318

ΜΑΡΟΥΛΙ

Το μαρούλι είναι δικοτυλήδονο και ανήκει στο είδος Lactuca sativa L. της οικογένειας

των συνθέτων (Compositae) με χρωμοσωμική σύνθεση 2n = 18.

Συνώνυμα: Λακτούκη, Σαλάτα, Θρίδαξ (αρχαιότητα), Μαϊούνιον (βυζαντινή εποχή ).

Αγγλικά: Lettuce. Γαλλικά: Laitue

. Ιταλικά: Lattuga

. Ισπανικά: Lechuga

.

Γερμανικά: Kopfsalat

1. Εισαγωγή

Το μαρούλι είναι ανθεκτικό στις χαμηλές θερμοκρασίες περιβάλλοντος

[ελάχιστη βιολογική 4 - 6° C, ελάχιστη θανατηφόρος -5 έως -2° C], γεγονός που

καθιστά επιτυχή την καλλιέργειά του στο ύπαιθρο αργά το φθινόπωρο, νωρίς την

άνοιξη και στις νότιες περιοχές της χώρας μας και κατά τη διάρκεια του χειμώνα.

Εν τούτοις η καλλιέργειά του στα θερμοκήπια είναι από τις παλαιότερες και τις πλέον

σημαντικές, ιδιαίτερα στις βόρειες χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής. Αυτό

οφείλεται στην ταχύτερη ανάπτυξή του και την καλύτερη ποιότητα του παραγόμενου

προϊόντος σε συνθήκες θερμοκηπίου το χειμώνα. Εντάσσεται είτε σε προγράμματα

αμειψισποράς με άλλα φυτά είτε συγκαλλιεργείται κυρίως με τομάτα, ιδιαίτερα στα

πρώτα στάδια ανάπτυξης των φυτών αυτής στο θερμοκήπιο. Στις συνθήκες που

παρέχουν τα πλαστικά θερμοκήπια στη χώρα μας (συνήθως αντιπαγετική προστασία)

η καλλιέργεια μαρουλιού είναι από τις πλέον προσαρμοσμένες και γι' αυτό

κερδοφόρες ενασχολήσεις.

2. Καταγωγή - Ιστορική διαδρομή

319

Πρόγονος του καλλιεργούμενου μαρουλιού θεωρείται το άγριο πριονόφυλλο

Lactuca serriola ή scariola L., το οποίο είναι αυτοφυές σε όλες τις περιοχές της

Ελλάδας, αλλά και στην Ευρώπη, Δυτική Ασία, Ανατολική και Βόρεια Αφρική.

Πιθανόν όμως να προήλθε από διασταυρώσεις των επίσης άγριων ειδών μαρουλιού

L. saligna L. και L. virosa L. Στο γένος Lactuca υπάρχουν πάνω από 100 είδη εκ των

οποίων στην Ελλάδα απαντώνται ως αυτοφυή 9, συμπεριλαμβανομένου και του

καλλιεργούμενου μαρουλιού (Καββαδάς, 1956). Κοινό γνώρισμα των ειδών του

γένους Lactuca είναι το γαλακτώδες υγρό που περιέχεται στο βλαστό και τα φύλλα και

το σχήμα των ανθιδίων που μοιάζει με λουρί.

Τουλάχιστον ένας βοτανικός τύπος μαρουλιού (Cos) κατάγεται από το

ελληνικό νησί Κως και διαδόθηκε αργότερα σ' όλο τον κόσμο. Όμως ως τόποι

καταγωγής του μαρουλιού θεωρούνται οι χώρες της Ανατολικής Μεσογείου, του

Καυκάσου, η Περσία και το Τουρκιστάν. Αναφέρεται ότι στην Περσία καλλιεργείτο το

μαρούλι τον 6° π.Χ. αιώνα, ενώ σε επιτύμβιες πλάκες στην Αίγυπτο, χρονολο-

γούμενες από 4.500 έτη π.Χ., υπάρχουν απεικονίσεις του μαρουλιού τύπου Cos.

Πιστεύεται ότι σε τόσο πρόωρες εποχές το μαρούλι χρησιμοποιούνταν κυρίως για τις

φαρμακευτικές του ιδιότητες (ναρκωτικές και παυσίπονες). Φαρμακευτικές ιδιότητες

έχουν: α) το ''θριδάκιον ύδωρ'' που λαμβάνεται από την απόσταξη των φύλλων, β) η

''θριδακία'' η οποία λαμβάνεται από τη σύνθλιψη του ανθικού στελέχους και γ) ο

γαλακτώδης οπός που λαμβάνεται με τομές στη βάση της ροζέτας ή στον ανθοφόρο

βλαστό των ειδών Lactuca sativa, L. virosa και L. capitata (Ολύμπιος, 1994). Ως

λαχανικό για τη διατροφή του ανθρώπου το μαρούλι χρησιμοποιήθηκε αργότερα,

αλλά πάντως πολύ πριν από 2000 έτη από σήμερα. Στην αρχαία Ελλάδα το μαρούλι

υπήρξε λαχανευόμενο και αναφέρεται τόσο από τον Θεόφραστο και τον Ηρόδοτο ως

θρίδαξ όσο και από τον Διοσκουρίδη ως θρίδαξ η ήμερος, η οποία από τους

Ρωμαίους εκαλείτο Λακτούκα. Κατά τον Καββαδά (1956), μερικοί συσχετίζουν τη

320

λακτούκα των Ρωμαίων με τη θριδακίνη του Θεοφράστου η οποία έχει ακανθωτό τόσο

το βλαστό (''έχει δ' ένια τούτων και τον καυλόν είτα ακανθίζοντα, ως η

θριδακίνη''), όσο και τα φύλλα της ''θριδακίνη δε το φύλλον βραχύτερον της

ημέρου και τελεουμένης ακανθούται και τον καυλόν ομοίως'' (Φυτών Ιστορίαι:

1,7,6,2). Ο Θεόφραστος περιγράφει το μαρούλι ως επίσπορο λαχανικό και

αναφέρεται σε τέσσερα διαφορετικά είδη. Στους αρχαίους χρόνους το μαρούλι

ονομάζονταν στην Κύπρο ως βρένθις (Ολύμπιος, 1994). Στην Κίνα η καλλιέργεια

μαρουλιού αναφέρεται από τον 9° μ.Χ. αιώνα, ενώ στην Αγγλία γίνεται πρώτη

αναφορά στο κεφαλωτό μαρούλι το 1543. Στις Ευρωπαϊκές χώρες το μαρούλι

διαδόθηκε από τους Έλληνες και τους Ρωμαίους και καλλιεργείται εδώ και πολλές

εκατονταετίες.

3. Εξάπλωση στον κόσμο και την Ελλάδα

Σήμερα το μαρούλι καλλιεργείται σε ανοιχτούς αγρούς ή σε θερμοκήπια σ' όλα

τα γεωγραφικά μήκη και πλάτη της υφηλίου. Στις αναπτυγμένες χώρες κυριαρχεί η

υδροπονική καλλιέργεια (NFT) σε θερμοκήπια όλες τις εποχές, είτε ως

μονοκαλλιέργεια (πολλοί κύκλοι ανά έτος) ή ως επίσπορη καλλιέργεια, είτε ως

συγκαλλιέργεια με άλλα κύρια λαχανικά (τομάτα, αγγουράκι, φασολάκι κ.λπ.). Η

επιτυχία της καλλιέργειας ακόμη και τους θερινούς μήνες, εκτός των άλλων, είναι

σήμερα δυνατή χάρη στη δημιουργία ποικιλιών που σχηματίζουν τον ανθοφόρο

βλαστό τους σ' όλο και υψηλότερες θερμοκρασίες.

