όπου

. βρίσκονται τα βασιλικά εργαστήρια και οι βασιλικές αποθήκες.

[2 0 ]

— 131

[21]Ο χώρος του θεάτρου. Πλακοστρωμένη αυλή διασχίζεται από πομπικό δρόμο και πλαισιώνεται γωνιακά από δύο κερκίδες με το θεωρείο ανάμεσά τους. Στο βάθος η αναστηλωμένη βόρεια δεξαμενή καθαρμών.

132 —

ΟΙ Ε ΙΚ Ο Ν Ε Σ

Έ Ν ω ΣΟ £

[22]Η βόρεια Δεξαμενή καθαρμών, η πιο μεγάλη και πιο βαθιά από όλες του ανακτόρου της Κνωσού.

— 133

[23]Ο Διάδρομος της Βόρειας Εισόδου καταλήγει στη Βόρεια Υπόστυλη Αίθουσα την οποία ο Evans ονόμασε «Τελωνείο», επειδή πίστευε ότι εδώ γινόταν ο έλεγχος των εμπορευμάτων που έφταναν από το λιμάνι.

— 135

[24-25]Η Οικία του Ιερού βήματος. Πίσω από το θωράκιο με την κεντρική είσοδο, την πλαισιωμένη από δύο κίονες, δύο βαθμίδες οδηγούν σε ψηλότερο δάπεδο για θρόνο ή βωμό.

Έ Ν 09 Σ ΟΧ

ϊί[26]Το Μικρό ανάκτορο της Κνωσού. Το αναστηλωμένο δωμάτιο στεγάζει μια μεγάλη σκάλα με δύο πτέρυγες που οδηγούσε στον επάνω όροφο.

[27]Η Ανεξερεύνητη έπαυλη βρίσκεται δίπλα στο μικρό ανάκτορο με το οποίο συνδέεται με μια γέφυρα.

— 137

Ο Ι Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[28]Ο Τάφος-Ιερό. Ανάμεσα σε δύο πυργίσκους υπάρχει η είσοδος στον προθάλαμο του τάφου.

[29]Η Βασιλική έπαυλη. Η κρύπτη με τον κεντρικό πεσσό και γύρω του τα κανάλια και οι δύο δεξαμενίσκες, πιθανότατα για την περισυλλογή του αίματος ή των υγρών σπονδών προς τη θεότητα.

138 —

■ΚΝΟΟΣΟΙ

[30-31]Η Βασιλική έπαυλη. Η κυρίως αίθουσα με θέα προς τον προθάλαμο και το φωταγωγό, η ίδια με θέα προς το θωράκιο με τους κίονες και την πόρτα που οδηγούσε στην κρύπτη του πεσσού.

— 139

■

Ο Ι Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[32]Ιερά θησαυροφυλάκια ανακτόρου Κνωσού: Πλακίδιο αττό φαγεντιανή με παράσταση αιγάγρου που θηλάζει τα μικρά της. Γύρω στα l6oo π.Χ. Μουσείο Ηρακλείου.

[33]Το πολύτιμο ρυτό από στεατίτη σε σχήμα ταυροκεφαλής από το Μικρό Ανάκτορο της Κνωσού. Τα κέρατα ήταν ξύλινα επιχρυσωμένα, τα μάτια από ορεία κρύσταλλο και ίασπη και το ρύγχος από μάργαρο. Γύρω στα 1550-1500 π.Χ. Μουσείο Ηρακλείου.

1 4 0 —

•ΚΝΟΟΣΟΙ

[34-35]Ιερά θησαυροφυλάκια ανακτόρου Κνωσού: Τα περίφημα ειδώλια από φαγεντιανή που εικονίζουν τις θεές των όφεων. Γύρω στα ι6οο π.Χ. Μουσείο Ηρακλείου.

— 143

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν ΕΣ

[36]Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία της πομπής που έδωσε το όνομά της στο διάδρομο που ξεκινούσε από τη Δυτική αυλή και οδηγούσε στο Νότιο Πρόπυλο. Νέοι Μινωίτες μεταφέρουν ιερά σκεύη. 15ος αι. π.Χ. Μουσείο Ηρακλείου.

[37]Ένα άλλο σκέλος του διαδρόμου της πομπής οδηγούσε στην κεντρική αυλή. Το τέλος του κοσμούσε η ανάγλυφη τοιχογραφία του «Πρίγκιπα με τα κρίνα». Εικονίζει ίσως τον βασιλιά-αρχιερέα που φοράει στέμμα με κρίνα και φτερά παγωνιού και με το αριστερό του χέρι οδηγούσε μία σφίγγα ή ένα γρύπα. Γύρω στα 1SSO π.Χ. Μουσείο Ηρακλείου.

144 —

•k n w i'o.j;

[38]Η περίφημη «Παριζιάνα». Αποτελεί μέρος της τοιχογραφίας με τις προσφορές σπονδών η οποία κοσμούσε την Αίθουσα του Ιερού του πρώτου ορόφου. Εικονίζει ιέρεια ή θεότητα, όπως δείχνει ο ιερός κόμβος που φοράει στον τράχηλο. Γύρω στα 1400 π.Χ. Μουσείο Ηρακλείου.

— 147

ΟΙ Ε ΙΚ Ο Ν Ε Σ

[39]Η τοιχογραφία με τα ταυροκαθάψια προέρχεται από την Ανατολική πτέρυγα του ανακτόρου. Η παράσταση δίνει μια πλήρη σκηνή του αγωνίσματος στις διάφορες φάσεις του. Ο ταύρος κινείται με ορμή προς τα εμπρός, ενώ οι ακροβάτες πιάνονται από τα κέρατα, πηδούν πάνω στην πλάτη του και από εκεί στο έδαφος. Στο αγώνισμα μετέχουν άνδρες και γυναίκες. 15ος αι. π.Χ. Μουσείο Ηρακλείου.

[40]Γυναίκα της μινωικής εποχής όπως εικονίζεται στην τοιχογραφία της «χορεύτριας» από το διαμέρισμα της βασίλισσας στο ανάκτορο της Κνωσού. Μουσείο Ηρακλείου.

148 —

[42]Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία με τα δελφίνια που στόλιζε το Διαμέρισμα της βασίλισσας στο ανάκτορο της Κνωσού. Γύρω στα 1600 π.Χ. Μουσείο Ηρακλείου.

[43]Λεπτομέρεια από τη ζωφόρο με τις πέρδικες που στόλιζε τον Ξενώνα, μικρό κτίριο στα νότια του ανακτόρου της Κνωσού. Γύρω στα 1500 π.Χ. Μουσείο Ηρακλείου.

151

[41]Από την Οικία των τοιχογραφιών στα βορειοδυτικά του ανακτόρου της Κνωσού, προέρχεται η τοιχογραφία με την παράσταση του «γαλάζιου πουλιού» ανάμεσα σε φλεβωτούς βράχους και βλάστηση από ίριδες και άγρια ρόδα. Γύρω στα 1550 π.Χ. Μουσείο Ηρακλείου.

ΟΙ Ε ΙΚ Ο Ν Ε Σ

[44-45]Στα χρόνια μετά το ι6οο π.Χ. συνηθίζονται στην Κνωσό οι μικρογραφικές τοιχογραφίες, όπου άνθρωποι και κτίρια αποδίδονται σε πολύ μικρή κλίμακα. Τα θέματα έχουν συχνά σχέση με θρησκευτικές τελετές, όπως φαίνεται και στα δύο αυτά τμήματα της τοιχογραφίας με το «τριμερές ιερό». Μουσείο Ηρακλείου.

[46]Ο «ρυτοφόρος», τμήμα από την τοιχογραφία θρησκευτικής πομπής που στόλιζε το Νότιο Πρόπυλο. 15ος αι. π.Χ. Μουσείο Ηρακλείου.

152 —

[47]Φαγεντιανά πλακίδια που βρέθηκαν στην ανασκαφή του ανακτόρου της Κνο^σοΰ και απεικονίζουν προσόψεις μινωικών σπιΐιών. Μουσείο Ηρακλείου.

ϋΝΟΟΣΟΙ

[48-49]Ο γραφειοκρατικός έλεγχος της παραγωγής απαιτούσε την ύπαρξη οργανωμένου συστήματος γραφής. Η Μινωική γραφή ήταν συλλαβική και αρχικά ήταν του τύπου της ιερογλυφικής. Στα χρόνια της ακμής του Μινωικού πολιτισμού εγκαινιάστηκε το Γραμμικό σύστημα Α, ενώ στη λεγόμενη εποχή της Μυκηναϊκής δυναστείας παρουσιάζεται ένα νέο σύστημα γραφής, το Γραμμικό Β. Η Γραμμική Β αποκρυπτογραφήθηκε από τον Άγγλο αρχιτέκτονα Michael Ventris και βρέθηκε ότι η γλώσσα των πινακίδων Γραμμικής Β ήταν η ελληνική.

— 155

Ο Ι Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[52]Τρίωτος αμφορέας ανακτορικού ρυθμού από τάφο του Κατσαμπά (περιοχή λιμένος Κνωσού) με διακόσμηση περικεφαλαιών από δόντια κάπρου. 1425-1400 π.Χ. Μουσείο Ηρακλείου.

[50-51]Από το παλιό ανάκτορο της Κνωσού προέρχονται το ωοκέλυφο κύπελλο καμαραϊκού ρυθμού και ο αμφορέας με διακόμηση φοινίκων του τέλους του καμαραϊκού ρυθμού. Μουσείο Ηρακλείου.

[53]Σπονδική πρόχους με ραμφόστομη προχόη. Εξαιρετικά επιτηδευμένη, έχει διακόσμηση γραπτή και ανάγλυφη. Προέρχεται από τάφο του Κατσαμπά και ανήκει στο τέλος της εποχής του νέου ανακτόρου, γύρω στο 1400 π.Χ. Μουσείο Ηρακλείου.

156 —

Πολύτιμο εξάρτημα από χρυσό και ορεία κρύσταλλο από τον τάφο στον Τεκέ κοντά στην Κνωσό. 7ος αι. π.Χ. Μουσείο Ηρακλείου.

Χρυσό δαχτυλίδι από τον τάφο των Ισοπάτων κοντά στην Κνωσό, με λατρευτική παράσταση που ίσιος δηλώνει εκστατικό χορό και «επιφάνεια» της θεάς. Γύρω στα 1500 π.Χ. Μουσείο Ηρακλείου.

Χρυσά ενώτια από την νεκρόπολη στο Μαύρο Σπήλιο κοντά στην Κνωσό. Λίγο μετά το 1400 π.Χ. Μουσείο Ι Ιρακλείου.

ftfVftij Η

H9 > ]pr[58]Σφραγιδόλιθοι της νεοανακτορικής εποχής από το ανάκτορο της Κνωσού. Πάνω σε σκληρές πολύτιμες πέτρες χαράζονταν παραστάσεις, όπως ένα ζευγάρι ταύροι, μια λέαινα που επιτίθεται σε ταύρο ή μια θεά ανάμεσα σε γρύπες. Μουσείο Ηρακλείου.

159

ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗΧάρτης της Κρήτης με σημαντικέςμινωικές θέσεις. Έως σήμερα έχειβεβαιωθεί η ύπαρόη τεσσάρωντουλάχιστον ανακτόρων σε ^θέσεις σημαντικές·, που ελέγχουν νπεδιάδες και προσβάσεις από τη ««θάλασσα. Στην εποχή της μεγάλης '/ακμής του Μινωικού πολιτισμού s Xο ι λΟ'χτίστηκαν επαύλεις και αγροικίες, ^ “ ν*0ενώ οι οικισμοί και οι πόλειςαναπτύχθηκαν είτε γύρω από τα ν“ •ανάκτορα είτε σε κάποια θέσηεπίλεκτη, όπως κοντά σε λιμάνι ή οόΛοςΜά.\*(ΐ£κοντά σε σημαντικούς θαλάσσιουςδρόμους. Οι Μινωίτες ασκούσαν Νί«τα λατρευτικά τους καθήκοντα σε ιερά διαφόρων τύπων, από τα οποία σημειώνονται στο χάρτη τα περισσότερα από τα ιερά κορυφής και τα ιερά σπήλαια. Έθαβαν τους νεκρούς τους σε τάφους διαφόρων τύπων. Η επιβλητικότερη μορφή τάφου ήταν ο θολωτός τάφος που, μετασχηματιζόμενος, κράτησε από την αρχή της εποχής του χαλκού έως και μετά το τέλος της Μινωικής περιόδου.

Λ Ε Υ Κ Α

ΥΠΟΜΝΗΜΑ

m Ανάκτορα

Οικισμοί

α Κατοικίες, Βίλες

ί Ιερά σπήλαια

Α Τάφοι - Νεκροταφεία

U Ιερές κορυφές

Κήυμ«

■

■ ■ ·· -

ι ;»■ I -

is.w»4

ΡΦυμνα

UΙερό Βρυστνας

MkAiSovwu

Αρμένοι

. A AΛτκίδθϋ>ί0ϋ

ISsssovΆντρονο P 0

Σπήλαιο ‘ Καμαρών

Ι/δίκιυΛη Αγ. TptdBtic

β Μ"" Α ^“ Φ Α ΙΣΤΟ ^

Λ τ

Κ ο Π Ε Λ α

Wig, ' ρ ·

ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΗ Α.Ε.

ΤΑ ΝΕΑΕΚΔΟΤΗΣ - ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ: Π. Ι. ΚΑΨΗΣ

ΤΑ ΝΕΑ^ Ε Ν Α Γ Η Ε Ε ΙΣ

Δ Ο Λ - Π Α Ρ Α Λ Λ Η Λ Ο ΕΚΔΟ ΤΙΚΟ

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΛΟΠΟΥΛΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΟΜΟΥ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΠΡΟΕΚΤΥΠΩΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ - ΕΚΤΥΠΩΣΗ - ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: ARVATO PRINT / BERTELSMANN

COPYRIGHT © ΓΙΑ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ: ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΗ Α.Ε. ΜΙΧΑΛΑΚΟΠΟΥΛΟΥ 80,115 28

ΤΗΛ: 211 365 7000

ΙΟΥΛΙΟΣ 2009

ΕΚΔ Ο Τ ΙΚ Η ΑΘ ΗΝ Ω Ν Α .Ε .

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΚΔΟΣΕΩΣ: ΧΡΙΣΤΙΑΝΑ Γ. ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΥ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΕΩΣ: ΜΑΡΙΑ ΚΟΥΡΣΗ

ΑΡΧΕΙΟ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ: ΓΕΩΡΓΙΑ ΜΟΣΧΟΒΑΚΟΥ COPYRIGHT © ΓΙΑ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ, ΤΙΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ: ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ

ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ 13,106 79, ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ: 210 36 08 911, FAX: 210 36 08 914

Π Ε Ρ ΙΕΧΟ Μ ΕΝ Α

ΕισαγωγήΗ ΧΩΡΑ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ Τ Η Σ ..............................................12

Μυκήνες ...............................................................................................................................................................................27

Η Α Κ ΡΟ Π Ο Λ Η ......................................................................... 31

Ε3Ω ΑΠΟ ΤΗΝ Α Κ Ρ Ο Π Ο Λ Η ............................................. 52

ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΜΥΚΗΝΩΝ

ΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ Μ Ο Υ Σ Ε ΙΟ .....................6 θ

Άργος .............................................................................................................................................................................................63

ΗΡΑΙΟ...........................................................................................71

ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΟΥ Α ΡΓΟ Υ Σ ................................................. 77

Τίρυνς.............................................................................................. 79

ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΤΙΡΥΝΘΑΣ

ΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ Μ Ο Υ Σ Ε ΙΟ ..................... 9 0

Ναύπλιο......................................................................................................................................................................................91

ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΟΥ Ν Α Υ Π Λ ΙΟ Υ ..........................................96

Επίδαυρος....................................................................................99

ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ.......................................... 112

ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ

ΣΤΟ ΕΟΝΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ Μ Ο Υ Σ Ε ΙΟ .....................114

Μιδέα - Ασίνη - Α έρ να ........................................................... 115

Κατόψεις....................................................................................... 123

Αναπαραστάσεις......................................................................129

Οι εικόνες 140

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

Η ΧΩΡΑ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣΚατοικημένη χωρίς διακοπή από την αυγή της προϊστο­ρίας, η Αργολίδα υπήρξε πότε η δημιουργική κοιτίδα και πότε ο απλός φορέας των πολιτισμών που αναπτύχθηκαν στον ελληνικό χώρο και το επίκεντρο των σπουδαιότερων μύθων της ελληνικής αρχαιότητος, που βρήκαν την έκ­φρασή τους στο έπος, στο δράμα και στην τέχνη των αρ­χαίων και χρωμάτισαν την πνευματική τους ζωή και την πολιτική τους σκέψη. Ο εποικισμός της από τον Δαναό και τις πενήντα θυγατέρες του, οι περιπέτειες του Περσέα, του ιδρυτή των Μυκηνών, η τραγική οικογένεια των Ατρειδών, ο Ηρακλής και οι άθλοι του, ο Τρωικός πόλεμος, όλες αυ­τές οι διηγήσεις, που αποτελούσαν την Ιερά Ιστορία των Ελλήνων των κλασικών χρόνων και εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να υπάρχουν στη ρίζα τόσων εκδηλώσεων του δυτικού πολιτισμού, έχουν για σκηνικό και για αφετηρία το «ιππόβοτον» και «πολυδίψιον» πεδίο του Άργους και τα γυμνά βουνά που το περιβάλλουν.

Γεωγραφικά, η περιοχή συνίσταται σε μια μικρή τρι­γωνική παραθαλάσσια πεδιάδα, πλάτους στην παραλία 14 χμ., περίπου, και βάθους 21 χμ. Πολιτικά και πολιτιστι­κά της ανήκει και μια λιγότερο ομαλή χερσόνησος προς ΝΑ της πεδιάδας, η Ερμιονίδα, που σχηματίζεται από το όρος Δίδυμο και τα ακρόβουνά του, διαιρείται σε μικρές κοιλάδες, περιβάλλεται από τα άγονα νησιά της Ύδρας, του Δοκού και των Σπετσών και κλείνει από Α. το βαθύ, στενό και προφυλαγμένο Αργολικό κόλπο με τα σχετικά ρηχά νερά του και τους αμμώδεις κολπίσκους του, ιδεώδη αραξοβόλια για τα πλοία της αρχαιότητας.

Η πεδιάδα περιστοιχίζεται από συνεχόμενες βουνο­σειρές που τη χωρίζουν από την Κορινθία και τα υψίπε­δα της Αρκαδίας και αποκόπτουν την Ερμιονίδα από την περιοχή του Ισθμού και το μυχό του Σαρωνικού. Προς Δ. ορίζεται από τις απόκρημνες πλαγιές του Κτενιά (Κριού),

12 —

οΜΥΚΗΝΕ£

του Μαλεβού (Αρτεμισίου), του Λυρκείου και του Φαρ- μακά, προς Β. από το Μεγαβούνι και τον Τρητό και προς ΒΑ από το Αραχναίο.

Οι διαβάσεις που τη συνδέουν με τις γύρω περιοχές της Πελοποννήσου είναι λίγες και δύσβατες: Μια παραλιακή, όπου το σημερινό Κυβέρι, προς τη Θυρεάτιδα και την Κυ- νουρία, δύο δυτικές προς την Τεγέα και τη Μαντίνεια, η στενωπός του Τρητού (Δερβενάκια) προς την Κορινθία και ο δρόμος που ακολουθεί τους νότιους πρόποδες του Αρα- χναίου και οδηγεί στην Επίδαυρο και στο Σαρωνικό. Τα όρη αναλύονται σε χαμηλότερα πρόβουνα και καταλήγουν σε βραχώδη υψώματα που προβάλλουν στις παρυφές του πεδίου, όπως ο Προφήτης Ηλίας και η Ζάρα των Μυκηνών, ή εξέχουν μοναχικά σαν νησίδες μέσα από την πεδιάδα, όπως η Λάρισα και η Ασπίδα του Άργους ή οι ράχες της περιοχής της Μιδέας και της Τίρυνθας.

Το πεδίο είναι πετρώδες στις παρυφές και καταλήγει σε παραλία που και σήμερα ακόμη είναι σε μερικά σημεία βαλτώδης. Το χώμα του είναι λεπτόκοκκο και φτωχό σε σίδερο. Αυτό προσδιόρισε εξαρχής δύο βασικά χαρακτη­ριστικά του αργολικού κάμπου, αναλλοίωτα ως τελευταία, οπότε εφαρμόστηκε η εκτεταμένη τεχνητή άρδευση: επο­χικές, επιφανειακές καλλιέργειες και υψηλής ποιότητας κεραμεική από καθαρό κιτρινωπό ή ανοιχτό κόκκινο πηλό. Και τα δύο συνετέλεσαν αποφασιστικά στη διαμόρφωση της παραγωγής, της τέχνης και του εμπορίου της περιοχής, ιδίως στις εποχές της κλειστής τοπικής οικονομίας κατά την αρχαιότητα.

Η Αργολίδα δεν έχει επιφανειακά νερά παρά μόνο το χειμώνα. Τα νερά της βροχής, ακολουθώντας τις χαράδρες, σχηματίζουν χείμαρρους που κατεβαίνουν στην πεδιάδα, απορροφώνται από το λεπτό χώμα και καταλήγουν σε υπό­γεια ρεύματα προτού προφτάσουν να εξατμιστούν ή να ξεχυθούν στη θάλασσα. Γι' αυτό υπάρχουν στην πεδιάδα

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

πολλές κοίτες μικρών χείμαρρων, που συγκλίνουν όλες σχεδόν προς τον κόλπο του Ναυπλίου χωρίς να φτάνουν στην ακτή - μία μόνο κατευθύνεται προς την παραλία της Ασίνης - και δύο μεγαλύτερα ρεύματα που κατεβαίνουν από τα αρκαδικά βουνά, ο Χάραδρος (Ξεριάς) και ο Ίνα­χος (Πανίτσα) ο μόνος που δεν χάνεται στην πεδιάδα αλλά εκβάλλει στη θάλασσα και διατηρεί νερό ως τις αρχές του καλοκαιριού. Τα υπόγεια νερά είναι άφθονα. Πού και πού ξεπηδούν στην επιφάνεια, άλλα αναβλύζουν μέσα στη θά­λασσα, όπως στον Ανάβαλο, γενικά όμως συγκεντρώνονται σε διάφορα βάθη, αλλού προσιτά με πηγάδια, που υπήρ­χαν άφθονα στην αρχαιότητα, και αλλού μόνο με βαθιές γεωτρήσεις, ανέφικτες στους παλαιότερους χρόνους.

Η Αργολίδα αποτελεί λοιπόν μικρή αυτοτελή γεωγρα­φική ενότητα, σχετικά αυτάρκη για μια περιορισμένη ανε- ξέλικτη οικονομία, κλειστή - χωρίς να είναι απομονωμένη - προς τη γύρω στεριά και ανοιχτή προς τη θάλασσα, και μάλιστα προς το νότιο και το ανατολικό Αιγαίο και προς τις Κυκλάδες.

Ανάλογα με τη δομή και τον προσανατολισμό της κάθε πολιτιστικής φάσεως στην Ελληνική ιστορία, ο τόπος άλ­λαζε διοργάνωση και επίκεντρο. Στη μυκηναϊκή εποχή ήταν το κλειδί των επικοινωνιών της ανατολικής Μεσογεί­ου με την Ελληνική χερσόνησο και τον Ευρωπαϊκό Βορρά, με κέντρα την Τίρυνθα στην παραλία και τις Μυκήνες στη διάβαση προς τον Ισθμό και τη Στερεά. Στους χρόνους της ιστορικής αρχαιότητας, με την κατάτμηση ολόκληρης της χώρας σε μικρές ανεξάρτητες ή ημιανεξάρτητες πολιτικές ενότητες, αποτελούσε ένα αυτοτελές κρατίδιο γύρω από το Άργος που κρατούσε, μέσα στο περίπλοκο και ασταθές παιχνίδι του ανταγωνισμού των δυνάμεων της εποχής, μό­νιμα τη θέση του αντιπάλου της Σπάρτης. Οι Φράγκοι και οι Βενετοί, εγκατεστημένοι σε ξένο περιβάλλον και εξαρ­τημένοι από τις υπερπόντιες επαφές με τους τόπους τους,

14 —

eMYKHNEZ

φρόντισαν να χτίσουν κάστρα και να ενισχύσουν όσο μπο­ρούσαν το λιμάνι του Ναυπλίου. Οι Τούρκοι άφησαν τον τόπο να ξαναγυρίσει σε μια σχετικά χαλαρή μορφή αγρο­τικής και κτηνοτροφικής παραγωγής με εμπορικό κέντρο το Άργος και διοικητικό το Ναύπλιο, που έγινε προσωρινά και η πρωτεύουσα του νεοσύστατου Ελληνικού Κράτους μετά την Επανάσταση.

Τα παλαιότερα δείγματα ανθρώπινης παρουσίας στην Αργολίδα προέρχονται από το σπήλαιο Φράγχθι στη δυτι­κή ακτή της χερσονήσου της Ερμιόνης και ανάγονται στο πρώιμο στάδιο του λιθικού πολιτισμού που καλύπτει το διάστημα από το 20000 ως το 4500 περίπου π.Χ. Η τελευ­ταία φάση της περιόδου αυτής, η Νεολιθική, που διαρκεί ως το 3000 π.Χ., μαρτυρείται σε διάφορα επιπλέον σημεία μέσα στην πεδιάδα (Μυκήνες, Μπερμπάτι, Πρόσυμνα, Τίρυνς, Λέρνα). Πυκνότερη, γνωστή κυρίως από τη Λέρνα, την Τίρυνθα, την Ασίνη, το Άργος και τις Μυκήνες, είναι η κατοίκηση στην πρώτη Εποχή του Χαλκού (τη λεγόμενη Πρωτοελλαδική, 2800-1900 π.Χ.) που χαρακτηρίζεται από συγκροτημένους και κάποτε οχυρωμένους μικρούς συνοι­κισμούς και από πυκνές επαφές με τη θάλασσα και ισχυ­ρές επιδράσεις από τις Κυκλάδες. Ο ακμαίος και γεμάτος ζωτικότητα πολιτισμός που αναπτύχθηκε στην Αργολίδα κατά την περίοδο αυτή άλλαξε ριζικά προσανατολισμό και χαρακτήρα στις αρχές της 2ης χιλιετίας, όταν έφτασαν τα πρώτα ελληνόφωνα φύλα που κατέκλυσαν τότε την Ελλά­δα και εγκαινίασαν την περίοδο που ονομάζουμε Μεσο- χαλκή (Μεσοελλαδική). Οι νεοφερμένοι, που απλώθηκαν σε ολόκληρη την περιοχή και εγκαταστάθηκαν λίγο πολύ στα ίδια σημεία, έφεραν μαζί τους μια ιδιότυπη κεραμει- κή, μονόχρωμη (μινύεια) ή με απλή αραιή διακόσμηση (αμαυρόχρωμη) και ένα τρόπο ζωής λιτό, σχεδόν πενιχρό, βασισμένο στη γεωργία και στην κτηνοτροφία, δεμένο με τη γη, χωρίς οικειότητα και επαφές με τη θάλασσα. Η γει­

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

τονία τους όμως με το στοιχείο αυτό, η μακριά παράδοση των παλαιοτέρων κατοίκων της περιοχής και η εκρηκτική εξάπλωσή στο Αιγαίο του μινωικού πολιτισμού της Κρή­της, τους άνοιξαν πολύ γρήγορα ελκυστικές προοπτικές, τις οποίες δεν άργησαν καθόλου να εκμεταλλευτούν. Η επικοινωνία της Αργολίδας με την Κρήτη, την Αίγυπτο και την ανατολική Μεσόγειο αλλά και με τη Στερεά Ελλάδα και τις βορειότερες περιοχές της χερσονήσου του Αίμου, αποπειρατική στην αρχή, συνεχής και ολοένα πυκνότε­ρη αργότερα, είναι απόλυτα βεβαιωμένη. Η αλλαγή του όλου πολιτιστικού κλίματος δεν άργησε να εκδηλωθεί και φαίνεται, κυρίως, από την προοδευτική ενίσχυση των κέντρων ακριβώς εκείνων που βρίσκονται στα επίκαιρα σημεία της διακίνησης των αγαθών: η Τίρυνθα στην ακτή και οι Μυκήνες στη διάβαση προς την Κορινθία, τη βόρεια Πελοπόννησο και τη Στερεά. Η τελική επικράτηση των Μυκηνών ήταν φυσική. Η Τίρυνθα βρισκόταν στο τέρμα των θαλασσίων μεταφορών, οι Μυκήνες όμως μπορούσαν να ελέγχουν επιπλέον τους χερσαίους δρόμους και την εν- δοχώρα. Η αργολική γη προμήθευε την πρώτη ύλη για τη θαυμάσια κεραμεική που δημιουργήθηκε από μινωικούς ερεθισμούς αλλά διαμορφώθηκε και αναπτύχθηκε χάρη στην επινοητικότητα και τη φαντασία των ντόπιων αγγει­οπλαστών. Οι άλλοι τεχνίτες δεν άργησαν να υιοθετήσουν και να προσαρμόσουν τις μινωικές και ξένες μεθόδους, όπου τους φαίνονταν χρήσιμες. Υπό την κυριαρχία των Μυκηνών, ο αργολικός κάμπος έγινε ήδη από το 15ο και κυρίως το 140 αι. π.Χ. η αφετηρία και το επίκεντρο κάθε εκδήλωσης του ελλαδικού πολιτισμού που σήμερα ονομά­ζεται γι' αυτόν ακριβώς το λόγο μυκηναϊκός. Εκεί πρωτο- χτίστηκαν και διαμορφώθηκαν με την πάροδο του χρόνου οι οχυρές έδρες των ισχυρών ανάκτων, οι ακροπόλεις, εκεί συγκεντρωνόταν το μεγαλύτερο μέρος των πιο εκλεκτών προϊόντων από το Αιγαίο και την Εγγύς Ανατολή και από

16 —

οΜΥΚΗΝΕ£

εκεί κατευθύνονταν οι περισσότερες εξαγωγές (κυρίως αργολικά αγγεία) προς τα γειτονικά κράτη. Και, παρ' όλη την έλλειψη γραπτών πηγών, είναι φανερή η συνεχής ροή ιδεών και ανταλλαγή επιδράσεων με το γύρω κόσμο.

Σε κανένα άλλο μέρος της Ελλάδας η ακτινοβολία αυτή δεν είναι τόσο εμφανής και τόσο έντονη. Στην περί­οδο από το ι6οο π.Χ., οπότε πρωτοπαρουσιάζεται, ισχυρό και ιδιότυπο, το μυκηναϊκό στοιχείο, ως το 1100 περίπου, η Αργολίδα υπήρξε το επίκεντρο του ελληνικού πολιτισμού στον ίδιο βαθμό όσο αργότερα και η Αθήνα των ιστορικών χρόνων, χωρίς όμως, όπως και εκείνη, να συγκεντρώσει υπό την άμεση πολιτική εξουσία της το σύνολο ή, έστω, το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού γεωγραφικού χώρου. Όπως θυμάται και το έπος, ο άναξ των Μυκηνών ήταν ο ισχυρότερος από τους Αχαιούς ηγεμόνες, όχι όμως και ο επικυρίαρχός τους.

Παράλληλα με τις Μυκήνες και την Τίρυνθα αναπτύσ­σονται και άλλα δευτερεύοντα κέντρα, συνδεδεμένα με πυκνό και καλοφτιαγμένο οδικό δίκτυο, που είχε κατά δια­στήματα οδογέφυρες και σταθμούς ελέγχου και οδηγούσε έξω από την επικράτεια προς την Κορινθία και προς την ακτή του Σαρωνικού.

Η εξασθένηση των ακροπόλεων, από τις αρχές του 12ου αι. π.Χ. και πέρα, και η εγκατάλειψη της χώρας από κύματα μεταναστών που έφευγαν προς το ανατολικό Αι­γαίο (κατά την παράδοση και στην Κρήτη) έπληξε την Αργολίδα περισσότερο ίσως από όλες τις άλλες περιοχές της μυκηναϊκής Ελλάδας. Το άλλοτε ισχυρό και πλούσιο κράτος ξαναγύρισε κατά το 1100-1075 π.Χ. στο στάδιο της περιορισμένης τοπικής αγροτικής παραγωγής που μόλις επαρκούσε για να συντηρήσει όσους είχαν απομείνει και μαζί τους τους νέους αποίκους, τους Δωριείς.

Τους επινοητικούς και ριψοκίνδυνους Μυκηναίους πο­λεμιστές, τεχνίτες και εμπόρους διαδέχτηκαν οι νεοφερμέ-

— 17

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

νοι βραδείς αγρότες, χωρίς πολιτικές φιλοδοξίες και χωρίς ενδιαφέροντα πέρα από τα όρια του χωραφιού τους και τη διαδοχή των εποχών του έτους. Η θάλασσα εγκαταλείφθη- κε, οι εξωτερικές επαφές έχασαν την παλιά τους σημασία και το κέντρο του βάρους μετατέθηκε στο κέντρο της πε­διάδας στο σημείο το πιο πρόσφορο για τη συγκέντρωση και την ανταλλαγή των προϊόντων της και την κατασκευή και διάθεση των λίγων και απλών σκευών και εργαλείων που απαιτούσε η καλλιέργειά της. Έτσι άρχισε η ανάπτυξη του παλαιού συνοικισμού στους πρόποδες της Λάρισας, που κατέληξε σε 2-3 αιώνες να εξελιχτεί σε πρωτεύουσα της περιοχής. Από τον 90-80 αι. π.Χ. και πέρα, η ιστορία της Αργολίδας είναι μόνιμα και άρρηκτα συνδεδεμένη με τις τύχες της επικυριάρχου πόλης της, του Άργους.

Ωστόσο, η αλλαγή των φορέων δεν έφερε ριζικές μετα­βολές στις κύριες εκδηλώσεις του πολιτισμού. Διαφαίνεται φυσικά ο γενικός περιορισμός των μέσων και μια τάση προς την απλούστευσή τους, το είδος της κατοικίας όμως και τα ταφικά έθιμα μένουν βασικά τα ίδια. Ειδικότερα, η κεραμεική συνεχίζει τα σχήματα και τα διακοσμητικά θέματα των μυκηναϊκών χρόνων σε λιτότερες παραλλα­γές, που αποκρυσταλλώθηκαν σε αφηρημένα γεωμετρικά σχέδια και έγιναν η αιτία να ονομαστεί τόσο ο ρυθμός όσο και η εποχή γεωμετρική. Η εξέλιξη αυτή σημειώθηκε σε πολλές ελληνικές περιοχές συγχρόνως, δωρικές και μη, η Αργολίδα όμως είναι μία από τις κοιτίδες της.

Το μικρό και φτωχικό Άργος των γεωμετρικών χρό­νων κυβερνιόταν από βασιλείς που ανήγαν την καταγωγή τους στον τρισέγγονο του Ηρακλέους Τήμενο. Η εξουσία τους δεν ξεπερνούσε πολύ την περιοχή της πολίχνης. Εί­ναι γνωστό ότι τα παλαιά κέντρα (Ασίνη, Τίρυνς, Μυκή­νες, Ναυπλία), παρ' όλη την παρακμή και τη δυσπραγία τους, ήταν ανεξάρτητα και αυτεξούσια. Η βαθμιαία αύξηση του πληθυσμού του Άργους, όμως, και κάποιος σχετικός

18 —

cMYKHNEZ

πλουτισμός του, οφειλόμενος κυρίως σε μερικές επαφές με τις πολύ ανθηρότερες πόλεις της Εγγύς Ανατολής, το ενίσχυσαν αρκετά, ώστε να επιχειρήσει και να κατορθώ­σει να υποτάξει τους οικισμούς της πεδιάδας, πράγμα που το κατέστησε μία από τις υπολογίσιμες δυνάμεις της επο­χής. Τελευταία κατέβαλε την Ασίνη, παρά τη βοήθεια που έσπευσε να της δώσει η Σπάρτη. Η σύρραξη αυτή υπήρξε η πρώτη στην ατέλειωτη σειρά συγκρούσεων των δύο πε- λοποννησιακών δυνάμεων, που δεν σταμάτησε παρά με τη ρωμαϊκή κατάκτηση. Η απόλυτη κυριαρχία της γύρω περιοχής και η άσβεστη έχθρα προς τη Σπάρτη στάθηκαν επί αιώνες οι κατευθυντήριες γραμμές της πολιτικής του Άργους, καθορίζοντας τις κατά καιρούς συμμαχίες του (πάντα με τους αντιπάλους της Σπάρτης) και τις κατακτη­τικές του εξορμήσεις (εναντίον της εχθράς του ή των ομό­σπονδων της). Εξαρχής, το μήλο της έριδας ήταν η περιοχή της Θυρεάτιδας, η σημερινή πεδιάδα του Άστρους, που αποτελούσε την κυριότερη πρόσβαση από την Αργολίδα στη Λακωνία. Στην αρχή βρέθηκε στην κατοχή του Άρ­γους, που πέρασε κατά τα μέσα του 7ου αι. π.Χ. περίοδο ιδιαίτερης ακμής. Αυτή την όφειλε κυρίως στις προσπά­θειες του Φείδωνα, που έδωσε στην πόλη μια αναμφισβή­τητη αλλά πρόσκαιρη αίγλη η οποία όμως μεγαλοποιή- θηκε αρκετά από τους μεταγενέστερους ιστορικούς. (Το ίδιο, άλλωστε, μεγαλοποιήθηκε και η συμβολή του στην οικονομική διοργάνωση του Άργους. Ασφαλώς δεν ήταν ο πρώτος που σκέφτηκε να ορίσει μέτρα και σταθμά ή και να κόψει νόμισμα, όπως θέλει η παράδοση). Οπωσδήποτε, η πολιτική του οδήγησε, λίγο αργότερα, σε σύγκρουση με την Κόρινθο, που περιόρισε το Άργος στην πεδιάδα του ως το τέλος του 6ου αι. π.Χ.

Η περίοδος ευρωστίας και η σχετική ησυχία που ακο­λούθησε έδωσε την ευκαιρία στους Αργείους να οργανώ­σουν την πολιτεία τους κατά τα πρότυπα της εποχής. Ο

— 19

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

θεσμός της βασιλείας Καταργήθηκε, ακολούθησε κατά τη διάρκεια του 6ου αι. π.Χ. μια σειρά τυράννων (ισχυρών αντρών που καταλάμβαναν την αρχή χωρίς να έχουν το κληρονομικό δικαίωμα) και, τέλος, η εξουσία περιήλθε στο δήμο, στους ελεύθερους δηλαδή προνομιούχους πολίτες που κυβερνούσαν το σύνολο του πληθυσμού της πόλης και ολόκληρη την Αργολίδα.

Παρά την πολιτική του ακμή, το Άργος δεν είχε να προσφέρει πολλά πράγματα στο πολιτιστικό πεδίο. Η κε- ραμεική του μιμείται την αττική και την κορινθιακή, η αρ­χιτεκτονική του δεν έχει να δείξει τίποτε ανάλογο προς τα οικοδομήματα των Αθηνών, της Αίγινας και της Κορίνθου και μόνο στη γλυπτική είναι η προσφορά του αξιόλογη: τα αγάλματα του Κλέοβη και του Βίτωνα στους Δελφούς, έργο του Αργείου (Πολυ;)μήδους και τα γλυπτά του ονο­μαστού χαλκοπλάστη Αγελάδα, από τα οποία δεν σώθηκε κανένα.

Ο 5ος αιώνας π.Χ. έφερε πολλές εναλλαγές στις τύχες του Άργους. Το 494 ο βασιλέας της Σπάρτης Κλεομένης κατόρθωσε να αιφνιδιάσει τους Αργείους και να εξοντώσει ολόκληρο το στρατό τους, όχι όμως και να καταλάβει την πόλη, που απέφυγε αργότερα από αδυναμία αλλά και από αντίθεση προς τους Σπαρτιάτες να μετάσχει στους περσι­κούς πολέμους.

Ο τρομερός σεισμός, που ερήμωσε τη Σπάρτη το 464 π.Χ. και ώθησε τους Μεσσηνίους να επαναστατήσουν για τρίτη φορά, έδωσε στους Αργείους την ευκαιρία να ανασυ­νταχθούν, να καταστρέψουν τις Μυκήνες και την Τίρυνθα, να ξανακυριαρχήσουν στην Αργολίδα και να γίνουν πάλι υπολογίσιμη δύναμη, που έσπευσε, όπως ήταν φυσικό, να συνταχθεί με τους Αθηναίους στον πελοποννησιακό πό­λεμο, πράγμα που της στοίχισε επανειλημμένες εισβολές των Σπαρτιατών.

Η Ανταλκίδειος ειρήνη που διέλυσε όλες τις συμμα-

20 —

cMYKHNEZ

χίες και απέκλεισε για το μέλλον τους συνασπισμούς των ελληνικών πόλεων, άφησε το Άργος χωρίς συμμάχους. Αδυνατισμένο από την αιματηρή ρήξη ολιγαρχικών και δημοκρατικών το 370 π.Χ., θα κινδύνευε σοβαρότατα αν οι Θηβαίοι δεν ανέκσπταν οριστικά την ισχύ της Σπάρτης στα Αεύκτρα. Η περίοδος της θηβαϊκής ηγεμονίας επέ­τρεψε στους Αργείους να συνέλθουν και να εξασφαλίσουν την κατοχή της Φλιούντος και της Επιδαύρου, που είχαν κινδυνεύσει να χάσουν, και η προσχώρησή τους στο στρα­τόπεδο του Φιλίππου Β' της Μακεδονίας και κατόπιν του Αλεξάνδρου τους εξασφάλισε την κατοχή ολοκλήρου του κάμπου και την ανάκτηση -επιτέλους- της Θυρεάτιδος.