Το μαρούλι ως φρέσκο επιτραπέζιο λαχανικό καταναλώνονταν αποκλειστικά

και μόνο τους ψυχρούς μήνες του έτους. Τα τελευταία όμως χρόνια, τόσο στις

προηγμένες χώρες της Δύσης όσο και στις αναπτυσσόμενες χώρες, όλο και

περισσότεροι καταναλωτές έστρεψαν σταδιακά την προτίμησή τους στο μαρούλι και

321

κατά τη διάρκεια της καλοκαιρινής περιόδου. Αυτό παρότρυνε τους παραγωγούς

στην καλλιέργεια του μαρουλιού και κατά τη διάρκεια θερμότερων εποχών απ' ό,τι το

συνήθιζαν παλαιότερα. Έτσι σε παγκόσμια κλίμακα υπάρχει μία ομοιόμορφη σχεδόν

κατανομή των καλλιεργούμενων με μαρούλι εκτάσεων σ' όλους τους μήνες του

χρόνου. Στην Ελλάδα, τα τελευταία είκοσι χρόνια, σημειώθηκε μία σταδιακή αύξηση

των καλλιεργούμενων εκτάσεων με αντίστοιχη αύξηση της ολικής παραγωγής, αλλά

και ταυτόχρονη αύξηση της μέσης στρεμματικής απόδοσης. Την ίδια περίοδο η

έκταση της θερμοκηπιακής καλλιέργειας μαρουλιού σχεδόν δεκαπλασιάστηκε

(Πίνακας 37).

Πίνακας 37: Έκταση και παραγωγή υπαίθριας και θερμοκηπιακής καλλιέργειας

μαρουλιού στην Ελλάδα, τη χρονική περίοδο 1980-1994.

ΜΑΡΟΥΛΙΑ

ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟΥ ΥΠΑΙΘΡΙΑ ΟΛΙΚΟ

ΕΤΟΣ ΕΚΤΑΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΚΤΑΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΚΤΑΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ

(στρ.) (τόννοι) (στρ.) (τόννοι) (στρ.) (τόννοι)

1980 100 210 27200 54910 27300 55020

1981 400 840 25970 53830 26370 54670

1982 600 1520 26190 55300 26790 56820

1983 650 1610 27590 56960 28240 58570

1984 240 460 28230 57860 28470 58320

1985 370 710 26980 57360 27350 58070

1986 400 810 28450 58120 28850 58930

1987 460 980 31640 67290 32100 68270

1988 600 750 29260 56750 29860 57800

1989 560 500 31080 61890 31640 62390

1990 450 1110 30960 60770 31410 61880

1991 560 1380 32180 62390 32740 63770

1992 1090 2130 34350 69400 35540 71530

1993 1010 1989 33590 69211 34600 71200

1994 674 1374 35108 78129 35782 74069

Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας (Δ/νση Αγροτικής Πολιτικής και Τεκμηρίωσης)

Πίνακας 38. Γεωγραφική κατανομή της θερμοκηπιακής καλλιέργειας μαρουλιού

στην Ελλάδα το έτος 1993-1994.

ΕΚΤΑΣΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΜΕΣΗ

Γεωγραφικό Στρέμμα % τόννοι % ΠΑΡΑΓΩΓΗ

322

διαμέρισμα χώρας χώρας (κιλά/στρέμμα)

Μακεδονία 397 58,8 777 56,4 1957

Στερεά Ελλάδα 89 13,2 189 13,7 2124

Ήπειρος 74 11,0 152 11,0 2054

Θεσσαλία 50 7,4 78 5,7 1560

Θράκη 41 6,0 105 7,6 2561

Πελοπόννησος 12 1,8 40 2,9 3333

Νησιά Αιγαίου 7 1,0 22 1,6 3143

Νησιά Ιονίου 5 0,8 15 1,1 3000

Κρήτη -- -- -- -- --

Σύνολο χώρας 675 100 1378 100 2041

Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας (Δ/νση Αγροτικής Πολιτικής και Τεκμηρίωσης)

Κύριο κέντρο παραγωγής μαρουλιού στο θερμοκήπιο είναι η Μακεδονία, η

οποία καλύπτει σχεδόν το 59% των εκτάσεων και το 56% του προϊόντος σε επίπεδο

χώρας. Σημαντική είναι η καλλιέργεια σε θερμοκήπια της Αττικής. Γενικώς, η

θερμοκηπιακή καλλιέργεια μαρουλιού στα βόρεια διαμερίσματα της χώρας (Ήπειρο,

Θεσσαλία, Μακεδονία, Θράκη) καλύπτει το 80% και πλέον των εκτάσεων της χώρας

μας (Πίνακας 38). Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό και με το σχετικά μεγάλο

ποσοστό των εκτάσεων της Στερεάς Ελλάδας, φανερώνει ότι η καλλιέργεια μαρουλιού

σε θερμοκήπια διενεργείται γύρω από τα δύο μεγάλα Αστικά Κέντρα (Αθήνα,

Θεσσαλονίκη) και στις ψυχρότερες περιοχές της χώρας μας όπου η υπαίθρια

καλλιέργεια αποτελεί παράδοση λόγω των ευνοϊκότερων γι' αυτήν κλιματικών

συνθηκών. Στις νοτιότερες περιοχές της χώρας μας, όπου η καλλιέργεια στο

θερμοκήπιο άλλων λαχανικών (τομάτα, αγγουράκι, φασολάκι κ.λπ.) την περίοδο από

Φθινόπωρο έως αργά την Άνοιξη είναι περισσότερο προσοδοφόρος, η μόνη περίοδος

που τα θερμοκήπια είναι αποδεσμευμένα (άδεια) είναι η καλοκαιρινή, δηλαδή η πλέον

ακατάλληλη (αν μη απαγορευτική) για την καλλιέργεια μαρουλιού. Αυτός είναι και ο

σημαντικότερος λόγος που η συμμετοχή των περιοχών αυτών περιορίζεται μόνο στο

323

3,5% της συνολικής έκτασης θερμοκηπιακής καλλιέργειας μαρουλιού στην Ελλάδα

(Πίνακας 38).

4. Διαιτητική αξία - Οικονομική σημασία του μαρουλιού

Το μαρούλι ως ωμό φυλλώδες λαχανικό είναι μία από τις υγιεινότερες τροφές

που μπορεί να αποτελέσει μέρος του καθημερινού διαιτολογίου του ανθρώπου.

Προσφέρει αρκετές ποσότητες βιταμίνης Α, σιδήρου, ασβεστίου, καλίου και

φωσφόρου, ενώ ταυτόχρονα η περιεκτικότητά του σε λίπη, υδατάνθρακες και ενέργεια

είναι σχεδόν ασήμαντη (Πίνακας 39). Υστερεί σε οργανοληπτικές ιδιότητες έναντι του

άλλου ωμού φυλλώδους κηπευτικού του λάχανου, του οποίου όμως η περιεκτικότητα

σε βιταμίνη Α είναι σχεδόν υποδεκαπλάσια. Με εξαίρεση και την περιεκτικότητα της

βιταμίνης C στην οποία το λάχανο είναι πλουσιότερο κατά 5 περίπου φορές, τα δύο

λαχανικά (μαρούλι και λάχανο) είναι σχεδόν ισοδύναμα διαιτητικά. Όμως στο μαρούλι

αποδίδονται και φαρμακευτικές ιδιότητες, στις οποίες ενδόμυχα πολύ υπολογίζουν οι

καταναλωτές.

Από τους διάφορους τύπους μαρουλιού, η Ρωμάνα είναι η πλουσιότερη σε

βιταμίνη Α (διπλάσια περιεκτικότητα απ' ό,τι το Κεφαλωτό-Βutterhead και οκταπλάσια

περιεκτικότητα απ' ό,τι το Κατσαρό κεφαλωτό-Crisphead και η Σαλάτα-Looseleaf). Η

διαφορά αυτή συσχετίζεται άμεσα με το εντονότερο πράσινο χρώμα των φύλλων του

τύπου Ρωμάνα, το σχετικό πράσινο χρώμα του τύπου Βutterhead και σχεδόν το

λευκό ή πρασινόλευκο χρώμα των άλλων τύπων μαρουλιού.

Πίνακας 39. Κατά προσέγγιση περιεκτικότητα μαρουλιού σε 100 gr. φαγώσιμου

προϊόντος (φύλλα).

TYΠΟΣ ΜΑΡΟΥΛΙΟΥ

Δείγμα Κεφαλωτό Ρωμάνα Κατσαρό

Στοιχεία όλων των (Butterhead) (Cos or κεφαλωτό

324

τύπων Romaine) (Crisphead)

(z) (x) (x) (x)

Eνέργεια θερμίδες 14,00 11,00 16,00 11,00

Νερό (γρ.) 95,10 96,00 94,00 95,00

Πρωτείνες (γρ.) 1,20 1,20 1,60 0,80

Λίπη 0,20 0,20 0,20 0,10

Υδατάνθρακες (γρ.) 2,50 1,20 2,10 2,30

Βιταμίνη Α (Δ.Μ.) 970,00 1200,00 2600,00 300,00

'' Β1 (mg) 0,06 0,07 0,10 0,07

'' B2 (mg) 0,30 0,07 0,10 0,03

'' C (mg) 8,00 9,00 24,00 5,00

Nιασίνη (mg) 0,06 0,04 0,05 0,03

Άλατα Ca (mg) 35,00 40,00 36,00 13,00

'' Fe (mg) 2,00 1,10 1,10 1,50

'' Mg (mg) -- 16,00 6,00 7,00

'' P (mg) 26,00 31,00 45,00 25,00

'' K (mg) 264,00 -- -- --

'' Na (mg) 9,00 -- -- --

Πηγή: (z) Watt and Merrill, 1963

(x) Howard et al., 1962

Στη χώρα μας στην προτίμηση του πλείστου των καταναλωτών βρίσκεται ο τύπος

μαρουλιού Ρωμάνα και τα τελευταία χρόνια υπάρχει κάποια στροφή και προς τον

τύπο του Κεφαλωτού (Βutterhead). Η κατανάλωση των άλλων τύπων μαρουλιού είναι

ελάχιστη και για την κάλυψη των αναγκών, ιδιαίτερα των αλλοδαπών που ζουν ή

παραθερίζουν στη χώρα μας, γίνονται εισαγωγές από τις άλλες χώρες της Ε.Ε.

325

Σχήμα 28. Διακύμανση τιμών (δραχμές/κιλό) χονδρικής πώλησης μαρουλιού στην Κεντρική Λαχαναγορά Αθηνών τα έτη 1994-1996.

Πηγή : Οργανισμός Κεντρικής Αγοράς Αθηνών (ΟΚΑΑ), Γραφείο Στατιστικής

Από τα στοιχεία του Σχήματος 28 προκύπτει ότι, με εξαίρεση τη χρονική

περίοδο Ιούνιο-Αύγουστο, η χονδρική τιμή πώλησης του μαρουλιού στη Λαχαναγορά

της Αθήνας έχει μία σταθερή διακύμανση γύρω από τις 80 δραχμές για τον τύπο

Ρωμάνα και τις 100 δραχμές για τους άλλους τύπους. Οι τιμές αυτές για τα έτη 1994,

1995 και 1996 διασφάλιζαν καλό οικονομικό αποτέλεσμα στους παραγωγούς

δεδομένου του μεγάλου αριθμού φυτών (μέχρι 10.000) στο στρέμμα και της

326

πολλαπλής καλλιέργειας στη διάρκεια του έτους. Οι τιμές ανά κεφαλή μαρουλιού

τύπου Ρωμάνα μπορεί να ξεπεράσουν τις αντίστοιχες των άλλων τύπων χάρη του

γεγονότος ότι και η διαιτητική του αξία είναι καλύτερη και το βάρος κάθε κεφαλής είναι

μεγαλύτερο. Προϋπόθεση γι' αυτό αποτελεί η βελτίωση του εμπορευόμενου

προϊόντος, κυρίως στην εμφάνισή του. Είναι γεγονός ότι η ποιότητα της Ρωμάνας

στις συνθήκες θερμοκηπίου, και ιδιαίτερα σε καθεστώς υδροπονίας, βελτιώνεται

αισθητά και κερδίζει την προτίμηση των καταναλωτών. Οι Έλληνες παραγωγοί

μαρουλιού Ρωμάνας στο θερμοκήπιο πρέπει να επενδύσουν σ' αυτή τους την

προσπάθεια με στόχο αφενός την κάλυψη των αναγκών της εσωτερικής αγοράς αλλά

και αφετέρου την αύξηση των εξαγωγών προς τις άλλες χώρες της Ε.Ε. αλλά και

προς Τρίτες χώρες. Σημειώνουμε ότι οι εξαγόμενες ποσότητες μαρουλιού είναι

ασήμαντες ή ανύπαρκτες, όπως ήδη καταδεικνύεται στον Πίνακα 40. Όμως οι

προοπτικές για μία τέτοια προσπάθεια είναι ευοίωνες αρκεί οι παραγωγοί μας να

προσαρμόσουν τις δραστηριότητές τους προς τις καταναλωτικές συνήθειες των

ευρωπαίων εταίρων μας ή να τους πείσουν να καταναλώνουν καλής ποιότητας

μαρουλιού τύπου Ρωμάνα που εκείνοι ξέρουν να καλλιεργούν.

Πίνακας 40. Ποσότητες εξαγόμενου μαρουλιού τη χρονική περίοδο από 1991

έως 1995.

Ποσότητες (τόννοι) τα έτη:

Χώρα προορισμού 1991 1992 1993 1994 1995

Χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.). -- 39 108 1 --

Τρίτες χώρες -- -- -- 22 3

Σύνολο -- 39 108 23 3

Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας (Διεύθυνσης Αγροτικής Πολιτικής και Τεκμηρίωσης)

327

5. Ταξινόμηση - Βοτανικοί χαρακτήρες

Το εδώδιμο μαρούλι (Lactuca sativa L.), όπως προαναφέρθηκε, ανήκει στην

οικογένεια των Συνθέτων (Compositae), έχει 2n=18 χρωμοσώματα. Υπάρχουν όμως

και είδη της Lactuca με 17 ζεύγη χρωμοσωμάτων (Τhomson et al., 1941). Tα είδη

αυτά είναι αμφιδιπλοειδή και προέρχονται πιθανώς από διασταύρωση μεταξύ ειδών

με οκτώ και εννέα χρωμοσώματα, στην απλοειδή τους μορφή.

Το καλλιεργούμενο μαρούλι χαρακτηρίζεται ως φυτό ''μακράς ημέρας'', που

σημαίνει ότι για να ανθίσει το φυτό πρέπει οπωσδήποτε να εκτεθεί σε φωτισμό

διάρκειας πολύ μεγαλύτερης από 12 ώρες ή ότι σε φωτοπερίοδο μικρότερη των 12

ωρών το φυτό δεν παράγει ανθικό στέλεχος και άνθη.

α. Φυτό : Το μαρούλι είναι μονοετές, ποώδες φυτό.

β. Βλαστός : Στα πρώτα βλαστικά στάδια ο βλαστός είναι όρθιος, πολύ κοντός,

λείος, πολύκλαδος, πολύφυλλος, μη ορατός επειδή καλύπτεται εξολοκλήρου από τα

φύλλα, τα οποία εκφύονται σε πυκνή διάταξη και τα μεσογονάτια διαστήματα είναι

μόλις μερικών χιλιοστών. Μόνο στο στάδιο της αναπαραγωγής σχηματίζεται και

εξέχει των φύλλων το ανθικό στέλεχος για το οποίο θα γίνει αναφορά παρακάτω.

γ. Φύλλα : Τα κατώτερα φύλλα είναι πλατειά, ακέραια, καρδιόσχημα στη βάση

τους ή ωοειδή ή επιμήκη, διαφόρου μεγέθους και σχηματίζουν ρόδακα. Η επιφάνειά

τους μπορεί να είναι λεία, κυματοειδής ή κατσαρή, χωρίς τρίχες, ακίδες ή αγκάθια. Η

περιφέρειά τους είναι κανονική ή ακανονίστως οδοντωτή. Τα πρώτα είκοσι (20)

περίπου φύλλα είναι σχεδόν επίπεδα, σε αντίθεση με τα επόμενα τα οποία μπορεί να

εμφανίσουν διαφόρου βαθμού κύρτωση, ανάλογα με τον τύπο και την ποικιλία, έτσι

που να καλύπτονται αλληλοδιαδόχως από τα έξω προς τα μέσα ώστε να σχηματίζεται

328

''κεφαλή''. Η διάταξη των φύλλων επί του κοντού βλαστού είναι σπειροειδής. Το

χρώμα των φύλλων κυμαίνεται από βαθύ πράσινο ή πρασινοκίντρινο μέχρι

κοκκινωπό, ανάλογα με τον τύπο και την ποικιλία. Υπάρχουν και ποικιλίες των

οποίων, σε συνθήκες χαμηλών θερμοκρασιών, τα φύλλα τους μεταχρωματίζονται σε

κοκκινωπά, χάρη στην περιεχόμενη σ' αυτά χρωστική ουσία ανθοκυανίνη (Ολύμπιος,

1994).