Οι διαμάχες των Επιγόνων μετέβαλαν επανειλημμένως την Αργολίδα σε πεδίο συγκρούσεων, από τις οποίες η σο­βαρότερη ήταν η απόπειρα του Πύρρου να την καταλάβει, απόπειρα που κατέληξε στο θάνατό του. Στον ανταγωνισμό Μακεδόνων - Σπάρτης - Αχαϊκής Συμπολιτείας το Άργος κράτησε την παθητική στάση του ανίσχυρου. Η τελευταία αναμέτρησή του με τη μισητή αντίπαλό του έγινε όταν ο Σπαρτιάτης βασιλέας Νάβις εισέβαλε το 197 π.Χ. στην Αργολίδα, κατέλαβε το Άργος, το λεηλάτησε συστηματι­κά και εγκατέστησε φρουρά. Για άλλη μια φορά οι μικροί συνοικισμοί, όπως οι Μυκήνες, βρήκαν την ευκαιρία να αποστατήσουν. Η κοινή επέμβαση όμως της Αχαϊκής Συ­μπολιτείας και των Ρωμαίων απομάκρυνε, οριστικά πια, τους Σπαρτιάτες, και το Άργος ξαναγύρισε στη Συμπολι­τεία ως ανεξάρτητο μέλος της ως το 146 π.Χ., οπότε κατα- κτήθηκε από τους Ρωμαίους όπως και ολόκληρη η Ελλά­δα. Ως τον 4ο αι. π.Χ. περίπου η Αργολίδα έζησε ειρηνικά, χωρίς πολιτικές πρωτοβουλίες και χωρίς περιπέτειες, με εξαίρεση τις φοβερές επιδρομές των Ερούλων (267 μ.Χ.) και αργότερα των Γότθων του Αλαρίχου (395-396 μ.Χ.) που ερήμωσαν τη χώρα και παρ' ολίγο να αφανίσουν και την ίδια την πόλη του Άργους.

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

Στη διαμόρφωση του ελληνικού πολιτισμού με την κα­θοδήγηση των Αθηνών του 5ου αι. π.Χ., στην άνθησή του και στην εκρηκτική του εξάπλωσή κατά τα ελληνιστικά χρόνια, η Αργολίδα δεν είχε πολλά να συνεισφέρει. Το έργο της ποιήτριας Τελέσιλλας (αρχές 5ου αι. π.Χ.) και του ιστοριογράφου και περιηγητή Σωκράτη (ελληνιστικοί χρό­νοι) δεν έχουν παρά περιορισμένο, τοπικό ενδιαφέρον.

Αξιόλογοι Αργείοι αγγειογράφοι, σε μια περίοδο όπου ολόκληρη η Ελλάδα αντέγραφε όσο μπορούσε πιστότερα τους Αθηναίους, δεν υπάρχουν. Μόνο στη γλυπτική συνε­χίστηκε η παράδοση του Αγελάδα, με τον γιο και μαθητή του Αργειάδα, τον Γλαύκο και τον Διονύσιο (γνωστούς από αγάλματα θεών και ποιητών αφιερωμένα στο ναό του Διός στην Ολυμπία) και κυρίως με τον Πολύκλειτο, που εργάστηκε μετά τα μέσα του 5ου αι π.Χ. και δημιούργη­σε το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Ήρας στην Ολυμπία, τον δορυφόρο (που ονόμασαν «κανόνα», γιατί εμφανίζει τις τέλειες αναλογίες του αντρικού σώματος) και τον δι- αδούμενο και έγραψε και περί γλυπτικής. Ο τελευταίος αξιόλογος Αργείος καλλιτέχνης είναι ο συγγενής και ίσως απόγονός του Πολύκλειτος ο νεότερος, γλύπτης (έργο του ήταν το άγαλμα του Διός Μειλιχίου στο Άργος) και αρχι- τέκτων που εργάστηκε και στην Επίδαυρο.

Ο πληθυσμός της Αργολίδας κατά την πρώτη χιλιετία π.Χ. ήταν ίσως μεγαλύτερος από όσο στους μυκηναϊκούς χρόνους, οι κάτοικοι όμως ήταν συγκεντρωμένοι σε λιγό­τερα κέντρα, όλα στις παρυφές του πεδίου. Οι παλαιοί συνοικισμοί των Μυκηνών, της Τίρυνθας, του Ναυπλίου και της Ασίνης είχαν αναπτυχθεί σε κώμες, πότε υποτε­λείς και πότε ανεξάρτητες, αλλά πάντοτε αυτάρκεις, και σ' αυτές προστέθηκε μετά το 468 π.Χ. και το πόλισμα «Αλιείς» κοντά στο σημερινό Πόρτο Χέλι, όπου κατέφυ­γαν και εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες από την Τίρυνθα όταν την κατέστρεψαν οι Αργείοι. Εκτός από τις πολίχνες

22 —

cMYKHNEf,

αυτές με τους ιερούς τους χώρους υπήρχαν και τα μεγάλα ανεξάρτητα ιερά, τόποι συγκέντρωσης προσκυνητών από όλη την Ελλάδα: το Ηραίο, το ιερό δηλαδή της Ήρας, της κυριότερης θεότητας της περιοχής, του Ασκληπιού στην Επίδαυρο (που ιδρύθηκε δίπλα στο παλαιότερο του Απόλ­λωνος Μαλεάτα) και το ανάλογο Ασκληπιείο της Τροι- ζήνας. Το οδικό δίκτυο που συνέδεε όλα αυτά τα κέντρα, αραιότερο και στοιχειωδέστερο από το μυκηναϊκό, ελεγ­χόταν από πύργους ή απλά φυλάκια, από τα οποία μερικά διατηρήθηκαν ως σήμερα (Κεφαλάρι Άργους, Κάστρο, Ασίνη, Καζάρμα).

Στους βυζαντινούς χρόνους οργανώθηκε η συστηματι­κή εκμετάλλευση της Αργολίδας, υπαγόμενης στο θέμα Πελοποννήσου. Το κράτος προώθησε και ενίσχυσε το θε­σμό των ελεύθερων γεωργών και μικρογαιοκτημόνων, που κατοικούσαν σε χωριά μέσα στην πεδιάδα, νεοϊδρυμένα τα περισσότερα, και πρόσθεσαν στις παλιές καλλιέργειες το μπαμπάκι και την παραγωγή μεταξιού. Οι επίσκοποι της περιοχής είχαν την έδρα τους άλλοτε στο Άργος και άλλοτε στο Ναύπλιο, που έγινε τελικά και μητρόπολη. Στις αρχές του ΐβου αι. η Πελοπόννησος έπεσε στα χέρια των Φρά­γκων Σταυροφόρων που κατέλυσαν το Βυζαντινό κράτος και κατέλαβαν ολόκληρη την Ελλάδα. Παρά την αντίσταση του άρχοντος Λέοντος Σγουρού, η Αργολίδα κυριεύτηκε από το εκστρατευτικό σώμα του Γοδεφρείδου Βιλλεαρ- δουίνου και του Γουλιέλμου Σαμπλίττη και αποτέλεσε ένα από τα τιμάρια της Πελοποννήσου υπό την επικυριαρχία του Όθωνος ντε λα Ρος, Μεγάλου Κύρη των Αθηνών, άλ­λαξε όμως αργότερα επανειλημμένως αυθέντες. Οι Φρά­γκοι τόσο από έλλειψη ασφάλειας ανάμεσα σε ένα ξένο και εχθρικό πληθυσμό, όσο και από προσαρμογή στα συστή­ματα των μακρινών τους πατρίδων, έχτισαν διάφορα οχυρά και κάστρα, ιδίως στο Άργος και στο Ναύπλιο, όπου και εγκαταστάθηκαν. Κάτω από την αρπακτική κυριαρχία τους

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

ο τόπος έπεσε σε μαρασμό και άρχισε να ερημώνεται. Στα κενά εγκαταστάθηκαν Αλβανοί, που ήρθαν στην Ελλάδα κατά κύματα το 14ο και 15ο αι. και που δεν άργησαν, παρά τη διαφορά της γλώσσας, να συγχωνευτούν με τους Έλ­ληνες. Το 1460 η Πελοπόννησος, και μαζί της η Αργολίδα, κυριεύτηκε από τους Τούρκους, εκτός από το Ναύπλιο που κατόρθωσαν να κρατήσουν οι Βενετοί ως το 1540 και να το ξαναπάρουν αργότερα από το 1686 έως το 1715- Η κατοχή τους όμως περιοριζόταν στην πόλη, το λιμάνι (που κυρίως τους ενδιέφερε) και τα κάστρα. Ο κάμπος, μοιρασμένος σε τσιφλίκια (που αναγνωρίζονται ακόμη σήμερα από μερικά παλιά τοπωνύμια, όπως π.χ. Πασσά, Αβδήμπεη, Τζεφέ- ραγα) ανήκε κατά το μεγαλύτερο μέρος στους Τούρκους, ενώ οι χριστιανοί, όσοι δεν ήταν δουλοπάροικοι, ζούσαν από τη γεωργία και τα λίγα γιδοπρόβατα που μπορούσαν να θρέψουν.

Ο Τούρκος πασάς έμεινε στο Ναύπλιο, το αστικό κέ­ντρο όμως, η έδρα των εμπόρων και των βιοτεχνιών και μάλιστα των Ελλήνων ήταν το Άργος, που προστατευό­ταν από μερικά ειδικά προνόμια (οι κάτοικοί του π.χ. δεν ήταν υποχρεωμένοι να φιλοξενούν περαστικούς Τούρ­κους) και δεν άργησε να γίνει η ελληνική πρωτεύουσα της Πελοποννήσου.

Στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας, η Αργολίδα άρχισε να προσελκύει διαφόρους ξένους ταξιδιώτες που επισκέπτονταν τους αρχαίους χώρους και προσπαθούσαν να ταυτίσουν τα ερείπιά τους, συναποκομίζοντας οι περισ­σότεροι και μερικά «ενθύμια». Στην Επανάσταση του 1821 υπήρξε επανειλημμένος το θέατρο πολεμικών επιχειρήσε­ων (καταστροφή του Δράμαλη στα Δερβενάκια, πολιορκία του Ναυπλίου, ανάσχεση του Ιμπραήμ στους Μύλους). Το 1822 το Ναύπλιο έγινε η έδρα της επαναστατικής κυβέρ­νησης και, μετά την απελευθέρωση, πρωτεύουσα της Ελ­λάδας την εποχή του Καποδίστρια και κατόπιν του βασιλιά

2 4 —

ύΜΥΚΗΝΚΙ

Όθωνα, ως το 1834, οπότε η πρωτεύουσα μεταφέρθηκε στην Αθήνα.

Σήμερα η Αργολίδα, που αποτελεί ιδιαίτερο νομό, ζει κυρίως από τη γεωργία και αποτελεί ένα από τα κυριότε­ρα τουριστικά κέντρα της Ελλάδας. Με το οδικό δίκτυο της χώρας τη συνδέει η εθνική οδός που αρχίζει από την Κόρινθο, περνάει από τα Δερβενάκια, αφήνει αριστερά τις Μυκήνες και φτάνει, διασχίζοντας την πεδιάδα, στο Άρ­γος. Ανατολικά της οδού βρίσκονται το Ηραίο και η Μιδέα, προσιτά με κοινοτικούς δρόμους μέσω Μυκηνών ή Άρ­γους. Από το Άργος η διαδρομή διχάζεται: η συνέχεια της εθνικής οδού οδηγεί δυτικά προς τους Μύλους (Λέρνα) και ανεβαίνει τις κορδέλες του Αχλαδόκαμπου προς το υψίπε­δο της Τρίπολης. Το νέο σκέλος της προχωρεί δυτικά από το παλιό, κατ' ευθείαν προς την Τρίπολη, ακολουθώντας μια σήραγγα ανοιγμένη μέσα από το ορεινό αρκαδικό τοπίο. Ανατολικά ο δρόμος προσπερνάει την Τίρυνθα και φτάνει στο Ναύπλιο, απ' όπου ένα σκέλος του προχωρεί κατά μή­κος του Αραχναίου, καταλήγοντας μέσω Ληγουριού στην Επίδαυρο. Από κει συνεχίζεται μέσω Καρατζά παραλιακά προς Τροιζήνα, Μέθανα και Γαλατά (απέναντι στον Πόρο), και ένα άλλο σκέλος του, κατευθυνόμενα νοτιοανατολικά, περνάει από την Ασίνη (Τολό) και τα Ίρια και στρέφει προς Ν., διασχίζει το Κρανίδι και καταλήγει στο Πόρτο Χέλι και την Κόστα απέναντι από τις Σπέτσες. Το Κρανίδι συνδέεται προς το Γαλατά με δρόμο που περνάει και από την παρα­λιακή πολίχνη της Ερμιόνης.

— 2S

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΑ Η Σ

Το ανάκτορο των Μυκηνών οικοδομήθηκε πάνω σ' ένα σχετικά χαμηλό ύψωμα (278 μ. από τη θάλασσα και 40-50 από τους πρόποδές του), γύρω στο οποίο κτίστηκε ο οικι­σμός και σκάφηκαν οι τάφοι. Το ύψωμα πλαισιώνεται από δύο ψηλούς και απόκρημνους λόφους, τον Προφήτη Ηλία (ύψος 8θ5 μ.) προς Β. και τη Σάρα (66ο μ.) προς Ν. Δύο βαθιές και απόκρημνες χαράδρες, η Κοκορέτσα από την πλευρά του Προφήτη Ηλία και ο Χάβος από την πλευρά της Σάρας, απομονώνουν το ύψωμα και επιτρέπουν την πρόσβαση μόνο από τη δυτική του πλαγιά.

Κατά την παράδοση, ιδρυτής ήταν ο Περσεΰς, ο γιος του Διός και της Δανάης, που ανέθεσε στους μυθικούς Κύκλωπες, τους οικοδόμους της Τίρυνθας, να του κτίσουν τα τείχη της ακροπόλεως. ΙΥ αυτό ονομάστηκαν κυκλώπεια. Εγγονός του και τελευταίος βασιλέας της δυναστείας του ήταν ο Ευρυσθεύς, που επέβαλε στον Ηρακλή την τέλεση των γνωστών 12 άθλων του και που σκοτώθηκε στην Αττική χωρίς να αφήσει διάδοχο. Οι Μυκηναίοι διάλεξαν στη θέση του τον γυναικάδελφό του και γιο του Πέλοπα Ατρέα που κυβέρνησε καλά και δυνάμωσε πολύ το κράτος του. Η έχθρα του όμως προς τον αδελφό του Θυέστη τον οδήγησε στο να του δώσει να φάει σε γεύμα τα ίδια του τα παιδιά (τα λεγόμενα θυέστεια δείπνα). Τούτο επέσυρε την οργή των θεών και την κατάρα του Θυέστη, που βάρυνε τον Ατρέα και όλους του τους απογόνους: ο γιος και διάδοχός του Αγαμέμνων, ο αρχηγός των Ελλήνων στην εκστρατεία της Τροίας, σφάχτηκε στο γυρισμό από τη γυναίκα του Κλυται­μνήστρα και τον ερωμένο της Αίγισθο, ο γιος του Αγαμέμνο- νος Ορέστης μαζί με την αδελφή του Ηλεκτρα σκότωσαν τη μητέρα τους και τον Αίγισθο και ο Ορέστης αναγκάστηκε να φύγει καταδιωκόμενος από τις Ερινύες ώσπου να πετύχει τον εξαγν ισμό του από τον Άρειο Πάγο των Αθηνών. Ο τελευταίος βασιλέας των Μυκηνών που αναφέρει η παράδοση είναι ο γιος του Ορέστη Τισαμενός, που σκοτώθηκε υπερασπιζόμενος τη χώρα του κατά της επιδρομής των Ηρακλειδών.

28 —

cM YKHNEl

Είναι πολύ δύσκολο να διακρίνει κανείς τον πραγματι­κό ιστορικό πυρήνα μέσα από τις διηγήσεις αυτές. Βέβαιο είναι πάντως ότι οι ρίζες του τόπου είναι πολύ παλαιότερες από όσο έφτανε η μνήμη των αρχαίων, που δεν ξεπερνά το 130 ή, το πολύ, το 140 αι. π.Χ. Το ύψωμα και η περιοχή του είχαν κατοικηθεί ήδη από τους νεολιθικούς χρόνους χωρίς διακοπή, τα πρώτα σημαντικά λείψανα όμως, με­ρικοί τοίχοι και κυρίως το εκτεταμένο νεκροταφείο στους δυτικούς του πρόποδες, που έχει στις δύο άκρες του τους βασιλικούς ταφικούς περιβόλους, ανήκουν στα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ. Ασφαλώς θα υπήρχε και ανάκτορο που πρέπει να καταχώθηκε από τα μεταγενέστερα κτίσματα και που ήταν ατείχιστο. Η πρώτη οχύρωση, που μετέβαλε το ανάκτορο σε ακρόπολη, κτίστηκε κατά το 1350 π.Χ., τη μορφή που παρουσιάζει σήμερα όμως την απέκτησε μόλις κατά το 1200 π.Χ. Κατά το διάστημα αυτό ήταν η έδρα των ισχυρών ανάκτων της περιοχής που εξούσιαζαν, καθώς φαίνεται, το μεγαλύτερο μέρος της Αργολίδας και ίσως της ΒΑ Πελοποννήσου και ρύθμιζαν την οικονομική ζωή της επικράτειάς τους και τις επαφές της με τον εξωτερικό κόσμο. Οι ανασκαφές δείχνουν ότι ως το 1200 π.Χ. περί­που η ισχύς και η ακμή των Μυκηνών συνεχώς αυξάνει και η δύναμή τους επεκτείνεται. Στους χρόνους εκείνους πρέπει να τοποθετηθεί και το ιστορικό γεγονός (πιθανότα­τα μια απόπειρα μόνιμης εγκατάστασης στα ΒΔ παράλια της Μικράς Ασίας) που αποτέλεσε τον πυρήνα των επών για τον Τρωικό πόλεμο. Μερικές καταστροφές από σει­σμούς και πυρκαγιές στο ανάκτορο και σε διάφορα κτίρια μέσα και έξω από την ακρόπολη ακολουθούνται γενικά από επισκευές, ανοικοδόμηση και κανονική συνέχιση της ζωής. Κατόπιν όμως έρχεται ο μαρασμός. Το βιοτικό επί­πεδο σιγά σιγά χαμηλώνει, η επιρροή προς τα έξω φθίνει, και κατά το ιιοο π.Χ. η ακρόπολη των Μυκηνών καίγεται, εγκαταλείπεται και τα κτίριά της καταρρέουν. Η περιοχή

— 2 9

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

όμως δεν παύει να κατοικείται από μερικούς απογόνους των παλαιών Μυκηναίων και από νεοφερμένους Δωριείς. Πάνω από τα χαλάσματα του ανακτόρου κτίστηκαν στα γεωμετρικά χρόνια μερικά σπιτάκια που σκεπάστηκαν αργότερα από το μεγάλο αρχαϊκό ναό (της Αθηνάς;) που θεμελιώθηκε στην κορυφή του λόφου, καταστρέφοντας σε αρκετή έκταση τα μυκηναϊκά ίχνη. Τα τείχη διατηρήθηκαν. Το 468 π.Χ. οι Αργείοι κατέλαβαν την ακρόπολη και κα­τέστρεψαν την οχύρωσή της σε διάφορα σημεία, τα οποία όμως επισκεύασαν όταν ίδρυσαν τον 3ο αι. π.Χ. στην ίδια θέση μια νέα κώμη, που κάλυψε ολόκληρο τον οχυρωμένο χώρο και την περιοχή έξω από τα τείχη και διατηρήθηκε ως τη Ρωμαϊκή περίοδο, όχι όμως και ως τον περιηγητή Παυσανία (2ος αι. μ.Χ.). Η περιγραφή του είναι η τελευταία είδηση που έχουμε για τις Μυκήνες, προτού ανακαλύψουν ξανά το χώρο οι αρχαιοδίφες και οι θησαυροθήρες του ΐδου και των αρχών του 19ου αι. (λόρδος Sligo, λόρδος Elgin), που απέσπασαν κατά καιρούς διάφορα αντικείμενα, ιδί­ως από το θησαυρό του Ατρέως. Πραγματικές ανασκαφές άρχισαν μόλις μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Το 1841 η Αρχαιολογική Εταιρεία αποκάλυψε την Πύλη των Λεόντων που ήταν χωμένη ως το ανώφλι, το 1874 ο Schliemann έκανε μερικές δοκιμαστικές μικροανασκα- φές, το 1876 ανακάλυψε τον περίβολο των βασιλικών τά­φων στο εσωτερικό της ακροπόλεως (τον περίβολο Α) και έσκαψε πέντε από τους τάφους του, καθώς και το θολωτό τάφο, το λεγόμενο της Κλυταιμνήστρας. Το 1877 ο έφορος αρχαιοτήτων Π. Σταματάκης έσκαψε τον έκτο και τελευ­ταίο τάφο του περιβόλου. Από το 188ο ως το 1902 ο Χρ. Τσούντας ερεύνησε για λογαριασμό της Αρχαιολογικής Εταιρείας συστηματικά την περιοχή και έφερε στο φως το μέγαρο του ανακτόρου, μερικά κτίρια και την υπόγεια κρή­νη μέσα στην ακρόπολη, καθώς και πολλούς τάφους έξω από τα τείχη. Την εργασία του συνέχισε ο Wace (1919-23.

3 0 —

eftIY K H N E £

1939 και 1950-56), τον οποίο ακολούθησε ο λόρδος Taylour ως το 1966. Εν τω μεταξύ, η Αρχαιολογική Εταιρεία ξα­νάρχισε τη δραστηριότητά της. Στην αρχή περιορίστηκε σε αναστηλώσεις, το 1952 όμως, μετά την ανακάλυψη του βασιλικού περιβόλου έξω από τα τείχη (περιβόλου Β) ανέ­λαβε την ανασκαφή των τάφων του και διαφόρων σημείων στην ακρόπολη και το γύρω χώρο. Η έρευνα συνεχίζεται από τότε χωρίς διακοπή από τον καθηγητή Γ. Μυλωνά, τον οποίο διαδέχτηκε ο καθηγητής Σπ. Ιακωβίδης.

Το αποτέλεσμα αυτών των ερευνών είναι η σημερινή εικόνα των Μυκηνών: μεταξύ των δύο ψηλών και απόκρη­μνων λόφων υψώνεται η ακρόπολη, που περιλαμβάνει το ανάκτορο, διάφορα άλλα κτίσματα και το βασιλικό περί­βολο Α. Έξω από τα τείχη, στους πρόποδές της και στα γύρω υψώματα βρίσκεται η συνέχεια του μεσοελλαδικού νεκροταφείου με τον περίβολο Β στο δυτικό άκρο του, με­ρικά κτίρια, διάφοροι θαλαμοειδείς τάφοι και 9 θολωτοί. Ανάμεσα στα μυκηναϊκά ερείπια σώζονται και αρκετά ελ­ληνιστικά. Στην όχθη του Χάβου, δεξιά από το σύγχρονο δρόμο που ανεβαίνει προς την ακρόπολη, υπάρχει τμήμα μιας μυκηναϊκής οδογέφυρας και, σε διάφορα σημεία, δυ­σπρόσιτα για τον επισκέπτη, κατάλοιπα από όμοιες γέφυ­ρες και ίχνη μυκηναϊκών δρόμων.

Η ΑΚΡΟΠΟΛΗΗ οχύ ρ ω σ η . Με την εξαίρεση τριών σημείων που κα­

ταστράφηκαν από τους Αργείους και επισκευάστηκαν αργότερα, το τείχος είναι στο σύνολό του μυκηναϊκό, κτι­σμένο από δύο ειδών υλικό στην Πύλη των Λεόντων, στη βόρεια Πύλη και σε μια πυργοειδή προεξοχή του ΝΑ τεί­χους (εμπρός από το κτίριο των κιόνων) χρησιμοποιήθηκαν στις προσόψεις μεγάλοι ογκόλιθοι από αμυγδαλόπετρα κομμένη με το πριόνι σε αρκετά κανονικά σχήματα και τοποθετημένη ψευδόίσοδομικά σε επάλληλες σειρές. Η

— 31

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

αμυγδαλόπετρα (αμυγδαλίτης ή κροκαλοπαγής λίθος, η Breccia του Schliemann) χρησιμοποιήθηκε σε προσεγμέ­νες ή και πολυτελείς κατασκευές και σε σημεία που έπρεπε να εξαρθούν. Η υπόλοιπη οχύρωση κτίστηκε από μεγάλους ακατέργαστους ογκόλιθους κομμένους από τον ίδιο το βρά­χο, μεγαλύτερους στις δύο προσόψεις και μικρότερους στο εσωτερικό, τοποθετημένους χωρίς συνδετικό μέσο έτσι, ώστε να ταιριάζουν οι επιφάνειες επαφής τους, είτε απ' ευθείας είτε με τη μεσολάβηση μικρών πετρών στους αρ­μούς (κυκλώπειο σύστημα). Οι ελληνιστικές επισκευές (το καμπύλο τμήμα του πύργου της Πύλης των Λεόντων και το συνεχόμενο κομμάτι του δυτικού τείχους, ο «πολυγωνι­κός πύργος» εμπρός από το κτίριο Τσούντα και μέρος της ΒΛ επεκτάσεως) διακρίνονται, γιατί οι πέτρες έχουν κοπεί πολυγωνικά με ευθύγραμμες ακμές, που προσαρμόζονται ακριβώς η μία στην άλλη χωρίς ενδιάμεσες σφήνες.

Η τείχιση της ακρόπολης ανήκει σε τρεις διαφορετικές περιόδους: το παλαιότερο τείχος (του 1350 π.Χ. περίπου) περιέκλειε μόνο την κορυφή του υψώματος, άφηνε απέ­ξω τον περίβολο Α και πρέπει να είχε την κύρια είσοδο πάνω από την Πύλη των Λεόντων. Από την αρχική αυτή φάση διατηρήθηκε ολόκληρο το Β. τείχος, στο οποίο όμως ανοίχτηκε η βόρεια πύλη. Το υπόλοιπο γκρεμίστηκε, αφή­νοντας ελάχιστα δυσδιάκριτα ίχνη, και μεταφέρθηκε χα­μηλότερα, όπου χτίστηκε η Πύλη των Λεόντων και το δυ­τικό και νότιο τμήμα που περιέλαβε τον ταφικό περίβολο Α (1250 π.Χ.). Λίγο αργότερα (1200 π.Χ.), αφαιρέθηκε το στενό ΒΑ σκέλος της οχύρωσης και οικοδομήθηκε και­νούργιο σε σχήμα Γ (η λεγόμενη ΒΑ επέκταση) που περιέ­λαβε την υπόγεια κρήνη της ακρόπολης. Με τις διάφορες αυτές προσθήκες και επεκτάσεις η οχυρωμένη επιφάνεια έφτασε τα 30.000 τ.μ. με συνεχές τείχος περίπου 900 μ., που διατηρείται σήμερα σχεδόν ολόκληρο (με την εξαί­ρεση ενός κομματιού πάνω από τον Χάβο). Η βαριά αυτή

32 —

zMYKHNE£

και επιβλητική οχύρωση, μέσου πάχους 5,50-6 μ., που ακολουθεί στη γραμμή της τη διαμόρφωση του βράχου και μοιάζει να αποτελεί οργανικό τμήμα του, δεν σώθηκε πουθενά σε ολόκληρο το ύψος της. Για τη διαμόρφωση πις κορυφής του δεν υπάρχει καμιά ένδειξη, πιθανότατα όμως ήταν κτισμένο ως επάνω κατά τον ίδιο τρόπο, χωρίς Γτηστεψη από πλίθρες δηλαδή και χωρίς επάλξεις.·> Η Πυλη τ ω ν Λ ε ό ν τ ω ν , ένα από τα επιβλητικότερα αρ- χιτεκτονήματα όλων των εποχών είναι η κύρια είσοδος της ακρόπολης. Η πρόσβαση ακολουθεί ένα φυσικό ανήφορο που οδηγεί σε στενό χώρο ανάμεσα στο λείο και απότομο βράχο αριστερά και ένα στενόμακρο προμαχώνα (14,8ο μ. χ 7,23 μ.) δεξιά. Στο βάθος του χώρου αυτού - όπου οι επιτι­θέμενοι ήταν υποχρεωμένοι να συνωθούνται εκτεθειμένοι από όλες τις πλευρές στα βλήματα της φρουράς - υπάρ­χει η πύλη που αποτελείται από τέσσερις μονοκόμματους κροκαλοπαγείς ογκόλιθους και έχει άνοιγμα ύψους 3,10 μ. και πλάτους 2,95 μ· κάτω και 2,78 μ. επάνω. Το ανώφλι (4,50 μ. χ 2,10 μ. χ 1 μ. στη μέση, όπου είναι παχύτερο) και το κατώφλι (4,6ο μ. x 2,40 μ. χ 0,85 μ·) ζυγίζουν το καθέ­να πάνω από 20 τόννους. Οι παραστάδες (3,10 μ. χ 1,95 μ· χ 0,50 μ.) είναι μικρότερες. Οι τεράστιοι αυτοί μονόλιθοι, όπως άλλωστε και οι πέτρες του τείχους, μεταφέρθηκαν στη θέση τους με κεκλιμένα επίπεδα και κατρακύλια και η τελική κατεργασία τους έγινε επί τόπου. Το κατώφλι (τώρα σκεπασμένο για να μη φθείρεται) έχει διάφορες επεξεργα­σίες: τρία πλατιά, όχι πολύ κανονικά, αυλάκια, που υποτί­θεται πως είχαν χαραχθεί σιγά σιγά από τους τροχούς των αρμάτων, αλλά που σκαλίστηκαν πολύ αργότερα, στους ιστορικούς χρόνους, για να διευκολύνουν την αποστράγγι­ση των νερών της βροχής από το εσωτερικό της πύλης, και ακόμη πυκνά επιφανειακά χαράγματα για να μη γλιστρούν τα ζώα, ένα ρηχό τετράπλευρο κοίλωμα στη μέση της πρό­σοψης και ένα μικρότερο κυκλικό λίγο παραμέσα. Όλα

— 33

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

αυτά είναι μεταγενέστερα και ανήκουν στους αρχαϊκούς ή και τους ελληνιστικούς χρόνους. Τα μόνα μυκηναϊκά είναι δύο κοιλώματα στις εσωτερικές γωνίες των παρα- στάδων, αρχικά στρογγυλά αλλά παραμορφωμένα τώρα, που έχουν τα αντίστοιχό τους (ανέπαφα) στο ανώφλι. Τα κοιλώματα αυτά ήταν οι υποδοχές των στροφίγγων των θυρόφυλλων, δύο στρογγυλών κατακόρυφων δοκαριών δηλαδή, των οποίων οι άκρες εξείχαν πάνω και κάτω από τα βαριά ξύλινα θυρόφυλλα και που γύριζαν μέσα στις υποδοχές, τους τόρμους, καθώς ανοιγόκλεινε η θύρα. Οι παραστάδες έχουν στην πρόσοψη προεξοχή πάχους ο,ίο μ. που συνεχίζεται και στο ανώφλι και σχηματίζει πλαίσιο που εμπόδιζε τα θυρόφυλλα να γυρίζουν προς τα έξω. Στις εσωτερικές πλευρές των παραστάδων υπάρχουν δύο τε­τράγωνες οπές, στις οποίες έμπαιναν τα άκρα μιας τετρά­γωνης ξύλινης αμπάρας που ασφάλιζε τη θύρα όταν ήταν κλειστή. Άλλες μακρόστενες οπές, από δύο σε κάθε πα- ραστάδα, πρέπει να ήταν υποδοχές όπου χώνευαν οι λαβές των θυρόφυλλων, ώστε να ανοίγει η πόρτα διάπλατα.

Για να ελαφρώσουν το υπέρθυρο από το βάρος της υπερ­κατασκευής οι στρώσεις του τείχους που πατούνε πάνω στα άκρα του (υποστηριγμένα από τις παραστάδες) προεξέχουν προοδευτικά προς τα επάνω, έτσι που να σχηματίζεται ένα τριγωνικό κενό, το «κουφιστικό τρίγωνο», είδος απλής κα­μάρας, χαρακτηριστικής για τη μυκηναϊκή αρχιτεκτονική. Το τρίγωνο, για λόγους αισθητικούς αλλά και πρακτικούς, φράχτηκε με λεπτή πλάκα από σκληρό ασβεστόλιθο, που έχει ανάγλυφη την παράσταση από την οποία πήρε το όνο­μά της η πύλη, και που είναι το αρχαιότερο γνωστό δείγμα μνημειακής γλυπτικής στην Ευρώπη: δυο λιοντάρια, ανορ­θωμένα και αντιμέτωπα, στηρίζουν τα μπροστινά τους πόδια πάνω σε δυο αμφίκοιλους βωμίσκους. Τα κεφάλια τους, που ήταν καθώς φαίνεται στραμμένα κατά μέτωπο, έχουν χαθεί και τα ίχνη πάνω στην πλάκα δείχνουν ότι θα ήταν

3 4 —

κατασκευασμένα από κάποιο βαρύ υλικό, ίσως στεατίτη (σαπουνόπετρα). Πάνω στους βωμίσκους και ανάμεσα στα δυο ζώα είναι στημένη μια κολόνα που δεν είναι ελεύθερη αλλά στηρίζει τμήμα από οροφή κτιρίου. Αυτό δείχνει ότι η κολόνα δεν είναι παράσταση θεότητας όπως δέχτηκαν με­ρικοί (Evans, Wace) αλλά υποδηλώνει κτίριο, πιθανότατα το ανάκτορο και τον ίδιο το βασιλικό οίκο των Μυκηνών που φυλάγουν τα λιοντάρια. Το σύνολο δηλαδή είναι κάτι αντίστοιχο προς τους μεταγενέστερους θυρεούς. Το ανά­γλυφο, χαμηλό και κάπως σχηματοποιημένο, έχει όμως έντονους πλαστικούς όγκους και, παρά τη συμμετρία της διάταξής του, μια ρωμαλέα φυσικότητα που εντυπωσιάζει τον επισκέπτη και συμβολίζει τη δύναμη και την επιβολή των ανάκτων των Μυκηνών.

Στο εσωτερικό της πύλης σχηματίζεται μικρή τετράγω­νη αυλή, που ήταν αρχικά στεγασμένη και περιορισμένη δεξιά από ένα ελεύθερο σκέλος τοίχου και αριστερά από το βράχο, σκεπασμένο και αυτόν με επένδυση από αμυγδα- λόπετρα, στην οποία αφέθηκε μια μικρή κόγχη που έχει ερμηνευτεί, ως φυλακείο, ή ως θέση για το σκυλοφύλακα της πύλης, είναι όμως ασφαλώς ιερό πύλης, όπως βρέθηκε και αλλού. Δεξιά από την αυλή υπάρχει ένα οικοδόμημα, κτισμένο πάνω στην εσωτερική όψη του τείχους, η λεγόμε­νη Σιταποθήκη, και ο ταφικός κύκλος Α, και κατ' ευθείαν εμπρός της η χτιστή ανάβαση προς την κορυφή του υψώ­ματος και προς το ανάκτορο, η Μεγάλη Αναβάθρα.·> Η ΣΙΤΑΠΟΘΗΚΗ. Το κτίριο, στενόχωρο και με την πρόσο­ψή του φανερά προσαρμοσμένη στον ταφικό κύκλο (μετα­γενέστερο δηλαδή από αυτόν) είναι λιθόκτιστο πάνω σε μια υποδομή από πέτρες και διατηρείται μόνο στο κατώγι, όπου βρέθηκαν μερικά πιθάρια με απανθρακωμένους σπόρους σταριού (από όπου του δόθηκε και το όνομα, αν και είναι πι­θανότερο ότι είχε σχέση με τη φρούρηση της πύλης) και στο ανώγι, που επικοινωνούσε προς την αποθήκη με εσωτερική

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

σκάλα, από την οποία σώθηκαν μόνο τα πρώτα δύο λίθινα σκαλοπάτια. Από τους πλινθότοιχους του επάνω πατώματος δεν διατηρήθηκε τίποτε στη θέση του. Στη ΒΑ του πλευρά, προς την αυλή της Πύλης των Λεόντων δηλαδή, έχει δύο πα­ράπλευρους στενούς διαδρόμους που οδηγούσαν στο ανώγι και που επεκτάθηκαν σε κάποια δεύτερη οικοδομική φάση με λοξά κτισμένες προσθήκες (φαίνεται καθαρά ο αρμός που σχηματίζουν με τον παλαιότερο τοίχο). Η Σιταποθή­κη κτίστηκε αργά και χρησιμοποιήθηκε ως τους χρόνους της τελικής καταστροφής της ακρόπολης, οπότε κάηκε. Η κεραμεική της, που χαρακτηρίζει την τελευταία περίοδο J του μυκηναϊκού πολιτισμού, και η κατηγορία γενικότερα ] στην οποία ανήκει ονομάστηκε κατηγορία της Σιταποθήκης (Granary Class).*► Κ λ ιμ α κ ο σ τ ά σ ιο . Μεταξύ της Σιταποθήκης και του εσωτερικού τοίχου της Πύλης των Λεόντων υπάρχει μι­κρός τετράπλευρος λιθόστρωτος χώρος, διαρρυθμισμένος σε κλιμακοστάσιο που οδηγούσε στην κορυφή του τείχους, και που βρέθηκε καταχωμένος από τα χαλάσματα της σκά­λας του και του γειτονικού του κτιρίου, με κεραμεική που συμπληρώνει τα ευρήματα της Σιταποθήκης. Σήμερα σώ­ζεται μόνο το λιθόστρωτο του δαπέδου. Τα διάφορα αρ­χιτεκτονικά κομμάτια που είναι ακουμπισμένα στο χώρο του δεν είναι δικά του αλλά ανήκουν σε κτίσματα των ελ­ληνιστικών χρόνων.*► Ο τ α φ ικ ο ς κ υ κ λ ο ς Α. Αρχικά, δηλαδή στο ι6ο αι. π.Χ., ήταν μια συστάδα μεγάλων λακκοειδών τάφων, αναμφίβο­λα βασιλικών, ανοιγμένων στην κατηφοριά του ανατολικού άκρου του μεσοελλαδικού νεκροταφείου των Μυκηνών και κλεισμένων μέσα σε ένα χαμηλό περίβολο από ξερο­λιθιά από τον οποίο διατηρήθηκε και είναι σήμερα ορατό ένα πολύ μικρό τμήμα. Όταν κτίστηκε η Πύλη των Λεό­ντων και το δυτικό τείχος, πολύ ψηλότερο φυσικά από το επίπεδο της παλαιάς επιφάνειας, οι τάφοι βρέθηκαν στο

3 6 —

cM YKH NEi

βάθος ενός μεγάλου τεχνητού κοιλώματος, δυσπρόσιτου και επικίνδυνου λόγω των νερών που θα μάζευε. Για να προσαρμοστεί στη στάθμη της εισόδου της ακρόπολης, κτίστηκε προς τον κατήφορο και πάνω στον παλαιό περί­βολο ένας ισχυρός επικλινής τοίχος με σκοπό να συγκρο­τήσει την επίχωση που σκέπασε τους τάφους και να δη­μιουργήσει τεχνητό ισόπεδο, και πάνω στην κορυφή του στήθηκαν όρθιες πλάκες από μαλακή πέτρα, αμμόλιθο και κογχυλιάτη, σε δύο κύκλους, τον ένα ι μ. περίπου μέσα από τον άλλο. Οι πλάκες ήταν ισοϋψείς και το κενό ανάμεσα στις δυο σειρές σκεπαζόταν με όμοιες οριζόντιες πλάκες πάνω σε μικρά ξύλινα δοκάρια (όπως φαίνονται σήμερα δίπλα στην είσοδο του κύκλου), σχηματίζοντας έτσι ένα κυκλικό, φαινομενικά συμπαγές θωρακείο. Στη Β. πλευρά, προς την Πύλη των Λεόντων, υπάρχει είσοδος με τριπλό κατώφλι, πλαισιωμένο από τις τετράγωνες απολήξεις των άκρων του κύκλου.