Τα καλλιεργούμενα μαρούλια κατά τον Rodenburg (1960), ανάλογα με τη

μορφή και τη διάταξη των φύλλων του παραρρίζιου ρόδακα διακρίνονται στις

ακόλουθες ομάδες βοτανικών ποικιλιών:

1. Ρωμάνα ή Κως (Romaine ή Cos): Lactuca sativa var. romana D.C. (φωτ.26 α)

Το φυτό είναι όρθιο με φύλλα αντωοειδή, προμήκη με παχύ το μεσαίο νεύρο,

σε αραιά συνήθως διάταξη ή επάλληλη τοποθέτηση ώστε να σχηματίζουν χαλαρή

επιμήκη κεφαλή. Τα εξωτερικά φύλλα είναι σκούρα πράσινα, ενώ στα επόμενα

εσωτερικά το χρώμα σταδιακά αλλάζει από το πράσινο μέχρι το κιτρινοπράσινο στα

φύλλα της καρδιάς της κεφαλής. Ο τύπος αυτός του μαρουλιού είναι ο πλέον

διαδεδομένος και προτιμώμενος από το ελληνικό καταναλωτικό κοινό. Όπως ήδη

αναφέρθηκε έχει την υψηλότερη διαιτητική αξία και τις περισσότερες φαρμακευτικές

ιδιότητες.

2. Λείο κεφαλωτό (Butterhead): Lactuca sativa var. capitata D.C. (φωτ. 26β)

Τα φύλλα αυτού του τύπου μαρουλιού είναι λεία, στρογγυλά, θολωτά,

επάλληλα έτσι που να σχηματίζουν χαλαρή, σφαιρική ή πεπιεσμένη κεφαλή παρόμοια

με εκείνη του λάχανου. Το χρώμα των φύλλων διαφέρει από βαθύ μέχρι ανοιχτό

πράσινο. Είναι ο πιο συνηθισμένος τύπος μαρουλιού στην Κεντρική και Βόρεια

Ευρώπη. Τελευταία άρχισε να καταναλώνεται και στη χώρα μας, με ανοδικές τάσεις

προτίμησης.

329

3. Κατσαρό κεφαλωτό (Crisphead, Iceberg, Curly): Lactuca sativa var. crispa

(φωτ. 26 γ)

Τα φύλλα είναι σπανακόμορφα, κατσαρά (κυματοειδή), τραγανά και

εύθραυστα, σχηματίζοντα περίπου σφαιρική κεφαλή. Το χρώμα τους ποικίλλει από

βαθύ μέχρι ανοιχτό πράσινο. Είναι ο τύπος μαρουλιού που καταναλώνεται ευρέως

στις Η.Π.Α. και στον Καναδά.

4. Σαλάτα (Looseleaf) (φωτ. 26 δ)

Τα φύλλα είναι εντόνως κυματοειδή-κατσαρά, σε χαλαρή και αραιή διάταξη,

σχεδόν ελεύθερα έτσι που δεν σχηματίζουν κεφαλή. Το χρώμα τους ποικίλλει από

ανοιχτό μέχρι σκούρο πράσινο και πολλές φορές, ιδιαίτερα τα εξωτερικά φύλλα, έχουν

κοκκινωπή απόχρωση. Είναι ο λιγότερο διαδεδομένος απ' όλους τους τύπους

μαρουλιού.

Υπάρχουν και άλλοι τύποι μαρουλιού, οι οποίοι μπορούν και να ταξινομηθούν

σε άλλα είδη του γένους Lactuca. Τέτοιοι είναι:

i. Το κινέζικο μαρούλι Lactica angustana All, με φύλλα στενά, σχεδόν γραμμοειδή,

μακρόσχημα. Το φυτό είναι ταχείας ανάπτυξης και μέσα σε δύο μήνες σχηματίζει

σαρκώδη βλαστό ύψους μέχρι 50 εκ. ο οποίος, όταν του αφαιρεθούν τα φύλλα και ο

φλοιός, αποτελεί πολύ εύγευστο, λευκό, σπαραγγιόμορφο λαχανικό που

καταναλώνεται μαγειρευμένος ή νωπός. Ομως και τα τρυφερά του φύλλα μπορούν

να καταναλωθούν ως λαχανικό (Καββαδάς, 1956). ii. Το ινδικό μαρούλι (Lactuca

indica) το οποίον είναι πολυετές και καλλιεργείται για τα σαρκώδη φύλλα του που

χρησιμοποιούνται νωπά ή μαγειρευμένα. Ενδημεί στην Κίνα (Ολύμπιος, 1994).

δ. Ανθικό στέλεχος: Οταν οι συνθήκες του περιβάλλοντος, και κυρίως η

θερμοκρασία και η φωτοπερίοδος, είναι ευνοϊκές τότε μέσα από το ρόδακα των

φύλλων της βάσης εκφύεται όρθιος, επιμήκης, λείος, ύψους 60-120 εκ. βλαστός

διακλαδιζόμενος και πολύφυλλος, τα δε προς την ανθοταξία ανώτερα φύλλα είναι

επιμήκη και στενά (φωτ. 27). Ο βλαστός αυτός φέρει τα άνθη και καλείται ανθοφόρος

330

βλαστός ή ανθικό στέλεχος. Στο ανώτερο τμήμα του το ανθοφόρο στέλεχος

διακλαδίζεται σε περισσότερους πλάγιους οι οποίοι σχηματίζουν κορυμβόμορφο

βότρυ ή φόβη (φωτ. 27). Στην κορυφή κάθε διακλάδωσης σχηματίζεται η ανθική

κεφαλή, η οποία περιέχει 15-25 άνθη. Τα άνθη (ανθίδια) είναι ερμαφρόδιτα, μικρά, με

5 στήμονες που ενώνονται μεταξύ τους και σχηματίζουν σωλήνα (θήκη), ο οποίος

περικλείει το στύλο. Ο στύλος φέρει λεπτές τρίχες και καταλήγει σε δίλοβο στίγμα. Η

ωοθήκη είναι υποφυής και περιέχει μόνο εάν ωάριο το οποίο μετά τη γονιμοποίησή

του σχηματίζει τον καρπό (αχαίνιο). Η στεφάνη φέρει πέντε (5) κίτρινα πέταλα

ενωμένα μεταξύ τους (Ολύμπιος, 1994) ή κατ' άλλους (Whitaker et al., 1974) η

στεφάνη αποτελείται από ένα και μοναδικό κίτρινο πέταλο το οποίο εν είδη γλωσσίδας

(επιδέσμου) σχηματίζει την ανθοδόχη (Σχήμα 29). Το μαρούλι είναι φυτό

αυτογονιμοποιούμενο. Με την ωρίμαση του άνθους ο στύλος επιμηκύνεται, γίνεται

διάρρηξη των ανθήρων, οπότε ελευθερώνονται οι γυρεόκοκκοι οι οποίοι πέφτουν

μέσα στο σχηματιζόμενο από τους στήμονες σωλήνα και επικονιάζουν το

εσωκλειόμενο στίγμα. Τα άνθη της ίδιας κεφαλής (ταξιανθίας) ωριμάζουν και

ανοίγουν σχεδόν ταυτόχρονα, ενώ τα στίγματα είναι δεκτικά επικονίασης για μερικές

μόνο ώρες το πρωΐ.

331

Σχήμα 29. Τα διάφορα μέρη του ανθιδίου μαρουλιού. Αριστερά: στάδιο ανάπτυξης του στίγματος κατάλληλο για επικονίαση. Δεξιά : στάδιο ανάπτυξης του στίγματος ακατάλληλο για επικονίαση.

Λόγω της ιδιάζουσας κατασκευής και λειτουργίας του άνθους και εκ του γεγονότος ότι

τα άνθη του μαρουλιού δεν ελκύουν τα έντομα, η σταυρεπικονίαση είναι υπόθεση

δύσκολη, λαμβάνει χώρα σε πολύ μικρό ποσοστό και οφείλεται κυρίως στη μεταφορά

της γύρης από τα έντομα παρά από τον άνεμο, επειδή η γύρη είναι κολλώδης και

βαριά. Έτσι η παραγωγή υβριδισμένου σπόρου είναι πολύ δύσκολη και γι' αυτό ο

αριθμός των κυκλοφορούντων στην αγορά υβριδίων μαρουλιού είναι πολύ μικρός.

Δύσκολη είναι και η πρόκληση αρρενοστειρότητας με χημικές ουσίες ή με μεθόδους

της γενετικής, γεγονός που συντελεί και αυτό στην δυσκολία παραγωγής υβριδίων.

δ. Καρπός: Το μαρούλι παράγει καρπό αχαίνιο, το οποίον είναι μικρό, επίμηκες (3-

4 χλστ.) και φέρει πάππο από λεπτές και λευκές τρίχες (χαρακτηριστικό των

συνθέτων). Η επιφάνεια του καρπού, ο οποίος είναι στην πραγματικότητα ο σπόρος,

είναι λεία με 5-7 ραβδώσεις και έχει χρώμα πρασινωπό ή λευκό ή τέφρας, ανάλογα με

την ποικιλία. Από τους καρπούς (σπόρους) του μαρουλιού μετά από συμπίεσή τους

εξάγεται λάδι, το οποίον παλαιότερα χρησίμευε στην Αίγυπτο στη διατροφή αλλά και

για φωτιστικό μέσο (Ολύμπιος, 1994).

ε. Ρίζα: Εάν το φυτό του μαρουλιού αναπτυχθεί στον τόπο βλάστησης του σπόρου,

τότε η μορφή της παραγόμενης ρίζας είναι πασσαλώδης. Όμως αυτό σπανίως

συμβαίνει, ή για την ακρίβεια σπανίως συμβαίνει στη σύγχρονη επιχειρηματική

λαχανοκομία, όπου το φυτό υφίσταται τουλάχιστον μία μεταφύτευση. Κατά τη

διαδικασία της μεταφύτευσης η εμβρυακή - αξονική ρίζα καταστρέφεται και το φυτό

332

αναπτύσσει μεγάλο αριθμό πλευρικών ριζών, οπότε και η μορφή του ριζικού

συστήματος μετατρέπεται σε θυσανώδη.

6. Πολλαπλασιασμός-Βλάστηση σπόρου-Λήθαργος

σπόρου

Το μαρούλι πολλαπλασιάζεται σχεδόν αποκλειστικά με σπόρο. Σε σύγκριση

με άλλα λαχανικά οι σπόροι του μαρουλιού διατηρούν τη βλαστική τους ικανότητα

σχετικά λίγα χρόνια. Διατηρούμενοι σε θερμοκρασία δωματίου χάνουν την ζωτικότητά

τους σε 2 ή 3 έτη και μερικές φορές σε ένα (1) έτος. Όταν αποθηκευτούν σε

θερμοκρασία 10° C και σχετική υγρασία 50% μπορούν να διατηρήσουν τη βλαστική

τους ικανότητα σε αρκετά υψηλά επίπεδα ακόμη και για δέκα (10) έτη (Whitaker et al.,

1974). Τέτοιοι σπόροι παράγουν φυτάρια με μειωμένη ζωτικότητα. Όταν όμως οι

σπόροι αυτοί υποστούν για 16 ώρες την ημέρα και για τέσσαρες (4) διαδοχικές ημέρες

την επίδραση της ερυθρής ακτινοβολίας τότε βλαστάνουν σε μεγαλύτερο ποσοστό και

παράγουν φυτάρια με αυξημένη ζωηρότητα (Gorski, 1993). Tα προβλήματα στη

βλάστηση των σπόρων μαρουλιού μπορούν να οφείλονται στην ευαισθησία τους στο

φως, στο λήθαργο του φρέσκου σπόρου και στο λήθαργο λόγω υψηλών

θερμοκρασιών.

α. Ευαισθησία σπόρων στο φως

Οι σπόροι ορισμένων ποικιλιών παρουσιάζουν είδος λήθαργου ο οποίος

σχετίζεται με την ποιότητα της φωτεινής ακτινοβολίας και συγκεκριμένα με την ερυθρή

και υπέρυθρη ακτινοβολία. Η ερυθρή ακτινοβολία μετατρέπει το φυτόχρωμα σε

τέτοια κατάσταση η οποία δραστηριοποιεί τη διαδικασία της βλάστησης. Η υπέρυθρη

ακτινοβολία ή το σκότος μετατρέπει το φυτόχρωμα σε μία άλλη κατάσταση η οποία

333

εμποδίζει τη βλάστηση (Borthwick et al., 1954). Η διαδικασία της βλάστησης των

σπόρων που είναι ευαίσθητοι στο φως μπορεί να επιταχυνθεί σε ατμόσφαιρα καπνού

που προέρχεται από την καύση ή τη θέρμανση στους 160-200° C φυτικών μερών

διαφόρων ειδών, όπως π.χ. της Themeda triandra ή από τη θέρμανση άγαρ και

κελουλόζης (Drewes et al., 1995 και Jager et al., 1996). Αν και ακόμη δεν είναι

γνωστά τα συστατικά του καπνού ή των εκχυλισμάτων που επηρεάζουν τη βλάστηση

των σπόρων, έχει διαπιστωθεί ότι αυτά δρουν όπως η ερυθρή ακτινοβολία σε ότι

αφορά την προαγωγή της βλάστησης, παράλληλα αναιρούν τη δράση της υπέρυθρης

ακτινοβολίας και δρουν συνεργιστικά με την γιββερελλίνη (GA3), την βενζυλαδενίνη

(ΒΑ) και τη ζεατίνη στο να προωθούν τη βλάστηση των σπόρων (Staden et al., 1995).

Aντίθετα, από την καύση πετροκάρβουνου παράγονται χουμικά συστατικά τα οποία

δεν επηρεάζουν τη βλάστηση των σπόρων, αλλά συμβάλλουν στην αύξηση του

φρέσκου βάρους των φυταρίων που προέρχονται από σπόρους που υπέστησαν την

επίδραση αυτού του καπνού (Piccolo et al., 1993). Η έκθεση των σπόρων σε ερυθρή

ακτινοβολία εκτός από τη μεταβολή της κατάστασης του φυτοχρώματος (όπως

αναφέρθηκε παραπάνω) έχει ως συνέπεια την αύξηση του επιπέδου συγκέντρωσης

της ενδογενούς γιββερελλίνης η οποία είναι αναγκαία για τη δρομολόγηση της

διαδικασίας της βλάστησης του σπόρου, ενώ ταυτόχρονα μειώ-νεται το επίπεδο

συγκέντρωσης του ενδογενούς αμπσισικού οξέος (ΑΒΑ), του οποίου οι υψηλές

συγκεντρώσεις εμποδίζουν τη βλάστηση του σπόρου (Toyomasu et al., 1994). Η

παρεμποδιστική δράση του σκότους στη βλάστηση του σπόρου μαρουλιού μπορεί να

ξεπεραστεί και με τη χρήση θειουρίας (Thompson και Kosar, 1939).

β. Λήθαργος του φρέσκου σπόρου

Οι σπόροι που έχουν πρόσφατα συλλεγεί από τις ταξικαρπίες των φυτών δεν

πρέπει να χρησιμοποιούνται για σπορά και απόκτηση νέων φυτών, επειδή

βλαστάνουν σε μικρό ποσοστό ή δε βλαστάνουν καθόλου, λόγω του λήθαργου του

334

φρέσκου σπόρου. Ο λήθαργος αυτός διαρκεί περίπου 2-3 μήνες μετά την απόσπαση

του σπόρου από την ταξικαρπία. Όμως ο παραγωγός, για να είναι σίγουρος,

καλύτερο είναι να χρησιμοποιεί σπόρο ηλικίας τουλάχιστον έξι (6) μηνών από τη

συλλογή του.

Στην περίπτωση που υπάρχει ανάγκη να χρησιμοποιηθεί φρέσκος σπόρος,

τότε, για τη διακοπή του λήθαργου και τη βελτίωση του ποσοστού βλάστησης

εφαρμόζεται η ''ψυχρή μεταχείριση'' (Ολύμπιος, 1994). Κατ' αυτήν ο σπόρος πριν

σπαρεί αραιώνεται σκόρπια πάνω σε βρεγμένο απορροφητικό χαρτί ή ύφασμα και

τοποθετείται σε χώρο θερμοκρασίας 2-5° C για 48 ώρες και ακολουθεί σπορά σε

κιβώτια ή δίσκους τα οποία τοποθετούνται σε χώρο θερμοκρασίας 16° C χωρίς να

εκτεθούν σε άμεση ηλιακή ακτινοβολία. Η ψυχρή μεταχείριση δεν έχει αποτελέσματα

εάν εφαρμοστεί σε ξηρούς σπόρους που δεν έχουν διαβραχεί.