Ο περίβολος περιέχει 6 μεγάλους βασιλικούς λακκο- ειδείς τάφους (αριθμημένους I-VI) και μερικούς κοινούς, μικρούς και ρηχούς, που καταστράφηκαν κατά την ανα- σκαφή του Schliemann. Σώθηκε ένας μόνο που βρέθη­κε το 1956 από τον Παπαδημητρίου, μισοσκεπασμένος από τις πλάκες του θωρακείου. Από τους 6 τάφους ο Schliemann έσκαψε τους 5 και ο Σταματάκης τον έκτο, τον πλησιέστερο προς την είσοδο, πάνω από τη γωνία του οποίου περνάει η εσωτερική σειρά των πλακών του θω­ρακείου. Οι τάφοι ήταν οικογενειακοί και έχουν το σχή­μα μεγάλων τετράπλευρων λάκκων, διαστάσεων 3 μ· x 3,50 μ. (ο Π) μέχρι 4,50 μ. χ 6,40 μ. (ο IV). Στα πλευρά τους είχαν χαμηλούς ξερότοιχους όπου πατούσαν ορι­ζόντια δοκάρια που κρατούσαν τη στέγη του τάφου σε ύψος 0,75 μ. περίπου πάνω από το δάπεδο, στέγη από σχιστόπλακες ή από καλάμια και χόρτα, σκεπασμένα με στεγανό στρώμα από πηλό. Στο βάθος του λάκκου

— 37

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

έθαβαν τους νεκρούς και πάνω από τη στέγη γέμιζαν το σκάμμα και έστηναν για σημάδι μια όρθια λίθινη στήλη, άλλοτε ανάγλυφη και άλλοτε όχι. Κατόπιν ακολουθούσε νεκρόδειπνο, τα υπολείμματα του οποίου σκέπαζαν με λίγο χώμα. Για κάθε νέα ταφή έβγαζαν τη στήλη, αφαι- ρούσαν το γέμισμα και τη στέγη και κατόπιν τα ξανατοπο- θετούσαν. Μέσα στον τάφο μαζί με τους νεκρούς έβαζαν και διάφορα αντικείμενα, τα λεγόμενα κτερίσματα που στους τάφους του κύκλου Α ήταν ιδιαιτέρως άφθονα και εξαιρετικά πλούσια (είναι εκτεθειμένα στο Εθνικό Αρ­χαιολογικό Μουσείο Αθηνών). Τα κτερίσματα δείχνουν ότι οι νεκροί θάβονταν ντυμένοι και στολισμένοι, μερικοί σκεπασμένοι και με χρυσές προσωπίδες, που δείχνουν - όπως και μερικά άλλα αντικείμενα - επιφανειακές αι­γυπτιακές επιδράσεις. Ιδιαιτέρως αξιομνημόνευτα, εκτός από τις προσωπίδες, είναι τα χρυσά αγγεία και κοσμήμα­τα των τάφων, τα χάλκινα ξίφη με τις χρυσές και ελεφά­ντινες λαβές και τα εγχειρίδια με την ένθετη χρυσή και ασημένια διακόσμηση στις λεπίδες. Υπολογίστηκε ότι οι19 νεκροί του περιβόλου Α (οκτώ άνδρες, εννέα γυναίκες και δύο παιδιά) είχαν μαζί τους όχι λιγότερα από 15 κιλά χρυσάφι και πάνω στους τάφους είχαν στηθεί τουλάχι­στον 11 στήλες, που βρέθηκαν ολόκληρες ή σε κομμάτια. Είχαν όλες μετακινηθεί από τις αρχικές τους θέσεις ήδη όταν κτίστηκε ο νεότερος περίβολος του 13ου αι. π.Χ., ο σύγχρονος προς την Πύλη των Λεόντων και έτσι δεν είναι δυνατόν να αποδειχτεί (όπως υποστηρίχτηκε) αν οι ανά­γλυφες συνόδευαν τις ανδρικές ταφές και οι ακόσμητες τις γυναικείες. Τα ταφικά έθιμα, όπως διαπιστώθηκαν σ' αυτούς και σε όλους τους άλλους μυκηναϊκούς τάφους, δείχνουν ότι παρά τη μεγαλοπρέπεια της κτερίσεως και το σεβασμό προς τους τάφους δεν υπήρξε στα μυκηναϊκά χρόνια αφηρωισμός ή λατρεία των νεκρών.

Αμέσως νότια από τον ταφικό κύκλο υπάρχουν τα κα-

3 8 —

τάλοιπα δύο κτιρίων. Το πρώτο, κτισμένο σε χαμηλότερο επίπεδο από το άλλο έχει οδοντωτή πρόσοψη, προσαρ­μοσμένη στην καμπύλη του τοίχου που κρατάει τον περί­βολο, είναι δηλαδή νεότερο απ' αυτόν. Διατηρούνται μο­νάχα δύο χώροι με διάδρομο ανάμεσά τους και με γερούς τοίχους από ξερολιθιά αλειμμένους με αχυρολάσπη. Ο Schliemann που το έσκαψε θεώρησε ότι ήταν τμήμα από το ανάκτορο του Αγαμέμνονος. Δεν έχει όμως καμιά σχέση με το ανάκτορο των Μυκηνών αλλά είναι το κατώγι ενός μικρού οικοδομήματος, που καταστράφηκε συγχρόνως με τη Σιταποθήκη και που βρέθηκε να περιέχει τα κομ­μάτια ενός μεγάλου κρατήρα των τελευταίων μυκηναϊκών χρόνων με παράσταση πολεμιστών (Εθνικό Αρχαιολογι­κό Μουσείο Αθηνών) που έδωσε το όνομά του στο σπίτι (Κτίριο του κρατήρα των πολεμιστών). Ψηλότερα, πάνω σε μια προέκταση του αναλήμματος του ταφικού περιβόλου βρίσκονται τα κακοδιατηρημένα λείψανα των τοίχων ενός άλλου οικοδομήματος, του Κτιρίου της Αναβάθρας, που ονομάστηκε έτσι γιατί είχε κτιστεί στα πόδια της λεγάμε­νης Μικρής Αναβάθρας (βλ. παρακάτω). Διακρίνεται με δυσκολία ένα μεγαροειδές διαμέρισμα και δίπλα του τρεις μικρότεροι χώροι, ίσως αποθήκες. Ανάμεσα στα χαλάσμα- τά του βρέθηκε και η τοιχογραφία των «γυναικών στο πα­ράθυρο» (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών).*> Η Μ ε γ ά λ η Α ν α β α θ ρ α . Επιστρέφοντας στην εσωτε­ρική αυλή της Πύλης των Λεόντων, ο επισκέπτης βρίσκε­ται σε ένα στενό υπαίθριο χώρο που ορίζεται δεξιά από τη Σιταποθήκη και τον ταφικό κύκλο και αριστερά από ένα λοξό τοίχο, που συγκροτεί μια στενή ταράτσα κατά μήκος του απόκρημνου βράχου και διακόπτεται από μερικά σκα­λοπάτια (σύγχρονα τοποθετημένα στη θέση των αρχαίων) που οδηγούν στο τείχος πάνω από την Πύλη των Λεόντων. Κατ’ ευθείαν εμπρός του, στον άξονα της Πύλης, υψώνεται η Μεγάλη Αναβάθρα, μια κτιστή ανάβαση προσαρμοσμέ­

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

νη στην πλαγιά του βράχου, που αποτελεί την αρχή της ανόδου προς το ανάκτορο. Κτισμένη κατά τον κυκλώπειο τρόπο, με χαμηλό στηθαίο προς τα δεξιά και με κλίση σχε­δόν 20% ήταν κατάλληλη μόνο για πεζούς. Ο κανονικός ισοδομικός τοίχος που κρύβει το βράχο αριστερά είναι ελληνιστικός, πατάει όμως σε παλαιότερο, μυκηναϊκό, που συνεχιζόταν προς τα πάνω με πλίθρες και ξυλοδεσιά. Αρχικά η Αναβάθρα ήταν λιγότερο απότομη και πιο στε­νή, αφήνοντας ανάμεσά της και στο θωρακείο του κύκλου πέρασμα προς τα σπίτια. Λίγο πριν από το 1200 π.Χ., όμως, το πλάτος της αυξήθηκε τόσο, που το θεμέλιό της πάτησε σε μια-δυο από τις πλάκες του θωρακείου και έκλεισε το πέρασμα. Για να εξασφαλιστεί η επικοινωνία με την πε­ριοχή προς Ν. του κύκλου, κτίστηκε στην προέκταση της Αναβάθρας μια άλλη, μικρότερη, η Μικρή Αναβάθρα, που οδηγούσε από την κορυφή της Μεγάλης στο επίπεδο των κτιρίων. Ο χώρος επικοινωνίας ανάμεσα στις δύο Αναβά- θρες κατασκάφηκε και παραμορφώθηκε αργότερα, στους ελληνιστικούς χρόνους, από μια σειρά δωμάτια, των οποί­ων τα θεμέλια διακρίνονται και σήμερα.

Από την κορυφή της Μεγάλης Αναβάθρας απλώνεται στο βλέμμα του επισκέπτη ολόκληρη σειρά από οικοδο­μήματα, κτισμένα στην κατηφορική πλαγιά του υψώμα­τος και κατά μήκος του τείχους, μέχρι την όχθη του Χά- βου. Το πρώτο, αμέσως μετά το κτίριο του κρατήρα των πολεμιστών, είναι το λεγόμενο Νότιο Κτίριο (επειδή για ένα διάστημα ήταν το νοτιότερο από όσα είχαν ανασκαφεί στην περιοχή εκείνη) και συνεχόμενα προς αυτό είναι με­ρικά δωμάτια που ονομάστηκαν Κτίριο της ακροπόλεως (Citadel House) που είναι όμως απλώς συνέχεια του νοτίου κτιρίου. Πολλοί από τους τοίχους τους, κτισμένοι από πλί­θρες, διατηρήθηκαν χάρη στην πυρκαγιά που κατέστρεψε το κτίριο και έψησε τις πλίθρες, μεταβάλλοντάς τις σε τού­βλα, που σώζουν και τα ίχνη της ξυλοδεσιάς με την οποία

4 0 —

cM YKH NEi

ήταν ενισχυμένες. Μετά το νότιο κτίριο ακολουθεί, ανά­μεσα σε ένα πομπικό δρόμο κατά μήκος της πλαγιάς και στο τείχος, το σύμπλεγμα των ιερών της ακρόπολης των Μυκηνών. Ο δρόμος αρχίζει με μια σειρά από σκαλοπάτια, περνάει από ένα μεγαλοπρεπές κατώφλι (μισοσκεπασμένο τώρα από μεταγενέστερο ελληνιστικό τοίχο) δηλαδή από μια πόρτα (πράγμα που σημαίνει ότι αρχικά ήταν στεγα­σμένο) και κατεβαίνει, κάνοντας στροφή, σε ένα χώρο που έχει στην είσοδό του το θεμέλιο ενός τετράγωνο βωμού και στο εσωτερικό του μια μεγάλη πλατιά πέτρα (λίθο θυσιών) και πίσω της πεταλόσχημη εστία από κονίαμα (τώρα σκε­πασμένη για να προστατευτεί από τη φθορά). Πίσω από την εστία υπάρχει μικρό τετράγωνο δωμάτιο, προφανώς το άδυτο του ναού. Χαμηλότερα από το ναό υπάρχει άλλο κτίριο, το λεγόμενο Κτίριο Τσούντα (από τον ανασκαφέα του) που συνίσταται σε μια αυλή, ένα διαμέρισμα ισόγειο χωρισμένο σε πρόδομο και δόμο και μια σειρά κατώγια, προς τα οποία οδηγεί λίθινη σκάλα. Μπροστά από το κτί­ριο Τσούντα είναι ο Ναός των ειδώλων (που ονομάστηκε από τα πήλινα είδωλα χθόνιων θεοτήτων και φιδιών που περιείχε, τώρα εκτεθειμένων στο Μουσείο Ναυπλίου) στε­γασμένος για να μη καταστρέφεται, και χαμηλότερα ως το τείχος, άλλο σύμπλεγμα δωματίων, που είχαν τοιχογραφίες με παραστάσεις θεοτήτων (Μουσείο Ναυπλίου). Μπροστά τους υπάρχει αυλή, με στρογγυλό υπαίθριο βωμό αλειμ­μένο με κίτρινο πηλό. Το σύμπλεγμα των ιερών χωρίζεται από τα κτίρια προς νότον του με λιθόκτιστη σκάλα δίπλα σε ανοικτό οχετό που κατεβαίνει προς το τείχος, το οποίο σ' αυτό το σημείο έχει επισκευαστεί στην ελληνιστική πε­ρίοδο όπου ανήκει η εξωτερική πολυγωνική όψη του και η διαμόρφωση της κορυφής του σε επίπεδη ταράτσα με μικρή δεξαμενή κτισμένη στο εσωτερικό της. Από εκεί και πέρα τα κτίρια διαδέχονται το ένα το άλλο, χωρισμένα μεταξύ τους προς τον κατήφορο με σκάλες και με οχετούς,

— 41

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

ανοικτούς ή σκεπασμένους κάτω από τα σκαλοπάτια, και κατά επίπεδα από στενά, λίγο-πολύ ευθύγραμμα περάσμα­τα. Σε ένα από αυτά, το πλησιέστερο στο κτίριο Τσούντα και στο τείχος, βρέθηκαν οι θαυμάσιες τοιχογραφίες της Μυκηναίας και των μεγάλων οκτώσχημων ασπίδων, που βρίσκονται στη μυκηναϊκή αίθουσα του Εθνικού Αρχαιο­λογικού Μουσείου Αθηνών.

Το ανηφορικό μονοπάτι που οδηγεί από την κορυφή της Αναβάθρας στο ανάκτορο, περνώντας ανάμεσα από τοίχους και θεμέλια κτισμάτων που ανήκουν ως επί το πλείστον στους ελληνιστικούς χρόνους, είναι σύγχρονο. Η μυκηναϊκή άνοδος δεν άφησε αναγνωρίσιμα ίχνη. Η διαμόρφωση του βράχου είναι τέτοια που δεν μπορεί η διαδρομή της να ήταν πολύ διαφορετική, το τέρμα της όμως (που σήμερα καταλήγει στο πλάι του προπύλου του ανακτόρου) ήταν ασφαλώς αλλού. Πιθανότατα διακλαδι- ζόταν σε δύο σκέλη που κατέληγαν στις δύο εισόδους του ανακτόρου, τη βόρεια και τη νότια. μ Το ΑΝΑΚΤΟΡΟ. Κτισμένο σε διάφορα επίπεδα στην κορυφή του υψώματος, το ανακτορικό συγκρότημα των Μυκηνών είναι θεμελιωμένο πάνω σε εκτεταμένα τεχνητά ισόπεδα, που συγκροτούνται από ογκώδη κυκλώπεια ανα­λήμματα. Το βόρειο έχει τη μορφή που του δόθηκε αργότε­ρα, στους ιστορικούς χρόνους. Το δυτικό και το νότιο όμως διατηρούν (αναστηλωμένα) την αρχική τους διαμόρφωση. Άλλα ανάλογα ισόπεδα υποβάσταζαν την ανατολική πτέ­ρυγα του ανακτόρου, πάνω από τον Χάβο.

Αρχικά το ανάκτορο χωριζόταν σε τρία επάλληλα τμή­ματα. Το ψηλότερο, στην κορυφή, καταστράφηκε και σκε­πάστηκε εντελώς από τα θεμέλια του αρχαϊκού και κατόπιν του ελληνιστικού ναού, που διατηρούνται στη θέση τους μαζί με μερικά σκόρπια αρχιτεκτονικά μέλη. Από τα μυ­κηναϊκά κτίσματα, που ήταν καθώς φαίνεται τα διαμερί­σματα κατοικήσεως, δεν υπάρχουν πια παρά ελάχιστα και

4 2 —

cMYKHNEX

δυσδιάκριτα ίχνη. Το μεσαίο τμήμα, μακρόστενο, ανάμεσα σε δυο διαδρόμους (τον «βόρειο» και τον «νότιο»), επίσης κατασκαμμένο και κατεστραμμένο, είχε κατά το μεγαλύ­τερο μέρος του τη μορφή ταράτσας που έβλεπε προς Ν., πάνω από το τρίτο και χαμηλότερο. Τούτο περιλάμβανε τα επίσημα διαμερίσματα, και διατηρήθηκε αρκετά, παρ' όλη τη μεγάλη πυρκαγιά που το κατέστρεφε, ώστε να δείχνει καθαρά την εσωτερική του διαίρεση και τις λεπτομέρειες της κατασκευής του και να δίνει στον επισκέπτη μια ζω­ηρή εικόνα της απλοχωριάς και της μεγαλοπρέπειας της μυκηναϊκής ανακτορικής αρχιτεκτονικής.

Η είσοδος προς το ανάκτορο βρισκόταν στη ΒΔ του γωνία, εκεί όπου καταλήγει η σημερινή ανάβαση. Ήταν διαρρυθμισμένη σε πρόπυλο με το δάπεδό του πολύ ψη­λότερα από τη σημερινή επιφάνεια. Το πρόπυλο είχε ένα κεντρικό πέρασμα και δύο κολόνες στον άξονά του, με τις βάσεις τους αναστηλωμένες τώρα στην αρχική τους στάθμη. Προς Β. έβλεπε σε μια μικρή βαθμιδωτή τα­ράτσα, στην οποία κατέληγαν η αναβάθρα και η σκάλα, που αποτελούσαν την παλιά άνοδο προς το ανάκτορο, και περνούσαν, προτού φθάσουν στο πρόπυλο, εμπρός από ένα φυλακείο, αποτελούμενο από δύο δωμάτια κτισμέ­να στα πόδια του βορείου αναλήμματος του ανακτόρου. Από την αρχική αυτή βόρεια άνοδο, προσαρμοσμένη στο σχηματισμό της πλαγιάς, διατηρούνται σήμερα λίγα σκαλοπάτια μέσα σε μια σχισμή του βράχου (που δια­κόπτονται προς τα κάτω από ένα ελληνιστικό τοίχο) και κομμάτια των αναλημμάτων που στήριζαν την ανάβαση προς το πρόπυλο. Διατηρούνται επίσης, χαμηλά κοντά στο τείχος, και μερικά ίχνη που δείχνουν ότι η αρχή της ανόδου ήταν στραμμένη προς Δ., προς την κύρια είσοδο της ακρόπολης δηλαδή, και ότι αργότερα, όταν κτίστηκε η βόρεια πύλη, διαμορφώθηκε έτσι, ώστε να βλέπει και προς αυτήν.

— 4 3

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

Ανεβαίνοντας από τη σκάλα και την αναβάθρα και δια­σχίζοντας το πρόπυλο, ο αρχαίος επισκέπτης έβγαινε σε ένα στενό δρόμο κατά μήκος του δυτικού αναλημματικού τοί­χου, από όπου μπορούσε, στρίβοντας αριστερά, να ακολου­θήσει το βόρειο διάδρομο του ανακτόρου και να φθάσει κατ' ευθείαν στα διαμερίσματα της κορυφής ή να προχωρήσει λίγο και να φτάσει στο σημείο όπου σήμερα διατηρείται ένα μεγάλο κατώφλι από αμυγδαλόπετρα και ίχνη δύο πλευρι­κών τοίχων που το πλαισιώνουν και που σχημάτιζαν το λε­γόμενο δυτικό πυλώνα (Western Portal). Από εκεί, ακολου­θώντας το νότιο διάδρομο, κατέληγε σε ένα στενό θάλαμο με κτιστά θρανία στους τοίχους και με κλιμακοστάσιο που οδηγούσε στα ψηλότερα διαμερίσματα. Σ' αυτά ανήκει και ένα δωμάτιο, από το οποίο διατηρήθηκε μόνο μία γωνία με ίχνη από κόκκινο κονίαμα στο δάπεδο, που έχει ταυτιστεί στη φαντασία των περιηγητών με το λουτρό όπου δολοφο­νήθηκε ο Αγαμέμνων. Εάν όμως έστριβε αμέσως μετά τον πυλώνα προς τα δεξιά και προχωρούσε σε ένα στενό και κοντό πέρασμα, έβγαινε κατ' ευθείαν στη μεγάλη αυλή του ανακτόρου, τετράγωνη (15 μ. χ 12 μ.), της οποίας το δάπεδο ήταν από κονίαμα με πολύχρωμη διακόσμηση (τώρα σκε­πασμένο). Προς Β. η αυλή ορίζεται από ένα τοίχο κτισμένο με κανονικούς κυβόλιθους δεμένους αρχικά με ξυλοδεσιά (που κάηκε και αφανίστηκε) και αλειμμένο με κονίαμα που δεν διατηρήθηκε. Προς Ν. υπήρχε ένα χαμηλό στηθαίο που άφηνε ανοικτή τη θέα προς την αργολική πεδιάδα, προς Δ. ένα σύμπλεγμα δωματίων και προς Α. το μεγάλο μέγαρο του ανακτόρου, από το οποίο το ΝΔ τμήμα είχε γκρεμιστεί μαζί με το αντίστοιχο κομμάτι του αναλήμματος και του τεί­χους στον Χάβο και είναι τώρα αναστηλωμένο.

Το μέγαρο αποτελείται από την αίθουσα, τον πρόδομο και το δόμο. Η αίθουσα έχει τη μορφή ρηχής στοάς, δια­στάσεων 3,85 μ. χ 11,50 μ., ανοικτής προς την αυλή, με δυο κολόνες στην πρόσοψη και δάπεδο από πλάκες γυψολί­

44 —

JVIYKHNEZ

θου, με μικρή δίοδο αριστερά προς το θάλαμο με τα θρανία και το κλιμακοστάσιο και μεγάλη μονόφυλλη πόρτα προς τον πρόδομο, από την οποία διατηρήθηκε το μονοκόμμα­το κατώφλι από αμυγδαλόπετρα, που έχει στις άκρες του μικρές τετράγωνες υποδοχές για τα δοκάρια των ξύλινων παραστάδων. Ο πρόδομος, 4,30 μ. x 11,50 μ., είχε δάπεδο από ζωγραφισμένο κονίαμα, πλαισιωμένο γύρω γύρω με γυψόλιθο, και πόρτα προς το μέγαρο, όμοια με την προ­ηγούμενη αλλά χωρίς θυρόφυλλα, που έκλεινε ίσως με παραπέτασμα. Ο δόμος, τετράγωνος (12,96 μ. x 11,50 μ.), ήταν το κύριο διαμέρισμα του ανακτόρου, η αίθουσα του θρόνου. Το δάπεδό του ήταν και αυτό από ζωγραφισμένο κονίαμα με γυψόπλακες στις τέσσερις πλευρές, οι τοίχοι ήταν διακοσμημένοι με τοιχογραφίες (Εθνικό Αρχαιολο­γικό Μουσείο Αθηνών) και στο κέντρο του υπήρχε μεγάλη στρογγυλή κτιστή εστία, διαμέτρου 3,70 μ. (τώρα σκεπα­σμένη για να μη καταστρέφεται), της οποίας η επιφάνεια από ζωγραφισμένο κονίαμα είχα ανανεωθεί δέκα φορές χωρίς να αλλάξει η διακόσμησή της από φλόγες και σπεί­ρες. Γύρω από την εστία τέσσερις ξύλινες κολόνες με χάλ­κινη επένδυση κρατούσαν την οροφή (σώθηκαν οι λίθινες βάσεις τους, από τις οποίες η μία, η ΝΔ, είχε πέσει στον Χάβο και ξανατοποθετήθηκε στη θέση της). Κατ' αναλογία προς τα μέγαρα των άλλων μυκηναϊκών ανακτόρων, πρέ­πει στη μέση της νότιας πλευράς να υπήρχε ο θρόνος, που δεν σώθηκε. Αντίκρυ στο μέγαρο, στη δυτική πλευρά της αυλής, βρίσκεται τετράγωνο δωμάτιο με δύο παράπλευ­ρες πόρτες προς ένα προαύλιο που επικοινωνούσε με την αυλή και με το μεγάλο κλιμακοστάσιο του ανακτόρου. Η υποδομή του προαυλίου έχει σκεπάσει, στο σημείο αυτό, το κατώγι ενός παλαιότερου ανακτόρου, το λεγόμενο υπό­γειο τον πεσσού (Pillar Basement). Το μεγάλο κλιμακο­στάσιο (κλειστό σήμερα για τους επισκέπτες) αποτελεί τη δεύτερη, μεταγενέστερη και επίσημη πρόσβαση προς

— 4 5

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

το ανάκτορο, στο οποίο προσκτίστηκε εκ των υστέρων. Ήταν ένα τετράπλευρο κτίσμα που στέγαζε μια άνετη και μεγαλοπρεπή σκάλα σε δύο πτέρυγες, τη μία λίθινη, που σώζεται, και την άλλη, την ψηλότερη, ξύλινη, που χάθηκε. Η ξύλινη πτέρυγα, ανεβαίνοντας αντίστροφα προς τη λίθι­νη, έφτανε σε ένα κεφαλόσκαλο που περνούσε πάνω από την αρχή της σκάλας και οδηγούσε στο προαύλιο του τε­τράγωνου δωματίου. Ο επισκέπτης του ανακτόρου δηλαδή που ανέβαινε τη σκάλα κατέληγε στην αυλή του μεγάρου, περνώντας από το γειτονικό της προαύλιο. Αυτό στηρίζει την εκδοχή (Τσούντας, Μυλωνάς) ότι το τετράγωνο δω­μάτιο και ο χώρος προς Δ. του (του οποίου οι τοίχοι μόλις διατηρούνται) ήταν ξενώνας για τους επίσημους επισκέ­πτες του άνακτος και όχι η αίθουσα του θρόνου (όπως είχε υποθέσει ο Wace), η οποία βρισκόταν χωρίς αμφιβολία στο δόμο του μεγάρου.

Ανατολικά από τα σωζόμενα λείψανα του μυκηναϊκού ανακτόρου και το κρηπίδωμα του ελληνιστικού ναού (στην κατασκευή του οποίου έχουν χρησιμοποιηθεί διάφορα πα­λαιότερα υλικά) η κορυφή του υψώματος παρουσιάζεται σήμερα γυμνή, χωρίς επίχωση και χωρίς οικοδομικά κα­τάλοιπα. Η προσεκτική της έρευνα όμως έδειξε ότι ήταν και αυτή διαρρυθμισμένη σε επάλληλες ταράτσες, που κατέβαιναν προς την όχθη του Χάβου και προς το τείχος και που βάσταζαν την ανατολική πτέρυγα του ανακτόρου, χωρισμένη από το υπόλοιπο συγκρότημα με ένα καμπύλο διάδρομο. Από αυτή σώζονται σήμερα τα χαμηλότερα κτί­ρια, εν μέρει κατεστραμμένα και αλλοιωμένα από τα σπίτια της ελληνιστικής κώμης του 3ου αι. π.Χ. Το πρώτο που συ­ναντά ο επισκέπτης δεξιά κατεβαίνοντας από την κορυφή είναι ένα τετράγωνο κτίριο (28 μ. χ 30 μ.), αποτελούμενο από δύο σειρές δωματίων σε δύο διαφορετικά επίπεδα, χω­ρισμένες με μια μακρόστενη αυλή πλαισιωμένη από δύο διαδρόμους. Καθώς δείχνουν μερικά σκαλοπάτια, υπήρχε

46 —

σκάλα που οδηγούσε στο δεύτερο πάτωμα πάνω από τη χαμηλότερη ανατολική πτέρυγα. Η είσοδος, στη ΒΔ γωνία, καταστράφηκε τελείως από τα ελληνιστικά θεμέλια που δι­ακρίνονται εύκολα, γιατί έχουν προσανατολισμό λοξό προς τους μυκηναϊκούς τοίχους. Τα ευρήματα της ανασκαφής του 1965 έδειξαν ότι το κτίριο ήταν το Εργαστήριο των καλ­λιτεχνών και των τεχνιτών που εργάζονταν για λογαριασμό του άνακτα. Ανάμεσα στο εργαστήριο και στο ανατολικό κυ­κλώπειο τείχος υπάρχει ένα άλλο οικοδόμημα με κεντρική αυλή, περιστοιχισμένη από κοινοστοιχίες, που ονομάστηκε γι' αυτό το λόγο Κτίριο των κιόνων (House of Colums) το οποίο επικοινωνούσε με το εργαστήριο και ανήκε και αυτό στο ανάκτορο. Σώζονται μόνο τα κατώγια του και τα θεμέλια του ισογείου, που τα διασχίζει λοξά και τα παραμορφώνει ένας ελληνιστικός τοίχος. Διακρίνονται όμως καθαρά στην είσοδό του δύο βάσεις παραστάδων από αμυγδαλόπετρα (η μία έχει το ίχνος του πριονιού με το οποίο είχαν αρχίσει να την τετραγωνίζουν) και το πλατύ κατώφλι της εξωτερι­κής πόρτας. Διασχίζοντάς την, ακολουθεί κανείς ένα στε­νό διάδρομο που καταλήγει στην κεντρική αυλή, προς τη βορεινή πλευρά της οποίας ανοίγει ένα μεγάλο τετράγωνο μεγαροειδές διαμέρισμα, που διαιρέθηκε αργότερα σε μι­κρότερους χώρους. Αντίκρυ του σώζονται οι υπόγειες απο­θήκες, όπου βρέθηκε μία από τις ελάχιστες ενεπίγραφες μυκηναϊκές πινακίδες της ακρόπολης των Μυκηνών. Το κτίριο των κιόνων ήταν το κυριότερο κτίσμα της ανακτορι­κής αυτής πτέρυγας, η χρήση του όμως δεν είναι δυνατόν να καθοριστεί με πλήρη βεβαιότητα.

Η είσοδός του βλέπει σε μια μικρή τριγωνική πλατεία, απογυμνωμένη σήμερα μέχρι την επιφάνεια του βράχου, που πλαισιώνεται από άλλα δύο κτίρια. Το ένα, ακουμπι­σμένο στην εσωτερική όψη του ανατολικού κυκλώπειου τείχους (Κτίριο Δ) είχε στην πρόσοψή του εξώστη, τον οποίο διασχίζει κτιστός αγωγός για τα νερά, σκεπασμένος

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

με πλάκες. Το άλλο (Κτίριο Γ) είναι κτισμένο κατά μήκος του βόρειου τείχους, από το οποίο χωρίζεται με στενό πέ­ρασμα. Σώζονται και τα δύο μόνο στα κατώγια και δεν είναι φανερό σε τι χρησίμευαν. Όπως το ανάκτορο, και διάφο­ρα άλλα κτίρια των Μυκηνών καταστράφηκαν από πυρ­καγιά κατά το 1200 π.Χ., κατόπιν όμως επισκευάστηκαν και εξακολούθησαν να χρησιμοποιούνται ως την οριστική εγκατάλειψη της ακρόπολης.

Περνώντας ανάμεσα από τα κτίρια Γ και Δ και κατε­βαίνοντας το βράχο, το σημερινό μονοπάτι οδηγεί στη ΒΑ επέκταση, την τελευταία προσθήκη στην οχύρωση του υψώματος, που έγινε στα τέλη του 12ου αι. π.Χ. όχι για να αυξήσει την οχυρωμένη επιφάνεια αλλά για να εξασφαλί­σει το συνεχή εφοδιασμό της ακρόπολης σε νερό. Πηγές νερού υπάρχουν - και σήμερα ακόμη - στους λόφους προς Α. της ακρόπολης, και το να διοχετεύσουν το νερό με αγω­γούς ως τους πρόποδες του υψώματος δεν ήταν δύσκολο, ο σκληρός βράχος όμως, που δεν μπορούσε να κοπεί, δεν επέτρεπε την κατασκευή δεξαμενής μέσα στην οχυρωμένη περιοχή. Το μόνο σημείο κατάλληλο για την κατασκευή υπόγειας κρήνης σε αρκετό βάθος (περίπου 18 μ.), ώστε να είναι απρόσβλητη, ήταν μια σχισμή στο βράχο ακριβώς έξω από τη ΒΑ γωνία του παλαιού τείχους. Έπρεπε όμως η αρχή της καθόδου προς την κρήνη να περιληφθεί στην οχύρωση, και γΓ αυτό κτίστηκε η ΒΑ επέκταση, που προ­σαρμόστηκε, όπως εν γένει το τείχος, στο σχηματισμό του βράχου και περιέλαβε ένα μικρό πλάτωμα που είχε μείνει ως τότε ανοχύρωτο. Η κάθοδος προς την κρήνη διασχίζει λοξά το τείχος της νεότερης αυτής προσθήκης και κατεβαί­νει, στεγασμένη με εκφορική καμάρα, σε μια κυκλώπεια πορτοσιά, της οποίας το ανώφλι, ραγισμένο στην αριστερή του άκρη, υποστηρίχτηκε με ένα μονολιθικό πεσσό. Ακο­λουθεί πλατύσκαλο και κατόπιν η υπόλοιπη κάθοδος σε δύο τμήματα. Το δεύτερο, με επάλειψη από υδραυλικό

48 —

JtiYKHNEZ

κ< >νίαμα στα τοιχώματα, καταλήγει στην υπόγεια δεξαμε­νή, όπου ο σωληνωτός αγωγός έφερνε το νερό της πηγής. (Μετά την πορτοσιά η κάθοδος είναι σκοτεινή και ο επι- οκέπτης χρειάζεται να έχει μαζί του κάποιο φως).

Το τείχος της ΒΑ επέκτασης, κυκλώπειο και αυτό με ι λληνιστική επισκευή προστέθηκε στο παλαιότερο έτσι, 11 μ ιτε να μείνουν εμφανείς αρμοί στα σημεία της επαφής. Σ r( > νότιο άκρο, μάλιστα, οι χαμηλότεροι δόμοι του παλαιο­ί Γ·( >ου τείχους συνεχίζονται αρκετά στο εσωτερικό της επέ­κτασης. Σε δύο σημεία, στη βόρεια και τη νότια πλευρά, υπάρχουν καμαροσκέπαστα ανοίγματα που διασχίζουν το 11 ϊχος. Το νότιο, το μεγαλύτερο, θεωρήθηκε μυστική έξο- δ<>ς αιφνιδιασμού (Sally Port) είναι, όμως, ορατό από πολύ |κ ικριά και οδηγούσε σε μια εξωτερική ταράτσα πάνω από ι ην όχθη του Χάβου. Το βόρειο, λοξό, στενό και χαμηλό, η< >υ είχε θεωρηθεί από πολλούς υπόνομος, ήταν έξοδος προς την πλευρά του νερού και της Βόρειας Πύλης. Τα δυο ανοίγματα διευκόλυναν πολύ την επικοινωνία με την κι ριοχή προς Α. της ακρόπολης και έφραζαν εύκολα σε κ ι ρίπτωση πολιορκίας.

Στο εσωτερικό της ΒΑ επέκτασης βρέθηκαν τα θεμέλια δύο μυκηναϊκών κτιρίων (Κτίρια Α και Β) και δίπλα στο βόρειο ι ικέλος του τείχους μια στρογγυλή ελληνιστική δεξαμενή.

Επιστρέφοντας από τη ΒΑ επέκταση και διασχίζοντας11 ιν τριγωνική πλατεία, ο επισκέπτης μπορεί τώρα να προ­χωρήσει κατά μήκος του βόρειου τείχους, ακολουθώντας ένα χαλικόστρωτο δρομίσκο που περνά εμπρός από μια ι ιπρά δωματίων στηριγμένων στην απότομη πλαγιά του βράχου, που αποτελεί τον πίσω τοίχο τους. Τα δωμάτια αυτά, σήμερα περιφραγμένα με συρματόπλεγμα, ήταν διώροφα και καταστράφηκαν τελείως από πυρκαγιά. Στα ιαιτώγια, τα μόνα που διατηρήθηκαν, βρέθηκαν στημένα μερικά πιθάρια (στις θέσεις των πολύ κατεστραμμένων ιοποθετήθηκαν τώρα άλλα, εντελώς όμοια, συγκολλημέ-

— 49

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

να, που είχαν βρεθεί κατά καιρούς σε διάφορα σημεία της ακρόπολης). Η αποθήκη βρίσκεται πάνω από τη Βόρεια Πύλη προς την οποία κατεβαίνει κανείς από μια κλιμακωτή κάθοδο που μόλις διατηρείται και που έχει συμπληρωθεί με σύγχρονα σκαλοπάτια.

Βόρεια Πύλη. Η Βόρεια Πύλη κτίστηκε κατά πιστή απομίμηση της Πύλης των Λεόντων σε ένα άνοιγμα που κόπηκε επίτηδες στο βόρειο τείχος. Από τη μια πλευ­ρά οικοδομήθηκε με αμυγδαλόπετρα ένας προμαχώνας μήκους 6,54 μ· και πλάτους 3,25 μ·, παράλληλος προς το αντικρυνό παλιό σκέλος του τείχους. Μεταξύ τους σχη­ματίστηκε στενή πρόσβαση, πλάτους 2,30 μ., όμοια προς την εξωτερική αυλή της Πύλης των Λεόντων και στο βάθος της κτίστηκε η πύλη, της οποίας το θύρωμα αποτελείται και αυτό από τέσσερις κροκαλοπαγείς μονόλιθους. Στο κα­τώφλι και στο υπέρθυρο είναι σκαμμένες οι υποδοχές για τους στρόφιγγες των δύο ξύλινων θυρόφυλλων (τα οποία έχουν αναπαρασταθεί και τοποθετηθεί στη θέση τους από την Υπηρεσία Αναστηλώσεως) και στα πλευρά των παρα- στάδων υπάρχουν οι δύο οπές για την ξύλινη αμπάρα που κρατούσε κλειστά τα θυρόφυλλα. Η μόνη διαφορά από την Πύλη των Λεόντων είναι ότι πάνω από το υπέρθυρο αντί για κουφιστικό τρίγωνο είναι τοποθετημένες δύο πλάκες από αμυγδαλόπετρα με κενό μεταξύ τους (πράγμα που το ελαφρύνει ήδη σημαντικά) και που έχουν την κάτω επιφά- νειά τους ελαφρότατα κοιλασμένη έτσι, ώστε να πατούν μόνο στις άκρες του, τις υποστηριγμένες από τις παραστά- δες. Στο εσωτερικό της πύλης, αριστερά, υπάρχει και εδώ μια κόγχη-ιερό, πάνω από το οποίο περνάει η σκάλα που φέρνει στην αποθήκη και τη ΒΑ επέκταση. Προσπερνώ­ντας την κόγχη, προχωρεί κανείς έχοντας δεξιά το βόρειο τείχος και αριστερά σειρά από αναλήμματα, διασχίζει ένα σχετικά στενό πέρασμα (που διακόπτεται κάθε τόσο από ελληνιστικούς τοίχους) και φτάνει στην αρχή της βόρειας

5 0 -

ζΜΥΚΗΝΕΖ

ιινόδου προς το ανάκτορο και στο δρόμο που την συνέδεε |ιγ την Πύλη των Λεόντων. Δεξιά από το δρόμο αυτό και μέσα σε πυκνά συμπλέγματα από τοίχους και χώρους, που rivui ως επί το πλείστον ερείπια της ελληνιστικής κώμης, υπάρχει κοντά στο βόρειο τείχος ένα ακόμη μυκηναϊκό κτίριο, το Κτίριο Μ, που είχε τέσσερα δωμάτια στο ισόγειο κιιι την αρχή μιας σκάλας πολύ περιποιημένης κατασκευ­ής (6 σκαλοπάτια από αμμόλιθο) που οδηγούσε στο ανώ­γι. Η είσοδος του ισογείου βρίσκεται στη ΝΔ γωνία του κηρίου και προστατεύεται από διπλό θυρωρείο. Το κτίριο rival θεμελιωμένο πάνω σε τεχνητό ισόπεδο, που χωρί- I'rrai από το βόρειο τείχος με στενό και βαθύ διάδρομο. Μι μ ν ανατολική άκρη του διαδρόμου υπήρχε σύμπλεγμα urn ιθηκευτικών χώρων, από τους οποίους τρεις (που μόλις ίίκ ικρίνονται τώρα) ήταν κτισμένοι μέσα στον πυρήνα του ιι ίχους. Δίπλα τους, στην προέκταση ενός δρόμου που ιι 11 >νούσε εμπρός από το κτίριο Μ, υπάρχει άλλος ένας τέ-...... χώρος, μικρότερος, με εκφορική στέγαση και διπλόι >χι τό κάτω από το δάπεδό του, που παραλληλίζεται από μιμικούς προς τις σύριγγες της Τίρυνθας.

Ι Ιάνω και αριστερά από την Πόλη των Λεόντων υπάρ- χι >υν τα κατώγια-αποθήκες τριών κτιρίων. Το ένα, μεγάλο κιιι τετράγωνο (Κτίριο Ν) περιβάλλεται από στενά περάσμα-111 κάτω από τα οποία περνάνε λιθόχτιστοι αγωγοί. Τα άλλα /μ* ι, χωρισμένα στο βόρειο τμήμα τους με μεσοτοιχία, έχουν 11 κι ι νόνιστες αυλές προς το τείχος. Όλα δείχνουν φανερά τα Ι χ νιι του σεισμού που κατέστρεψε τις Μυκήνες στα τέλη του ΐ Λ<>υ αι. π.Χ. Στους ελληνιστικούς χρόνους τα ερείπιά τους ι ικιττάστηκαν από κατοικίες, από τις οποίες διατηρήθηκε μι κ(>ή χτιστή δεξαμενή. Από τα κτίρια αυτά μπορεί κανείς νι 11 -ιτιστρέψει στην Μεγάλη Αναβάθρα, ή να κατεβεί κατευ-I Ιι ίι ιν στην εσωτερική αυλή της Πύλης των Λεόντων από την n 1111 ιγ ύλη σκάλα που αποκαταστάθηκε τελευταία και έτσι ναII λπ< Γκτει την επίσκεψη της ακροπόλεως.

— 51

ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗΑπό τα μνημεία της αρχαιότητας που περιβάλλουν την ακρόπολη τα περισσότερα είναι τάφοι, διαφόρων τύπων, εποχών και κατηγοριών ανθρώπων, υπάρχουν όμως και λίγα σπίτια, πολύ λίγα προς το παρόν ώστε να επιτρέπουν συμπεράσματα για τη διάταξη και την έκταση του προϊ­στορικού ή και του ελληνιστικού οικισμού των Μυκηνών. Οι παλαιότεροι τάφοι του 17ου και του ι6ου αι. π.Χ. είναι λακκοειδείς, όπως στον περίβολο Α, οι σχετικά νεότεροι όμως, από το 1500 π.Χ. περίπου και πέρα, είναι θολωτοί για τους άνακτες και τα γένη τους και θαλαμοειδείς για τους υπηκόους των. Ο περιηγητής του 2ου αι. μ.Χ. Παυσανί­ας, εκφράζοντας την αντίληψη της εποχής του, ονομάζει τους θολωτούς «θησαυρούς», δηλαδή θησαυροφυλάκια του Ατρέα και των απογόνων του. Η σύγχρονη τοπική πα­ράδοση πάλι τους απέδωσε στα γνωστότερα πρόσωπα της οικογένειας των Ατρειδών. Έτσι επικράτησαν οι ονομασίες «θησαυρός (ή τάφος) του Ατρέως (ή του Αγαμέμνονος)», «τάφος της Κλυταιμνήστρας», «τάφος του Αιγίσθου», «τά­φος του Ορέστη», που είναι τελείως αυθαίρετες. Οι υπό­λοιποι ονομάζονται από την τοποθεσία όπου βρίσκονται ή από κάποιο χαρακτηριστικό τους εύρημα.

Κατεβαίνοντας από την Πύλη των Λεόντων προς την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου, ο επισκέπτης μπορεί να βγει από την περιφραγμένη περιοχή στρίβοντας δεξιά και να δει ένα από τους θολωτούς τάφους, το λεγόμενο τάφο των Λεόντων (λόγω της γειτονίας του με την ομώ­νυμη πύλη). Στα πλευρά του δρόμου του (μήκους 22 μ. και πλάτους 5,40 μ.) διατηρείται η επένδυση από κανονι­κά κομμένους, ισοδομικούς πωρόλιθους. Η είσοδός του (5,40 μ. χ 2,40 μ.), διακοσμημένη με διπλό ρηχό κυμάτιο και σκεπασμένη με τετραπλό ανώφλι, οδηγεί στο θάλαμο, διαμέτρου 14 μ., του οποίου τα τοιχώματα είναι κτισμένα με κανονικές στρώσεις από πέτρες, εκτός από τα πλευρά της

(JVIYKHNEZ

π< κίδου και μιας ζώνης στα θεμέλια, όπου χρησιμοποιή- Οιικαν ισοδομικοί κροκαλοπαγείς ογκόλιθοι. Στο δάπεδο, κι >μμένο στο φυσικό βράχο, υπήρχαν τρεις ταφικές θήκες, 11 Γτλοί λάκκοι δηλαδή, που βρέθηκαν άδειοι όπως γενικά και ο τάφος. Η θόλος του, που διατηρήθηκε μόνο ως το ύψος του ανωφλιού, υπολογίζεται ότι είχε αρχικό ύψος πε-I >ίπου 15 μ. Ο τάφος κτίστηκε κατά το 1350 π.Χ.

Αριστερά από την Πύλη των Λεόντων ο δρόμος περνάει ι ιήμερα εμπρός από τα θεμέλια ενός τετράπλευρου μακρό- ι ιιινου ελληνιστικού οικοδομήματος, της Περσείας Κρή­νης, καθώς φαίνεται, που είδε και αναφέρει ο Παυσανίας. Ι Ιίσω από την κρήνη μεταξύ της Πύλης των Λεόντων και ι ου σημερινού αυτοκινητόδρομου, απλώνεται η περιοχή ιι >υ μεσοελλαδικού νεκροταφείου των Μυκηνών, από το ι Γττοίο έμειναν οι δύο βασιλικοί περίβολοι, και όπου αργότε-I χ ι ανοίχτηκαν και δύο θολωτοί τάφοι, του Αιγίσθου και της Κλυταιμνήστρας. Ο πρώτος, ο ανατολικότερος, κτισμένος κατά το 1500 π.Χ., είναι από τους πιο παλαιούς θολωτούς κον Μυκηνών. Έχει στενό και μακρύ δρόμο (22 μ. x 4-5 11.), του οποίου τα τοιχώματα έχουν χαμηλά επένδυση από ιικατέργαστες πέτρες. Η αρχική του πρόσοψη, με είσοδο /ίιιιστάσεων 5 μ. x 2 μ., ήταν κτισμένη κατά τον ίδιο τρόπο, όπως άλλωστε και τα τοιχώματα του θαλάμου. Αργότερα κι ιτασκευάστηκε δεύτερη, καθαρά διακοσμητική πρόσο­ψη, από αμυγδαλόπετρες και πωρόλιθους, με σκαλιστό κ υμάτιο, που σκέπασε την παλαιά και που διατηρείται σή-I ιερά μόνο στη δεξιά παραστάδα. Αριστερά έμειναν μόνο οι ίηχ» χαμηλότερες στρώσεις. Τα τοιχώματα της εισόδου, πα-I κ ιμορφωμένα από το βάρος της υπερκατασκευής, έχουν κάνει κοιλιά προς τα μέσα και συγκροτούνται σήμερα με Γ,ήλινα υποστηρίγματα. Ο θάλαμος, διαμέτρου 13 μ., θα είχεII > ίδιο περίπου ύψος, τώρα όμως το πάνω μέρος της θόλου ι' χει γκρεμιστεί. Περιείχε μία μόνο ταφική θήκη, σκαμ­μένη κοντά στην είσοδο, και είχε συληθεί ήδη από τους

— S3

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

ελληνιστικούς χρόνους. Ο δεύτερος, της Κλυταιμνήστρας, δυτικά από τον προηγούμενο, κτίστηκε 250 χρόνια αργό­τερα, κατά το 1220 π.Χ. Στους ελληνιστικούς χρόνους είχε χωθεί και σκεπαστεί από το θέατρο της κώμης των Μυ­κηνών (του οποίου διατηρείται ακόμη πάνω από το δρόμο του τάφου μια σειρά από λίθινα καθίσματα - τα υπόλοιπα ήταν ξύλινα) ανακαλύφθηκε όμως τυχαία λίγο πριν από την Επανάσταση και συλήθηκε συστηματικά από τον Βελή πασά του Ναυπλίου. Τα πλευρά του δρόμου του, που έχει μήκος 37 μ- και πλάτος 6 μ., είναι ντυμένα με προσεκτικά κομμένες και λειασμένες ισοδομικές αμυγδαλόπετρες. Η πρόσοψή του, κτισμένη κατά τον ίδιο τρόπο, έχει θύρα 540 μ. χ 2 μ. με τριπλό ανώφλι, ελαφρωμένο από κουφιστικό τρίγωνο, και είχε γλυπτό διάκοσμο από τον οποίο σώθη­καν ελάχιστα μόνο ίχνη: δεξιά και αριστερά από τη θύρα διατηρούνται τετράγωνες βάσεις όπου πατούσαν ραβδωτά ημικιόνια από γυψόλιθο, και πάνω από το ανώφλι υπήρ­χαν γλυπτές λίθινες πλάκες που σκέπαζαν και το τρίγωνο. Το άνοιγμα του τριγώνου ήταν φραγμένο και από μέσα, με ελαφρό ξερότοιχο. Η πόρτα έκλεινε με διπλά ξύλινα θυρόφυλλα (σώζονται στο ανώφλι οι υποδοχές των στρο­φίγγων τους) και είχε κατώφλι από κροκαλοπαγείς πλάκες, σκεπασμένες με ξύλο ή χαλκό. Η θόλος, διαμέτρου 13,50 μ., είχε καταστραφεί στην κορυφή της από τη σύληση και αναστηλώθηκε επί τη βάσει της εσωτερικής της καμπύλης σε ύψος 13 μ. Οι εργασίες της αναστύλωσής της οδήγησαν, το 1951, στην ανακάλυψη του γειτονικού ταφικού κύκλου Β και στην ανασκαφή του από την Αρχαιολογική Εταιρεία (Ι. Παπαδημητρίου - Γ. Μυλωνάς).·* Τ α φ ικ ος κ ύ κ λ ο ς Β. Μένοντας έξω από τα τείχη, δια­τήρησε ως το τέλος την αρχική του μορφή. Βρίσκεται στο Δ. άκρο του νεκροταφείου, όπου ανοίχτηκαν 14 βασιλικοί λακκοειδείς τάφοι, παλαιότεροι ή σύγχρονοι προς τους πρώτους του κύκλου Α, σημαδεμένοι και αυτοί με στήλες

54 —

<ΜΥΚΗΝΕ£

ιιιτό τις οποίες βρέθηκαν 5 στη θέση τους και 1-2 μετακι­νημένες. Γύρω από την ταφική αυτή συστάδα κτίστηκε ικιχυς και χαμηλός κυκλικός περίβολος από κυκλώπεια Γ,ιμολιθιά, διαμέτρου 28 μ. (όπως και του κύκλου Α) που ιι ι·(«έκλεισε, μαζί με τους βασιλικούς, και άλλους 12 μι- κι κ >ύς και ρηχούς τάφους ιδιωτών ή, ίσως, ακολούθων των ιινάκτων. Αριθμήθηκαν όλοι με γράμματα του ελληνικούII λφαβήτου. Οι μεγάλοι τάφοι έχουν την ίδια μορφή όπωςIII < >ν κύκλο Α (βλ. σ. 34) εδώ όμως η προσεκτική ανασκα- φή έδειξε πολύ καλύτερα τις λεπτομέρειες της κατασκευ­ής και των ταφικών εθίμων και ξεκαθάρισε πολλά από τα 11 ιωτήματα που είχε αφήσει η ανασκαφή του Schliemann.< > μεγαλύτερος τάφος, ο Γ, έχει διαστάσεις 3,8ο μ. χ 2,8ο 11. και περιείχε τρεις άνδρες (από τους οποίους ο ένας είχε ι> ιι< ιστεί τρυπανισμό του κρανίου) και μία γυναίκα. Οι άλ- λι ιι περιείχαν από τρεις, δύο ή και μία ταφή. Τα κτερίσματα ιίναι λιγότερο πλούσια από όσο του κύκλου Α, περιλαμ­βάνουν όμως μια προσωπίδα (του τάφου Γ) και μερικά ιιμιστουργήματα της πρώιμης μυκηναϊκής τέχνης, όπως in μικρό σφραγιδόλιθο του τάφου Γ (με παράσταση αν- / ίμι κής προτομής) τη χρυσή λαβή του ξίφους από τον τάφο Α, τις διακοσμημένες λεπίδες ξιφών των τάφων Ι και Α, ιι ιν χρυσό κύαθο του τάφου Ν και, κυρίως, τη θαυμάσια κ ΰμβη από ορεία κρύσταλλο του (πλουσιότατου) τάφου Ο, μι - λαβή σε σχήμα κεφαλιού πάπιας. Μετά τις τελευταίες 11 ι<|)ές, οι τάφοι έμειναν αδιατάρακτοι, εκτός από τον Ρ (σή- μιρα σκεπασμένο με στέγαστρο από τσιμέντο) τον οποίο ιινΓσκαψαν, άδειασαν και μεγάλωσαν κατά τη διάρκεια ι<>υ 15ου αι. π.Χ. για να κτίσουν μέσα στο λάκκο του με ιιλιίκες από πωρόλιθο ένα θαλαμοειδή με σαμαρωτή στέγη και στεγασμένο δρόμο, ένα είδος τάφου που είναι σήμε-I μ ι γνωστός μόνο από μυκηναϊκές εγκαταστάσεις έξω από ι ιι ν ηπειρωτική Ελλάδα, στην παραλία της Συρίας δηλαδή (Uns Shamra - Ugarit) και στην Κύπρο (Τράχωνα).

— 55

ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

Σε μικρή απόσταση προς Ν. του κύκλου, κατά μήκος ; ενός μυκηναϊκού δρόμου που ανέβαινε προς την ακρό-! πολη, υπάρχει συγκρότημα από 4 κτίρια του 13ου αι. π.Χ.,| που είχαν εν μέρει καταστραφεί και σκεπαστεί από γεωμε­τρικούς τάφους και ελληνιστικά οικοδομήματα. Τα 3 ανά- σκάφηκαν από τον Wace. Είναι κτισμένα στη σειρά πάνω σε ένα τεχνητό ισόπεδο και σώζονται μόνο στα κατώγια. Το βορεινότερο, το Σπίτι των Ασπίδων (επειδή βρέθηκαν μικρά ελεφάντινα ομοιώματα οκτώσχημων ασπίδων στην επίχωσή του) χωρίζεται από το επόμενο με πετρόκτιστη| σκάλα που κατέβαινε στο δρόμο. Το μεσαίο, το Σπίτι του ] Λαδεμπόρου, αποτελείται από ένα μακρύ διάδρομο προς ] τον οποίο ανοίγεται σειρά από αποθήκες που περιείχαν αγγεία και πιθάρια γεμάτα λάδι, στημένα πάνω σε μικρές J εστίες που το κρατούσαν ζεστό. Το τρίτο, το νοτιότερο, ι ακουμπάει στο προηγούμενο, έχει παρόμοια διάταξη, και Ι ονομάζεται Σπίτι των Σφιγγών από μερικά ελεφάντινα] πλακίδια με ανάγλυφες σφίγγες που περιείχε. Πίσω και] επάνω από το σπίτι του λαδεμπόρου βρέθηκε το τέταρτοί (ανασκαφή Ν. Βερδελή), που διατηρήθηκε στο ισόγειο.1 Έχει πλακόστρωτη αυλή, στην οποία βλέπει μια σειρά δω- ] ματίων, και ένα μεγαροειδές διαμέρισμα. Στη γωνία ενόςΙ από τα δωμάτια υπήρχε εγκατάσταση για φωτιά, πολύ με-1 γαλύτερη από τις συνηθισμένες εστίες, που διέσχιζε το j πάχος του τοίχου και έβγαινε στο διπλανό δωμάτιο. Αυτή,Ι μαζί με τα πιθάρια του σπιτιού του λαδεμπόρου και με ενε-,1 πίγραφες πήλινες πινακίδες που αναφέρονται σε ανδρικό] και γυναικείο προσωπικό, σε λάδι και σε μυρωδικά ση-'Ι μαίνουν ίσως ότι τα κτίρια αυτά δεν ήταν απλές κατοικίες! αλλά εργαστήρια αρωμάτων, ιδιωτικά ή ανακτορικά. Κατάΐ τα τέλη του 13ου αι. π.Χ. ολόκληρο το συγκρότημα κάηκε 1 και εγκαταλείφθηκε.

Τα σπίτια αυτά είναι κτισμένα στους πρόποδες του υψώ-1 ματος της Παναγίτσας (που ονομάστηκε από το ασπροβαμ- ]

eMYKHNE£

(ΐένο εκκλησάκι της Παναγίας στην κορυφή του). Κάπου 200 μ. νοτιότερα και ψηλότερα στην πλαγιά, δίπλα σε μια μικρή ασφαλτοστρωμένη πλατεία για τη στάθμευση των ι ιυτοκινήτων, υπάρχει άλλη μία συνοικία των μυκηναϊκών χρόνων, από την οποία έχουν ανασκαφεί τρία σπίτια, που (ιποτελούνται από ένα κεντρικό δωμάτιο με εστία και άλλα βοηθητικά γύρω γύρω, προσιτά συνήθως με διαδρόμους. ( ),τι σώζεται τώρα είναι μερικά χαμηλά αναλήμματα, που ουγκρατούσαν τα χώματα της πλαγιάς, και το κάτω, λιθό­κτιστο, μέρος των τοίχων των σπιτιών. Από τις πλίθρες και ι ις ξυλοδεσιές της ψηλότερης τοιχοδομίας διατηρήθηκαν ι λάχιστα και τώρα πια δυσδιάκριτα ίχνη. Ο χώρος, συρμα- «>πλεγμένος, δεν είναι επισκέψιμος, το πλησιέστερο όμως ιιμος το συρματόπλεγμα και πιο ευδιάκριτο για τον θεατή, ι (> λεγόμενο Κτίριο Ι, είναι χαρακτηριστικό και για τα υπό- λ< >ιπα: εμπρός έχει αυλή, στην οποία ανοίγει τετράπλευρος χώρος (ο πρόδομος), που οδηγεί στο δόμο, όπου υπήρχε ι«ιι η εστία (τώρα σκεπασμένη). Πίσω υπάρχει ένα ακόμη δωμάτιο (οπισθόδομος) και κατά μήκος της σειράς των δωματίων ένας διάδρομος, προς τον οποίο άνοιγαν άλλα δωμάτια, πιθανότατα βοηθητικά, που δεν έχουν ανασκα- ψπ, γιατί βρίσκονται κάτω από το συρματόπλεγμα και την ιιαφαλτόστρωση της πλατείας. Το σπίτι, όπως ασφαλώς κ< ιι τα διπλανά του, καταστράφηκε κατά το 1230 π.Χ. από ι ιπσμό, του οποίου βρέθηκε στην ανασκαφή και ένα θύμα: ο ο κελετός μιας γυναίκας που είχε καταφύγει στο άνοιγμα ι ης πόρτας από τον πρόδομο στο δόμο και καταπλακώθη­κα ιπό τα χαλάσματα του επάνω πατώματος.

Στο σημείο εκείνο ο λόφος της Παναγίτσας ήταν αρκε­ί ιι ττυκνοκατοικημένος. Παλαιότερες ανασκαφές έφεραν οιο φως μερικά λείψανα κτιρίων (το Κτίριο του Μολΰβδου ιι. χ., από ένα παραμορφωμένο μολυβένιο αγγείο που βρέ-I Ιιικε μέσα στα ερείπια) και έδειξαν ότι όταν κατασκευά- ο κικε ο θησαυρός του Ατρέως χάλασε αρκετά άλλα, που

— 57

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

γκρεμίστηκαν και κατασκάφηκαν για να κάνουν θέση στο τεράστιο αυτό ταφικό μνημείο. ί·* Ο ΘΗΣΑΥΡΟΣ τ ο υ Α τ ρ ε ω ς (ή τάφος του Αγαμέμνο- νος) είναι το λαμπρότερο και μνημειωδέστερο κτίσμα της μυκηναϊκής αρχιτεκτονικής στην εποχή της ακμής της. Κτίστηκε, όπως και η Πύλη των Λεόντων, κατά το 1250 π.Χ. (και όχι νωρίτερα, όπως είχε υποτεθεί) και χρησιμο­ποιήθηκε για αρκετό διάστημα, άγνωστο πόσο ακριβώς. Για την κατασκευή του λαξεύτηκε ένα τεράστιο σκάμμα στην πλαγιά του λόφου, μέσα στο οποίο διαμορφώθηκε ο δρόμος και οικοδομήθηκε η θόλος από λείους, προσε­κτικά πριονισμένους και καλοταιριασμένους ογκόλιθους από αμυγδαλόπετρα, τοποθετημένους σε οριζόντιες ψευ- δοϊσοδομικές στρώσεις. i

Ο δρόμος, μήκους 36 μ. και πλάτους 6 μ. είχε στην αρχή του ένα χαμηλό εγκάρσιο τοίχο που τον έφραζε. Τα πλευρά του είναι ντυμένα με τετράπλευρους ογκόλιθους, λίγο πολύ του ίδιου μεγέθους, εκτός από την πρώτη, χα­μηλή σειρά όπου είναι μεγαλύτεροι (ένας έχει διαστάσεις 6 μ. χ 1,25 μ.). Οι σειρές συνεχίζονται στη μνημειώδη του πρόσοψη, ύψους ΐο,5ο μ., που έχει στη μέση θύρα ύψους 5,40 μ., πλάτους κάτω 2,70 μ. και επάνω 2,40 μ., πλαισιω­μένη γύρω γύρω από διπλό σκαλιστό κυμάτιο. Πάνω από τη θύρα και το ανώφλι υπάρχει κουφιστικό τρίγωνο. Ολό­κληρη η πρόσοψη είχε διάκοσμο που έχει σήμερα χαθεί κατά το μεγαλύτερο μέρος του. Δεξιά και αριστερά από τη θύρα ανέβαιναν ως το ύψος του ανωφλιού δύο ημικίονες από πρασινωπό μάρμαρο με τεθλασμένες ραβδώσεις, δι­ακοσμημένες με σπείρες (κομμάτια τους σώζονται σήμε-; ρα στο Βρετανικό Μουσείο και στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, όπου έχουν γίνει και αναπαραστάσεις). Πάνω από το υπέρθυρο υπήρχε επένδυση από πολύχρωμο μάρμαρο που σκέπαζε το κουφιστικό τρίγωνο και περι­λάμβανε οριζόντιες ζώνες από σπείρες και ημιρόδακες,

S8 —

JWYKHNEX

πλαισιωμένες από δύο ημικιόνια με λοξές ραβδώσεις. Κχουν γίνει διάφορες απόπειρες για την αναπαράστασή ι ης, τα κομμάτια όμως πόυ σώθηκαν είναι τόσο λίγα, ώστε καμία δεν μπορεί να θεωρηθεί ασφαλής σε όλες τις λεπτο­ί ιέρειες. Η θύρα έκλεινε με δύο θυρόφυλλα που γύριζαν πάνω από τις πλάκες του κατωφλιού, ντυμένες με ξύλο ή φύλλα χαλκού. Το εσωτερικό τμήμα του ανωφλιού, μο­νοκόμματο, διαστάσεων 9,5ο μ. χ ι,20 μ. και βάρους 120 ιόννων, είναι κομμένο ώστε να προσαρμόζεται από μέσα (ι την καμπύλη της θόλου. Η θόλος, διαμέτρου 14,6ο μ. και ιίψους 13,5ο μ., είναι κτισμένη από κανονικούς κυβόλιθους ι»' 33 οριζόντιους δακτυλίους, που έχουν κατά διαστήματα τα ίχνη χάλκινων καρφιών, τα οποία κρατούσαν κάποια πρόσθετη μετάλλινη διακόσμηση, ίσως από ρόδακες. Στη βόρεια πλευρά του θαλάμου ανοίγεται δεύτερη μικρότε-I >η θύρα, και αυτή με κουφιστικό τρίγωνο, που οδηγεί σε ιιτράγωνο παραθάλαμο, διαστάσεων 6 μ. χ 6 μ. χ 6 μ. Τα η «χώματά του, σήμερα γυμνά και ανώμαλα, είχαν επένδυ-II η από λίθινες πλάκες με γλυπτή διακόσμηση και πιθανο­ί (ΐτα κάποιο κεντρικό στήριγμα για την οριζόντια οροφή. Στο Βρετανικό Μουσείο υπάρχουν ελάχιστα κομμάτια από 11 νάγλυφες πλάκες γυψολίθου που προέρχονται ίσως από ι ην επένδυση αυτή.

Τίποτε δεν σώθηκε από το περιεχόμενο του τάφου, που ι(χε συληθεί ήδη στην αρχαιότητα. Η πληροφορία όμως 11 >υ Παυσανία ότι οι αρχαίοι πίστευαν πως ήταν θησαυρο- ψολάκιο του Ατρέως και των παιδιών του δίνει μια ιδέα για τον πλούτο των κτερισμάτων που πρέπει να βρέθηκαν όταν παραβιάστηκε.

Στη δυτική πλευρά του λόφου της Παναγίτσας και στη λοφοσειρά προς Δ. της έχουν βρεθεί άλλοι 5 θολωτοί τά­φοι (Κυκλώπειος, Πάνω Φούρνος, Κάτω Φούρνος, της Ι Ιαναγίτσας και των Δαιμόνων ή του Ορέστη) μικρότεροι ια 11 προχειρότερα κατασκευασμένοι από αυτούς που περι­

— 59

. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

γράψαμε. Κρυμμένοι μέσα σε ελαιώνες και χωράφια, είναι δύσκολο να εντοπιστούν και όποιος θελήσει να τους δει θα πρέπει να πάρει οδηγό. Το ίδιο ισχύει και για τις διάφορες συστάδες των θαλαμοειδών τάφων, από τους οποίους μερι­κοί φαίνονται στις παρυφές του δρόμου που οδηγεί από το χωριό των Μυκηνών στον αρχαιολογικό χώρο και, μάλιστα, κοντά στο σημερινό νεκροταφείο του χωριού.

Η περιοχή των Μυκηνών έχει δύο ακόμη σημεία που μπορεί να ενδιαφέρουν τον επισκέπτη αλλά που είναι μα­κριά από την ακρόπολη και αρκετά δυσπρόσιτα. Στην κο­ρυφή του Αγίου Ηλία, όπου η ανάβαση, μακριά και πολύ ανηφορική, είναι προτιμότερο να γίνει με ζώο, υπάρχει γύρω στο σύγχρονο ερημοκκλήσι μικρό μυκηναϊκό οχυ­ρό, που ήταν και σταθμός φρυκτωρίας, μετάδοσης δηλαδή ειδήσεων με φωτιές. Επιπλέον, στη θέση Άσπρα Χώματα,1,5 χμ. προς Β. της ακρόπολης, βρέθηκε ιερό του Ενυαλίου Άρεως, θεού του πολέμου, με μικρό ναό, βωμό και χώρο για τα διάφορα αφιερώματα, ανάμεσα στα οποία ήταν και μια ασπίδα, λάφυρο των Αργείων από τον πόλεμο κατά του Πύρρου, το 272 π.Χ., όταν αυτός προσπάθησε να κα­ταλάβει το Άργος και σκοτώθηκε.

ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΜΥΚΗΝΩΝΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟΟι ανασκαφές στην ακρόπολη και στην περιοχή των Μυκη­νών έφεραν στο φως ένα σημαντικό αριθμό από ευρήματα, από τα οποία τα σπουδαιότερα βρίσκονται σήμερα στη μυ­κηναϊκή αίθουσα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου των Αθηνών. Τα περισσότερα προέρχονται από τάφους θο­λωτούς, όπως ο λεγόμενος θησαυρός της Κλυταιμνήστρας (προθήκη 7) ή θαλαμοειδείς, σκαμμένους από τον Τσούντα (προθήκες 1,2,26). Τα πιο εντυπωσιακά όμως είναι όσα βρέ­θηκαν στους λακκοειδείς τάφους των δύο βασιλικών περι­βόλων των Μυκηνών, του Α στο εσωτερικό της ακρόπολης

JVIYKHNEZ

(προθήκες 3,4,22,23,24,25,27,28) και του Β, έξω από τα τείχη (προθήκες 5 και 6). Είναι αγγεία διαφόρων ειδών και σχημά­των από πηλό, χαλκό, ασήμι και χρυσάφι, όπλα, εργαλεία, κοσμήματα, σφραγίδες και στολίδια ραμμένα στα ρούχα ή κι σάβανα των νεκρών πριγκίπων. Ξεχωρίζουν και φυλάγο­νται σε ειδικές προθήκες, τα χρυσά νεκρικά προσωπίδες, που η καθεμιά τους αποδίδει και ένα διαφορετικό τύπο προ- (κόπου, τα εγχειρίδια με ένθετη διακόσμηση και τα ρυτά σε 11 χήμα κεφαλής ταύρου και λιονταριού. Ανάμεσά τους είναι< ιτημένες και οι καλύτερα διατηρημένες ταφικές στήλες του πι ριβόλου Α. Η αίθουσα περιέχει ακόμη κεραμεική, ειδώ­λια, χρυσά και ελεφάντινα αντικείμενα καθώς και ελάχιστες πήλινες ενεπίγραφες πινακίδες, που βρέθηκαν στο ανάκτο-I χ > και σε διάφορα σημεία της ακρόπολης (προθήκες 21,30) η στα σπίτια (προθήκη 3ΐ) και που αποτελούν λαμπρά όσο και αντιπροσωπευτικά δείγματα διαφόρων περιόδων και εκ-II >( )άσεων της μυκηναϊκής τέχνης. Τέτοια είναι το ολόγλυφο ι λεφάντινο σύμπλεγμα των δύο γυναικείων μορφών με ένα ιιαιδί ανάμεσα στα γόνατά τους (προθήκη 30), η γυναικεία κεφαλή από ζωγραφισμένο ασβεστοκονίαμα, ο κρατήρας ίων πολεμιστών και οι τοιχογραφίες, ιδίως της «Μυκηναί- «ις» της επιβλητικής γυναικείας μορφής με το λεπτό σχέδιο και τα ζωηρά χρώματα (προθήκη 19). Τέλος στον τοίχο της ι ιίθουσας στήθηκαν, συμπληρωμένοι, οι κατάκοσμοι ανά­γλυφοι ημικίονες από το θησαυρό του Ατρέως.

Ποικίλα, πλούσια, λεπτοδουλεμένα και συγχρόνως ιιΚρά στο σχήμα και στη διακόσμηση, τα εκθέματα αυτά ιιντικαθρεφτίζουν το ζωηρό, μαχητικό αλλά και εκλε- ιι ι υσμένο πνεύμα που χαρακτηρίζει τον κόσμο της Μυ- κιινάίκής Ελλάδας.

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

Το Α ρ γ ο ς κ α τ ο ικ η θ η κ ε χω ρίς δ ια κ ο π ή από τους προ­ϊστορικούς χρόνους ως σήμερα. Η μια εποχή κατέστρεφε και σκέπαζε τα λείψανα της άλλης και, έτσι, όσα έρχονται τώρα στο φως είναι λίγα και κακοδιατηρημένα. Η πόλη ήταν (και είναι) κτισμένη στους ανατολικούς πρόποδες δύο βραχωδών λόφων, τους οποίους παρακάμπτει από Β. η κοίτη του Χαράδρου (Ξεριά). Ο ένας, ψηλός (289 μ.) και απότομος, είναι η αρχαία Λάρισα (σήμερα Κάστρο). Ο άλ­λος, πολύ χαμηλότερος (8ο μ.) στρογγυλός και ομαλός, με εκκλησάκι του Αγίου Ηλία στην κορυφή, είναι γενικά γνω­στός με το τοπωνύμιο Ασπίς. Ανάμεσα στους δύο λόφους σχηματίζεται διάσελο, η Δειράς, από όπου ξεκινούσαν οι αρχαίοι δρόμοι για τη Λύρκεια και την Μαντίνεια.

Αξιόλογα νεότερα μνημεία δεν έχει το Άργος (εκτός ίσως από το νεοκλασικό σπίτι του αγωνιστή στρατηγού Τσώκρη στην αρχή της οδού Καρατζά). Τα ορατά και επι- σκέψιμα αρχαία του, ανασκαμμένα τα περισσότερα και μελετημένα από τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή, είναι συγκεντρωμένα σε τρία κυρίως σημεία: στους ΝΔ πρόπο­δες της Λάρισας (όπου βρέθηκαν ένα τμήμα της αρχαίας αγοράς, το θέατρο, το ωδείο, θέρμες των ρωμαϊκών χρό­νων και το ιερό της Αφροδίτης) στην κορυφή και στους Ν. πρόποδες της Ασπίδος (τείχος, ιερό Απόλλωνος, ίσως και Αθηνάς, προϊστορικός συνοικισμός και μυκηναϊκό νε­κροταφείο) και στην κορυφή της Λάρισας (το φρούριο). Υπάρχουν και ελάχιστα κατάλοιπα του τείχους της πόλεως, κτισμένου τον 3ο αι. π.Χ., κυρίως κοντά στις οχυρώσεις της Λάρισας και της Ασπίδος.*» Α γ ο ρ ά . Ο χώρος βρίσκεται πάνω στο σημερινό δρόμο προς την Τρίπολη (οδός Γούναρη). Από το εκτεταμένο συ­γκρότημα της αρχαιότητας (ο Παυσανίας αναφέρει ι8 ναούς) που διαμορφώθηκε τον 5ο αι. π.Χ. και καταστράφηκε από τους Γότθους του Αλάριχου το 395 μ.Χ·, έχει ανασκαφεί ένα! μικρό τμήμα μόνο (η ΝΔ γωνία), που ήταν ιδρυμένο πάνω

64 —

eMYKHNE£

11) γεωμετρικό νεκροταφείο. Στη γωνία ακριβώς βρέθηκαν111 θεμέλια και οι τοιχοβάτες ενός οικοδομήματος του 5ου αι. μ.Χ. τετράγωνου (μήκος πλευράς 32,6ο μ.) και υποστύλου, Ι ιι - 4 κιονοστοιχίες από 4 ιωνικές κολόνες στο εσωτερικό η >υ, από τις οποίες σώθηκαν μόνο οι βάσεις. Η είσοδός του11 rc ι ν προς Α., δηλαδή προς το χώρο της Αγοράς. Δίπλα του, κλείνοντας την Αγορά από Ν., υπήρχε μακριά και πολύ στε­νή (ττοά, (83 μ., 45 μ· x 5,6ο μ.) ανοικτή και αυτή προς την Αγορά, της οποίας αποτελούσε το νότιο όριο. Η ανατολική ι ης άκρη γύριζε προς Ν., σχηματίζοντας πλευρική πτέρυ- γιι μήκους 23,35 μ· και πλάτους 10,46 μ., με κιονοστοιχία 11 rnv ανατολική της πρόσοψη και τοίχο στη δυτική. Ίσως » ιγ Γιρχε και ανάλογη δυτική πτέρυγα, οπωσδήποτε όμως οι ι ίύ< ι στοές όριζαν μεταξύ τους ένα εκτεταμένο χώρο (παλαί- 11 ιρα;) προς τον οποίο όμως ήταν κλειστές. Ήταν περίπου 11 ή γ χρονες με το υπόστυλο κτίριο, που επικοινωνούσε προς ιη μακριά πτέρυγα με αναβάθρα. Μετά την καταστροφή ίου 395 μ.Χ·, η διαρρύθμιση του χώρου άλλαξε. Στη θέση η ιο τετράγωνου οικοδομήματος κτίστηκε ένα λουτρό και η 1 1 Γοά υποδιαιρέθηκε σε μικρά καταστήματα.

Αλλο κτίσμα των ρωμαϊκών χρόνων, μέσα στο χώρο ι ης Αγοράς, 40-50 μ. βορειότερα από την ανατολική γω- νί<ι της στοάς, είναι ένα κυκλικό νυμφαίο, με κρήνη στο 11 ιωτερικό του και κιονοστοιχία από 8 κορινθιακές κολό­να; ί ξωτερικά. Τέλος, πέρα από την Αγορά, 100 περίπου μίτρα προς Β., σε μια λοξή πάροδο της οδού Γούναρη, ιινασκάφηκε μεγάλο σπίτι του 4ου (ίσως και του 5ου) αι.11. X. με μωσαϊκά (τώρα στην αυλή του Μουσείου του Άρ- γ< >υς), που παριστάνουν τον Διόνυσο με το θίασό του και ιους μήνες του χρόνου.

Ι Ιρος Ν. της Αγοράς, από την άλλη πλευρά του δημόσι- ι ιυ δρόμου, βρίσκονται συγκεντρωμένα τα πιο εντυπωσια­κή κατάλοιπα της αρχαίας πόλης. Το πλησιέστερο προς το /■ι ιομο, και συνεπώς στην Αγορά, είναι ένα δημόσιο λουτρό,

— 65

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

Θέρμες, που κτίστηκε το 2ο αι. μ.Χ. και επισκευάστηκε στα τέλη του 4ου αι. μ.Χ. Το δυτικό του τμήμα, μια αψιδω­τή τουβλόκτιστη κατασκευή, διαστάσεων 23 μ. x 10,60 μ., διατηρήθηκε καλά και σε μεγάλο ύψος, ίσως γιατί χρησι­μοποιήθηκε στους χριστιανικούς χρόνους για εκκλησία, αρχικά όμως ήταν ηρώο, όπως δείχνουν το βάθρο ανδριά- ντος στην αψίδα και μία κρύπτη με τρεις τάφους πελεκη- μένους στο βράχο, κάτω από το δάπεδό του. Εμπρός από την αψίδα εκτείνεται μακρόστενος χώρος (29 μ. x 740 μ.) με 4 εισόδους και ακολουθεί η εγκατάσταση του κυρίως λουτρού (ορατή σήμερα λίγο πολύ στα θεμέλια) που δίνει στο κτίριο μακρόστενο σχήμα με άξονα A-Δ. Από την εί­σοδο κατεβαίνουν 3 σκαλοπάτια στο μακρόστενο εγκάρσιο χώρο του αποδυτηρίου, με κτιστούς πάγκους γύρω στους τοίχους, από όπου δύο συμμετρικοί προθάλαμοι οδηγούν στο μεγάλο χώρο του ψυχρού λουτρού, το frigidarium, που είχε 3 δεξαμενές (σώζεται και φαίνεται η νότια). Από εκεί περνούσαν οι λουόμενοι ένα μικρό τετράγωνο προθάλαμο και προχωρούσαν σε ένα από τους 3 θερμούς θαλάμους (caldaria) που έχουν υπόγεια εγκατάσταση υποκαύστου (διατηρούνται θαυμάσια τα πυκνά τούβλινα κολονάκια που κρατούσαν το δάπεδο και άφηναν να κυκλοφορεί ο αέρας από τον κλίβανο και να διοχετεύεται, καυτός, και στους τοίχους μέσα από τους κατακόρυφους αγωγούς που είναι ακόμη ορατοί πού και πού). Το δυτικό και μεγαλύτερο caldarium είχε τρεις μαρμάρινες δεξαμενές, οι άλλοι χώ­ροι είχαν μωσαϊκά στα δάπεδα. Στην ανακαίνιση μετά την επιδρομή των Γότθων χωρίστηκαν οι μεγάλοι θερμοθάλα­μοι σε μικρότερους που δεν επικοινωνούσαν απευθείας. Το κτίριο είχε κατά μήκος των δύο πλευρών του κιονοστοιχίες (σώθηκε μόνο η θεμελίωσή τους) και ήταν διακοσμημένο με πλήθος γλυπτά, από τα οποία είναι γνωστά μερικά κομ­μάτια που βρέθηκαν εκεί όπου τα είχαν παραχώσει μετά την καταστροφή του 395 μ·Χ·

6 6 —

JV IY K H N E£

Αμέσως προς Δ. των Θερμών, στην πλαγιά της Λάρι- ι κ ις, είναι και το θέατρο του Άργους, που κατασκευάστηκε 11 τα τέλη του 4ου ή στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. και διασκευ- ή< ιτιικε δύο φορές στα ρωμαϊκά χρόνια (το 2ο και τον 4ο αι. μ.Χ., οπότε έκαναν την ορχήστρα δεξαμενή για ναυτικές ι ιπδείξεις). Από το σκηνικό οικοδόμημα των ελληνικών χρόνων (προσκήνιο, κτίριο του βάθους και δωρική στοά ο την εξωτερική του πλευρά) σώθηκαν μόνο τα θεμέλια, ι >| >ατά σήμερα, διότι τα λείψανα της ρωμαϊκής πλινθόκτι- 11 της μετασκευής της σκηνής αφαιρέθηκαν επίτηδες μετά ι ην ανασκαφή. Κάτω από τη σκηνή υπήρχε υπόγειο πέρα- ι ιμα (χαρώνειος κλίμαξ) προς την ορχήστρα, η οποία είναι11 τρογγυλή, διαμέτρου 26 μ., με θυμέλη στη μέση. Από τις δύο παρόδους μεταξύ σκηνής και κερκίδων, η νότια διάκο­ι ιμείται με ανάγλυφο των Διοσκούρων, και μέσα στην ορ­χήστρα σώζεται μία βάση (αρχικά ήταν δύο) από την εποχή κ >υ αυτοκράτορα Γρατιανού (375-383 μ.Χ·)· Εκτός από την >Γ()ώτη σειρά, την προεδρία, που είχε μαρμάρινες θέσεις, γο κοίλο του θεάτρου, τα καθίσματα δηλαδή, είναι σκαμ­μένα στο βράχο σε 81 σειρές χωρισμένες κάθετα σε 6 όχι ιτολύ συμμετρικές κερκίδες και οριζόντια σε ι επάλληλα διαζώματα. Αρχικά οι 6ο πρώτες σειρές εκτείνονταν σε δύο ιικόμη πλευρικές κερκίδες, κτισμένες δεξιά και αριστερά πάνω σε τεχνητή επίχωση. Αυτό δημιουργούσε συνολική χωρητικότητα 20.000 θεατών, τη μεγαλύτερη από όλα τα ελληνικά θέατρα.

Λίγο νοτιότερα υπάρχει δεύτερη ανάλογη κατασκευή, το λεγόμενο Ωδείο, θέατρο δηλαδή για μουσικές παραστά­σεις. Σώζονται στην πλαγιά 35 ευθύγραμμες σειρές καθι-< ψάτων, σε μήκος 30 περίπου μέτρων, χωρισμένες σε δύο κερκίδες και σκαλισμένες στο βράχο, που χρησίμευαν για τις συγκεντρώσεις των πολιτών του Άργους, ήδη από τον 5ο αι. π.Χ. Σκεπάζοντάς τις (και, κατά μία θεωρία, υποκα- θιστώντας τις) κτίστηκε τον Ιο και διασκευάστηκε τον 3ο

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

αι. μ.Χ. ένα μικρό ημικυκλικό θέατρο (σώζονται μόνο οι πρώτες 14 σειρές καθισμάτων, χωρισμένες και αυτές σε δύο κερκίδες) του οποίου το κοίλο στηριζόταν πάνω σε κτιστή ακτινωτή υποδομή. Πρέπει να ήταν στεγασμένο γιατί η ορχήστρα, διαμέτρου 9,5ο μ., και οι πάροδοι είχαν μωσαϊκά στο δάπεδο. Το προσκήνιο, διατηρημένο σε ύψος 0,70 περίπου μέτρων, έχει σειρά από κόγχες που ήταν αρ­χικά ντυμένες με μάρμαρο. Από τη σκηνή φαίνονται μόνο τα θεμέλια. Κάπου 50 μ. νοτιότερα από το Ωδείο, σε ένα ίσιωμα στους πρόποδες του βράχου, βρέθηκε το Ιερό της Αφροδίτης. Αποτελείται από τέμενος, περιφραγμένο με περίβολο από πωρόλιθους (δεν σώζεται ολόκληρος) στον οποίο οδηγούσε είσοδος με σκάλα. Στο βάθος του, πάνω σε τεχνητό ισόπεδο, εν μέρει κομμένο στο βράχο και εν μέρει συγκροτημένο από αναλημματικό τοίχο, ήταν ο ναός που κτίστηκε το 430-420 π.Χ. και καταστράφηκε από τους Γότθους. Διαστάσεων 13,40 μ. x 6,20 μ., χωρισμένος σε πρόναο και σηκό, πατούσε σε τριπλή κρηπίδα που σώζεται σχεδόν ολόκληρη. Από την ανωδομή του δεν υπάρχει τί­ποτε. Εμπρός του υπήρχε βωμός, μήκους 6 μ. και πλάτους 1,75 μ·, από τον οποίο διατηρήθηκε μόνο ο πυρήνας, χωρίς την εξωτερική του επένδυση. Ο Παυσανίας μας πληρο­φορεί ότι εμπρός από το ναό ήταν στημένο ανάγλυφο της Τελέσιλλας, της ηρωικής ποιήτριας του Άργους.