γ. Λήθαργος υψηλής θερμοκρασίας

Η άριστη θερμοκρασία βλάστησης του σπόρου μαρουλιού είναι σχεδόν

σταθερή στους 23-24° C. Σε θερμοκρασίες μεγαλύτερες από 27° C το ποσοστό

βλάστησης των σπόρων μειώνεται σταδιακά μέχρι πλήρους εκμηδένισης (Borthwick

και Robins, 1928). Η αρνητική επίδραση των υψηλών θερμοκρασιών στη βλάστηση

των σπόρων καλείται ''λήθαργος υψηλής θερμοκρασίας'' και θα πρέπει να

λαμβάνεται σοβαρά υπόψη από τους καλλιεργητές. Σε συνθήκες υπαίθρου η

παρεμποδιστική στη βλάστηση του σπόρου δράση των υψηλών θερμοκρασιών της

ημέρας μπορεί να μετριαστεί εφόσον για αρκετές ώρες τη νύχτα επικρατήσουν

θερμοκρασίες κοντά στο άριστο επίπεδο δηλαδή 20- 23° C (Whitaker et al., 1974).

Με εμβάπτιση των σπόρων για 72 ώρες σε διάλυμα 0,1 ή 0,2 Μ χλωριούχου

νατρίου (NαCl) ή ισοτονικό με αυτό διάλυμα PEG (polyethylene glycol) και μαννιτόλης

335

θερμοκρασίας 40° C ή σε διάλυμα 4% Κ3ΡΟ4 παρακάμπτεται ο λήθαργος της υψηλής

θερμοκρασίας. Με τη μέθοδο αυτή αποκαθίστανται τα επίπεδα της ικανότητας

αναπνοής του σπόρου και η οδός βιοσύνθεσης του κυτοχρώματος τα οποία

βρίσκονται σε χαμηλά επίπεδα στους ληθαργούντες σπόρους (Small and Gutterman,

1992). Επιστεύετο ότι η δράση των ανωτέρω διαλυμάτων στο ''σπάσιμο'' του

λήθαργου οφείλετο και στην αύξηση της οσμωτικής πίεσης των κυττάρων, αλλά ο

Weges και οι συνεργάτες του (1991) υποστηρίζουν ότι η δράση τους είναι ανεξάρτητη

από τις αλλαγές της οσμωτικής πίεσης. Η δράση των ανωτέρω διαλυμάτων

καθίσταται περισσότερο αποτελεσματική (μέχρι και 90%) αν προστεθεί σ' αυτά

βενζυλαδενίνη (ΒΑ) σε συγκέντρωση 100 ppm (Cantliffe, 1991), ή κινητίνης (Kin) σε

συγκέντρωση 0,001 mM ή ethephon (πρόδρομος του αιθυλενίου) σε συγκέντρωση 10

mM (Prusinski & Khan, 1993). Παράκαμψη του λήθαργου μπορεί να επιτευχθεί με την

εμβάπτιση του σπόρου σε διάλυμα 10 mM του ACC (1-αμινο-κυκλοπροπάνιο-1-

καρβοξυλικό οξύ) μίας ουσίας που μετατρέπεται σε αιθυλένιο. Το ACC πιστεύεται ότι

δρα επί του εμβρύου και συντελεί στη διατήρηση χαμηλής οροφής της οσμωτικής

πίεσης γεγονός που βοηθάει τη βλάστηση του σπόρου σε υψηλότερες θερμοκρασίες.

Υπάρχει πεποίθηση ότι ο μηχανισμός αυτός είναι κοινός σε πολλά φυτικά είδη (Huang

& Khan, 1992 και Dutta & Bradford, 1994). Ο λήθαργος της υψηλής θερμοκρασίας

μπορεί να εξαλειφθεί πλήρως αν οι σπόροι του μαρουλιού διαβραχούν με διάλυμα 10

ppm κινητίνης και διατηρηθούν ακολούθως σε καθαρή ατμόσφαιρα οξυγόνου (100%

Ο2) ή διατηρηθούν σε ατμόσφαιρα 10% οξυγόνου και αιθυλενίου και το φαινόμενο

οφείλεται στην αύξηση της συγκέντρωσης του αδενοσινο-τριφωσφορικού οξέος (ΑΤΡ)

των σπόρων, απαραίτητου συστατικού για την αναπνοή (Small et al., 1993).

Ένας ακόμη πρακτικός τρόπος διακοπής του λήθαργου υψηλής θερμοκρασίας

είναι η εμβάπτιση των σπόρων για 15 λεπτά της ώρας σε διάλυμα κινίνης (70-100

mg/l). Έτσι δε διαβρέχεται σημαντικά ο σπόρος αλλά επιτυγχάνεται η απορρόφηση

τέτοιας ποσότητας κινίνης που να είναι ικανή να σπάσει το λήθαργο. Ακολουθεί

336

στέγνωμα των σπόρων. Λέγεται ότι με τη μεταχείριση αυτή η βλαστικότητα των

σπόρων σε υψηλές θερμοκρασίες μπορεί να παραμείνει μέχρι και ένα χρόνο μετά την

εφαρμογή της κινίνης (Ολύμπιος, 1994).

Οι παραγωγοί οι οποίοι δεν εφάρμοσαν καμία από τις παραπάνω επεμβάσεις

στους σπόρους μαρουλιού, και προκειμένου να μειώσουν το πρόβλημα εκ του

λήθαργου της υψηλής θερμοκρασίας, μπορούν κατά τον Ολύμπιο (1994) να πάρουν

τα παρακάτω μέτρα ώστε να μειώσουν τη θερμοκρασία στην κλίνη του σπόρου:

- Να επιλέξουν τα ψυχρότερα σημεία του χώρου της εκμετάλλευσής τους για την

στρωμάτωση του σπόρου.

- Να εφαρμόσουν ψύξη στο υπόστρωμα σποράς με τη χρήση νερού χαμηλής

θερμοκρασίας.

- Να διενεργούν τη σπορά αργά το απόγευμα, ώστε τις αμέσως επόμενες οκτώ

(8) ώρες ο σπόρος να υποστεί τις χαμηλές θερμοκρασίες της επερχόμενης νύχτας.

- Να καλύπτουν τα κιβώτια σποράς ή τις βραγιές με φελιζόλ ή με χονδρό

κυματοειδές χαρτόνι ώστε να αποφεύγεται η θέρμανση του υποστρώματος από την

απευθείας έκθεσή του στις υψηλές θερμοκρασίες της ατμόσφαιρας.

- Να διατηρούν συνεχώς υγρό το επικάλυμμα των κιβωτίων σποράς, όταν αυτό

είναι από λεπτό χαρτί ή αραχνοειδές πλαστικό ή λινάτσα, με συχνούς ψεκασμούς

νερού χαμηλής θερμοκρασίας.

- Να καλύπτουν το σπορείο (ειδικό θερμοκήπιο σποράς ή μέρος θερμοκηπίου

καλλιέργειας) με δίκτυα ή θερμοκουρτίνες ώστε να δημιουργείται σκίαση και να

αποφεύγεται έτσι η έκθεση στην άμεση ηλιακή ακτινοβολία και η ανύψωση της

θερμοκρασίας.

7. Μέθοδοι σποράς μαρουλιού

337

Η σπορά μπορεί να γίνει είτε απευθείας στην οριστική θέση στο χωράφι,

τρόπος που εφαρμόζεται για υπαίθριες καλλιέργειες σε μεγάλες εκτάσεις, είτε σε

σπορεία για την απόκτηση φυταρίων και ακολουθεί μεταφύτευσή τους στην οριστική

θέση. Ο δεύτερος τρόπος σποράς προσιδιάζει στις εκτός εποχής καλλιέργειες στα

θερμοκήπια ή τους λαχανόκηπους και είναι αυτός που θα περιγραφεί κατωτέρω.

Επειδή η επιτυχία μίας καλλιέργειας εξαρτάται εν πολλοίς από την ποιότητα και την

υγειονομική κατάσταση των φυταρίων είναι φανερό ότι οι παραγωγοί πρέπει να

επιδείξουν όλη την προσοχή τους στη σπορά και στην ανάπτυξη των φυταρίων.