Βορειοανατολικά από το θέατρο, πάνω στο μονοπάτι που ανεβαίνει προς τη Λάρισα, βρίσκεται ένα τεχνητό πλά­τωμα 35 μ· χ 21 μ., συγκροτημένο από ισχυρό πολυγωνικό ανάλημμα, αρχαϊκό κατά πάσαν πιθανότητα. Στη μέση του υπήρχε σκάλα που ανέβαινε στο ισόπεδο, όπου σώζονται τα ίχνη ενός μικρού τετραπλεύρου περιβόλου. Στο ανά­λημμα ήταν εντοιχισμένα ανάγλυφα τριών θεοτήτων, των Επιτελίδων, θεών της εκδίκησης. Χάρη σ' αυτό και στη γενική ομοιότητα του συγκροτήματος με τον Άρειο Πάγο των Αθηνών, ο χώρος ταυτίστηκε με το Κριτήριο (δικαστή-

68 —

Ι>ιο) όπου, κατά τον Παυσανία, ο Δαναός δίκασε την κόρη του Υπερμήστρα, που τον είχε παρακούσει και είχε αρνηθεί νιι σκοτώσει τον άνδρα της Λυγκέα. Πίσω και ψηλότερα ιιπό το πλάτωμα κτίστηκε στα ρωμαϊκά χρόνια αψιδωτή καμαροσκέπαστη δεξαμενή (νυμφαίο), όπου κατέληγε το υδραγωγείο των χρόνων του Αδριανού που φαίνεται ακόμη ι ιτην πλαγιά του λόφου και που προχωρεί μέχρι περίπου rnv εκκλησία (και, παλαιότερα, μοναστήρι) της Παναγίας της Κατακεκρυμμένης ή του Βράχου, κτισμένη κατά την Τ< >υρκοκρατία πάνω από μια σπηλιά, ίσως στη θέση του ι ιρχαίου ιερού της Ήρας Ακραίας. Κάτω από την εκκλησία υπάρχουν υπόγειες κρύπτες, όπου βρέθηκε και εικόνα της Ι Ιαναγίας, που θεωρείται θαυματουργή. Από εδώ κατεβαί­νει κλιμακωτός δρόμος ως το διάσελο της Δειράδος, στην< ι νατολική πλευρά του οποίου (δηλαδή στους ΝΔ πρόπο­δες της Ασπίδος) φαίνονται μερικοί από τους μυκηναϊκούς τάφους που είχαν ανοιχτεί εδώ το 140 και 13ο αι. π.Χ. Λίγο ψηλότερα από το νεκροταφείο, στους Δ. πρόποδες της Λσπίδος, ήταν το ιερό του Απόλλωνος Πυθίου (και Δει- ραδιώτη, από τη θέση όπου βρισκόταν) και της Αθηνάς ()ξυδερκούς, κτισμένο τον 5ο αι. π.Χ., που σκεπάστηκε αργότερα από μια εκκλησία και άλλα διάφορα παλαιοχρι­στιανικά και βυζαντινά κτίσματα (του 5ου και του ιοου αι. μ.Χ.) τόσο που τα αρχαία κτίρια να εξαφανιστούν εντελώς ή να αναγνωρίζονται με δυσκολία, γιατί δεν απομένουν παρά στρώσεις θεμελίων και σκαλίσματα στο βράχο. Καθώς η ιτλαγιά είναι ανηφορική και ανώμαλη, τα οικοδομήματα του ιερού κτίστηκαν σε 4 επάλληλα τεχνητά πλατώματα. Στο χαμηλότερο, το δυτικό, διατηρούνται βαθμιδωτός βω­μός κομμένος στο βράχο (άλλοτε με επένδυση που χάθη­κε) και σημάδια από βάσεις αφιερωμάτων και τριπόδων. Αριστερά (προς Β.) υπήρχε μακρόστενο διώροφο κτίριο με (»τοά, ίσως πρόπυλο, και πίσω από το βωμό είναι κομμένη< ιτο βράχο μνημειώδης σκάλα 10 βαθμιδών, πλάτους 27 μ.,

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

που φέρνει στο δεύτερο πλάτωμα. Εδώ ήταν ο ναός, του οποίου τα ίχνη καταστράφηκαν από την εκκλησία, και στη βόρεια πλευρά ένα τετράπλευρο κτίσμα από ωμές πλίθρες πάνω σε λίθινο τοιχοβάτη, το θεωρούμενο μαντείο. Ανα- τολικότερα υπάρχουν δύο ακόμη ισόπεδα διαφορετικής στάθμης. Στο βόρειο σώζεται το περίγραμμα τετραγώνου κτιρίου που παραμορφώθηκε αργότερα και υποσκάφτηκε από την κατασκευή υπόστυλης δεξαμενής και στο νότιο τα κατάλοιπα ενός κυκλικού οικοδομήματος, επίσης σκαμμέ­νου και κοιλασμένου στο κέντρο. Το ένα ή το άλλο πρέπει να ήταν ο ναός της Αθηνάς.

Το μονοπάτι που ξεκινάει από τη Δειράδα και φέρνει στο ιερό συνεχίζεται προς την κορυφή της Ασπίδος, την οποία περιβάλλει, καταλήγοντας στο εκκλησάκι του Αγίου Ηλία. Τούτο είναι κτισμένο στη θέση ενός συνοικισμού των τελευταίων μεσοελλαδικών χρόνων. Αργότερα, άγνω­στο πότε ακριβώς, κτίστηκε τείχος πολυγωνικό (που και που πάνω σε κυκλώπεια θεμέλια που θεωρούνται κατά­λοιπα μυκηναϊκής οχύρωσης) που σχημάτισε μια μικρή ακρόπολη. Σ' αυτό προστέθηκαν στα ελληνιστικά χρόνια2 πύργοι, στα σημεία όπου προσκτίστηκε το τείχος της πόλης. Η οχύρωση επισκευάστηκε και συμπληρώθηκε κατά καιρούς από τους Βυζαντινούς και από τους Βενε- τούς, που πρόσθεσαν ένα προτείχισμα με 3 προμαχώνες στη Β. πλευρά. Μέσα στην περιοχή του οχυρού ήρθαν στο φως τοίχοι από ελληνιστικά σπίτια, τα θεμέλια αρχαϊκού ναού και μια υπόγεια δεξαμενή, που δείχνουν ότι το μέρος ήταν συνεχώς κατοικημένο.

Στην κορυφή της Λάρισας ανεβαίνει ένα στενό και απότομο μονοπάτι από την ανατολική πλαγιά, άλλο ένα πιο βατό, που αρχίζει πάνω από το θέατρο, από το σημείο όπου βρίσκεται σήμερα η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου και μια υδατοδεξαμενή της πόλης (ανάβαση 45' περίπου) και ένας αυτοκινητόδρομος που ξεκινάει από τη Δειράδα

7 0 —

cMYKHNE£

και καταλήγει όπου και το δεύτερο μονοπάτι, δηλαδή στο κάστρο, ακριβώς πάνω από το (σύγχρονο) μοναστήρι της Αγίας Μαρίνας.

Οι γραμμές οχυρώσεως είναι δύο, η εσωτερική και η ι ξωτερική, κτισμένες το ΐοο αι. μ.Χ., στις οποίες ενσωμα­τώθηκαν μερικά τμήματα του πολυγωνικού τείχους του 6ου και του 5ου αι. π.Χ., (ορατά ιδίως στη Β. και τη ΒΑ πλευρά), καθώς και ένα μικρό κομμάτι του οποίου η κα­τασκευή μοιάζει κυκλώπεια. Την τελική του διαμόρφωση ττήρε από τους Φράγκους ηγεμόνες του Άργους, που πρό- (ϊθεσαν πύργους στις γωνίες, τους Βενετούς, στους οποίους< ιφείλονται ο νότιος και ο νοτιοδυτικός στρογγυλός προμα­χώνας, και τους Τούρκους. Το εξωτερικό τείχος, που έχει< ι χήμα ελλειψοειδές, περιβάλλει το εσωτερικό, εξαγωνικό φρούριο, μέσα στο οποίο βρέθηκαν τα πώρινα θεμέλια δύο ναών (του Διός Λαρισαίου και της Αθηνάς Πολιάδος, κατά τον Παυσανία). Ορατό είναι σήμερα μέρος του κρηπιδώ­ματος του ενός μόνο, άγνωστο ποιου από τους δυο.

ΗΡΑΙΟΣτους νότιους πρόποδες της λοφοσειράς του Αετόβουνου (αρχ. Εύβοια), κάτω από την κορυφή που στην αρχαιότητα ονομαζόταν Ακραία, εκτείνονται τα ερείπια του Ηραίου, του ιερού της Ήρας που προστάτευε το Άργος. Σε από­σταση μιας ώρας πορείας από τις Μυκήνες (σώζονται ακό­μη εδώ και εκεί τα ίχνη του μυκηναϊκού δρόμου) και δύο περίπου ωρών (8 χμ.) από το Άργος, το ιερό ήταν κτισμέ­νο σε δύο αρχικά ομαλά πλατώματα που ορίζονται δεξιά και αριστερά από χειμάρρους, το Ρέμα του Κάστρου (το Αρχαίο Ελευθέριον) προς Δ. και τη Γλυκεία (τον αρχαίο Αστερίωνα) προς Α. Ο τόπος ήταν κατοικημένος ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ., ο παλαιότερος εξακριβωμένος οικι­σμός όμως είναι μυκηναϊκός του ΐ5ου-ΐ3ου αι. π.Χ. Σ' αυτόν ανήκαν ο θολωτός τάφος που βρέθηκε στη θέση Ασπρό­

— 71

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

χωμα, 700 μ. προς τα ΒΔ, και οι θαλαμοειδείς τάφοι στην πλαγιά του Γερογάλαρου, πέρα από το Ρέμα του Κάστρου. Οι γεωμετρικοί χρόνοι δεν άφησαν κατάλοιπα. Το παλαι­ότερα οικοδόμημα του ιερού, ο παλαιός ναός, ιδρύθηκε προς το τέλος τους, στα πρώτα χρόνια του 7ου αι. π.Χ. Το ιερό γνώρισε τη μεγαλύτερη άνθησή του τον 5ο αι. π.Χ., εξακολούθησε όμως να λειτουργεί και να ακμάζει ακόμη και τους προχωρημένους ρωμαϊκούς χρόνους, όπως δεί­χνει η περιγραφή του από τον Παυσανία (2ος αι. μ.Χ.). Η σημασία του για την Αργολίδα ήταν μεγάλη. Εκεί γίνονταν όχι μόνο ετήσιες εορτές αλλά και η πανηγυρική τελετή της λήξης των Ηραίων (των αγώνων μεταξύ τοξοτών που γίνονταν στο Άργος το δεύτερο χρόνο κάθε Ολυμπιάδας). Επί πλέον, η επίσημη χρονολογία, για το Άργος, καθορι­ζόταν από το όνομα της ιέρειας της Ήρας και το χρόνο της θητείας της.

Το χώρο ανακάλυψε πρώτος ο στρατηγός Gordon το 1831 και τον ερεύνησαν αργότερα ο Bursian και ο Ραγκα- βής (1854) ο Schliemann (1874) και ο Σταματάκης, που έσκαψε το θολωτό τάφο (1878). Η συστηματική του ανα- σκαφή όμως έγινε από την Αμερικανική Σχολή Κλασι­κών Σπουδών το 1892-1895 (Waldstein) και το 1925-1928 (Blegen, που ερεύνησε τη μυκηναϊκή νεκρόπολη). Οι τελευταίες, στρωματογραφικές κυρίως έρευνες, έγιναν το 1947-1949 από την Αμερικανική και τη Γαλλική Σχολή (Caskey-Amandry).

Κανένα από τα κτίρια δεν σώζεται πάνω από τα θεμέλια ή, το πολύ, πάνω από τις πρώτες 1-2 στρώσεις των τοίχων και ο επισκέπτης θα δυσκολευτεί πολύ να αναπλάσει την παλαιά του λαμπρότητα. Η μελέτη των ιχνών τους όμως επιτρέπει την αναπαράστασή τους με αρκετή βεβαιότητα.

Περνώντας την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου, ο επισκέπτης βρίσκεται εμπρός σε ένα ανήφορο, όπου δι­ατηρούνται τα κατάλοιπα μιας πολύ μεγάλης βαθμιδω-

M Y K H N E f ,

ι ής κατασκευής από πωρόλιθους που τερματίζεται δεξιά (ανατολικά) με ισχυρό κατηφορικό αναλημματικό τοίχο. Το συνολικό της πλάτος έφτανε τα 81 μ. Οι στρώσεις της εί­ναι αρκετά παχιές, ώστε να χρησιμοποιείται και για σκάλα, κυρίως όμως είχε κτιστεί για ανάλημμα, για να συγκροτεί111 χώματα της πλαγιάς και να φιλοξενεί στις βαθμίδες της όσους ήθελαν να παρακολουθήσουν από εκεί την πομπή καθώς έφτανε από το Άργος με τα 100 σφάγια για τη θυσία 11 ιφοστά και το άρμα της ιέρειας της Ήρας, ζεμένο με δύο αγελάδες, πίσω (η παράδοση θυμόταν ότι όταν κάποτε η ιΓ(>εια Κυδίππη χρειάστηκε να πάει στο Ηραίο και οι ιερές 11 γελάδες δεν μπορούσαν να βρεθούν, οι γιοι της Κλέοβις και Βίτων ζεύχτηκαν στο άρμα και το έσυραν. Η μητέρα 11 ·υς ζήτησε από τη θεά να τους ανταμείψει για την ευσέβεια και την υιική τους στοργή, και εκείνη τους παραχώρησε ιιιν εύνοια να πεθάνουν ευτυχισμένοι στον ύπνο τους). Το ίίι ξιό τμήμα των βαθμιδών ανεβαίνει ως το τεχνητό ισόπεδο ττου συγκροτούσε τον κλασικό ναό και έχει στην κορυφή ι ου ένα μικρό τετράγωνο θεμέλιο, πιθανότατα βωμό. Στο αριστερό οι βαθμίδες έφταναν ως το μισό ύψος περίπου. Α JTO πάνω τους υπήρχε μια μακρόστενη δωρική στοά με π ιωτερική κιονοστοιχία. Το πίσω μέρος της ακουμπάει11 rov αναλημματικό τοίχο του ισόπεδου του ναού, με τον ι ιττοίο κτίστηκε συγχρόνως. Ισόπεδο, στοά και βαθμιδωτό11 νάλημμα ανάγονται στα μέσα περίπου του 5ου αι. π.Χ.

Το μονοπάτι προς το ιερό ανεβαίνει ήρεμα προς τα αρι- • ι α ρά (δυτικά) και προσπερνάει ένα μεγάλο τετράγωνο κτί­ριο με κεντρική περίστυλη αυλή, που υπήρχε όταν κτίστηκε11 · ανάλημμα του ναού και ανήκει στα τέλη του 6ου (ή, κατά μια άλλη άποψη, στον 5ο) αι. π.Χ. Η είσοδος ήταν στη βό-I ιπα πλευρά, όπου υπήρχαν και τρία δωμάτια, το καθένα Ι ι γ η βάθρα για ανάκλιντρα γύρω στους τοίχους και κτιστάII κιπέζια εμπρός τους. Ήταν δηλαδή αίθουσες συμποσίων, ιιροφανώς επίσημων συμποσίων μετά τις εορτές.

— 73

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

Πίσω και λίγο ψηλότερα από το κτίριο των συμποσίων, υπάρχει άλλη μία στοά, του 5ου αι. π.Χ. όπως και η νότια, με πλατιά ταράτσα στην πρόσοψη (σήμερα σώζεται το θε­μέλιο της στοάς στο βάθος και ο ενδιάμεσος τοίχος όπου πατούσαν οι κολόνες της εσωτερικής κιονοστοιχίας, καθώς και το ανάλημμα της ταράτσας εμπρός). Περνώντας ανά­μεσα από τα δυο κτίρια και προχωρώντας προς Α., φτάνει κανείς στο ισόπεδο του ναού, το οποίο κτίστηκε ακριβώς πάνω από τον μυκηναϊκό οικισμό. Το ισχυρό ανάλημμα που το συγκροτούσε είχε πρόσοψη κτισμένη ισοδομικά από κανονικούς κυβόλιθους, που διατηρείται όμως πού και πού μόνο, αφήνοντας να φαίνεται περισσότερο η αμε­λέστερη εσωτερική κατασκευή.

Στη μέση του ισόπεδου, με άξονα A-Δ, και την είσοδο στην ανατολική πλευρά, υπήρχε ο νέος ναός του Ηραίου ] που κτίστηκε το 420 π.Χ. από τον Αργείο αρχιτέκτονα Ευπόλεμο. Σήμερα το εσωτερικό του σηκού του είναι : ανασκαμμένο σε βάθος μέχρι το μυκηναϊκό στρώμα. Σώζεται μόνο το τριπλό κρηπίδωμά του (39 μ·, 50 μ. χ Ι20 μ.) και η αναβάθρα της εισόδου στην ανατολική πλευ- j ρά, από τα κομμάτια του που βρέθηκαν όμως και από τις πληροφορίες των αρχαίων μπορούμε να τον αναπα­ραστήσουμε αρκετά καλά: ήταν δωρικός, με 6 κολόνες στις προσόψεις και 12 στις πλευρές. Οι κολόνες, σκα­λισμένες σε τοπική πέτρα και επιχρισμένες με άσπρο ■ κονίαμα, είχαν ύψος 7,40 μ. Τα κεραμίδια ήταν μαρμά- ' ρινα, όπως και η γλυπτή διακόσμηση του θριγκού. Το ανατολικό αέτωμα είχε τη Γέννηση του Διός, το δυτικό την Άλωση της Τροίας και οι μετόπες σκηνές της Γι- | γαντομαχίας και της Αμαζονομαχίας. Οι αναλογίες του και μερικές μορφολογικές του λεπτομέρειες δείχνουν j έντονη αττική επίδραση. Εμπρός από την είσοδο ήταν στημένα αγάλματα ηρώων και των ιερειών της Ήρας. Στον πρόναο ήταν οι Χάριτες, η κλίνη της Ήρας (ιερό

74 —

o7VIYKHNE£

οκεύος πιθανότατο, που χρησίμευε στις τελετές) και μια ασπίδα που, κατά την παράδοση, είχε κυριεύσει ο Μινέλαος στην Τροία, όταν σκότωσε τον Εύφορβο. Στο ι σωτερικό του σηκού, χωρισμένο με κιονοστοιχίες σε ι μία κλίτη, υπήρχε το χρυσελεφάντινο καθιστά άγαλμα ι ης Ήρας, έργο του Πολυκλείτου, και ένα παμπάλαιο ξόανό της από ξύλο αγριαχλαδιάς που είχαν αποσπάσει< >ι Αργείοι από την Τίρυνθα το 468 π.Χ. Εκτός από αυτά, ι > ναός και η περιοχή του είχαν πλήθος πολύτιμων αφι- ιρωμάτων όλων των εποχών.

Εμπρός και λοξά από το ναό κτίστηκε στους ελληνιστι- κι >ύς χρόνους ένας ιδιαίτερα μακρόστενος βωμός (17 μ. x '.,40 μ.)· Ακόμη ανατολικότερα, πάνω σε μια προεξοχή του αναλήμματος, υπάρχει τετράπλευρο υπόστυλο οικοδόμη­μα (τελεστήριο;) με αίθουσα προς Δ. και τριπλή εσωτερική κιονοστοιχία, από πωρόλιθο, διαστάσεων 28,90 μ. x 17,10 μ., κτισμένο μαζί με το ισόπεδο και στις στοές λίγο πριν ιιπό το ναό, στα μέσα του 5ου αι. π.Χ.

Προς Β. του ναού υπάρχει το παλαιότερο συγκρότημα, που ανήκε μαζί με το κτίριο των συμποσίων στον παλαιό ναό. Το πάνω πλάτωμα της πλαγιάς ήταν διασκευασμένο or ισόπεδο, διαστάσεων 56 μ. x 34 μ-, εν μέρει κομμένο οτο βράχο και εν μέρει αντιστηριγμένο από ένα ογκώ­δες κυκλώπειο ανάλημμα, ορατό από μακριά. Στα πό­δια του αναλήμματος υπάρχουν τα λείψανα δύο κτιρίων από τα τέλη του 7ου ή τις αρχές του 6ου αι. π.Χ. Το δεξιό (ανατολικό) είναι μικρή στοά με εσωτερική κιονοστοιχία, όμοια στη διάταξη με τη χαμηλότερη νότια στοά, ακόμη και ως προς τις βαθμίδες που έχει εμπρός της. Κάπο- ιγ, σε μεταγενέστερα χρόνια, κτίστηκαν δύο εγκάρσιοι ιοίχοι που χώρισαν το εσωτερικό της σε τρία (φαίνονται ια θεμέλιά του) και ίσως να έκλεισε και η πρόσοψη της. Αίπλα της, προς Δ., υπάρχει μια άλλη, πολύ μακρύτερη (63 μ. χ 10,50 μ.) με εσωτερική κιονοστοιχία και αυτή και

. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

μια κλειστή, λίγο προεξέχουσα, πτέρυγα στη δυτική της άκρη. Στο εσωτερικό της βρέθηκαν σκαμμένες τρεις (με­ταγενέστερες) δεξαμενές.

Ένα πέρασμα, ασφαλώς βαθμιδωτό, ανάμεσα στις δυο στοές οδηγούσε στο ψηλότερο επίπεδο του παλαιού ναού (των αρχών του 7ου αι. π.Χ.) που κάηκε από απροσεξία της ιέρειας Χρυσηίδος το 423 π.Χ. Από τον ίδιο το ναό, που είχε μήκος 47 μ· και πλάτος 19 μ., σώζεται μόνο ένα μέρος του νότιου στυλοβάτη, ελάχιστα δυσδιάκριτα ίχνη από τους τοίχους του σηκού και το τετράγωνο βάθρο του λατρευτικού αγάλματος. Οι τοίχοι ήταν πλίνθινοι και η αρχική στέγη, με ισχυρή κλίση, ασφαλώς από άχυρο, όπως φαίνεται από ένα σύγχρονό του πήλινο ομοίωμα κτιρίου που βρέθηκε στο Ηραίο. Αργότερα, κατά τα μέσα του 7ου αι. π.Χ., προστέθηκε γύρω στο ναό κιονοστοιχία από ξύλινες κολόνες πάνω σε στρογγυλές λίθινες βάσεις, διαμέτρου θ,8ο μ., και η νέα στέγη σκεπάστηκε με πή­λινα κεραμίδια.

Όταν το παλαιό αυτό μνημείο κάηκε, είχε ήδη αποφα­σιστεί η αντικατάστασή του και είχε κτιστεί το ανάλημμα του καινούργιου ναού, η νότια στοά και το ανατολικό υπό­στυλο κτίριο. Μετά την κατασκευή του νέου ναού, το ιερό έμεινε όπως ήταν, με μοναδική προσθήκη τον ελληνιστι­κό βωμό. Αργότερα, στους αυτοκρατορικούς ρωμαϊκούς χρόνους, κτίστηκαν στη δυτική πλευρά του υψώματος, πάνω από την όχθη του χειμάρρου, δύο ακόμη οικοδομή­ματα: ένα συγκρότημα λουτρών με υπόκαυστο στη νότια πλευρά, αίθριο με μωσαϊκό δάπεδο στην ανατολική και δεξαμενή στη δυτική, και προς νότον του γυμνάσιο δια­στάσεων 34 μ· x 34 μ·, πλαισιωμένο βόρεια και δυτικά με στοές. Τα δύο οικοδομήματα προορίζονταν φυσικά για τους επισκέπτες του ιερού, είναι όμως κτισμένα κάπως απόμερα και δεν αποτελούσαν οργανικό μέρος του συ­γκροτήματος του.

eMYKHNEZ

TO ΜΟΥΣΕΙΟ TOY ΑΡΓΟΥΣΛωρεά της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής, στεγάζεται ι ιγ καινούργιο κτίριο στην οδό Όλγας, που συνδέθηκε με το ικ ιλαιότερο (νεοκλασικό) Καλλέργειο μέγαρο. Στην αίθου- ι κι του πρώτου πατώματος, δεξιά από την είσοδο, υπάρ­χουν τα ευρήματα των ανασκαφών του Άργους, στημένα ό| >()ια (μεσοελλαδικά και υστεροελλαδικά μεγάλα πιθάρια) ίι γ< >ποθετημένα σε προθήκες κατά χρονολογική σειρά από ιιιν είσοδο προς το βάθος. Οι πρώτες δεξιά και αριστε-I κ ι περιέχουν μεσοελλαδικά και μυκηναϊκά αντικείμενα, κυρίως αγγεία, όλα σχεδόν από τους τάφους της Δειρά- ι’ίος. Κατόπιν ακολουθούν στις δύο πλευρές κατά σειρά111 πρωτογεωμετρικά, γεωμετρικά και υστερογεωμετρικά, και στο βάθος, σε 4 εντοιχισμένες προθήκες, αρχαϊκά, που ιι ι («λαμβάνουν μια λύρα από καύκαλο χελώνας και αγγείο πκονογραφημένο με την τύφλωση του Πολυφήμου απόII >ν Οδυσσέα και τους συντρόφους του. Από τα άλλα αξί- Ο'ΐ να σημειωθούν οι σιδερένιοι υστερογεωμετρικοί κρα- τευταί (πυροστάτες, στηρίγματα για σούβλες) σε σχήμα κλοιών στην προθήκη αρ. 8, οι σούβλες (οβελοί, προθήκη up. 9) και στη μέση της αίθουσας, σε ιδιαίτερη προθήκη, ι < > υστερογεωμετρικό χάλκινο κράνος και ο θώρακας ενός Αργείου οπλίτη. Το δεύτερο πάτωμα έχει ρωμαϊκά γλυπτά,11 γάλματα (τα πιο πολλά αντίγραφα κλασικών πρωτοτύ­πων, όπως π.χ. του Ηρακλή Famese και του αγάλματος της Ι(ορίννας) προτομές και ανάγλυφα, καθώς και ένα μωσαϊκό με απλά διακοσμητικά σχέδια. Στο υπόγειο του Καλλερ- γπου είναι εκτεθειμένα τα ευρήματα της Λέρνας, κυρίως κεραμεικά, κατά χρονολογική σειρά και αυτά (νεολιθικά- πρωτοελλαδικά-μεσοελλαδικά-υστεροελλαδικά), αρχί­ζοντας αριστερά από την είσοδο και καταλήγοντας δεξιά της. Στη μέση του δωματίου έχει αποκατασταθεί, συμπλη­ρωμένη, μια στρογγυλή πρωτοελλαδική λίθινη εστία. Σε ιδιαίτερη προθήκη αριστερά υπάρχει ένα νεολιθικό πήλινο

. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

ανθρώπινο ειδώλιο και, στη βιτρίνα του βάθους, ένα λεπτό τετράγωνο κεραμίδι από το Σπίτι των Κεράμων. Στην αυλή έξω από το Μουσείο βρίσκονται αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά που προέρχονται από διάφορα σημεία του Άργους και της περιοχής του. Αριστερά, κάτω από υπόστεγα, φυ­λάγονται τα μωσαϊκά (Εποχές του έτους, Μήνες, Βακχικός Θίασος) από το υστερορρωμάίκό σπίτι κοντά στο θέατρο (βλ. παραπάνω).

ΤΙΡΥΝΣ

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

Η α κ ρ ο π ο λ η τ η ς Τ ιρ υ ν θ α ς κτίστηκε πάνω σε ένα με­μονωμένο βραχώδες ύψωμα, μακρόστενο και χαμηλό, που εξέχει μόλις 18 μ. από τη γύρω πεδιάδα, έχει σχετικά ομαλή κορυφή, εκτάσεως 20.000 τ.μ. περίπου, και απέχει σήμερα1,5 χμ. από την παραλία. Στα χρόνια της ακμής της όμως η θάλασσα έφτανε ως το σημερινό αυτοκινητόδρομο κο­ντά στους πρόποδες του βράχου. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι την τείχισε ο Προίτος που έφερε για το σκοπό αυτό ειδι­κούς κτίστες από τη Λυκία, τους Κύκλωπες. Αδελφός του Προίτου ήταν ο βασιλέας του Άργους Ακρίσιος, ο παππούς του Περσέα, του ιδρυτή των Μυκηνών. Έτσι, η παράδοση δεχόταν ότι η Τίρυνς οχυρώθηκε δύο γενεές πριν από τις Μυκήνες, και αυτό συμφωνεί και με τις διαπιστώσεις των ανασκαφών. Απόγονος του Περσέα ήταν ο Ηρακλής, του οποίου οι εξόριστοι απόγονοι δεν ξέχασαν ποτέ την κατα­γωγή τους από την Αργολίδα, όπου και κατόρθωσαν τελικά να επιστρέφουν. Οι μύθοι του τρωικού κύκλου εντάσσουν την Τίρυνθα μαζί με το Άργος και ολόκληρη την Ερμιονίδα στο βασίλειο του Διομήδη, ενός από τους διασημότερους και ισχυρότερους ήρωες των Αχαιών, αυτή όμως είναι και η τελευταία της μνεία. Πραγματικά, η σύγχρονη έρευνα έδειξε ότι στο τέλος των μυκηναϊκών χρόνων η ακρόπολη ολόκληρη καταστράφηκε από πυρκαγιές και σεισμούς και εγκαταλείφθηκε. Πάνω στα ερείπιά της κτίστηκε γε­ωμετρικός ναός της Ήρας και το μέρος δεν έπαψε ποτέ να κατοικείται, η παλιά αίγλη όμως είχε χαθεί οριστικά.

Την ανασκαφή του χώρου άρχισε ο Schliemann το 1876 και τη συνέχισε το 1884 μαζί με τον Dorpfeld. Κατόπιν την ανέλαβε και την εξακολουθεί ως σήμερα το Γερμανικό Αρ­χαιολογικό Ινστιτούτο. Είναι τώρα γνωστό ότι το ύψωμα είχε κατοικηθεί από τους νεολιθικούς χρόνους. Τα πρώ­τα κτίρια (σπίτια ενός πρωτοελλαδικού χωριού κτισμένα γύρω από ένα μεγάλο κυκλικό οικοδόμημα) ανάγονται στο 2500 π.Χ. περίπου, η παλαιότερη οχύρωση όμως που περι-

8 0

cMYKHNEZ

Γ κλείσε το ψηλότερο πλάτωμα του υψώματος, τη λεγόμε­ν η Ανω ακρόπολη, κτίστηκε λίγο μετά το 1400 π.Χ. Εκατό χρόνια αργότερα άλλαξε η διαρρύθμιση της εισόδου στην11 νατολική πλευρά, ενισχύθηκε το νότιο τείχος και προ-< ι τέθηκε στη βόρεια πλευρά μια αρκετά μεγάλη περιοχή, ιι Μέση ακρόπολη. Την τελική διαμόρφωσή της, όμως, ιι άρε λίγο πριν από το 1200 π.Χ., οπότε η ανατολική είσο- ο< ι ς έγινε πραγματικά απόρθητη, προσκτίστηκε στην αντι­κ) >υνή πλευρά το καμπύλο τείχος του δυτικού προμαχώνα, ι νισχύθηκε το πάχος του νοτίου τείχους και προστέθηκε στη Μέση ακρόπολη η μακρόστενη οχύρωση της Κάτω11 κροπόλεως, που περιέλαβε ολόκληρη την υπόλοιπη επι­φάνεια του υψώματος και εξασφάλισε τον ανεφοδιασμό η >υ οχυρού σε νερό. Αυτή είναι η μορφή που βλέπουμε σή-I ιερα και που αποτελείται από τον κυκλώπειο οχυρωματικό περίβολο, το ανακτορικό συγκρότημα του προχωρημένου ι,^ου αι. π.Χ. και την έκταση της Κάτω ακροπόλεως που ιινασκάφηκε τελευταία από τον Κ. Kilian.

Η κύρια είσοδος της ακρόπολης βρίσκεται στην ανα­τολική, τη μεσόγεια πλευρά του υψώματος. Αρχίζει με μια ι ιγκώδη κυκλώπεια αναβάθρα πλάτους 4,70 μ., που είχε αρ­χικά μήκος μεγαλύτερο από το σημερινό (αναστηλωμένο) κομμάτι της. Στο τέρμα της στρίβει κανείς δεξιά, περνάει από ανοικτή δίοδο που είχε αρχικά το ίδιο πλάτος με την αναβάθρα (οι δύο χαμηλοί πλευρικοί τοίχοι που το περι­ορίζουν είναι μεταγενέστεροι, των ιστορικών χρόνων) και βρίσκεται σε ένα στενό πέρασμα ανάμεσα στο εξωτερικό τείχος (της τρίτης περιόδου) και στο εσωτερικό (το παλαιό- τερο, της δεύτερης). Το πέρασμα οδηγεί προς Β. στην Κάτω ακρόπολη και προς Ν. στην κύρια πύλη της ακρόπολης, όμοια στη διάταξη, στις διαστάσεις και σε πολλές λεπτο­μέρειες με την Πύλη των Λεόντων των Μυκηνών. Σήμερα διατηρούνται μόνο οι παραστάδες, μέχρι τη μέση περίπου του ύψους τους, και το κατώφλι με τις στρογγυλές υποδο­

— 81

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

χές για τους στρόφιγγες των δύο ξύλινων θυρόφυλλων. Στις παραστάδες υπήρχαν οριζόντιες οπές (η ανατολική, που βρίσκεται στο σημείο όπου έχει τώρα κοπεί η παραστάδα, συνεχίζεται και μέσα στο πάχος του τείχους) όπου μέσα γλιστρούσε η βαριά ξύλινη αμπάρα που ασφάλιζε τη θύρα. Μετά την πύλη το πέρασμα πλαταίνει κάπως, προσπερνά μία ακόμη πύλη (την παλαιότερη είσοδο της δεύτερης πε­ριόδου που διατηρήθηκε ως συμπληρωματική και στην τρίτη), από την οποία σώζονται μόνο μερικές πέτρες της υποδομής του κατωφλιού, και καταλήγει σε ένα ανοικτό προαύλιο, που έχει κατά μήκος της αριστερής (ανατολικής) του πλευράς τις βάσεις μιας κιονοστοιχίας που ανήκε σε μακρόστενη ρηχή στοά, ανοικτή προς το προαύλιο. Προχω­ρώντας λίγο και ακολουθώντας μια αυτοσχέδια (σύγχρονη) κάθοδο φτάνει ο επισκέπτης σε ένα μακρόστενο διάδρομο, πλάτους μόλις 1,65 μ·, με εκφορική οροφή, μία από τις πε­ρίφημες σύριγγες της Τίρυνθας, που βρίσκεται κάτω από τη στοά, στο εσωτερικό του τοίχου (που φτάνει εκεί σε πά­χος τα ιι μ.) και επικοινωνεί με μια σειρά από τετράγωνες αποθήκες, διαστάσεων 4,30 μ. x 3,30 μ., επίσης εκφορικά στεγασμένες. Η σύριγγα είχε μείνει ανοικτή, ελεύθερη από επιχώσεις και χρησίμευε επί αιώνες για καταφύγιο στα κο­πάδια της περιοχής, που γυάλισαν τις πέτρες των τοιχωμά­των της καθώς τρίβονταν απάνω τους.

Η δυτική πλευρά του προαυλίου κλείνεται από το με­γάλο πρόπυλο του ανακτόρου, από το οποίο διατηρήθηκαν μόνο τα κατώφλια, τα χαμηλά λιθόκτιστα μέρη των τοίχων και οι βάσεις των παραστάδων που σώζουν ακόμη τα ίχνη του πριονιού με το οποίο κόπηκαν στο επιθυμητό σχήμα και διατηρούν τις τρύπες όπου ήταν στερεωμένα τα δοκά­ρια της επένδυσής τους. Το πρόπυλο αποτελείται από δύο στοές, μια εξωτερική και μια εσωτερική, με παραστάδες στις άκρες των πλευρικών τοίχων και δυο κολόνες στην πρόσοψη. Τις στοές χώριζε εγκάρσιος τοίχος με πόρτα,

8 2 —

JV1YKHNEZ

(im μέση της οποίας το άνοιγμα (3,17 μ·) ήταν αντίστοιχο προς το διάστημα ανάμεσα στις κολόνες της πρόσοψης.11 ισωτερική στοά είχε στο βόρειο τοίχο της μικρή πόρτα, ν< >υ επικοινωνούσε με διάδρομο ο οποίος έβγαζε κατευ-I Ιι ίαν στα εσωτερικά διαμερίσματα του ανακτόρου.

Περνώντας το μεγαλοπρεπές αυτό πρόπυλο, φτά- νι ι κανείς στην εξωτερική αυλή του ανακτόρου, αρχικάII if ιωμένη με κονίαμα, που έχει σχήμα ακανόνιστο τετρά- ιιλι υρο. Προς Ν. ορίζεται από το νότιο τείχος, που δεν εί­ναι ενιαίο αλλά απαρτίζεται από διαδοχικές προσθήκες, δκιπλατύνσεις και διαρρυθμίσεις όλων των περιόδων, οι οποίες έφτασαν το πάχος του στα 17 μ. και άφησαν στο ι < η ι>τερικό του διαφόρους χώρους, αποθηκευτικούς κατά ικ'ισα πιθανότητα. Οι χαρακτηριστικότεροι είναι ασφαλώς αυτοί που προστέθηκαν στην τελευταία περίοδο, μια εσω-11 ρική σύριγγα δηλαδή με δωμάτια όπως και κάτω από το ιιμοαύλιο της εισόδου, όπου κατεβαίνει κανείς με σκάλα μ< >υ είχε γίνει αρχικά για να βγάζει σε μια μικρή πυλίδα ι ου τείχους, την οποία έφραξε η σύριγγα με τα δωμάτια. Μ γο ανατολικό τέρμα της σύριγγας υπήρχε πλατύ παράθυ-I κ > που στένευε προς τα έξω σαν πολεμίστρα. Πάνω από ια χαλάσματα του εσωτερικού τμήματος του τείχους και ιιιτό το Ν. μέρος της αυλής είχε κτιστεί μικρή βυζαντινή ι κκλησία που είχε γύρω της αρκετούς ρηχούς τάφους. Τα Οι μέλιά της, καθώς και ένα αλώνι που τα σκέπασε αργό- ιι ρα, αφαιρέθηκαν κατά την ανασκαφή.

Η βόρεια πλευρά της αυλής ορίζεται από δύο δωμά- ι κι (φυλακεία; αρχεία;) και ένα δεύτερο πρόπυλο, όμοιο u r η διάταξη με το πρώτο αλλά μικρότερο, με δίοδο πλά­ι ους 2,95 μ· στη μέση που έκλεινε με δίφυλλη θύρα. Αυτό ι ιδιιγούσε στην κεντρική αυλή του ανακτόρου, σχεδόν τε- ιράγωνη, (17,75 μ. x 20,25 μ·) που είχε δάπεδο στρωμένο Ι ι γ κονίαμα και, κοντά στη δεξιά εσωτερική παραστάδα ι ου προπύλου, ένα στρογγυλό χαμηλό κτίσμα, πιθανότατα

— 83

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

βόθρος θυσιών, στο οποίο δόθηκε σε μεταμυκηνάικούς χρόνους τετράπλευρο σχήμα. Τη βόρεια πλευρά της αυλής καταλαμβάνει, σχεδόν ολόκληρη, το μεγάλο μέγαρο του ανακτόρου. Στην πρόσοψή του έχει την αίθουσα (9,65 μ. χ 4,8ο μ.), μια ανοικτή στοά με δυο κολόνες ανάμεσα στις ακρινές παραστάδες του (σώζονται στη θέση τους οι βά­σεις) και με δάπεδο ψηλότερο κατά δύο σκαλοπάτια από την αυλή. Στο κάτω μέρος του δυτικού τοίχου της βρέθηκε διακοσμητική ζώνη από ανάγλυφες πλάκες αλαβάστρου με ένθετα κομμάτια κύανου (Εθνικό Αρχαιολογικό Μου­σείο). Τρεις δίφυλλες Θύρες με άνοιγμα 1,72 μ. οδηγούν από την αίθουσα στον πρόδομο (9,70 μ. χ 4,72 μ.). Λυτός έχει μικρή πλευρική θύρα που επικοινωνεί με τα διαμερίσμα­τα δυτικά του μεγάρου, και μία μεγάλη, κεντρική, χωρίς θυρόφυλλα, από όπου φτάνει κανείς στον κύριο χώρο, το δόμο (9,75 μ.-9*86 l·1·χ η >8ΐ μ.)· Στο κέντρο του υπήρχε μεγάλη κυκλική εστία διαμέτρου 3,30 μ., ανάμεσα σε τέσ­σερις συμμετρικά τοποθετημένες ξύλινες κολόνες, από τις οποίες σώθηκαν οι λίθινες βάσεις. Στον ανατολικό τοίχο, εμπρός από την εστία, ήταν κτισμένο χαμηλό τετράπλευρο βάθρο όπου ήταν στημένος ο θρόνος του άνακτα. Το δάπε­δο του μεγάρου ήταν στρωμένο με κονίαμα, χωρισμένο σε τετράγωνα ζωγραφισμένα με χταπόδια και δελφίνια.

Σήμερα, το μέγαρο κόβεται κατά το πλάτος του στα δύο από ένα τοίχο σχετικά στενό, κτισμένο από διαφόρων ειδών υλικά, που γωνιάζει προτού φτάσει στο μυχό του δόμου και δημιουργεί μακρόστενο χώρο, αντίστοιχο πε­ρίπου προς το ανατολικό μισό του μεγάρου. Ο τοίχος είναι θεμελιωμένος πάνω στο δάπεδο και πάνω στη λιθόκτιστη κρηπίδα του ανατολικού) τοίχου. Είναι δηλαδή μεταγε­νέστερος και ανήκε στο ναό της Ήρας που κτίστηκε στα γεωμετρικά χρόνια πάνω στα χαλάσματα του ανακτόρου, μαζί με μερικά ταπεινά σπιτάκια που στήθηκαν σε διάφο­ρα σημεία της ακρόπολης.

8 4 —

cflΊΥ Κ Η Ν Ε ί

Τα διαμερίσματα μεταξύ του μεγάρου και του δυτικού ι Ηχους έχουν το χαρακτηριστικό ότι επικοινωνούσαν με ι ην αυλή, με τον πρόδομο του μεγάρου και με τη δυτική ι (ι κ >δο της ακρόπολης (βλ. παρακάτω) και ότι ήταν κτισμέ- νιι με ιδιαίτερη επιμέλεια και στολισμένα με τοιχογραφί- ι·ς. Ήταν, καθώς φαίνεται, το συγκρότημα κατοικίας του βασιλικού γένους, και περιλάμβαναν και το δωμάτιο του λουτρού, μικρό τετράγωνο χώρο με μία τεράστια μονο­κόμματη λίθινη πλάκα, βάρους 20 τόννων, για δάπεδο. Η πλάκα έχει γύρω γύρω ένα υπερυψωμένο πλαίσιο με μι- κ|)ές σκαλισμένες υποδοχές για τις πλατιές κατακόρυφες πανίδες που αποτελούσαν την επένδυση των τοίχων, και11 τη ΒΑ γωνία ένα αυλάκι για να φεύγουν τα νερά προς ένα γπτονικό φωταγωγό σχήματος Τ, όπου υπάρχει φρεάτιο αποχέτευσης. Στη βόρεια πλευρά του φωταγωγού υπήρχε κλιμακοστάσιο, πράγμα που σημαίνει ότι η δυτική πτέρυ- γι ι του ανακτόρου είχε τουλάχιστον ένα ακόμη όροφο.

Το μέγαρο, μαζί με το λουτρό, το φωταγωγό και το κ λιμακοστάσιο χωρίζονται από τα άλλα δυτικά δωμάτια Ι ι γ διάδρομο, του οποίου μια διακλάδωση προχωρεί πίσω α ττό το μέγαρο και φτάνει προς Α. του σε μια δεύτερη, μι- Κ|)ότερη αυλή (9,20 μ. x 18,45 μ·) με στοά στην ανατολική πλευρά της, στη Ν. γωνία της οποίας προστέθηκε αργότε­ρα μικρό τετράγωνο δωμάτιο. Στη βόρεια πλευρά, υπάρ­χει ένα ακόμη μέγαρο υπερυψωμένο κατά ένα σκαλοπάτι, ι<> μικρό μέγαρο. Αποτελείται από μια βαθιά τετράγωνη αίθουσα (5,05 μ. χ 5,59 μ.) που, λόγω του περιορισμένου ι ιις ανοίγματος, δεν χρειάστηκε κολόνες στην πρόσοψη και που έχει δυο πλευρικές Θύρες προς τη συνέχεια του διαδρόμου, ο οποίος το περιτρέχει και αυτό, και μια με­γαλύτερη κεντρική προς το δόμο. Ο δόμος, διαστάσεων 5,64 μ. χ 7,6ο μ., χωρίς εσωτερικά στηρίγματα και αυτός, ι ίχε δάπεδο ζωγραφισμένο κατά τετράγωνα με διάφορα αφηρημένα διακοσμητικά Θέματα, μία τετράγωνη εστία

— 85

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

στη μέση και, δεξιά της, στον ανατολικό τοίχο, ίχνη βάθρου για θρόνο όπως και στο μεγάλο μέγαρο. Στη ΝΔ του γω­νία κτίστηκε κατά το τέλος των μυκηναϊκών χρόνων ένα τετράγωνο χώρισμα από πλίθρες.

Στη ΒΔ γωνία της αυλής, δεξιά από το μικρό μέγαρο, υπήρχε κλιμακοστάσιο και πίσω του ένα μεγαροειδές διαμέρισμα από δύο συνεχόμενα δωμάτια, προθάλαμο και δόμο, με εισόδους από τα πλάγια του προθαλάμου. Ανατολικά των διαμερισμάτων αυτών και της αυλής είναι άλλη μία αυλή, σειρά από δωμάτια (εργαστήρια ή αποθή­κες), και ένα ακόμη κλιμακοστάσιο. Ολόκληρη η πτέρυγα δηλαδή είχε δεύτερο όροφο. Οι πρώτοι ανασκαφείς υπέ­θεσαν ότι ήταν προορισμένη για τις γυναίκες της οικο­γένειας του άνακτα ή για τον διάδοχό του, κατόπιν όμως φάνηκε ότι ανήκε σε κάποια παλαιότερη φάση, προτού το ανάκτορο επεκταθεί προς τα δυτικά, σε ολόκληρη την έκταση της Άνω ακροπόλεως, και αποκτήσει το μεγάλο μέγαρο με την αυλή του.

Ανάμεσα στην ανατολική πτέρυγα, την αυλή του με­γάλου μεγάρου, το εξωτερικό πρόπυλο και την είσοδο της ακρόπολης υπάρχει εκτεταμένος χώρος γεμάτος από συμπλέγματα τοίχων χωρίς σαφή κάτοψη, που χαρακτη­ρίζονται από τους ανασκαφείς «λείψανα κατοικιών».

Επιστρέφοντας στο διάδρομο πίσω από τη ΒΔ γωνία του μεγάλου μεγάρου, συναντά κανείς μια κλιμακωτή κάθοδο προς το τείχος που συνεχίζεται χαμηλότερα με πλακόστρωτη διάβαση. Το τέρμα της δεν διατηρήθηκε και ο επισκέπτης το παρακάμπτει, ακολουθώντας μια πρόχειρη κάθοδο που τον οδηγεί πάνω από το σωζόμενο κομμάτι του τείχους στη σκάλα της δυτικής πυλίδας της ακρόπολης. Η μικρή αυτή βοηθητική είσοδος, στραμ­μένη προς τη θάλασσα, ανήκε στην τελευταία φάση της οχύρωσης και είναι αξιοθαύμαστη και για τη διάταξη αλλά και για την κατασκευή της. Στο δυτικό τείχος της

8 6 —

JVIYKHNE£

Μέσης ακροπόλεως, εκεί όπου κατέληγε η πλακόστρω- ι ιι διάβαση, είχε κτιστεί τετράγωνος πύργος, γύρω από μια βαθιά σχισμή του βράχου, ένα φυσικό λάκκο δηλα­δή που δεν σκεπάστηκε από καμιά μόνιμη κατασκευή. Στον πύργο προστέθηκε προς τον κατήφορο ένα ισχυρό καμπύλο τείχος, ο δυτικός προμάχων, που περιέζωσε ι ιιν παλαιότερη οδοντωτή οχύρωση και έκοψε κάποιο μονοπάτι που ανέβαινε προς τον πύργο. Στη Θέση του μονοπατιού κτίστηκε στο εσωτερικό του προμαχώνα μια άνετη λίθινη σκάλα (σώζονται σήμερα τα 65 πρώτα οκαλοπάτια) που αρχίζει από τη δυτική πυλίδα, πλάτους ι ,5ο μ., κτισμένη λοξά προς το τείχος, σε σχήμα πολεμί- ιιτρας, στεγασμένη δηλαδή με εκφορική καμάρα που ι ίχε εσωτερικό άνοιγμα σημαντικά μεγαλύτερο από το ι ξωτερικό της, το οποίο δεν είχε πόρτα για να κλείνει. Η

διάταξη αυτή περιόριζε τον αριθμό των επιτιθεμένων σε ι λάχιστους, ενώ επέτρεπε σε αρκετούς υπερασπιστές μαζί να τους αντιμετωπίζουν. Όσοι εχθροί κατόρθωναν νιι εισδύσουν, ήταν υποχρεωμένοι να ανεβούν τη σκάλα11 νάμεσα στις δυο γραμμές της οχύρωσης, την εσωτερική και την εξωτερική, βαλλόμενοι από όλες τις πλευρές. Και11 ν έφταναν στον πύργο, ο λάκκος, χωρίς το σαν ίδωμα που «ρέπει να τον σκέπαζε κανονικά, τους έκοβε οριστικά πιν προέλαση.

Η Μέση ακρόπολη ήταν και αυτή κατοικημένη, δεν Γχπ όμως ως τώρα ερευνηθεί συστηματικά, και τα κατά- λ< ιιπά της, που περιλαμβάνουν και ένα καμίνι αγγειοπλά- α ια, σκεπάστηκαν προτού δημοσιευτούν.

Η Κάτω ακρόπολη ερευνήθηκε τελευταία από το Γερ­μανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (1976-1983)· Η τείχισή ι ης πρόσθεσε στην ακρόπολη ολόκληρη την επιφάνεια ί ου βράχου που είχε μείνει ανοχύρωτη και εξασφάλισε - ή πως και στις Μυκήνες -τον ανεφοδιασμό σε νερό.

11 κύρια πρόσβαση είναι η ανατολική και γίνεται από το

— 8 7

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

στενό πέρασμα στο οποίο οδηγεί η αναβάθρα της εισόδου. Από εκεί ο επισκέπτης στρίβει δεξιά, προς Β., και προχω­ρεί ανάμεσα στο παλαιό τείχος της δεύτερης περιόδου και στο νεότερο σκέλος της τρίτης, που είναι και η αρχή της οχύρωσης της Κάτω ακροπόλεως. Κάπου 12 μ. μετά την πύλη υπάρχει στην εσωτερική όψη του τείχους αυτού μια ψηλή οξυκόρυφη κόγχη, για την οποία υπάρχουν ενδεί- ] ξεις ότι ήταν ιερό πύλης. Παρακάτω, σε όλο το μήκος του τείχους, υπάρχει σειρά από μεγάλες τετράπλευρες κόγχες | με εκφορική στέγαση και στενές πολεμίστρες προς τα έξω ] που χρησιμοποιήθηκαν ως αποθήκες και κατοικίες. Με- ] ρικές φράχτηκαν ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια. Υπάρχουν ] ακόμη και δύο δευτερεύουσες τοξωτές πυλίδες, μία στη ; βόρεια γωνία, ψηλά στο τείχος, σαν μεγάλο παράθυρο, και , μία, βαθμιδωτή, με κατώφλι και μονό θυρόφυλλο, στη ΝΔ άκρη, κοντά στο τείχος της Μέσης ακροπόλεως. Η σπου- 1 δαιότερη ανακάλυψη όμως ήταν δύο γειτονικά ανοίγματα, | καμαροσκέπαστα και αυτά, στη ΒΔ γωνία, που διασχίζουν Ι το πάχος του τείχους και καταλήγουν σε παράλληλες υπό- 1 γειες σήραγγες, μήκους 20 μ. περίπου, σκαμμένες βαθιά | στο έδαφος, υδρομαστευτικές δεξαμενές δηλαδή, όπου 1 καταστάλαζαν τα νερά της γύρω περιοχής. Οι ανασκαφές 1 του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στην Κάτω Ι ακρόπολη (1976-1983) έδειξαν ότι ο χώρος της, κατοικη-1 μένος ήδη στα Νεολιθικά χρόνια είχε καταληφθεί το 1301 αιώνα από κατοικίες και εργαστήρια, οικοδομημένα πυ- 1 κνά σε κλιμακωτά ισόπεδα. Ανάμεσά τους υπήρχε βωμός 1 και μικρό ιερό, όπου βρέθηκαν πήλινα λατρευτικά ειδώλια 1 (Μουσείο Ναυπλίου). Τα κτίρια αυτά, χτισμένα συγχρόνως 1 και επί τη βάσει ενιαίου σχεδίου, καταστράφηκαν λίγο πριν ■ από το 1200 π.Χ. και αντικαταστάθηκαν αμέσως από άλλα,· μικρότερα και σε κάπως ακατάστατη διάταξη, που είχαν 1 και αυτά το ιερό τους. Οι κατά καιρούς έρευνες γύρω στην· ακρόπολη έδειξαν ότι η έκταση αυτή, κατοικημένη ήδη ·

«η -

cMYKHNEZ

•υτό την 3n χιλιετία π.Χ., είχε καταληφθεί στα τελευταία μυκηναϊκά χρόνια από ένα ανοχύρωτο συνοικισμό, του οποίου τα σπίτια, χτισμένα κατά συγκροτήματα που χω- I ιίζονταν από δρόμους, έφταναν ως την παραλία. Μετά το ι ιπσμό που κατέστρεψε την ακρόπολη, ο συνοικισμός επε­κτάθηκε, φτάνοντας τα 245 στρέμματα. Αργότερα, όμως, κατά το 1125 π.Χ., με τη γενική παρακμή της περιοχής, τα οπίτια του άρχισαν σιγά σιγά να εγκαταλείπονται, χωρίς όμως το μέρος να πάψει ποτέ να κατοικείται, ακόμη και ιιτους ιστορικούς χρόνους.

Στην Τίρυνθα ανήκουν δύο ακόμη κατασκευές, που ι ίναι έξω από την άμεση περιοχή της ακροπόλεως. Πε­ρίπου 1 χμ προς Α. της, στους δυτικούς πρόποδες του ψηλού κωνικού λόφου του Προφήτη Ηλία, έχει βρεθεί ι' νας θολωτός τάφος, προσιτός από τον ασφαλτόδρομο ιιου αρχίζει από τον αρχαιολογικό χώρο και προχωρεί προς το Κοφίνι (Ν. Τίρυνθα) ανατολικά. Σώζεται ολό­κληρος, εντελώς ανέπαφος, κτισμένος εκφορικά από ακατέργαστες πλακοειδείς πέτρες, πολύ απλούστερος< ι rnv κατασκευή από τους τελευταίους μεγαλοπρεπείς Ι Ιόλους των Μυκηνών. Ήταν εντελώς συλημένος ήδη από ια ρωμαϊκά χρόνια, οπότε εγκαταστάθηκε μέσα στη θόλο μ >υ ένα ελαιοπιεστήριο. Στην περιοχή εκείνη υπάρχουν και μερικοί θαλαμοειδείς τάφοι.

Σε απόσταση 4 χμ. ανατολικά από την ακρόπολη, λίγο πριν από το χωριό Άγιος Αδριανός (Κατσίγκρι) συ- νι ι ντώνται τρεις χείμαρροι που κατεβαίνουν από τα γύρω. υψώματα και που πλημμύριζαν τακτικά την περιοχή της Τίρυνθας κατά την αρχαιότητα. Στο σημείο της συμβολής ιους κτίστηκε κατά τους μυκηναϊκούς χρόνους ένα ανά­χωμα ενισχυμένο με κυκλώπεια υποδομή, που σταμα- ιούσε τα νερά και τα εξέτρεπε σε μια τάφρο και από εκεί111 ην κοίτη ενός ρέματος που κατεβαίνει προς Ν. μακριά (Μιά την ακρόπολη. Το φράγμα είναι ορατό και σήμερα

·...............' ··· ·■ · ···. ■’— 8 9

ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

11/4 χμ. προς Β. του Αγίου Αδριανού και είναι ένα από τα λίγα γνωστά τεχνικά έργα των μυκηναϊκών χρόνων.

-

ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΤΙΡΥΝΘΑΣΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟΣτη μυκηναϊκή αίθουσα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου στην Αθήνα είναι εκτεθειμένα ευρήματα από την ακρόπολη και την κάτω πόλη της Τίρυνθας: Απο- σπάσματα τοιχογραφιών του ανακτόρου (μορφές από μια πομπή γυναικών, σχεδόν φυσικού μεγέθους και μικρογραφικές σκηνές από κυνήγι αγριόχοιρου, ταυ- ροκαθάψια, δύο γυναίκες σε άρμα κ.ά.) και διάφορα αντικείμενα που καλύπτουν το διάστημα από την Πρω­τοελλαδική ως τη Γεωμετρική Εποχή και γεμίζουν την προθήκη 15- Τα περισσότερα και σπουδαιότερα ανήκουν σε ένα «θησαυρό». Είναι δηλαδή ποικίλα αντικείμενα διαφόρων εποχών και προελεύσεων που κάποιος είχε μαζέψει και αποκρύψει μαζί. Ο θησαυρός αυτός περι­λαμβάνει χάλκινα εγχειρίδια και σκεύη, περιδέραια με χρυσές χάντρες, μια σιδερένια «άρπη» (είδος καμπύ­λου ξίφους), τροχούς από χρυσό σύρμα και χάντρες ήλεκτρου από την Κεντρική Ευρώπη που ανήκαν σε ομοίωμα άρματος και δυο μεγάλα χρυσά δαχτυλίδια με ελλειψοειδείς σφενδόνες. Στο ένα, από τα γνωστότερα δείγματα της μυκηναϊκής τέχνης, είναι σκαλισμένοι ζω­όμορφοι δαίμονες που βαδίζουν προς μια καθιστή θεά σε τελετουργική πομπή ευκαρπίας.

Στο άλλο εικονίζονται ανθρώπινες μορφές σε σκηνή αποχαιρετισμού εμπρός σε κτίριο και επιβίβαση σε αραγ­μένο πλοίο.

OIVUAVN

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

Στ η ν α ν α τ ο λ ικ ή π α ρ α λ ί α τ ο υ Α ρ γ ο λ ικ ο υ Κόλπου υψώνονται δύο απόκρημνοι βράχοι: ο ψηλότερος του Πα- λαμηδιού (ύψος ΐ ί 6 μ.) και στα πόδια του ο χαμηλότερος (85 μ.) μακρόστενος, της Ακροναυπλίας, που εισχωρεί στη θάλασσα κλείνοντας τον κόλπο. Μεταξύ τους ενώνονται με στενή γλώσσα ξηράς. Στους Β. πρόποδες τους απλώνεται το ίσιωμα όπου είναι κτισμένη η πόλη του Ναυπλίου. Λείψανα της αρχαιότητας, εκτός από μερικά προϊστορικά ευρήματα και κατάλοιπα πολυγωνικού τείχους του 3ου αι. π.Χ. στην Ακροναυπλία, δεν υπάρχουν στην περιοχή της πόλεως. Τα πλησιέστερα μυκηναϊκά ίχνη (τάφοι) βρέθηκαν στους ΒΑ πρόποδες του Παλαμηδιού και ακόμη ανατολικότερα, στο σημερινό προάστιο Πρόνοια. Τούτο δεν είναι περίεργο: το πλάτωμα όπου βρίσκεται η πόλη ήταν ως το τέλος του 15ου αι. μ.Χ. ένα ρηχό ακατοίκητο τέλμα, που επιχώθηκε μόλις το 1470 από τους Βενετούς για να επεκταθεί η πόλη και να στεγάσει τους πρόσφυγες που είχε δημιουργήσει η κατά­ληψη της Χαλκίδας από τους Τούρκους. Τα πρώτα σπίτια, ώσπου να σχηματιστεί το κατάλληλο υπέδαφος, κτίστηκαν πάνω σε δρύινους πασσάλους. Ώστε, στους προϊστορικούς χρόνους, στην ελληνική και ρωμαϊκή εποχή και σε ολόκλη­ρο το μεσαίωνα, το Ναύπλιο ήταν περιορισμένο στην Ακρο­ναυπλία και στα βόρεια κράσπεδα των δύο λόφων.

Στην αρχαιότητα η Ναυπλία (όπως λεγόταν τότε) ήταν απλώς το επίνειο του Αργους. Μόλις στα τέλη του 3ου αι. π.Χ. τειχίστηκε η κορυφή της Ακροναυπλίας. Στα ρωμαϊ­κά χρόνια η πόλη εγκαταλείφθηκε και ερημώθηκε. Το 12ο αι. μ.Χ. οι Βυζαντινοί οχύρωσαν την Ακροναυπλία, κτίζο­ντας λίγο-πολύ πάνω στα ίχνη του αρχαίου τείχους. Το 1210 την κατέλαβαν οι Φράγκοι, μεγάλωσαν το κάστρο προς Α. και τελικά το παραχώρησαν στους Βενετούς (1389), που ενίσχυσαν τις οχυρώσεις και έκτισαν την κάτω πόλη. Το 1540 το κυρίευσαν οι Τούρκοι, οι Βενετοί όμως τους το απέσπασαν ξανά το 1686, πρόσθεσαν στην οχύρωση το

92 —

eftΙΥΚΗΝΕΧ

Ι Ιαλαμήδι και ανέπτυξαν το λιμάνι τόσο, ώστε να γίνει η ;γ( ιωτεύουσα των ανατολικών κτήσεων με το όνομα Napoli< li Romania. To 1715 το ξαναπήραν οι Τούρκοι. Το 1828 έγινε πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους και έδρα του κυβερνήτη Καποδίστρια και, το 1833, υπο­δέχτηκε τον βασιλέα Όθωνα που μετέφερε, τον επόμενο χρόνο, την πρωτεύουσα στην Αθήνα. Έτσι, τα αξιοθέα- ra του Ναυπλίου είναι όλα νεότερα: μεσαιωνικά, βενε- τσιάνικα, της Τουρκοκρατίας και της εποχής μετά την Κπανάσταση.

Το κάστρο της Ακροναυπλίας αποτελείται από 4 οχυ­ρά που προστέθηκαν διαδοχικά το ένα στο άλλο. Το πα- λαιότερο είναι στη δυτική άκρη του ακρωτηρίου που είναι και το ψηλότερο τμήμα του λόφου. Είναι το φρούριο που έκτισαν οι Βυζαντινοί το 12 και 13 αι. (Castel dei Greci), ι ■ νσωματώνοντας στα τείχη του τα κατάλοιπα της αρχαίας< >χύρωσης. Περιλάμβανε την κατοικία του φρουράρχου και δύο εκκλησίες, από τις οποίες η μία ήταν η μητρόπολη που μετατράπηκε μετά το 1540 σε τζαμί. Σήμερα, τα βυζα­ντινά κτίσματα μόλις διατηρούνται και τα πιο πολλά έχουν ι-ζαφανιστεί κάτω από τις βενετσιάνικες προσθήκες και μετατροπές, στις οποίες ανήκει και ένας στρατώνας στη Ι!. πλευρά (που χρησίμευε, έως πριν από λίγα χρόνια, για φυλακές). Ανατολικά και λίγο χαμηλότερα από το βυζα­ντινό φρούριο έκτισαν οι Φράγκοι το δικό τους (Castel dei I Yanchi), από τις εγκαταστάσεις του οποίου σώζονται μόνο τα θεμέλια του ανακτόρου του ηγεμόνα, όπου κατοικούσε< ιργότερα ο Βενετός προϊστάμενος των οικονομικών υπη­ρεσιών (Camerlengo). Στο νότιο μέρος της στενής λουρί­δας που συνδέει το ακρωτήριο με την ξηρά, στο σημείο πε-I >ίπου που είναι σήμερα η παραλία της Αρβανιτιάς, υπήρχε τάφρος που προστάτευε το φρούριο και πού συνεχιζόταν προς Β. με εσοχή της θάλασσας, γεφυρωμένη με ξύλινη κινητή γέφυρα.

— 93

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

Το 1473 ο αρχιτέκτων Gambello επέκτεινε την οχύρω­ση ανατολικότερα, κτίζοντας το μακρόστενο Castel Toro (όπου είναι σήμερα το ξενοδοχείο Ξενία) που καταλήγει σε διπλό ημικυκλικό πύργο. Επίσης ενίσχυσε το χώρισμα ανάμεσα στο ελληνικό και στο φράγκικο φρούριο με ιδι­αίτερα ισχυρό τείχος, που έχει πλευρική είσοδο στο νότιο μέρος. Στο τείχος μεταξύ του φράγκικου κάστρου και του Castel Toro ενσωματώθηκε και ένας καμαροσκεπής θάλα­μος, προσιτός σήμερα από τον περιφερικό δρόμο, με τοιχο­γραφίες που μόλις διατηρούνται, θρησκευτικές (Χριστός, ο Αμνός του Θεού, η Παναγία, οι άγιοι Αντώνιος, Ιάκωβος και Γεώργιος) και κοσμικές (βυζαντινός στρατηγός, και οι θυρεοί των οίκων De Brienne και Villehardouin), αναμνη­στικές της ειρήνης του 1291 μεταξύ Ανδρόνικου του Παλαι­ολόγου και των Φράγκων ηγεμόνων. Υπάρχει επίσης και η απεικόνιση της Παναγίας, πλαισιωμένη από τους θυρεούς του Βενετού βάίλου, στον οποίο εκχωρήθηκε, το 1394, το Ναύπλιο από τον δεσπότη του Μυστρά Θεόδωρο Παλαιο­λόγο. Την ίδια εποχή οχυρώθηκε και το μικρό νησάκι των Αγίων Θεοδώρων (Castel da Mar, σήμερα Μπούρτζι) με ψηλό τετράγωνο πύργο, πλαισιωμένο από ημικυκλικούς προμαχώνες, και ενώθηκε με την Ακροναυπλία με αλυσίδα μήκους 450 μ. που έκλεινε την είσοδο του λιμανιού. Αρ­γότερα, οι Τούρκοι πόντισαν ογκολίθους γύρω του, ώστε να μη μπορούν να το πλησιάζουν πλοία, και έκτισαν μώλο στη θέση της αλυσίδας. Μετά την απελευθέρωση έγινε κατοικία του δήμιου.

Την τελική της μορφή πήρε η Ακροναυπλία στη δεύτε­ρη ενετική περίοδο, οπότε αναμορφώθηκαν και ενισχύθη­καν οι παλαιότερες οχυρώσεις της και προστέθηκε (1706) εμπρός από τους πύργους του Castel Toro ο τετράπλευρος προμαχώνας Grimani (σήμερα φυτεμένος με κυπαρίσ­σια), που εξασφάλισε την επαφή με το τείχος της πόλεως και με την αρχή της δυτικής ανόδου προς το Παλαμήδι. Η

9 4 —

cM YK H N El

άνοδος αυτή, εν μέρει σκεπασμένη, έχει 857 σκαλιά που11 νεβαίνουν την απόκρημνη πλαγιά του βράχου. Ομαλότε-I m είναι η ανατολική πρόσβαση, που αρχίζει από την πόλη (< >δός 25ης Μαρτίου) και φτάνει, διασκευασμένη σε αυτο­κινητόδρομο, ως την πύλη του φρουρίου. Το Παλαμήδι, ως τότε ανοχύρωτο και ακατοίκητο, τειχίστηκε όλο μαζί ι ιτα 1711-1714 από τον προβλεπτή Sagredo με σχέδια των Ι άλλων μηχανικών La Salle και Levasseur. Αποτελείται ιιπό τα οχυρά Άγιος Ανδρέας (από το εκκλησάκι δίπλα στη δυτική είσοδο) ή του Φρουράρχου, Θεμιστοκλής, Μιλτι­άδης, Αχιλλεύς, Φωκίων, Επαμεινώνδας, Αεωνίδας και Ρομπέρ, που συνδέονται με περιφερικό τείχος και επι­κοινωνούν απευθείας. Οι επαναστατημένοι Έλληνες το κατέλαβαν το 1822 και κατόρθωσαν να το κρατήσουν ως την απελευθέρωση.

Από το τείχος της κάτω πόλεως σώζεται μόνο το δυτι­κό σκέλος που αρχίζει από την άκρη της Ακροναυπλίας, κατεβαίνει ως τη ρίζα του βράχου και προχωρεί παραλιακά ως τα Πέντε Αδέρφια, ένα μικρό προμαχώνα με πέντε ισυ- χρά πυροβόλα (σήμερα έχουν ξανατοποθετηθεί στις πολε­μίστρες 4 βενετσιάνικα κανόνα και ένας όλμος) κτισμένο ι ιπέναντι από το Μπούρτζι για να εξασφαλίσει τον αποκλει­σμό της εισόδου του λιμανιού στα εχθρικά πλοία.

Γυρίζοντας στους δρόμους του Ναυπλίου, ο επισκέπτης έχει να δει διάφορα μνημεία του παρελθόντος βυζαντινά, ι νετικά, τουρκικά, της εποχής του Καποδίστρια και του X )θωνα (τουρκικές βρύσες, τις κατοικίες των αντιβασιλέων Armansperg και Maurer, την πρώτη Σχολή Ευελπίδων, το πρώτο Υπουργείο Στρατιωτικών, το γυμνάσιο του Όθω- νος) και πολλά ιδιωτικά νεοκλασσικά σπίτια. Ιδιαιτέρως αξιομνημόνευτα είνσι: ο λέων των Βηυηρών, στην είσοδο της πόλεως, σνάγλυφο πάνω στο βράχο, έργο του γλύπτη Siegel στη μνήμη των Βαυαρών στρατιωτών που πέθαναν το 1833-1834 από επιδημία πανώλης. Ο Άγιος Γεώργιος,

— 95

Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

κτισμένος το 1619 σε βυζαντινό ρυθμό, που στην Τουρκο­κρατία έγινε τζαμί και, κατόπιν, στη δεύτερη βενετοκρα- τία, καθολική εκκλησία στολισμένη (1703) με τοιχογραφίες Ιταλών ζωγράφων (μεταξύ άλλων και με αντίγραφο του Μυστικού Δείπνου του Da Vinci). Η Μεταμόρφωση του Σωτήρος παλαιό τζαμί, που έκτισαν οι Τούρκοι στη θέση ενός ενετικού γυναικείου μοναστηριού και που παραχώ­ρησε ο Όθων στην καθολική παροικία. Μέσα υπάρχει μία ξύλινη αψίδα, δωρεά του Γάλλου φιλέλληνος Touret, όπου είναι γραμμένα τα ονόματα των φιλελλήνων που έπεσαν στον Αγώνα. Ο Άγιος Σπυρίδων, κτισμένος το 1702, όπου δολοφονήθηκε ο Καποδίστριας (διατηρείται το ίχνος της σφαίρας στον εξωτερικό τοίχο, κοντά στην πόρτα). Στην ανατολική πλευρά της πλατείας του Συντάγματος ένα τζα­μί, όπου λειτούργησε το «Αλληλοδιδακτήριον» του Καπο­δίστρια, από τα πρώτα σχολεία της ελεύθερης Ελλάδας. Στη ΝΔ της γωνίας άλλο, κτισμένο κατά το 1550, το λεγό­μενο Βουλευτικό, όπου συνεδρίαζε από το 1822 η πρώτη Βουλή των Ελλήνων. Δίπλα του το σκυθρωπό τούρκικο ιεροδιδασκαλείο (τεκές, γνωστός με το όνομα φυλακές του Λεονάρδου) σήμερα αποθήκη του Αρχαιολογικού Μου­σείου του Ναυπλίου.

ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΟΥ ΝΑΥΠΛΙΟΥΚαι στη δυτική πλευρά της πλατείας το ίδιο το Μουσείο, που στεγάζεται σε ενετικό κτίριο του 1713, αρχικά σκευοθήκη του στόλου. Τα αντικείμενα είναι εκτεθειμένα σε δυο πατώ­ματα, διαρρυθμισμένα το καθένα σε μια μεγάλη μακρόστε­νη αίθουσα, με δυο παράλληλες σειρές προθήκες σε κάθε μακριά πλευρά της, που πλαισιώνουν μια σειρά διαλεχτά αντικείμενα, τοποθετημένα στον άξονα του χώρου, ανάμεσα στα υποστυλώματα της οροφής. Είναι τακτοποιημένα χρο­νολογικά, αρχίζοντας από την πόρτα και προχωρώντας κατά μήκος του δεξιού τοίχου, του τοίχου του βάθους και τέλος

οΜΥΚΗΝΕΖ

ιου αριστερού. Στο πρώτο πάτωμα βρίσκονται τα πρόίστο- I )ΐ κά. Η πρώτη προθήκη δεξιά έχει νεολιθικά αγγεία από το «Ι >ράγχθι και μερικά πρωτοελλαδικά από την Ασίνη και το Μ περμπάτι. Ακολουθούν πρωτοελλαδικά από την Τίρυνθα (ιδιαιτέρως ενδιαφέρον είναι ένας πήλινος ψυκτήρας) και Ι ιι σοελλαδική κεραμεική, ιδίως των παλαιότερων τάφων ι ου περιβόλου Β των Μυκηνών. Από το βάθος της αίθουσας ιιρχίζουν τα υστεροελλαδικά: αμφορείς ανακτορικού ρυθ­μού του περιβόλου Β, χάλκινα από τους τάφους της Μιδέας (ιδίως η μοναδική χάλκινη πανοπλία, συμπληρωμένη με ι ιμοίωμα κράνους από δόντια κάπρου), οι ταφικές στήλες ι ιπό τον περίβολο Β, κεραμεική, αιγυπτιακά ευρήματα και λίθινα αγγεία από τις Μυκήνες, κομμάτια τοιχογραφιών της Ι ίρυνθας, αγγεία από το Μπερμπάτι, την Ασίνη, και την ’ Ι 'ίρυνθα (ανάμεσά τους και ένα ρυτό σε σχήμα κεφαλιού ψα-I >ιού) και, τέλος, τα λατρευτικά ειδώλια και οι τοιχογραφίες ιι to το θρησκευτικό κέντρο των Μυκηνών. Στο κεφαλόσκα- λ» > έξω από την αίθουσα είναι εκτεθειμένα δύο λίθινα Menhir (ι πό το κενοτάφιο της Μιδέας, και στο δεύτερο πάτωμα ταII χνουργήματα των ιστορικών χρόνων. Τα παλαιότερα είναι ι <) κράνος και τα κτερίσματα υπομυκηνάίκού τάφου από ι ην Τίρυνθα (αμέσως εμπρός στην πόρτα). Ακολουθούν ιιρωτογεωμετρικά και γεωμετρικά αγγεία και μικροαντι- κείμενα, αρχαϊκά αφιερώματα από το ναό της Ήρας στην Ι ίρυνθα (προθήκες του τοίχου στο βάθος αριστερά), τα πή­λινα (λατρευτικά) προσωπεία και οι αναθηματικές ασπίδες ιιττό την Τίρυνθα (8ου αι. π.Χ.) αρχαϊκά ειδώλια και ανα­θήματα, μελανόμορφα και ερυθρόμορφα αγγεία, κυρίως ι ου 5ου αι. π.Χ., κομμάτι από χάλκινη ασπίδα του στρατού κ >υ Πύρρου (λάφυρο και αφιέρωμα των Αργείων στο ναό ιου Ενυαλίου των Μυκηνών), ελληνιστική κεραμεική και, ίίίηλα στην πόρτα, ένας πήλινος καθιστικός λουτήρας. Στη μεσαία σειρά υπάρχουν παναθηναϊκοί αμφορείς και μια λευκή λήκυθος.

— 97

■

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

Στην οδό Βασιλέως Αλεξάνδρου Ι, στο ισόγειο ενός νε­οκλασικού κτιρίου, βρίσκεται το Λαογραφικό Μουσείο του Ναυπλίου. Έχει τοπικές ενδυμασίες, κοσμήματα, όπλα, εργαλεία και σκεύη από την ανατολική Πελοπόννησο (μέ­χρι την Τσακωνιά) και από την Ύδρα, παλαιούς χάρτες του Ναυπλίου χαλκογραφίες διάφορες και μερικές φωτογρα­φίες ιστορικών μνημείων που χάθηκαν.

9 8 —

ΕΠΙΔΑΥΡΟΣ

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

Σε μ ια μ ικ ρή κ ο ιλ ά δ ά πάνω από το λιμάνι της παλαιάς Επιδαύρου, 29 οδικά χμ. ανατολικά από το Ναύπλιο, ιδρύθη­κε στην αρχαιότητα το ιερό του Ασκληπιού που εξελίχθηκε ίσως στο μεγαλύτερο θεραπευτικό κέντρο των χρόνων εκεί­νων. Στη μέση περίπου (14,5 χμ·) του σημερινού αυτοκινη­τόδρομου, που ακολουθεί τους νότιους πρόποδες του Αρα- χναίου, στην είσοδο και στην έξοδο του συνοικισμού του Αγίου Ιωάννη (Αρκαδικό) υπάρχουν μυκηναϊκή οδογέφυρα και θολωτός τάφος, από τον οποίο σώζεται ο δρόμος και το πίσω μέρος της θόλου. Η αρχαία διαδρομή λοιπόν, αν και στενότερα προσαρμοσμένη στη διαμόρφωση του εδάφους, δεν πρέπει να διέφερε σημαντικά από τη σημερινή.

Ο Ασκληπιός, γιος, κατά το μύθο, του θεού Απόλλωνα και της θνητής Κορωνίδας, ήρως αρχικά και θεός αργότε­ρα, ήταν μορφή του Θεσσαλικού πανθέου. Δεν ξέρουμε ; πώς μεταφυτεύτηκε η λατρεία του στην Επίδαυρο (οι σχε­τικές μυθικές παραλλαγές είναι φανερά πλασμένες εκ των υστέρων), είναι χαρακτηριστικό όμως ότι για να ριζώσει χρειάστηκε να ταυτιστεί με μια τοπική μορφή του Απόλ- ' λωνα, συνδεδεμένη με άλλον, ακόμη παλαιότερο θεό, τον i Μαλεάτα (βλ. παρακάτω). Έτσι, οι παλαιότερες έγκατα- στάσεις του ιερού παρουσιάζονται μόλις στον 6ο αι. π.Χ., Ι ενώ ο Απόλλων Μαλεάτας εξακολουθεί πολύ αργότερα | να αναφέρεται μαζί με τον Ασκληπιό. Τον 5ο αι. π.Χ. το Ι θεραπευτήριο είχε γίνει γνωστό και έξω από τα όρια της Ι Επιδαυρίας, ιδίως μετά το λοιμό των Αθηνών και την ίδρυ-1 ση του Ασκληπιείου κάτω από την Ακρόπολη, το 419 π.Χ. 1 Το τέλος του 4ου και τα πρώτα χρόνια του 3ου αι. π.Χ. (370- 1 25ο π.Χ.) οπότε έγινε πανελλήνιο προσκύνημα και απέ-1 κτησε τα πιο πολλά και πιο σπουδαία οικοδομήματά του, Ι υπήρξαν η λαμπρότερή του εποχή. Το 2ο αι. μ.Χ. γνώρισε 1 άλλη μια περίοδο οικοδομικής ανανέωσης, κυρίως χάρη Ι στη γενναιοδωρία του Ρωμαίου συγκλητικού Αντωνίνου, ] και εξακολούθησε να λειτουργεί ως το 426 μ.Χ., οπότε το 1

ιοο —

έκλεισε μαζί με όλα τα άλλα ειδωλολατρικά ιερά ο αυτο- κράτωρ Θεοδόσιος Β'.

Όποιες και αν είναι οι αρχές της λατρείας του, ο Ασκλη- jt ιό ς έχει στην Επίδαυρο όλα τα βασικά χαρακτηριστικά rou χθόνιου θεού, συνδυασμένου με τον ετήσιο κύκλο μα-I χισμού και ξαναβλαστήματος της φύσεως. Σύμβολό του ι ίναι το φίδι, το ζώο που στην αντίληψη των αρχαίων ζούσε 1> υγχρόνως πάνω στη γη και μέσα σ' αυτή, και από όλες τις ιδιότητες των χθονίων θεοτήτων εκείνη που επικράτησε στο ιιρόσωπό του είναι η θεραπευτική, που στηρίζεται στην οι- κι ιότητά τους με τη βλάστηση γενικά και με τα θεραπευτικά βότανα ειδικότερα, καθώς και με την εξουσία τους πάνω ι ιτις ακαθόριστες καταχθόνιες δυνάμεις που επικοινωνούν Ι ιγ τους ζωντανούς οργανισμούς κατά τρόπο μυστηριώδη, μαγικό και επηρεάζουν την κατάσταση και την εξέλιξή τους. ()ι άρρωστοι, ύστερα από ορισμένους τελετουργικούς κα­θαρμούς, περνούσαν τη νύκτα τους σε ειδικό κτίριο, το ι γκοιμητήριο, όπου τους παρουσιαζόταν ο θεός στο όνειρό γ< >υς και τους υποδείκνυε τη θεραπεία που έπρεπε να ακο- λ< ιυθήσουν. Χωρίς να αποφεύγει εντελώς τις χειρουργικές ια ιι φαρμακευτικές επεμβάσεις, η θεραπευτική στο Ασκλη- ιι ιείο στηριζόταν κυρίως στη συγκλονιστική εμπειρία του 11| >ρώστου από την εντύπωση της άμεσης επαφής του με το υπερφυσικό, που πρέπει, ιδίως στις περιπτώσεις ψυχογενών κιιι νευρογενών παθήσεων, να είχε άμεσα και εντυπωσιακάII rr< >τελέσματα. Η θεραπεία δεν παρεχόταν χωρίς πληρωμή, ι κτοδήποτε πενιχρή. Από τις αρχές του 5ου αι. π.Χ. γινόταν κάθε τέσσερα χρόνια πανελλήνια εορτή, τα Ασκληπιεία, με ()ι ■< ιτρικές παραστάσεις και αγώνες, αθλητικούς και (αργότε­ρα) μουσικούς, που δεν απέκτησαν όμως ποτέ την αίγλη των Ι ι γ γάλων αγώνων της Ολυμπίας, των Δελφών, των Ισθμιων και της Νεμέας.

Το Ασκληπιείο και το Ιερό του Μαλεάτα μας είναι γνω- (ι αι από τις ανασκαφές της Αρχαιολογικής Εταιρείας (Π.

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

Καββαδίας, 1879-1928, κυρίως όμως 1881-1889, Ι· Παπα- δημητρίου, 1948-1951, Β. Λαμπρινουδάκης).