Αναφορικά με τη σύνθεση των υποστρωμάτων (κομπόστες) σποράς και τους

χειρισμούς του σπόρου και των νεαρών φυταρίων ισχύουν σχεδόν τα ίδια που

αναφέρθηκαν στην τομάτα (σελ. 15-16 και 18-19), με τη διαφορά ότι για σπορές του

μαρουλιού το χειμώνα η περιεκτικότητα της κομπόστας σε άζωτο πρέπει να βρίσκεται

σε χαμηλά επίπεδα, επειδή τα νεαρά φυτάρια, αμέσως μετά τη βλάστηση του σπόρου

μόνο τέτοια επίπεδα αζώτου μπορούν να αντέξουν, ιδιαίτερα σε συνθήκες χαμηλού

φωτισμού. Ειδική προσοχή δίνεται στην περιεκτικότητα της κομπόστας στα

ιχνοστοιχεία Fe, Cu, Mο, Mn, Zn και βόριο, επειδή το μαρούλι είναι περισσότερο

απαιτητικό σ' αυτά απ' ό,τι άλλα λαχανικά.

Μετά την παρασκευή του υποστρώματος ακολουθεί η σπορά κατά τις

παρακάτω μεθόδους:

α. Σπορά γυμνού σπόρου σε κιβώτια ή βραγιές και μεταφύτευση των

παραγομένων φυταρίων κατευθείαν στα θερμοκήπια

Οι σπόροι στρωματώνονται σε γραμμές ή στα πεταχτά στα κιβώτια σποράς ή

στις βραγιές, κατά τα περιγραφέντα στην τομάτα, αλλά κατά τρόπο που να απέχουν

μεταξύ τους περίπου στα 3 εκ. προς όλες τις κατευθύνσεις. Τα παραγόμενα φυτάρια

παραμένουν εκεί 3-4 εβδομάδες, μέχρις ότου δηλαδή μεταφυτευθούν κατευθείαν στην

οριστική τους θέση στο θερμοκήπιο.

338

Πλεονέκτημα της μεθόδου είναι η εξοικονόμηση εργατικών και υλικών, επειδή

γίνεται μόνο μία μεταφύτευση.

Μειονεκτήματα της μεθόδου είναι: α) η μείωση του βαθμού ομοιομορφίας των

παραγομένων φυταρίων με συνέπεια την αδυναμία ταυτόχρονης συγκομιδής των

φυτών στο θερμοκήπιο και β) ο μεγαλύτερος κίνδυνος καταστροφής αρκετών ριζών

των φυταρίων την ημέρα της μεταφύτευσης, ιδιαίτερα από ανειδίκευτους εργάτες,

γεγονός που οδηγεί στην καθυστέρηση της ανάπτυξης των φυτών στο θερμοκήπιο

(μεγαλύτερη περίοδος απασχόλησης του θερμοκηπίου) με συνέπεια τη χρονική

καθυστέρηση της εγκατάστασης της προγραμματισμένης να ακολουθήσει

καλλιέργειας. Και οι δύο περιπτώσεις έχουν ως αποτέλεσμα την απώλεια

εισοδήματος του παραγωγού.

β. Σπορά γυμνού σπόρου σε κιβώτια ή βραγιές, μεταφύτευση

αρχικά σε κύβους ή κυψελωτούς δίσκους ή ατομικά jiffy pots και

μεταφορά αυτών σε ευθέτερο χρόνο στο έδαφος του θερμοκηπίου

Γίνεται αρχικά πυκνή σπορά σε γραμμές ή στα πεταχτά σε κιβώτια ή βραγιές

και όταν τα παραγόμενα φυτάρια φθάσουν το στάδιο της οριζόντιας θέσης των

κοτυληδονόφυλλών τους μεταφυτεύονται σε ατομικούς κύβους κομπόστας ή σε

πληρωμένους με υπόστρωμα κυψελωτούς δίσκους σε πλαστικά σακουλάκια ή σε

ατομικά jiffy pots. Εκεί παραμένουν μέχρι τη μεταφορά τους στο θερμοκήπιο όπου

και τοποθετούνται στην οριστική τους θέση μαζί με το υπόστρωμά τους (''μπάλα

χώματος'') χωρίς τον κίνδυνο να γυμνωθούν ή να καταστραφούν οι ρίζες τους. Εκτός

από τα ανωτέρω η μέθοδος πλεονεκτεί στο ότι α) επιτυγχάνεται εξοικονόμηση

καυσίμων στα αρχικά στάδια ανάπτυξης των φυταρίων, επειδή τα κιβώτια ή οι βραγιές

καταλαμβάνουν μικρό χώρο και β) γίνεται διαλογή και απόρριψη των ασθενών και

339

άτυπων φυταρίων κατά τη μεταφύτευση γεγονός που οδηγεί στην ομοιομορφία

ανάπτυξης των φυτών στα επόμενα στάδια.

Μειονέκτημα της μεθόδου αποτελεί η ανάγκη περισσότερων εργατικών χεριών.

γ. Σπορά γυμνού σπόρου κατευθείαν σε ''κύβους'' ή κυψελωτούς

δίσκους ή ατομικά jiffy pots με τα χέρια

Οι σπόροι τοποθετούνται με το χέρι, ένας-ένας ή κατά ζεύγη, σε κάθε ''κύβο'' ή

σε κάθε κυψέλη του δίσκου ή σε κάθε jiffy pot που έχουν πληρωθεί με το υπόστρωμα

σποράς και τα παραγόμενα φυτάρια παραμένουν εκεί μέχρι τη στιγμή που θα

μεταφυτευθούν στην οριστική τους θέση στο θερμοκήπιο. Η κατά ζεύγη σπορά

επιβάλλεται στις περιπτώσεις που αναμένεται μειωμένη βλαστικότητα των σπόρων

και μειωμένη ζωτικότητα των φυταρίων.

Πλεονεκτήματα της μεθόδου είναι α) η απόκτηση ρωμαλαίων φυταρίων τα

οποία κατά τη μεταφορά τους στο θερμοκήπιο έχουν πλούσιο ριζικό σύστημα στη

''μπάλα χώματος'' και δεν υφίσταται σοβαρές ζημίες κατά τη διαδικασία της

μεταφύτευσης και β) η μείωση των εργατικών χεριών επειδή αποφεύγεται η ενδιάμεση

μεταφύτευση. Η μείωση αυτή αντισταθμίζει και με το παραπάνω τα επιπλέον

εργατικά που απαιτούνται κατά τη σπορά.

Μειονεκτήματα της μεθόδου αποτελούν α) η αραίωση των φυταρίων στους

κύβους ή τις κυψέλες, σε περίπτωση που έχουν φυτρώσει και οι δύο σπόροι, γεγονός

που ανεβάζει τα εργατικά και β) η κατανάλωση περισσότερων καυσίμων για τη

θέρμανση του σπορείου στα αρχικά στάδια ανάπτυξης των φυταρίων, επειδή ο χώρος

που καταλαμβάνουν τα υλικά της κλίνης είναι πολλαπλάσιος απ' ό,τι στα κιβώτια

σποράς ή τις βραγιές.

Το μειονέκτημα της κατά ζεύγη σποράς μπορεί να απαλειφθεί αν

χρησιμοποιηθεί προβλαστημένος σπόρος (μήκος ριζιδίου 2-3 χλστ.) αντί του

κανονικού σπόρου, οπότε σπείρεται μόνο ένας σπόρος ανά θέση.

340

Η προμήθεια κυψελωτών δίσκων (πλαστικών, χάρτινων ή από φελιζόλ) και

των ατομικών jiffy pots (κύπελλο από τύρφη) είναι εύκολη από το εμπόριο. Εύκολη

είναι και η προμήθεια ''κύβων'' κομπόστας όταν αυτοί είναι σε μορφή κυλίνδρων,

διαφόρου μεγέθους, τυλιγμένων με συνθετικό δίχτυ.