Ο τωρινός αυτοκινητόδρομος δεν οδηγεί στην πραγ­ματική είσοδο του ιερού, που ήταν στη βόρεια πλευρά, αλλά στην άλλη άκρη, τη νότια, την πιο απομακρυσμένη από τον λατρευτικό περίβολο, όπου βρίσκονται οι βοηθη­τικές εγκαταστάσεις του θρησκευτικού κέντρου. Έτσι ο σημερινός επισκέπτης, αν δεν θέλει να διασχίσει πρώτα ολόκληρο το χώρο και να τον περιηγηθεί επιστρέφοντας σιγά σιγά προς το σημείο από όπου ξεκίνησε, πρέπει να πορευτεί αντίθετα από τον αρχαίο, σε διαδρομή στην οποία είναι προσαρμοσμένη η ακόλουθη περιγραφή.

Το πρώτο που συναντά προσπερνώντας την είσοδο του αρχαιολογικού χώρου και το Μουσείο (βλ. παρακάτω) και προχωρώντας δεξιά προς την πλαγιά του Κυνορτίου όρους είναι το θέατρο, το γνωστότερο ίσως από τα θέατρα της αρ­χαιότητας. Διατηρημένο σχεδόν ανέπαφο, αναστηλώθηκε όπου χρειαζόταν (ιδίως στα πλάγια) και χρησιμοποιείται και σήμερα. Χτίστηκε, καθώς φαίνεται, στις αρχές του 3ου αι. π.Χ., άρα όχι από τον Πολύκλειτο τον νεότερο, καθώς θέλει η παράδοση. Είχε αρχικά 34 σειρές καθίσματα από γκρίζο ασβεστόλιθο, χωρισμένα σε 12 κερκίδες, και χωρού­σε περίπου 6.200 θεατές. Το 2ο αι. π.Χ. διαρρυθμίστηκε το τέρμα του προς τα πάνω σε διάζωμα και προστέθηκαν άλλες 21 σειρές, θεμελιωμένες σε τεχνητή επίχωση και χωρισμένες σε 22 κερκίδες, που αύξησαν τη χωρητικότητα του σε 12.000 θέσεις. Τα καθίσματα της πρώτης, τιμητι­κής σειράς, της προεδρίας, ξεχωρίζουν από τα άλλα γιατί είναι από κοκκινωπή πέτρα και είχαν ράχη. Η ορχήστρα του, με δάπεδο από πατημένο χώμα και θυμέλη στο κέντρο (σώζεται μόνο η κυκλική βάση της) έχει διάμετρο 20,30 μ. και περιβάλλεται από χαμηλό μαρμάρινο δακτύλιο. Προς την ορχήστρα και τις κερκίδες οδηγούσαν από δεξιά και αριστερά δύο πάροδοι, από τις οποίες έχουν αναστηλωθεί

1 02 —

eMYKHNE£

τα διπλά πώρινα θυρώματα. Πίσω από την ορχήστρα ήταν το κτίριο της σκηνής, από το οποίο σώζονται σήμερα μόνο τα θεμέλια. Αρχικά είχε τη μορφή υπόστυλης στοάς με πεσσοστοιχία και θωράκια πίσω, 4 εσωτερικά υποστυλώ­ματα και διπλά δωμάτια στις δύο άκρες. Το προσκήνιο, μή­κους 11 μ. και πλάτους 3,17 μ·, είχε δύο ρηχές πτέρυγες που προεξείχαν κατά 1 μ. στα πλάγια και 14 ιωνικούς ημικίονες< ίτην πρόσοψη. Ανάμεσά τους, την εποχή που οι ηθοποιοί κινούνταν στην ορχήστρα, τοποθετούνταν περιστροφικοί πίνακες, τα περίακτα, με ζωγραφισμένα τα σκηνικά. Με την επέκταση του θεάτρου μεγάλωσε και η σκηνή με την προσθήκη ενός τετράπλευρου χώρου στη δυτική πλευρά και έκλεισαν τα ανοίγματα μεταξύ των πεσσών του πίσω τοίχου. Στο μεταξύ οι ηθοποιοί είχαν ανεβεί στη σκηνή, αφήνοντας την ορχήστρα στο χορό, και τα σκηνικά είχαν μεταφερθεί στους τοίχους της. Το 267 μ.Χ. οι Γότθοι του Αλάριχου κατέστρεψαν το θέατρο, όπως και ολόκληρο το ιερό, και οι ζημίες επισκευάστηκαν με διαφόρων ειδών υλικά. Το θέατρο της Επιδαύρου είναι ονομαστό για την τέλεια ακουστική του που κάνει τον παραμικρότερο θόρυ­βο (μια βαθιά αναπνοή, το σκίσιμο ενός χαρτιού) να φτάνει καθαρά στην τελευταία σειρά των καθισμάτων.

Κατεβαίνοντας από το θέατρο περνά κανείς εμπρός από το Μουσείο, διασχίζει την κοίτη ενός ρυακιού και ανεβαίνει στο πλάτωμα όπου βρίσκονται τα κτίρια του ιερού. Το πρώ­το που συναντά είναι ο ξενών (ο λεγόμενος και καταγώγι- ον), τετράγωνο οικοδόμημα διαστάσεων 76,30 μ. x 76,30 μ. που κτίστηκε τον 4ο αι. π.Χ. για να μένουν οι προσκυνητές. Είχε ΐ6θ δωμάτια σε δύο πατώματα, γύρω από 4 μεγάλες τετράγωνες αυλές με περιστύλια δωρικού ρυθμού. Σώζεται μόνο το κάτω μέρος των τοίχων, κτισμένο πολυγωνικά από ασβεστόλιθο πάνω σε πώρινα θεμέλια, τα κατώφλια των δωματίων, οι στυλοβάτες των κιονοστοιχιών καθώς και λί­γοι σπόνδυλοι από κολόνες. Από την πλίνθινη ανωδομή δεν

— 103

I

διατηρήθηκε τίποτε. Δυτικά από τον ξενώνα, φαίνονται οι τοίχοι ενός άλλου, κάπως νεότερου, τετράπλευρου κτιρίου (των αρχών του 3ου αι. π.Χ.) που διατηρεί ίχνη από μεταγε­νέστερα τουβλόκτιστα δάπεδα και τις βάσεις μιας εσωτε­ρικής κιονοστοιχίας που το διέσχιζε στο μήκος του (Α-Δ). Ήταν χωρισμένο σε δωμάτια όπου βρέθηκαν λουτήρες και λεκάνες και θεωρείται λουτρό των ελληνικών χρόνων, ίσως σχετικό με τον ξενώνα αλλά και με το γειτονικό προς Β. και σύγχρονό του γυμνάσιο, μεγάλο τετράπλευρο οικοδόμημα (76 μ. χ 70 μ.) με καλοκτισμένους ισοδομικούς εξωτερι­κούς τοίχους πάνω σε πώρινα θεμέλια. Στην αρχική του μορφή είχε εσωτερική αυλή με περιστύλιο από 6ο κολόνες, υπόστυλες εξέδρες στην ανατολική και τη δυτική πλευρά, στοές στη βόρεια και στη νότια και δωμάτια στις γωνίες. Η είσοδός του βρισκόταν στη ΒΔ γωνία και ήταν διαρρυθ­μισμένη σε πρόπυλο (σώζεται η πλακόστρωσή του) με 6 δωρικές κολόνες στην πρόσοψη και από 4 στα πλάγια. Η ανωδομή του κτιρίου που δεν διατηρήθηκε, ήταν πλίνθινη. Στα ρωμαϊκά χρόνια κτίστηκε στη θέση του προπύλου μι­κρός ναός της Υγιείας (της κόρης του Ασκληπιού) και στο χώρο της εσωτερικής αυλής μικρό ωδείο με ημικυκλική ορχήστρα, μωσαϊκό δάπεδο, τουβλόκτιστο προσκήνιο με δύο ρηχές κόγχες στην πρόσοψη και δύο πλευρικές πα­ρόδους. Καθίσματα δεν σώζονται, παρά μόνο η υποδομή τους, κτισμένη από τούβλα και διάφορα οικοδομικά υλι­κά από παλαιότερα κτίρια. Αμέσως προς Β. του γυμνασί­ου υπάρχει άλλο, μικρότερο κτίριο, (34,20 μ. x 29,35 μ·) αρκετά όμοιο στη διάταξη, αμελέστερο όμως στην κατα­σκευή, που κτίστηκε στα ρωμαϊκά χρόνια και επισκευ­άστηκε αργότερα από τον Αντωνίνο. Είναι τετράπλευρο, σχεδόν τετράγωνο, με είσοδο και ρηχό πρόπυλο στη Δ. του πλευρά, ένα υπόστυλο χώρο στη μέση, δωμάτια στις τρεις του πλευρές (με μικρή πόρτα στη νότια), και στοά, επίσης υπόστυλη, στην τέταρτη, στη βόρεια. Εμπρός από τη στοά

104 — HHL . ' . Ι

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

eMYKHNEZ

βρέθηκαν λίθινα τραπέζια και θρανία που προέρχονται από παλαιότερη εγκατάσταση. Εξωτερικά οι τοίχοι του, όσο< ιώζονται, είναι από προσεκτικά πελεκημένες πέτρες, εσω­τερικά όμως από πρόχειρη τοιχοδομία με κονίαμα. Διατη- I κιύνται όρθιες αρκετές από τις λίθινες παραστάδες. Γενικά θεωρείται παλαίστρα, και η στοά στη Β. πλευρά του ταυτί­ζεται με τη στοά του Κότυος που αναφέρει και ο Παυσα­νίας, αν όμως ο κεντρικός χώρος του δεν ήταν υπαίθριος αλλά είχε υπερυψωμένη στέγη δεν αποκλείεται να ήταν, ή να μετασκευάστηκε, σε εντευκτήριο και τόπο λατρείας κάποιου θρησκευτικού ομίλου. Λοξά εμπρός από τη ΒΔ γωνία του κτιρίου σώζεται το δάπεδο, από κανονικές τε­τράγωνες ασβεστολιθικές πλάκες θεμελιωμένες πάνω σε πώρο, τον ναού της Αρτέμιδος (τέλη 4ου αι. π.Χ.) που είχε6 δωρικές κολόνες στην ανατολική του πρόσοψη. Σ' αυτήν οδηγούσε πλακόστρωτη επίσης αναβάθρα που συνέδεε το ναό με μικρό βωμό εμπρός του. Μέσα στο σηκό του ναού υπήρχε το λατρευτικό άγαλμα, πλαισιωμένο από ίο κορινθιακές κολόνες. Μερικά κομμάτια από τα αρχιτεκτο­νικά μέλη και από το γλυπτό του διάκοσμο βρίσκονται στο Μουσείο. Τελείως διαφορετικός είναι ο ναός της Θέμιδος προς Α. του, μικρό τετράπλευρο κτίριο (7,25 μ. χ 4,85 μ.), και αυτό του 4ου αι. π.Χ., από το οποίο διατηρείται μόνο το κάτω μέρος των τοίχων, σαν πλαίσιο, χωρισμένο στα δύο από εγκάρσιο λεπτό τοιχάριο. Είχε δύο εισόδους, μία ανα­τολική και μία δυτική, με χαμηλές αναβάθρες, και πεσσούς ((τις γωνίες και στις μακρές πλευρές. Λοξά προς ΒΛ υπάρ­χει ένα σύμπλεγμα κτιρίων των ρωμαϊκών χρόνων: ένας τετράγωνος χώρος που είχε δωρική στοά στη δυτική του πρόσοψη και πίσω της τετράγωνη αυλή, πιθανότατα ο ναός Λσκληπιού και Απόλλωνος των Αιγυπτίων που έκτισε ο Αντωνίνος. Στη νότια πλευρά του είναι προσκτισμένη μια ιδιωτική έπαυλη με δύο άτρια, πλαισιωμένα με δωμάτια κτισμένα από ποικίλα υλικά.

— 105

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

Γυρίζοντας πίσω προς Δ. ο επισκέπτης μπαίνει στο ιερό άλσος, το κέντρο της λατρείας, όπου δεν επιτρεπό­ταν ούτε να γεννήσει γυναίκα ούτε να πεθάνει άνθρωπος, περιτριγυρισμένο από ορόσημα που δεν διατηρούνται πια. Το πρώτο κτίριο που συναντά κανείς βρίσκεται στη ΝΑ γωνία της περιοχής. Είναι τετράγωνο (24,30 μ. χ 20,70 μ.) λίγο λοξό προς τον περίβολο και τα άλλα κτίρια, με μακρό­στενους χώρους στις πλευρές του. Σώζεται μόνο το πώρινο κρηπίδωμα του και μερικοί ορθοστάτες από τους τοίχους. Είναι το παλαιότερο κτίσμα του ιερού. Στην αρχή υπήρχε στη ΒΔ γωνία του ναΐσκος και βωμός του Απόλλωνος. Από τον 6ο αι. π.Χ. ο Ασκληπιός είχε εκτοπίσει τον Απόλλωνα και ο ναΐσκος είχε ενσωματωθεί στο κτίριο, που λειτουρ­γούσε ήδη από το 550 π.Χ. ως εγκοιμητήριο. Ύστερα έπα­ψε, καθώς φαίνεται, να χρησιμοποιείται και, αργότερα, στα ρωμαϊκά χρόνια, μετατράπηκε σε κατοικία των ιερέων. Από εκεί πλακόστρωτος δρόμος έφερνε σε ένα βωμό που εξακολουθούσε να ανήκει στον Απόλλωνα. Προς Β. του βρισκόταν ο ναός του Ασκληπιού από τον οποίο δεν σώζε­ται σήμερα παρά η εντελώς φθαρμένη πώρινη θεμελίωση (24,30 μ. χ 13,20 μ.), μέρος της υποδομής του δαπέδου του πρόναου και η αναβάθρα στην ανατολική του πρόσοψη. Κτισμένος κατά το 490 π.Χ. από τον αρχιτέκτονα Θεόδοτο, σε δωρικό ρυθμό, είχε 6 κολόνες στις στενές πλευρές και ιι στις μακρές. Ο γλυπτικός διάκοσμος των αετωμάτων (Αμαζονομαχία και Κενταυρομαχία ή η Άλωση της Τροί­ας) και τα ακρωτήρια της στέγης ήταν έργο του γλύπτη Τιμοθέου του Επιδαυρίου. Το χρυσελεφάντινο λατρευτικό άγαλμα, έργο του Θρασυμήδη από την Πάρο, ήταν στη­μένο στο βάθος του σηκού, μέσα σε κοίλωμα διαστάσεων 2,70 μ. χ 1,75 μ- και βάθους 0,58 μ., χαμηλότερα δηλαδή από το δάπεδο, πράγμα χαρακτηριστικό για μαντικές και ιαματικές θεότητες. Εμπρός από το ναό βρίσκεται και ο βωμός, προς τον οποίο οδηγούσε πλακόστρωτος δρόμος.

1 0 6 —

cMYKHNEZ

Ιίμπρός και στο πλάι του ναού υπάρχουν ημικυκλικές εξέ­δρες, στημένες από ιδιώτες και αφιερωμένες στον θεό, και <rra δυτικά της κατοικίας των ιερέων, πάνω στο νότιο τοίχο του περιβόλου, κτίριο των κλασικών χρόνων που ο προο­ρισμός του δεν είναι γνωστός.

Πίσω από το ναό, στο βάθος του περιβόλου, (που συ­γκροτείται προς Δ. από ισχυρό ανάλημμα, όπου έχουν ι ντειχιστεί σπόνδυλοι από κολόνες και άλλα παλαιά υλι­κά) βρίσκεται η Θόλος, από την οποία δεν σώθηκε παρά μόνο το υπόγειο, διαμέτρου 21,82 μ. Αποτελείται από τρεις< ιυγκεντρικούς κυκλικούς τοίχους, κτισμένους ισοδομικά οπό μεγάλους κυβόλιθους. Την επικοινωνία μεταξύ των κύκλων εξασφαλίζουν στενά ανοίγματα που δεν βρίσκο­νται στον ίδιο άξονα, χωρίς αυτό να κάνει τη διαδρομή τόσο περίπλοκη ώστε να μπορεί να χαρακτηριστεί λαβύρινθος. Τον εξωτερικό κύκλο περιβάλλει θεμελίωση από κοκκι­νωπό μαλακό πωρόλιθο, που κρατούσε το τριπλό κρηπί­δωμα του οικοδομήματος, στο οποίο ανέβαινε κανείς με οναβάθρα από Α. Η Θόλος ήταν στρογγυλή, από λευκό μάρμαρο, και είχε εξωτερική δωρική κιονοστοιχία από 26 κολόνες, που κρατούσε ζωφόρο από γλυπτούς ρόδακες και ήταν θεμελιωμένη στον έξω κύκλο του υπογείου. Ο τοίχος της πατούσε στο δεύτερο υπόγειο κύκλο και είχε πόρτα προς Α. με θύρωμα καταστόλιστο από γλυπτή διακόσμη- ση (βρίσκεται στο Μουσείο). Η εσωτερική κορινθιακή της κιονοστοιχία από 14 κολόνες στηριζόταν στον εσωτερικό κύκλο. Οι κιονοστοιχίες κρατούσαν οροφές με φατνώμα­τα διακοσμημένα με γλυπτά άνθη. Το δάπεδο, από εναλ­λασσόμενες άσπρες και μαύρες πλάκες (αναπαράσταση στο Μουσείο) είχε στη μέση στρογγυλή οπή, σκεπασμένη με λευκή κινητή πλάκα, από όπου επικοινωνούσε με το υπόγειο. Η εσωτερική επιφάνεια του τοίχου ήταν πλούσια ι ικονογραφημένη από τον ζωγράφο Παυσία. Η θόλος θε­ωρείται έργο του Πολυκλείτου του νεότερου, κτισμένη το

— 107

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η Σ

360-330 π.Χ. Ο ακριβής προορισμός της, πάντως λατρευ- 1 τικός, είναι άγνωστος, πρέπει όμως να ήταν σχετικός με το χθόνιο χαρακτήρα του θεού και δεν αποκλείεται το υπόγειο με τους κυκλικούς διαδρόμους του να ήταν το ενδιαίτημα των ιερών φιδιών του Ασκληπιού.

Προς Β. ο περίβολος ορίζεται από το Εγκοιμητήριο ή Άβατον, όπου ξάπλωναν οι άρρωστοι, προσδοκώντας να ονειρευτούν τον τρόπο της θεραπείας τους, στοά μήκους 70 μ. και πλάτους 9,50 μ. που είχε 29 ιωνικές κολόνες στη νότια πρόσοψη και 13 εσωτερικά στηρίγματα. Τα διαστή­ματα ανάμεσα στις κολόνες κλείνονταν με χαμηλά θωρά- j κια. Χάρη στην κλίση του εδάφους, που πέφτει προς Δ., το ανατολικό τμήμα της στοάς, το παλαιότερο, (του 4ου αι. π.Χ. είναι μονώροφο το νεότερο όμως δυτικό (του 3ου αι.) διώροφο, με ισχυρούς οκταγωνικούς δωρικούς πεσσούς ' που κρατούσαν το πάτωμα. Σήμερα σώζεται μόνο το καλο­διατηρημένο πώρινο κρηπίδωμα και μερικά κομμάτια από ' κολόνες. Στην ανατολική άκρη του κτιρίου υπήρχε πηγάδι του 6ου αι. π.Χ., βάθους 17 μ., με νερό στο οποίο απέδιδαν ] ιαματικές ιδιότητες. Κοντά στο στόμιό του ήταν τοποθε­τημένες επιγραφές με διηγήσεις διαφόρων θεραπειών. Το πηγάδι μαζί με το παλαιότερο εγκοιμητήριο (βλ. παραπά- ι νω) ανήκουν στις αρχαιότερες εγκαταστάσεις του ιερού.

Στη δυτική άκρη του εγκοιμητηρίου υπάρχει κρήνη, Ι με τοίχους από μικρές πέτρες και κονίαμα (ρωμαϊκούς) πάνω σε πώρινα θεμέλια (ίσως κλασικά). Στην πρόσοψη ] είχε κιονοστοιχία και πίσω σειρά από στενά τετράπλευρα 1 δωμάτια (δεξαμενές;) με ένα μεγαλύτερο χώρο στο βάθος. ] Δίπλα του βρέθηκε αγωγός στρωμένος με υδραυλικό κο- J νίαμα. Η κρήνη βρίσκεται έξω από τον περίβολο του ιε- ' ρού άλσους, όπως άλλωστε και τα κτίρια που ακολουθεί η περιγραφή τους. Το πρώτο, ακουμπισμένο στη ΒΑ γωνία του περιβόλου, είναι ένα εκτεταμένο σύμπλεγμα του 2ου αι. μ.Χ. (το δυτικό του μέρος δεν έχει ακόμη ανασκαφεί)

1 0 8 —

cMYKHNEZ

urn') λουτρό (προς Β.) και βιβλιοθήκη (προς Ν.), κτισμένα και τα δύο πάνω σε παλαιότερα γκρεμισμένα ελληνικά, Ισως λατρευτικά, οικοδομήματα. Σήμερα σώζονται μόνο111 θεμέλια, που δείχνουν ότι η βιβλιοθήκη ήταν χωρισμένη or τετράπλευρα δωμάτια με το μεγαλύτερο, τετράγωνο, ι ιτη μέση. Το σύμπλεγμα βλέπει προς Α. σε μία μεγάλη ιινοικτή έκταση, μία πλατεία, που κλείνεται στη βόρεια άλευρά από μεγάλο στωικό οικοδόμημα του 3ου αι. π.Χ., γο οποίο αποτελείται από μακρόστενη κεντρική περί- οτυλη αυλή, πλαισιωμένη με καταστήματα. Σήμερα δεν διατηρούνται παρά τα θεμέλια, οι πέτρινοι αγωγοί για τα νι ρά των βροχών αλλά και της καθημερινής χρήσεως και οι στυλοβάτες όπου πατούσαν οι κολόνες, αρχικά όμως ro κτίριο, με κιονοστοιχίες έξω δωρικές και μέσα ιωνικές, τους πλίνθινους τοίχους του και την πήλινη στέγη, πρέπει να ήταν αρκετά εντυπωσιακό. Στην ανατολική πλευρά της πλατείας, εξέχοντας αρκετά προς Ν., κτίστηκε στα ρω­μαϊκά χρόνια ένα μεγάλο λουτρό, με τοίχους από τούβλα πάνω σε λίθινο κρηπίδωμα και μωσαϊκά δάπεδα. Οι τοίχοι του σώζονται στο ύψος 1-2 μ. Ο κεντρικός χώρος του είναι Ι ιαρμαροστρωμένος και είχε 4 κολόνες, από τις οποίες δια- Γηρήθηκαν οι μονολιθικοί κορμοί. Υπάρχει η άποψη ότι το κτίριο, προτού μετατραπεί σε λουτρό, ήταν υδαταποθήκη που τροφοδοτούσε το ιερό. Στη νότια άκρη του λουτρού ιικουμπάει τετράπλευρο κτίσμα με στοά προς Ν., που είχε εμπρός ανοικτή αυλή με αναβάθρα προς την είσοδο και πίσω ημικυκλική εξέδρα με βάθρα για λατρευτικά αγάλ­ματα. Είναι κατά πάσαν πιθανότητα το Επιδώτειον, το ιερό των θεών της αφθονίας, κτισμένο τον 4ο αι. π.Χ. και ανα­καινισμένο το 20 αι. μ.Χ. από τον Αντωνίνο.

Δυτικά της στοάς με τα καταστήματα είναι ο μικρός ναός της Αφροδίτης, του 320 π.Χ. Στη θέση του ο επισκέ­πτης δεν βλέπει σήμερα παρά το κρηπίδωμα από μαλακό κόκκινο πωρόλιθο που έχει αποσυνθέσει ο χρόνος, αρχικά

— 1 0 9

ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

όμως είχε δύο (ή τέσσερις) ιωνικές κολόνες στην πρόσο­ψη και σηκό με εσωτερική κορινθιακή κιονοστοιχία στους τοίχους. Πέρα από το ναό υπάρχει μια μεγάλη τετράπλευ­ρη δεξαμενή με τοίχους από κιτρινωπό πωρόλιθο, ενισχυ- μένους με εσωτερικά αντερείσματα και αλειμμένους με κονίαμα. Βορειοανατολικά της σώζονται τα ερείπια υστε­ρορρωμαϊκού οικοδομήματος (ίσως θέρμες) και απέναντί του, προς Α. μ ια έπαυλη του 5ου αι. μ.Χ. (διατηρούνται οι τοίχοι χαμηλά και οι παραστάδες στις πόρτες) που κτίστη­κε μετά την παρακμή του ιερού. Προχωρώντας προς Β. και κατεβαίνοντας την πλαγιά ο επισκέπτης φτάνει στην παλαιά είσοδο, όπου κατέληγε στην αρχαιότητα ο δρόμος από την Επίδαυρο, τα Προπύλαια του ιερού, κτισμένα το 340-330 π.Χ. (ή, κατά μία άποψη, λίγο μετά το 300 π.Χ.). Έχουν σχήμα μακρόστενο τετράπλευρο (20 μ. χ 13 μ.) και αποτελούνται από ισχυρό λίθινο κρηπίδωμα με αναβάθρες στις στενές πλευρές του, το μόνο που διατηρείται σήμερα. Αυτό βάσταζε από μια κιονοστοιχία (ιωνική ή δωρική) σε κάθε πρόσοψη και δύο πλευρικούς τοίχους με ζωφόρο από ανάγλυφα βουκράνια και ρόδακες. Στο εσωτερικό του χώρου, που σχηματιζόταν έτσι, 14 κορινθιακές κολό­νες κρατούσαν την οροφή. Η διάταξη αυτή δεν επέτρεπε να περνούν αμάξια ή φορτωμένα ζώα, τα οποία πρέπει να έμπαιναν από αλλού.

Ανατολικά από τα προπύλαια, έξω από το χώρο του ιερού, κτίστηκε στα τέλη του 4ου ή στις αρχές του 5ου αι. μ.Χ. μεγάλη πεντάκλιτη χριστιανική βασιλική, από την οποία φαίνονται σήμερα τα θεμέλια των τοίχων, τα δάπεδα και η αψίδα του βάθους. Στην κατασκευή της χρησιμοποιήθηκαν διάφορα υλικά από το ερειπωμένο ιερό. Είχε προς Δ. μεγάλη τετράγωνη περίστυλη αυλή με πύργους στις γωνίες και βαθμιδωτή είσοδο στη μέση. Στο βάθος έκλεινε την αυλή ο μακρύς και στενός νάρθη­κας που εξείχε από τον κυρίως ναό προς Ν. και προς Β.,

cMYKHNEZ

όπου ήταν κτισμένο το βαπτιστήριο. Τα πέντε κλίτη (το μεσαίο πλατύτερο) διακόπτονται στο ανατολικό άκρο από ένα άλλο, εγκάρσιο, που έχει στη μέση του τοίχου του βάθους την κόγχη του ιερού. Τα δάπεδα της βασιλικής ήταν στολισμένα με αξιόλογα μωσαϊκά.

Έξω από τον περιφραγμένο αρχαιολογικό χώρο, δεξιά από το σημερινό ασφαλτόδρομο, είναι το στάδιο, ανάμεσα σε δύο χαμηλούς γηλόφους των οποίων τα πρανή είχαν στρωθεί για να κάθονται οι θεατές. Στην ανατολική άκρη δημιουργήθηκε με επιχωμάτωση ευθύγραμμη σφενδόνη, που δίνει στο στάδιο σχήμα τετράγωνο. Ο στίβος, που ορί­ζεται με αγωγούς για τα νερά και με μικρούς πεσσίσκους κάθε 32 μ. στα πλάγια, και με σειρά από λιθόπλακες στην άφεση και στο τέρμα, έχει γενικό μήκος 196,44 μ·, πλάτος 23 μ. και μήκος δρόμου 181,30 μ. Στη σφενδόνη και στις δύο πλευρές της υπήρχαν λίθινα καθίσματα (σώζονται 14 σειρές στη νότια πλευρά, 22 στη βόρεια και 5 στη σφεν­δόνη) χωρισμένα σε κερκίδες. Κάτω από τα καθίσματα της βόρειας πλευράς περνάει υπόγεια θολωτή διάβαση, κτισμένη στα ελληνιστικά χρόνια, που συνδέει το στάδιο με δυο οικοδομήματα προς Β. του και προς Δ. του ιερού περιβόλου, ένα τετράγωνο περίστυλο και ένα χωρισμένο σε δωμάτια, κατοικία των αθλητών, καθώς φαίνεται, και παλαίστρα για την προπόνησή τους.

Σε απόσταση 2 χμ. προς ΝΑ του Ασκληπιείου σε μια χαμηλή κορυφή του Κυνορτίου όρους, βρίσκεται το ιερό του Μαλεάτα, όπου οδηγεί μονοπάτι που αρχίζει από το Ασκλη­πιείο και αγροτικός δρόμος αριστερά από τη λεωφόρο. Στην κορυφή του υψώματος βρέθηκε ισόπεδο με κτίσματα της 3ης και της 2ης χιλιετίας π.Χ., συγκροτούμενο από ανα- λημματικό τοίχο των μυκηναϊκών χρόνων. Βορειότερα και χαμηλότερα στην πλαγιά ένα ισχυρό ανάλημμα του 3ου αι. π.Χ., ενισχυμένο προς τον κατήφορο με αντηρίδες, όριζε τη μεγάλη πλατεία του ιερού. Η πλατεία, προς την οποία

ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

έβλεπε στοά με 19 κολόνες χτισμένη πάνω στο ανάλημμα, ήταν προσιτή με κλίμακα στη ΒΔ της γωνία, η οποία ακου- μπούσε σε μακρόστενο τέμενος αφιερωμένο στις Μούσες, χτισμένο με αδρές πέτρες, με κιγκλίδωμα προς την πλατεία και μικρό βωμό στη ΝΔ του άκρη.

Τα πρώτα ίχνη λατρείας στην περιοχή του ιερού ήταν μία εσχάρα, του 7ου αι. π.Χ., βωμός δηλαδή από τις συσσωρευ- μένες στάχτες των θυσιών. Στα κλασικά χρόνια χτίστηκε ναός του Απόλλωνος με εξάστυλη πρόσοψη, ο οποίος πά­τησε πάνω σε μυκηναϊκούς τοίχους και στα λείψανα μικρού προγενέστερου αρχαϊκού ναού. Στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. η εσχάρα αντικαταστάθηκε από μνημειώδη μακρόστενο βωμό με μαρμάρινη επένδυση που χτίστηκε εμπρός από το ναό στη μέση της πλατείας του ιερού. Ναός και βωμός καταστράφηκαν βίαια στις αρχές του Ιου αι. π.Χ., το ιερό όμως εξακολούθησε να υπάρχει και να λειτουργεί. Στα ρω­μαϊκά χρόνια προστέθηκαν ένα κλιμακωτό πρόπυλο στη ΒΔ γωνία που οδηγούσε προς την κλασική κλίμακα, ένα μακρόστενο ναόσχημο τέμενος στα πόδια του μυκηναϊκού ανδήρου, πάνω από το ναό, και ένα μεγάλο συγκρότημα, η σκανά, με κρήνη δίπλα στην είσοδό του, εσωτερική αυλή τρι- γυρισμένη από χώρους κατοικίας για τους ιερείς, λουτρό και μεγάλη θολωτή δεξαμενή, δωρεά και αυτή του Αντωνίνου. Είναι αξιοσημείωτο ότι παρά την ταύτιση του Ασκληπιού με τον Μαλεάτα, το παλαιό αυτό ιερό δεν έπαψε να υπάρχει και να λειτουργεί ως το τέλος, παράλληλα με το μεγαλύτερο, νεότερο και πολύ διασημότερο.

ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥΕπιστρέφοντας στη σημερινή είσοδο του αρχαιολογικού χώρου μένει να επισκεφτεί κανείς το Μουσείο, έξω από το οποίο είναι στημένη η προτομή του Π. Καββαδία. Στον τοίχο της προσόψεως του Μουσείου είναι αναστηλωμένες δύο ιωνικές κολόνες από το Εγκοιμητήριο και δύο κορινθιακές

cMYKHNEZ

από το εσωτερικό της Θόλου Η πρώτη αίθουσα έχει επι­γραφές (ύμνο προς τον Απόλλωνα Μαλεάτα και Ασκληπιό αφιερωμένο στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. από τον Επιδαύριο ποιητή Ίσυλλο, απολογισμό για την κατασκευή του ναού του Ασκληπιού και της Θόλου και εξιστορήσεις θεραπειών) συλλογή από ιατρικά εργαλεία, το γύψινο εκμαγείο αναθη­ματικού ανάγλυφου ενός που έπασχε από τα αυτιά του (το πρωτότυπο, όπως και πολλά άλλα γλυπτά της Επιδαύρου, βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών) και, ψηλά στον τοίχο, ακροκεράμους από διάφορα κτίρια του ιερού. Στη δεύτερη αίθουσα στεγάζονται γύψινα αντίγραφα των αγαλμάτων του Ασκληπιού, της Υγιείας και άλλων γλυ­πτών και αναθημάτων, αναπαράσταση του θριγκού από το πρόπυλο του γυμνασίου, διάφορα αρχιτεκτονικά μέλη και μερικά από τα ακρωτήρια (τα γλυπτά στην κορυφή και στις άκρες του αετώματος του ναού του Ασκληπιού) έφιππες γυναικείες μορφές (τις λεγόμενες Αύρες). Στο ανατολικό άκρο της τρίτης αίθουσας, εκτίθενται γύψινα ομοιώματα γλυπτών από το ναό της Άρτεμης και το ναό του Ασκληπιού. Στο δεξιό τοίχο υπάρχει αναστηλωμένο τμήμα θριγκού από το ναό της Άρτεμης. Το υπόλοιπο (και μεγαλύτερο) τμήμα της τρίτης αίθουσας του Μουσείου, το οποίο περιλάμβανε ως το 1992 αρχιτεκτονικές αποκαταστάσεις από το μνημείο της Θόλου, είναι κλειστό για το κοινό, επειδή έχει διαμορ­φωθεί προσωρινά σε εργαστηριακό χώρο για τη συντήρηση, συμπλήρωση και μελέτη του αρχαίου υλικού, στα πλαίσια των αναστηλωτικών προγραμμάτων, που πραγματοποι­ούνται στο Ιερό του Ασκληπιού από το ΥΠΠΟ. Προς το παρόν εκτίθεται μόνο το περίφημο για τη λεπτότητα της ι ργασίας του μαρμάρινο κορινθιακό κιονόκρανο. Εκτίθε­νται επίσης γύψινα εκμαγεία από φάτνωμα της κορινθιακής κιονοστοιχίας της Θόλου και από τμήμα της κατάκοσμης παράστασης της θύρας. Τα αρχιτεκτονικά σχέδια δε, που έχουν αναρτηθεί στο διάφραγμα που απομονώνει την τρίτη

■

αίθουσα από τον υπόλοιπο μουσειακό χώρο, προσφέρουν μία πληρέστατη πληροφόρηση για το λαμπρό αυτό μνημείο στον επισκέπτη.

Σε μικρή απόσταση από το Μουσείο βρίσκεται ιδιαί­τερο μικρό κτίριο όπου στεγάζονται οι επιγραφές από το χώρο και την περιοχή της Επιδαύρου.

ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΕΠΙΔΑΥΡΟΥΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟΓλυπτά από τις ανασκαφές, που έγιναν στο τέμενος του Ασκληπιού στην Επίδαυρο, έχουν συγκεντρωθεί στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Τα περισσότερα στεγάζονται σε μια αίθουσα (αίθουσα Επιδαύρου) και προ­έρχονται από τα αετώματα του ναού του Ασκληπιού.

Η εκφραστικότητα των μορφών στις αποσπασματικές αυτές εναέτιες συνθέσεις, φανερώνει ότι ο καλλιτέχνης που τις έπλασε δεν φοβόταν τους τολμηρούς νεωτερι­σμούς, ενώ οι ανάλαφρες μορφές των Νηρηίδων και των Αυρών από τα ακρωτήρια του ναού αποτελούν ένα εξαιρε­τικά κομψό επιστέγασμα του επιβλητικού κτιρίου.

Στην ίδια αίθουσα υπάρχουν τμήματα από τη στέγη της δωρικής περίστασης της Θόλου, που μέρος της είναι ανα­στηλωμένο στο Μουσείο της Επιδαύρου· κομμάτια της σίμης με μαιανδρωτή διακόσμηση και υδρορροές σε σχή­μα λεοντοκεφαλών με ανοιχτά στόματα και βαθουλωμένα μάτια. Ακόμη, πάνω σε βάσεις τρεις μορφές από το ναό της Αρτέμιδος. Νίκες που πετούν προς τα εμπρός. Έργα προχωρημένης τεχνικής με χάρη και δροσερή πνοή.

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

114 —

ΜΙΔΕΑ-ΑΣΙΝΗ-ΛΕΡΝΑ

Σ. Ε . Ι Α Κ Ω Β ΙΔ Η !

ΜΙΔΕΑΟ αυτοκινητόδρομος προς Α. του Άργους που οδηγεί στο Μέρμπακα (σήμερα Αγία Τριάδα, όπου υπάρχει βυζαντι­νή εκκλησία του 12ου αι. με εντοιχισμένα κομμάτια από το Ηραίο και που ήταν στην Τουρκοκρατία η έδρα του Μητροπολίτη Ναυπλίου) προχωρεί στο χωριό Δεντρά και, πέρα από αυτό, προς το Μάνεσι. Σε μια στροφή του δρόμου, κάτω από τα πλατάνια που τριγυρίζουν την πηγή και το εκκλησάκι του Αγίου Θωμά, αρχίζει το ανηφορικό μονοπάτι που φέρνει σε μισή ώρα περίπου στην κορυφή ενός απότομου κωνικού λόφου όπου βρισκόταν η μυκη­ναϊκή ακρόπολη της Μιδέας.

Άλλος, αμαξιτός δρόμος ξεκινάει από το σημερινό χωριό Μιδέα και καταλήγει λίγο χαμηλότερα από την ανατολική πύλη της οχύρωσης. Το κυκλώπειο τείχος της ακρόπολης, πάχους 5,50-7 μ., φαίνεται να χτίστηκε νωρίς το 14° αι. π.Χ. Διατηρημένο, με μερικές ελληνιστικές επισκευές, σε ύψος7 μ. περίπου, περιβάλλει τη βόρεια, βορειοδυτική και δυτι­κή πλευρά του λόφου. Η ανατολική και νότια πλαγιά είναι τόσο απόκρημνες, ώστε δεν χρειάστηκε να τειχιστούν. Στην κορυφή του λόφου η ανασκαφή του Σουηδικού Αρχαιολο­γικού Ινστιτούτου (1939) αποκάλυψε ίχνη θεμελιώσεων, που θεωρούνται ότι ανήκαν σε ανάκτορο.

Η οχύρωση έχει δύο πύλες, μία δυτική και μία ανατο­λική. Οι πρόσφατες ελληνο-σουηδικές ανασκαφές έδει­ξαν ότι η δυτική, ανοίγματος 5,30 μ., πλαισιώνεται, δεξιά, από την απότομη παρειά του βράχου, ντυμένη με χτιστή επένδυση (που διατηρείται σε ύψος 2 μ.), και αριστερά από ισχυρό προμαχώνα διαστάσεων 5,50 μ. χ 5 μ. Η είσοδος οδηγεί σε τετράπλευρη εσωτερική αυλή και από κει σε δρόμο πλάτους 2 μ., λαξευμένο στο βράχο, που συνδέει τη δυτική πύλη με την ανατολική. Προς την αυλή ανοίγεται φυλακείο διαστάσεων 2 μ. χ 3,5 μ·, χτισμένο μέσα στο πά­χος του τείχους. Άλλα δωμάτια, κατοικίες και εργαστήρια, |

116 —

cM YKH NEl

ήταν χτισμένα κατά μήκος της εσωτερικής όψης του τεί­χους. Η ανατολική πύλη, αντικρυστά στην προηγούμενη, έχει μονόλιθο κατώφλι με κοιλότητα για τον στροφέα της πόρτας και οδηγεί εσωτερικά σε ανοιχτό χώρο με δάπεδο από πατημένο χώμα. Οι πύλες και τα δωμάτια καταστρά­φηκαν στο τέλος του 13ου αι. π.Χ., πιθανότατα από σεισμό και πάντως από πυρκαγιά, της οποίας οι στάχτες και τα αποκαΐδια βρέθηκαν παντού. Η ακρόπολη όμως δεν έπαψε να κατοικείται, όπως δείχνουν κτίρια και κεραμεική του 12ου και ιιου αι. π.Χ. στο εσωτερικό της.

Ένα περίπου χιλιόμετρο δυτικά από την ακρόπολη και 200 μ. πέρα από το χωριό Δεντρά (σήμερα Μιδέα) βρέθη­καν ένας θολωτός τάφος και ι ι Θαλαμοειδείς, που περιεί­χαν πολλές ασύλητες ταφές. Τα ευρήματα (όπλα, κοσμή­ματα, αγγεία και σκεύη, πολλά από χρυσό και ασήμι) είναι από τα λαμπρότερα δείγματα του μυκηναϊκού πολιτισμού και βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών, εκτός από μια πλήρη χάλκινη πανοπλία Μυκηναί­οι: πολεμιστή, εκτεθειμένη στο Μουσείο του Ναυπλίου.

ΑΣΙΝΗΟ όρμος του Τολού, 9 χμ. ΝΑ από το Ναύπλιο, κλείνεται στο ανατολικό του άκρο από ένα βραχώδη λόφο, το Καστράκι, rnv αρχαία Ασίνη, που ανέσκαψε το Σουηδικό Αρχαιολο­γικό Ινστιτούτο. Η περιοχή ήταν κατοικημένη ήδη από τα μεσοελλαδικά και μυκηναϊκά χρόνια, από τα οποία σώθηκαν κυρίως τάφοι (στην ανατολική πλαγιά του γειτονικού λόφου Μπαρμπούνα) και ίχνη κατοικιών που έχουν πάλι σκεπα- (Γτεί. Αυτό που διατηρείται και φαίνεται είναι η οχύρωση του λόφου. Αποτελείται από τείχος των ελληνιστικών χρόνων, (ι χεδόν συνεχές, στο οποίο έχει ενσωματωθεί ένας γεωμετρι­κός προμαχών (στη ΝΑ πλευρά) κτισμένος από μεγάλους ακατέργαστους ογκόλιθους. Η είσοδος βρίσκεται στη ΒΑ πλαγιά. Πλαισιώνεται από δύο πύργους, κτισμένους· κατά

— U7

Σ. Ε. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

το πολυγωνικό σύστημα (ο ανατολικός έχει μέτωπο πλάτους Ιθ μ. και σώζεται σε ύψος 9,50 μ., ο δυτικός έχει επισκευα­στεί και εν μέρει ξανακτιστεί από τους Βενετούς) ανάμεσα στους οποίους ανοίγεται η πύλη, με κατώφλι μήκους 2 μ. και πλάτους 0,50 μ. Προς αυτήν οδηγεί κτιστή βαθμιδωτή αναβάθρα, της οποίας η αρχή καταστράφηκε στα ρωμαϊκά χρόνια από ένα λουτρό (του οποίου διατηρήθηκε μέρος του υποκαύστου). Μέσα από την είσοδο υπάρχει ημικυκλικό πλάτωμα, σκαλισμένο στο βράχο, είδος αυλής, και πίσω της, κατά μήκος του τείχους, τα θεμέλια ρωμαϊκού κηρίου με τε­τράγωνο προθάλαμο που οδηγεί σε μεγάλο υπόστυλο χώρο. Πάνω από την είσοδο και το κτίριο αυτό υψώνεται ενετικός πύργος, ερειπωμένος.

Η οχύρωση του λόφου περιέκλειε την κώμη των ελληνι­στικών χρόνων, από την οποία σήμερα δεν φαίνεται τίποτε.

ΛΕΡΝΑΗ αρχαία Λέρνα (σημερινοί Μύλοι, από τους πολλούς νε­ρόμυλους που υπήρχαν εκεί στην Τουρκοκρατία και αρ­γότερα) απέχει 12 χμ. από το Άργος, στον παλαιό δρόμο προς την Τρίπολη. Το μέρος, μεταξύ της παραλίας και των προπόδων του Ποντίνου, είναι στενό και γεμάτο νερά που σχημάτιζαν μια μικρή λίμνη (την Αλκυόνη) και διά­φορα τέλματα. Εδώ κατοικούσε κατά τον μύθο η Λερναία Ύδρα με τα εννέα κεφάλια, της οποίας ο φόνος υπήρξε ο δεύτερος άθλος του Ηρακλέους (το δηλητηριώδες τέρας συμβολίζει, κατά μία άποψη, τους ελώδεις πυρετούς που μάστιζαν την περιοχή). Εδώ ο στρατηγός Μακρυγιάννης κατόρθωσε, το 1825, να αναχαιτίσει τον Ιμπραήμ, ώσπου να οργανωθεί η άμυνα του Ναυπλίου. Σήμερα εξακολου­θούν να υπάρχουν άφθονα νερά, τα τέλματα όμως έχουν αποξηρανθεί και η περιοχή είναι γεμάτη πλατάνια και καλ­λιέργειες εσπεριδοειδών. Μέσα σε ένα από τους κήπους αυτούς, μισό πορτοκαλεώνα και μισό χωράφι, βρέθηκε ο

118 —

JWYKHNE£

πανάρχαιος οικισμός της Λέρνας που ιδρύθηκε στα νεο­λιθικά χρόνια, γνώρισε ιδιαίτερη ακμή στην πρώτη Εποχή του Χαλκού (Πρωτοελλαδική) και εξακολούθησε να κατοι- κείται ως τη Γεωμετρική περίοδο. Το μεγαλύτερο μέρος της ανασκαφής, που έγινε από αμερικανική αρχαιολογική αποστολή υπό τον J. Caskey, είναι τώρα σκεπασμένο, τα κυριότερα και πιο αντιπροσωπευτικά οικοδομήματα όμως διατηρήθηκαν ορατά και προστατεύτηκαν εν μέρει με ένα κτιστό στέγαστρο.

Στο νότιο άκρο του αρχαιολογικού χώρου φαίνεται το τείχος του πρωτοελλαδικού συνοικισμού, διπλό, με δύο παράπλευρους ημικυκλικούς πύργους και μερικά πέτρινα σκαλοπάτια στα πόδια του δυτικού. Είναι κτισμένο με με­γάλες ακατέργαστες πέτρες στο κάτω μέρος του και συνε­χιζόταν ψηλότερα με ωμές πλίθρες. Αρχικά, αντί για οχύ- I ιωση υπήρχε ισχυρός αναλημματικός τοίχος, του οποίου< ι κιίνεται ένα μικρό λοξό τμήμα ανάμεσα στις δύο όψεις του τείχους δίπλα στο δυτικό πύργο. Κατόπιν οικοδομήθηκε η ι ξωτερική γραμμή της οχύρωσης με τους πύργους και τα ι ικαλοπάτια που οδηγούσαν σε πύλη ανοιγμένη ψηλότερα ι ιτο τείχος. Τέλος προστέθηκε η εσωτερική γραμμή και οι ι γκάρσιοι τοίχοι που τη συνδέουν με την εξωτερική και δόθηκε στον πύργο σχήμα τετράπλευρο. Δυτικά από τους ιι ύργους και την είσοδο το τείχος πάτησε σε ένα παλαιο­ί ιρο νεολιθικά σπίτι, τετράπλευρο, που έχει τοίχους από μικρές πέτρες, ενισχυμένους με εσωτερικές αντηρίδες. Ανατολικά και βορειοανατολικά τους φαίνονται τμήμα- ια μεσοελλαδικών κατοικιών (1900-1600 π.Χ.), το ένα με ιι τράπλευρους χώρους όπου βρέθηκαν μερικά μαγειρι­κά σκεύη, το άλλο αψιδωτό, κτισμένο σε δύο διαδοχικές φάσεις. Οι τοίχοι του ήταν επιχρισμένοι με πηλό και είναι ιι ιθανό ότι χρησίμευε για χυτήριο χαλκού.

Το σπουδαιότερο και εντυπωσιακότερο κτίσμα, χωρίς αμφιβολία η κατοικία του ηγεμόνα, είναι το μακρόστενο

— 119

. ΙΑ Κ Ω Β ΙΔ Η !

(12 μ. χ 25 μ.) σπίτι που σκεπάζεται από το στέγαστρο. Ονο­μάστηκε Σπίτι των Κεράμων, επειδή στα χαλάσματα του βρέθηκαν πλήθος από σχιστόπλακες και πήλινα κεραμί­δια της στέγης. Η είσοδός του, μια μακρόστενη αίθουσα, βρίσκεται στην ΒΑ πλευρά. Ακολουθούν δύο τετράγωνοι χώροι, που εναλλάσσονται με δύο άλλους, στενόμακρους και που έχουν εσωτερικούς διαδρόμους κατά μήκος των μακρών πλευρών του σπιτιού. Στην πόρτα από το τρίτο δω­μάτιο προς το νότιο διάδρομο σώθηκαν μερικά σκαλοπά­τια, που δείχνουν ότι υπήρχε ανώγειο και ότι ο διάδρομος ήταν κλιμακοστάσιο. Οι τοίχοι είναι κτισμένοι από πέτρες (χαμηλά) και πλίθρες (ψηλότερα) και επιχρισμένοι με πηλό ή με δυο-τρεις στρώσεις από κάποιου είδους ασβεστοκο­νίαμα, διακοσμημένο με μεγάλα τετράγωνα πλαίσια (τα . πυκνά κυματιστά χαράγματα στον πηλό του επιχρίσματος στο εσωτερικό των δωματίων δεν είναι διακόσμηση αλλά προετοιμασία για την επάλειψη με κονίαμα, που τελικά δεν έγινε). Προς το τέλος των πρωτοελλαδικών χρόνων (2300-2200 π.Χ.) το σπίτι καταστράφηκε τελείως από πυρ- | καγιά. Τα χαλάσματά του συγκεντρώθηκαν και διευθετή· 1 θηκαν προσεκτικά σε ένα στρογγυλό τύμβο που σκέπασε ] τους τοίχους του. Πολλούς αιώνες αργότερα, κατά το i6oo 1 π.Χ., παρουσιάζονται στη Λέρνα μεγάλοι λακκοειδείς τά· φοι (σαν τους βασιλικούς των Μυκηνών), από τους οποίους 1 ένας σκάφτηκε δίπλα και άλλος ένας μέσα στον τύμβο. Ι Εκτός από τους τάφους, το μέρος είναι γεμάτο μεταγενέ· 1 στερους μικρούς λάκκους, αποθέτες για απορρίμματα οι 1 πιο πολλοί, που σημαδεύουν ακατάστατα το χώρο.

ζΜΥΚΗΝΕ£

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

B le g e n , C, The Mycenaean Age,< incinatti, 1962.

Prosymna, The Argive settlementI (receding the Argive Heraeum,( 'ambridge, 1937.

C a sk e y , J., Preliminary reports on excavations at Lema, Hesperia

I954-19S9 ·C o u rb in , P., La ceramique

K'fometrique de l'Argolide, Paris,1966.

Les tombes geometriques d'Argos, Paris, 1974.

D e s b o ro u g h , V.R. DA., The last Mycenaeans and their successors,(>xford, 1964.

F ro d in , O. - A. P e r s s o n , Asine, Slockholm, 1938.

G e r k a n , A. V o n . - W. M u l l e r -

W i e n e r , Das Theater von Epidauros, Stuttgart, 1961.

G ru b e n , G., Die Tempel der< Jriechen, Miinchen, 1966.

K a r o , G. Fiihrer durch die Ruinen von Tiryns, Athen, 1934.

K a w a d ia s , P., Fouilles d'I',| >idaure, Athenes, 1891.

I . e s c h a t , H . - A. D e f r a s s e ,

I I lidaure, Restaurations et c li scription des principaux monuments du sanctuaire 11' Asclepios, Paris, 1895.

M a r in a t o s , S. - H . H ir m e r ,

K reta und das Mykenische Hellas, Miinchen, 19S9.

M y l o n a s , G., Mycenae and the Mycenaean Age, Princeton, 1966.

— Mycenae: a guide to its ruins and its history, Athens 1973.— Ο ταφικός κύκλος Β των Μυκηνών, Αθήναι, 1972.— P e r s s o n , A.W., Royal tombs at Dendra, Lund, 1931.— New tombs at Dendra, Lund, 1932.— R o d e n w a ld t , G. - K. M u l l e r ,

Tiryns, Ausgrabungen des Deutschen Archaologischen Institut in Athen, 1912-1938.— Roux, G., L Architecture de Γ Argolide aux IV et 111 siecles, Paris, 1961.— T a y l o u r , W.L., The Mycenaeans, London, 1964.— T s o u n ta s , C h r . , Μυκήναι και Μυκηναϊκός πολιτισμός, Αθήναι, 1897·— V e r m e u le , Ε„ Greece in the Bronge Age, Chicago, 1964.— W a c e , A.J.B., Mycenae, an Archaelogical History and Guide, Princeton, 1949.— W a c e , H., Nauplia, Athens 1964.— Mycenae Guide, Athens, 1971.

— 121

Η ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΩΝ ΜΥΚΗΝΩΝ

1. Η πύλη των λεόντω ν 18. Η μεγάλη αυλή του2. Η σιταποθήκη ανακτόρου3. Το κλιμακοστάσιο 19. Το μέγαρο4. Ο ταφικός κύκλος Α 20. Τετράγωνο δωμάτιο5. Το κτίριο του κρατήρα των 21. Το μεγάλο κλιμακοστάσιο

πολεμιστών 22. Το εργαστήριο των6. Το κτίριο της α ναβ ά θ ρ ας καλλιτεχνώ ν7. Η μεγάλη α ναβ ά θ ρ α 23. Το κτίριο των κιόνω ν8. Η μικρή α ναβά θρ α 24. Το κτίριο Δ9. Το νότιο κτίριο 25. Το κτίριο Γ

10. Τα ιερά 26. Η κάθοδος προς την υπόγεια11. Το άδυτο του ναού κρήνη12. Το κτίριο Τσούντα 26α. Νότιο άνο ιγμα της ΒΑ13. Κτίρια επεκτάσεω ς

27. Β όρειο άνο ιγμα της ΒΑΑ. Το ανάκτορο επεκτάσεω ς (έξοδος)

14. Πρόπυλο 28. Τα κτίρια Α και Β15. Η βόρεια άνοδος 29. Σειρά δω ματίω ν (αποθήκες;)16. Ο βόρειος δ ιά δ ρ ο μ ο ς του 30. Η βόρεια πύλη

ανακτόρου 31. Το κτίριο Μ17. Το λουτρό 32. Α ποθηκευτικο ί χώροι

33. Το κτίριο Ν

124 —

Κ Α ΤΟ Ψ Ε ΙΣ

ΜΥΚΗΝΕΣ

cMYKHNEZ

Η ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ

1. Ο τάφος των λεόντων2. Η Π ερσεία κρήνη

3 .0 τάφος του Α ιγ ίσθου4. Ο τάφος της Κλυταιμνήστρας

5. Ο ταφικός κύκλος Β6. Το σπίτι των α σ π ίδω ν

7. Το σπίτι του λαδέμπορου8. Το σπίτι των σφ ιγγώ ν

9. Συνοικία των Μ υκηναϊκών χρόνω ν10. Ο θησαυρός του Ατρέως

11. Θ ολωτός τάφος, Κυκλώ πειος12. Θ ολωτός τάφος, Πάνω Φ ούρνος13. Θ ολωτός τάφος, Κάτω Φ ούρνος

14. Θ ολωτός τάφος, της Παναγίτσας 15. Θ ολωτός τάφος, των Δ α ιμόνω ν ή του Θρέστη

ΚΑ ΤΟ Ψ Ε ΙΣ

ΑΡΓΟΣ

ΤΟ ΗΡΑΙΟ

ΤΟ ΑΡΓΟΣ

1. Σκάλα2. Δ ω ρική στοά3. Το κτίριο των συμποσ ίω ν4 . Στοά5. Ν αός της Ή ρας

(νεότερος)6. Βωμός7. Τετράπλευρο υπόστυλο

ο ικοδόμημα8. Στοά9. Στοά

10. Ναός της Ή ρας (παλα ιότερος)

11. Λουτρά12. Γυμνάσιο

1. Ασπίς2. Ιερά του Α πόλλω νος Πυθίου

και της Αθηνάς Ο ξυδερκούς3. Μ υκηναϊκοί τάφοι4. Θ έατρο5. Κριτήριο6. Θ έρμες7. Ω δείο8. Ιερό της Αφ ροδίτης9. Αγορά

10. Λάρισα11. Σπίτι με μωσαϊκά12. Δ εξαμενή13. Εκκλησία της Π αναγίας

της Κατακεκρυμμένης ή του Βράχου

14. Π ρομαχώ νας15. Εκκλησία του Αγ. Ιω άννη

ΤΙΡΥΝΘΑ

II ΑΚΡΟΠΟΛΗ

1. Κυκλώ πεια α ναβά θρ α2 . Δ ίοδος3. Κύρια πύλη4. Πύλη (παλαιότερη ε ίσ οδος)5. Π ροαύλιο6 . Ανατολικές σύριγγες7. Μ εγάλο πρόπυλο8. Εξωτερική αυλή του ανακτόρου9 . Νότια σύριγγα

10. Φ υλακεία; αρχεία;11. Πρόπυλο12. Κεντρική αυλή του ανακτόρου13. Το μεγάλο μέγαρο14. Το δω μάτιο του λουτρού15. Αυλή16. Το μ ικρό μέγαρο17. Μ εγαροειδές δ ιαμέρ ισμα18. Λείψ ανα κατοικιών19. Π λακόστρωτη δ ιά βα σ η20. Πύργος21. Δυτικός προμαχώ νας22. Μέση ακρόπολη23. Κάτω ακρόπολη24 . Κόνχη (ιερ ό πύλης;)25 . Πυλίδα26. Πυλίδα27. Υπόγειες σύριγγες

Κ Α Τ Ο Ψ Ε Ι Σ

ΕΠΙΔΑΥΡΟΣ

1. Το θέατρο2. Ο ξενώ ν (καταγώ γιον)3. Λουτρό4. Γυμνάσιο5. Ω δείο6. Παλαίστρα, στοά του Κότυος7. Ν αός της Αρτέμιδος8. Ν αός της Θ έμιδος9. Ν αός Α σ κληπ ιού και

Α πόλλω νος των Α ιγυπτίω ν10. Κατοικία των ιερέω ν (των

ρω μα ϊκώ ν χρόνω ν)11. Ν αός του Α σκληπ ιού12. Κτίριο13. Θ όλος

14. Εγκοιμητήριο ή άβατον15. Κρήνη16. Λουτρό και β ιβλ ιοθήκη17. Στω ικό ο ικοδόμημα18. Μ εγάλο λουτρό (των

ρ ω μα ϊκώ ν χρόνω ν)19. Ν αός της Αφροδίτης20. Δ εξαμενή21. Έ παυλη22. Π ροπύλαια23. Χριστιανική βασιλική24. Μ ουσείο25. Στάδιο26. Ο ικοδομήματα, κατοικία

των αθλητώ ν και παλαίστρα

ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ

Α Ν Α Π Α Ρ Α Σ Τ Α Σ Ε ΙΣ

Αναπαράσταση του ταφικού περιβόλου Α των Μυκηνών με το τεί­χος και τα λείψανα των γειτονικών του κτιρίων.

1 3 0 —

περιβόλου με το ανάκτορο στην κορυφή.

Αναπαράσταση του ταφικού κύκλου Β των Μυκηνών. Σημειώνεται (ι κόμη η θέση του ταφικού περιβόλου Α καθώς και του ανακτόρου (ΐτην κορυφή.

— 131

<ιΑρ ι ό £

Αναπαράσταση των διαφόρων οικοδομημάτων του Ηραίου του Άργους με το ναό του τέλους του 5ου αι. π.Χ.

Τομή του νεότερου ναού της Ήρας με αναπαράσταση του χρυσε­λεφάντινου αγάλματος της. Η Θεά κρατούσε στο αριστερό χέρι σκήπτρο και στο δεξί ρόδι.

— 133

Ύ1ΡΎΝΒΑ

Αναπαράσταση της ακρόπολης της Τίρυνθας.

— 135

Τομή κατά πλάτος του ναού του Ασκληπιού με την αναπαράσταση του χρυσελεφάντινου αγάλματος του θεού.

136 —

Α Ν Α Π Α Ρ Α Σ Τ Α Σ Ε ΙΣ

Αναπαράσταση του ιερού του Ασκληπιού της Επιδαύρου, με το ναό του Ασκληπιού, τη Θόλο και το ναό της Άρτεμης.

ΕΠΙΔΑΥΡΟΥ

Ιερό του Ασκληπιού. Αναπαράσταση της ανατολικής πλευράς του ναού του Ασκληπιού.

— 137

. L

' ·Λ

CΜ Υ Κ Η Ν Ε Σ

[i]Αεροφωτογραφία της ακρόπολης

των Μυκηνών. Διακρίνονται τα τείχη, η Πύλη των Λεόντων, οι δύο

ταφικοί περίβολοι και τα λείψανα του ανακτόρου στην κορυφή.

— 141

[3]Η Πύλη των Λεόντων με το επιβλητικό ανάγλυφο. Δύο

αντιμέτωπα λιοντάρια ύψους τριών μέτρων, επάνω από το ογκώδες υπέρθυρο, δίνουν μεγαλοπρέπεια στην είσοδο

της ακροπόλεως. Είναι το αρχαιότερο μνημειώδες γλυπτόστην Ευρώπη.

[4]Άποψη της ακρόπολης των Μυκηνών με τα κυκλώπεια

τείχη. Η ακρόπολη είχε κτιστεί επάνω σε ένα φυσικό οχυρό ύψωμα στο μυχό του κάμπου της Αργολίδας.

— 145

Η σκάλα και η Μεγάλη αναβάθρα που οδηγεί προς το ανάκτορο της ακρόπολης των Μυκηνών.

146 —

[6]Η βόρεια πύλη της ακρόπολης των Μυκηνών, σε παλαιότερη φωτογραφία, που είχε χτιστεί σε ένα άνοιγμα επίτηδες κομμένο στο βόρειο τείχος.

147

cMYKHNES

[8]Ο θολωτός τάφος της Κλυταιμνήστρας. Τα πλευρά τοιχώματα του «δρόμου» είναι χτισμένα κατά ισοδομικό τρόπο με αμυγδαλόπετρες. Στο βάθος η πρόσοψη με τη θΰρα και το κουφιστικό τρίγωνο.

[9]Ο περίφημος θολωτός τάφος «θησαυρός του Ατρέως». Στο βάθος του «δρόμου» προβάλλει η μνημειώδης πρόσοψη με τη θΰρα, το συμπαγές υπέρθυρο και το κουφιστικό τρίγωνο.

— 149

Ρ

Ι

Ο Ι Ε ΙΚ Ο Ν Ε Σ

[10]Ο περίφημος μυκηναϊκός «κρατήρας των πολεμιστών». Στην κύρια όψη παριστάνονται έξι πολεμιστές οπλισμένοι με κοντή ασπίδα και δόρυ, φορώντας χιτώνα, κοντό θώρακα και κράνος, που φεύγουν ίσως για τη μάχη. Μια γυναικεία μορφή στην άκρη τους αποχαιρετάει υψώνοντας το χέρι. Τέλη 13ου αι. π.Χ.

[11]Ανάγλυφη διάκοσμη επιτύμβια στήλη από πωρόλιθο του ταφικού περιβόλου Α των Μυκηνών. Στο ανώτερο τμήμα σειρά από σπείρες, στο κατώτερο σκηνή κυνηγιού ή αρματοδρομίας (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο).

ISO —

[12]Τοιχογραφία με την παράσταση γυναικείας μορφής, που ανακαλύφθηκε το 1970 σε ένα σπίτι μέσα στο δυτικό τείχος της ακρόπολης των Μυκηνών. Το δυνατό σχέδιο, η πολυχρωμία και η εκφραστικότητα στην απόδοση της μορφής είναι μοναδικά στη μυκηναϊκή τέχνη. Τέλη 13ου αι. π.Χ.

152 —

ΟΙ Ε ΙΚΟ ΝΕΣ

[13]Κεφαλή πολεμιστή από ελεφαντοκόκκαλο, σε κατατομή. Φοράει σκούφο ενισχυμένο εξωτερικά με δόντια αγριόχοιρου. Προέρχεται από τάφο των Μυκηνών. 13ος αι. π.Χ.

[14]Ελεφάντινο ειδώλιο με την παράσταση δυο γυναικών και ενός βρέφους.Η θρησκειολογική σημασία της παράστασης είναι φανερή. Η έξοχη τέχνη στην απόδοση των μορφών κατατάσσει το ειδώλιο στα αριστουργήματα της μυκηναϊκής μικρογλυπτικής. 13ος αι. π.Χ.

[15]Μικρό αγγείο από ορεία κρύσταλλο σε σχήμα πάπιας, που βρέθηκε στον τάφο Ο του ταφικού περιβόλου Β των Μυκηνών. ι6ος αι. π.Χ.

154 —

Γυναικεία κεφαλή, ίσως Σφίγγας, από κονίαμα. Τα χαρακτηριστικά έχουν αποδοθεί όχι μόνο πλαστικά αλλά και με ζωηρά χρώματα πάνω στο λευκό επίχρισμα. Βρέθηκε στην περιοχή της ακρόπολης των Μυκηνών νότια από τον ταφικό περίβολο Α. 13ος αι. π.Χ.

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[17-18]Χρυσές νεκρικές προσωπίδες από τον IV τάφο του ταφικού περιβόλου Α των Μυκηνών. Αποδίδουν δύο διαφορετικούς τύπους. Είναι και οι δύο αγένειοι· του πρώτου τα μάτια έχουν παρασταθεί κλειστά, ενώ τα βλέφαρα είναι χαρακτά- στο δεύτερο τα μάτια φαίνονται ανοιχτά χωρίς πραγματικά να είναι. ι6ος αι. π.Χ. (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο).

156 —

[19]Χρυσή νε κρική προσωπίδα του «Αγαμέμνι ταψικοΰ περιβόλου Α. ΙΙαριστάνετϋΐ σφυρ πρόσωπο ε νός Αχαιού βασιλιά. Από τον τά (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο).

>να», εκφραστικότερη από όλες του ηλατημένο με πολύ ρεαλισμό το φο V του περιβόλου Α. ιόος αι. π.Χ.

eMYKHNEZ

[21]Χρυσή κεφαλή ασημένιας περόνης με την παράσταση γυναικείας μορφής (θεάς;). Πάνω στο κεφάλι δυο επάλληλα φυτικά σύμβολα. Από τον τάφο III του περιβόλου Α των Μυκηνών. ι6ος αι. π.Χ.

[22]Χρυσή σφραγίδα με την παράσταση μιας ανδρικής μορφής που αγωνίζεται με ένα λιοντάρι. Από τον τάφο III του ταφικού περιβόλου Α των Μυκηνών. ι6ος αι. π.Χ.

— 159

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[23]Χάλκινα περίτεχνα εγχειρίδια με εμπίεστη διακόσμηση από χρυσό, νίελλο και ήλεκτρο, από τους τάφους IV και V του ταφικοΰ περιβόλου Α των Μυκηνών.

[24]Χρυσό ρομβοειδές διάδημα με λογχοειδή ελάσματα από τον τάφο III του περιβόλου Α των Μυκηνών. ι6ος αι. π.Χ.

1 6 0 —

Ασημένιο ρυτό σε σχήμα ταυροκεφαλής με χρυσά κέρατα και ρόδακα στο μέτωπο από τον τάφο IV του ταφικού περιβόλου Α των Μυκηνών. Εντυπωσιακό δείγμα της μυκηναϊκής χρυσοχοΐας. 16ος αι. π.Χ.

ΟΙ Ε ΙΚ Ο Ν Ε Σ

[27]Τα εντυπωσιακά λείψανα των ρωμαϊκών λουτρών που χτίστηκαν στο 2ο αι. μ.Χ. νότια της αγοράς του Αργους.

[28]Το θέατρο του Άργους, δυτικά από τα λουτρά στις πλαγιές της Λάρισας.

164 —

αΑΡΓΟΙ

[29]Λείψανα του Ηραίου - του ιερού της Ήρας.

[30]Ηραίο του Άργους. Διακρίνονται ο ναός της Ήρας και λείψανα δωρικής στοάς του 6ου αι. π.Χ.

— 165

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[31]Μεγάλος γεωμετρικός κρατήρας από τα ωραιότερα δείγματα της αργείτικης κεραμεικής. Είναι διακοσμημένος με μαιάνδρους, γραμμές, πουλιά και δύο αντιθετικές ανδρικές μορφές, που κρατούν η καθεμιά από ένα άλογο. 8ος αι. π.Χ.

[32]Γεωμετρικό αγγείο με κατακόρυφες λαβές. Φέρει γραπτή διακόσμηση.Μέσα σε πλαίσιο αντιθετικά ζώα. Στην αριστερή πλευρά του αγγείου τρεις γυναικείες μορφές- χορεύτριες. 8ος αι. π.Χ.

166 —

ζΛΡΓΟΖ

[35]Δραχμή του Άργους με παράσταση κεφαλής Ήρας, που φέρει πόλο διακοσμημένο με ανθέμια. Η υψηλή ποιότητα των νομισμάτων τον Άργους συμβαδίζει με την καλλιτεχνική παράδοση της πόλεως (Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο). Τριημίδραχμο Επιδαύρου' η οπίσθιά του όψη φέρει παράσταση του Ασκληπιού με το ιερό φίδι. (Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο).

[36]Ελάχιστα είναι τα λείψανα της αρχιτεκτονικής των γεωμετρικών χρόνων. Το άριστα διατηρημένο πήλινο ομοίωμα ναού από το Ηραίον του Άργους μας επιτρέπει να σχηματίσουμε ασφαλή εικόνα της μορφής των πιο πρώιμων ελληνικών ναών με την αψιδωτή ή ευθύγραμμη απόληξη, την αμφικλινή στέγη και το αέτωμα.

— 169

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[38]Τμήμα από ένα μεγάλο κρατήρα με γραπτή διακόσμηση. Μέσα σε πλαίσιο τρεις χορεύτριες κρατούν στα χέρια τους κλάδους. 8ος αι. π.Χ.

170 —

[37]Κομμάτι πήλινου κρατήρα του 7ου αι. π.Χ. με παράσταση του Κύκλωπα, που τυφλώνεται από τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του. Η γιγαντιαία μορφή του Κύκλωπα παριστάνεται ξαπλωμένη στο συμβατικά απεικονιζόμενο πετρώδες έδαφος της σπηλιάς, ενώ από μακριά ο Οδυσσέας με τη βοήθεια συντρόφου βυθίζει στο μάτι του μακρύ δοκάρι με οξυμένη την άκρη του.

Μεγάλο τριποδικό αγγείο διακοσμημένο με εξαίρετη τεχνική. Γραμμές, μαίανδρος, πουλιά, και ζ(όα αντιθετικά τοποθετημένα. Κάτω απ’ τις λαβές παλαιστές· παράσταση ίσως με μυθικό ή επικό περιεχόμενο. 8ος αι. π.Χ.

[40]Το μωσαϊκό των Μηνών. Ρωμαϊκό ψηφιδωτό με προσωποποίηση των μηνών Μαρτίου και Απριλίου. Οι μήνες παριστάνονται με τη μορφή ανδρών' ο Μάρτιος ως πολεμιστής, ο Απρίλιος ως βοσκός. Ο πρώτος κρατάει στο αριστερό χέρι του σημαιούλα και στο δεξί ένα περιστέρι. Στο έδαφος ένας λέβητας. Ο δεύτερος κρατάει ένα αρνάκι.

172 —

Ι̂ΙΊ'οχ

[41]Ρωμαϊκό ψηφιδωτό με προσωποποίηση των μηνών Μαίου και Ιουλίου, με τη μορφή ανδρών που κρατούν αγαθά, χαρακτηριστικά της εποχής τους.

173

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

ΤΙΡΤΝΘΑ

[42]Παλαιότερη αεροφωτογραφία της ακρόπολης της Τίρυνθας με τις κυκλώπειες οχυρώσεις, που είχε κτιστεί επάνω σε ένα μικρό ύψωμα του αργολικού κάμπου.

175

ι

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[43]Ο διάδρομος και η κυρία πύλη της ακρόπολης της Τίρυνθας, που οδηγεί προς το ανάκτορο.

[44]Η αναβάθρα στα ανατολικά της ακρόπολης, που οδηγεί στην κυρία είσοδο.

176 —

s i i i iw

'· . J

T1P YN V A

[45]To ανακτορικό συγκρότημα της ακρόπολης της Τίρυνθας. Λεπτομέρεια του μεγάρου.

[46]Ανάκτορο της Τίρυνθας. Το δάπεδο του λουτρού με την τεράστια ασβεστολιθική πλάκα.

— 177

Ο Ι Ε ΙΚΟ ΝΕΣ

[47]Χρυσό δακτυλίδι από το θησαυρό της Τίρυνθας. Παριστάνεται σκηνή αποχαιρετισμού και επιβίβασης σε μυκηναϊκό πλοίο. Η παράσταση διαπνέεται από δύναμη και εκφραστικότητα, ιδιαίτερα στην κίνηση των μορφών. 14ος ή 13ος αι. π.Χ. (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο).

[48]Χρυσό δακτυλίδι με θρησκευτική παράσταση από το θησαυρό της Τίρυνθας. Η θεά, καθισμένη σ’ ένα πτυσσόμενο κάθισμα, κρατάει στο υψωμένο της χέρι ένα καλυκόσχημο ποτήρι, πίσω της διακρίνεται ένα πουλί και μπροστά θυμιατήρι. Τέσσερις λεοντοκέφαλοι δαίμονες με σπονδικές πρόχους βαδίζουν προς τη θεά. 15ος αι. π.Χ. (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο).

[49]Αναπαράσταση τοιχογραφίας από το νεότερο ανάκτορο της Τίρυνθας: δύο γυναικείες μορφές επάνω σε άρμα. 13ος αι. π.Χ.

178 —

ΤΙΡΥΝ&Λ

[51]Απόσπασμα τοιχογραφίας με την πομπή των γυναικών

από το νεότερο ανάκτορο της Τίρυνθας' γυναικείο κεφάλι, όπου διακρίνονται λεπτομέρειες από το αρχικό σχέδιο του

προσο'Μου. 13ος αι. π.Χ.

[50]Απόσπασμα τοιχογραφίας από το νεότερο ανάκτορο

της Τίρυνθας, με σκηνή κυνηγιού αγριόχοιρου: σκυλιά κυνηγούν τον αγριόχοιρο, που τον έχει κτυπήσει ανάμεσα

στα μάτια το ακόντιο κυνηγού, από τον οποίο σώζεται μόνοτο χέρι. 13ος αι. π.Χ.

— 181

ι·.. .

<Ρ{ΑΎΠΛΙΟ

[52]Ο λόφος της Ακροναυπλίας, η πόλη του Ναυπλίου, και το Μπούρτζι στη

μέση της θάλασσας, όπως φαίνονται ψηλά από το Παλαμήδι.

— 183

[54]Το φρούριο του Παλαμηδίου. Σήμερα στο απέραντο κάστρο οι αυλές είναι έρημες και γκρεμισμένα τα νεότερα κτίρια, που χρησιμέυσαν για φυλακές.

184 —

ΟΙ Ε Ι Κ Ο Ν Ε Σ

[53]To φρούριο τον Παλαμηδίου υψώνει επιβλητικά τον πέτρινο όγκο του, με τα τείχη και τα οχυρά του που το έκαναν απόρθητο.

Ν Α Ύ Π Λ ΙΟ

[55]Μπούρτζι' το οχυρωμένο νησάκι, το ωραιότερο στολίδι του Ναυπλίου, που δεσπόζει χτισμένο στη μέση του λιμανιού του.

— 185

Μυκηναϊκή πανοπλία από τον τάφο των Δένδρων. Αποτελείται από επάλληλες χάλκινες ζώνες που συναρθριονονται με τα ελάσματα του στήθους, το περιλαίμιο και τα επώμια. 15ος αι. π.Χ.

eΚ Α Υ Π Α ΙΟ

[58]Μυκηναϊκή γεφυρόστομη πρόχους από τις Μυκήνες. Είναι διακοσμημένη με διπλό πέλεκυ και ιερό κόμβο. 1450-1400 π.Χ.

[59]Μυκηναϊκή πρόχους με γραπτή διακόσμηση. 1580-1450 π.Χ.

[60]Μυκηναϊκή πρόχους με γραπτή, φυτική διακόσμηση. 1580-1450 π.Χ.

[61]Μυκηναϊκή πρόχους από τάφο των Μυκηνών. Φέρει γραπτή διακόσμηση με φυτικά θέματα και κύκλους. Το αγγείο προφανώς μιμείται κάποιο μεταλλικό πρότυπο. 1580-1450 π.Χ.

— 189

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[62]Μυκηναϊκό πήλινο γυναικείο ειδώλιο από τις Μυκήνες. Το σώμα έχει αποδοθεί σχηματικά. Στα χέρια και στο λαιμό είναι ζωγραφισμένα περιδέραια και βραχιόλια. 13ος αι. π.Χ.

[63]Μυκηναϊκό πήλινο γραπτό ειδώλιο από τις Μυκήνες. 13ος αι. π.Χ.

Πήλινο κεφάλι ειδωλίου από την Ασι'νη. Τα ξεχωριστά χαρακτηριστικά - σουβλερή μύτη, κυκλικά μάτια, μυτερό σαγόνι (ίσως γένι) - δίνουν στο πρόσωπο ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα και εμφανίζουν ίσως κάποιον ευγενή, τον αυθέντη της Ασίνης. Εντούτοις αμφισβητείται αν πρόκειται για ανδρικό ή για γυναικείο κεφάλι (ίσως θεάς). 13ος αι. π.Χ.

ΟΙ Ε ΙΚ Ο Ν Ε Σ

[65]Πήλινο αρχαϊκό ειδώλιο με την παράσταση ένθρονης μορφής από την Τίρυνθα. Η μορφή, σχηματικά αποδοσμένη, στολίζεται με φαρδιές ταινίες που συγκροτούνται στους ώμους με δισκοειδείς πόρπες. Σώζονται ίχνη από χρώμα.

[66]Πήλινο νεότερο αρχι,γκό ειδώλιο με την παράσταση ένθρ0νης μορφής από την Τίρυνθα. Φοράει πέπλο και είναι στολισμένο με ταινίες. Στο κεφάλι έχουν δηλωθεί όλες γη λεπτομέρειες του προσώπου.

192 —

<S\ζΑΥΠΛΙΟ

[67]Τοιχογραφία με την παράσταση θεάς από τις Μυκήνες. Στο κεφάλι φοράει το χαρακτηριστικό κάλυμμα με λοφίο, που συνηθίζεται στις θεότητες. Στα χέρια κρατάει στάχυα. 13ος αι. π.Χ.

— 193

ΕΠΙΔΑΎΡΟΥ

[68 ]Τ ο Θ έ ( ΙΤ |χ ι ι ιμ ; l ' ,n if itn li|iiM|

ι os

Το θέατρο της Επιδαύρου, το γνωστότερο από τα αρχαία θέατρα σχεδόν ανέπαφα διατηρημένο. Διακρίνονται η ορχήστρα, οι κερκίδες, η μία πάροδος και λείψανα της σκηνής.

Παλαιότερη γενική άποψη του ιερού του Ασκληπιού στην Επίδαυρο, από το όρος Τίθιον, με το θέατρο στο βάθος.

Το καλύτερα διατηρημένο ελληνικό θέατρο, το θέατρο της Επιδαύρου. Τέλος 4ου αι. π.Χ.

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[72]Το ιερό του Ασκληπιού με to Γυμνάσιο.

[73]Το ρωμαϊκό ωδείο της Επιδαύρου με την ημικυκλική ορχήστρα.

198 —

ΕΠΙΔΑΎΡΟΥ

[74]Παλαιότερη φωτογραφία των λειψάνων της Θόλου, του θαυμαστού κυκλικού οικοδομήματος στο ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο.

[75]Λείψανα από το στάδιο της Επιδαύρου με το τετράγωνο σχήμα. Σώζονται ορισμένα από τα λίθινα καθίσματα, που υπήρχαν στη σφενδόνη χωρισμένα σε κερκίδες.

— 199

Ο Ι Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[76]Μουσείο Επιδαύρου. Κορινθιακό κιονόκρανο περίφημο για τις συμμετρικές αναλογίες του και την εξαίρετη κατεργασία του. Θεωρείται έργο του Πολυκλείτου του νεότερου.

[77]Αρχαιολογικό Μουσείο Επιδαύρου: τμήμα από τη διακόσμηση της θύρας της Θόλου με τους ρόδακες, που έχουν εκτελεστεί με δεξιοσύνη.

200 —

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ

[78-79]Τα φατνώματα του περιστυλίου της Θόλου με τα εξαίρετα άνθη, τα γεμάτα χυμό, πλαστική ευλυγισία και ευαισθησία συνθέτουν ένα από τα πιο συναρπαστικά σύνολα αρχιτεκτονικής κοσμητικής.

202 —

ΈΠΙΔΑΎΡΟΖ

[82]Αγαλμάτιο Ασκληπιού πωγωνοφόρου, που βρέθηκε στο ιερό του Ασκληπκ >ύ στην Επίδαυρο. Ο θεός, φορώντας ιμάτιο, στηρίζεται στο ραβδί, που γύ( ><·> του τυλίγεται το ορθωμένο φίδι. Το έργο είναι προσεκτικά λαξευμένο. Τα μέλη έχουν μια μελετημένη αντιστοιχία, στο πρόσωπο είναι έκδηλη η πνευματική έκφραση. Χρονολογείται στις αρχές του 4ου αι.π.Χ.

'2< >5

ΟΙ Ε ΙΚΟ Ν Ε Σ CΜ ΙΔΕΑ - oAEINJ-f - ζΛΕΡ^Α

[83]Λείψανα από την ακρόπολη της αρχαίας Ασίνης.

[84]Αρχαία Λέρνα. Τμήμα της ανασκαμμένης περιοχής.

2 0 6 —

Οι εκδότες αυτού του οδηγού εκφράζουν θερμές ευχαριστίες στον Ακαδημαϊκό κ. Γεοφγιο Μυλωνά για την άδεια χρησιμοποιήσεως και δημοσιεύσεως για πρώτη φορά του σχεδίου της ακροπόλεως των Μυκηνών. Επίσης ευχαριστούν τη Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή για την άδεια δημοσιεύσεως κατόψεων του αρχαιολογικού χώρου του Άργους καθώς και το Αθηναϊκό Κέντρο Οικιστικής για την άδεια χρησιμοποιήσεως και δημοσιεύσεως του τοπογραφικοΰ σχεδίου της περιοχής της ακροπόλεως των Μυκηνών και της Επιδαύρου.Οι έγχρωμες αναπαραστάσεις των οικοδομημάτων και μνημείων των Μυκηνών, του Ηραίου του Άργους, της Τίρυνθας, και της Επιδαύρου έγιναν από τον ζωγράφο Σταμ. Βασιλείου.

— 2 0 7