δ. Αυτόματη σπορά καλυμμένου σπόρου

i. Γενικά

Υπολογίζεται ότι το 40% των εργατικών σε μία καλλιέργεια μαρουλιού αφορά

τις εργασίες που γίνονται στο σπορείο για τη σπορά, την αραίωση και την πρώτη

μεταφύτευση των φυταρίων. Το γεγονός αυτό οδήγησε στην ανακάλυψη τρόπων

μηχανοποίησης της ατομικής σποράς. Για να επιτευχθεί αυτό στο μαρούλι έπρεπε να

καλυφθεί ο σπόρος με υλικά που θα έδιναν όγκο στο μικρό σπόρο ενώ παράλληλα

δεν θα επηρεάζονταν αρνητικά η βλάστησή τους. Ως αποτέλεσμα της έρευνας

προέκυψε ο καλυμμένος (pelleted) σπόρος και από το 1968 άρχισε να

χρησιμοποιείται στις θερμοκηπιακές καλλιέργειες, αρχικά στην Ολλανδία και αργότερα

σε άλλες χώρες. Ενώ στα πρώτα χρόνια το ποσοστό βλάστησης του καλυμμένου

σπόρου κυμαίνονταν γύρω στο 75% και ήταν αντιοικονομικό, επειδή κατά τη σπορά

του με αυτόματη μηχανή το 25% των θέσεων παρέμειναν κενές (αστοχία του

μηχανήματος), σήμερα το ποσοστό βλάστησης του καλυμμένου σπόρου κυμαίνεται

γύρω στο 95% και η μηχανική σπορά αποτελεί οικονομική μέθοδο. Iδιαίτερα

ευεργετική είναι η επίδραση του καλύμματος του σπόρου όταν αυτό περιέχει

πολυμερή του αμύλου ή πολυβινυλική αλκοόλη τόσο στην αύξηση του ποσοστού

βλάστησης όσο και στη ζωηρότητα των παραγομένων φυταρίων (Woodhouse &

Johnson, 1991). O καλυμμένος σπόρος πωλείται με το τεμάχιο (π.χ. 1000 ή 10.000

κ.λπ. σπόροι) σε αντίθεση με το γυμνό σπόρο που πωλείται με το βάρος του (π.χ. 1,

5, 10 κ.λπ. γραμμάρια). Ένα γραμμάριο γυμνού σπόρου περιέχει 700-900 σπόρους,

341

ενώ 1 γραμμάριο καλυμμένου σπόρου περιέχει 13-17 σπόρους, που σημαίνει ότι ο

καλυμμένος σπόρος είναι 40 και πλέον φορές βαρύτερος από το γυμνό.

Μολονότι το κόστος προμήθειας του καλυμμένου σπόρου είναι πολύ υψηλότερο

(τουλάχιστον τριπλάσιο) από αυτό του γυμνού, συμφέρει η χρησιμοποίησή του γιατί

μειώνονται στο ελάχιστο τα εργατικά κατά τη σπορά του με ειδικές μηχανές, αυξάνεται

το ποσοστό βλάστησης και μειώνονται οι ζημίες των φυταρίων, επειδή αποφεύγονται

οι μεταφυτεύσεις.

Κατά τον Ολύμπιο (1994) για την επιτυχία της βλάστησης του καλυμμένου σπόρου

πρέπει να συντρέχουν οι παρακάτω λόγοι:

α) Ο σπόρος πρέπει να είναι καλής ποιότητας και διαλογής

β) Το υλικό κάλυψης να είναι μαλακό

γ) Να εξασφαλίζεται ομοιόμορφη υγρασία στο χώρο που περιβάλλει τον καλυμμένο

σπόρο και

δ) Να επικρατεί ικανοποιητική θερμοκρασία (από 18 - 21° C).

Για να εξασφαλιστεί η ομοιόμορφη υγρασία εφαρμόζονται οι χειρισμοί που

αναφέρθηκαν στην καλλιέργεια τομάτας (σελ. 15 - 16). Για τον έλεγχο της

θερμοκρασίας, ιδιαίτερα τις θερμές ημέρες, ισχύουν ότι αναφέρθηκε προηγουμένως

στα περί λήθαργου υψηλής θερμοκρασίας.

ii. Σπορά σε κύβους με μηχανή

Για τη σπορά του καλυμμένου σπόρου χρησιμοποιείται μηχανή η οποία έχει τη

δυνατότητα να παρασκευάζει το υπόστρωμα σπορείου (κομπόστα), να παρασκευάζει

με το υπόστρωμα κύβους διαφόρου μεγέθους, στο κέντρο του οποίου σχηματίζει

ειδική εσοχή υποδοχής του σπόρου και τέλος να τοποθετεί εκεί ένα σπόρο (φωτ. 28).

Το κόστος αγοράς ενός τέτοιου μηχανήματος είναι πολύ υψηλό και συνεπώς μόνο

μεγάλες επιχειρήσεις έχουν τη δυνατότητα απόκτησής τους. Το μηχάνημα αυτό

λειτουργεί είτε μηχανικά είτε πνευματικά (vacuum operated) αλλά κατά την σπορά του

342

καλυμμένου σπόρου παρουσιάζει μία αστοχία περίπου 10% των θέσεων, στις οποίες

η σπορά συμπληρώνεται με το χέρι. Ο αριθμός των κύβων που παράγεται ωριαίως

κυμαίνεται από 8.000 έως 16.000 ανάλογα με το μέγεθος και την προέλευση του

μηχανήματος. Το μέγεθος του κύβου που ταιριάζει στο μαρούλι είναι ακμής

(πλευράς) περίπου 4,5 εκ. Σημειώνεται ότι όσο μεγαλύτερος είναι ο κύβος τόσο

περισσότερος χώρος θερμοσπορείου είναι απαραίτητος, άρα τόσο μεγαλύτερη η

δαπάνη θέρμανσης. Η παράμετρος αυτή δε λογαριάζεται όταν η σπορά γίνεται το

φθινόπωρο ή αργά την άνοιξη. Όμως οι μεγαλύτεροι κύβοι παρέχουν την ευχέρεια να

παραμείνουν τα φυτάρια σ' αυτούς για μεγαλύτερο χρόνο, χωρίς τον κίνδυνο

κατάληψης όλου του όγκου από το ριζικό σύστημα, γεγονός το οποίο θα προκαλούσε

καθυστέρηση ή και αναστολή στην ανάπτυξη του φυταρίου.

Οι κύβοι που έχουν δεχθεί το σπόρο προωθούνται με ατέρμονα ιμάντα και

τοποθετούνται σε χάρτινους δίσκους κερωμένους ή καλυμμένους με φύλλο πλαστικού

ή σε δίσκους από αλουμίνιο ή σκληρό πλαστικό πάχους 3 χλστ. Το κόστος

προμήθειας των τελευταίων είναι μεγαλύτερο αλλά η διάρκεια ζωής των επίσης

μεγαλύτερη. Σημειώνεται ότι το πλάτος των δίσκων δεν πρέπει να είναι μεγαλύτερο

από το μηχάνημα, γιατί μετά την τοποθέτηση των δίσκων στους πάγκους ή στο

δάπεδο (φωτ. 29) σχηματίζονται κενά (δεν εφάπτονται μεταξύ τους οι κύβοι) με

επακόλουθο την ξήρανση των ακραίων κύβων και την καθυστέρηση της ανάπτυξης ή

την απώλεια των φυταρίων αυτών των θέσεων.

Για τους μικρούς καλλιεργητές, που δεν χρειάζονται τόσο ακριβές μηχανές,

υπάρχει η δυνατότητα χρησιμοποίησης χειροκίνητων εργαλείων παρασκευής κύβων

στους οποίους η σπορά γίνεται με το χέρι στην ειδική προς τούτο κατασκευασμένη

από το εργαλείο εσοχή. Η απόδοση αυτής της μηχανής κυμαίνεται από 1000 έως

2000 κύβοι ανά ώρα ανάλογα με την πείρα και τις δυνάμεις του χειριστή.

iii. Σπορά καλυμμένου σπόρου σε πλαστικούς δίσκους ή από φελιζόλ

343

Οι σπόροι τοποθετούνται κατά μόνας (ένας-ένας) στις κυψελίδες των δίσκων

είτε αυτόματα με μηχανές, οι οποίες πρώτα τοποθετούν σ' αυτές το υπόστρωμα και

μετά τη σπορά καλύπτουν το σπόρο και διενεργούν πότισμα, είτε με το χέρι. Στη

δεύτερη περίπτωση προηγείται η πλήρωση των κυψελίδων είτε αυτόματα με μηχανή

είτε χειρονακτικά. Μετά τη σπορά γίνεται κάλυψη του σπόρου και πότισμα. Η

μέθοδος αυτή όλο και γίνεται περισσότερο αποδεκτή από επιχειρήσεις διαφόρου

μεγέθους σε βάρος της μεθόδου των κύβων.

8. Συνθήκες στο σπορείο

α. Θερμοκρασία

Όπως ήδη αναφέρθηκε (σελ. 335) η άριστη θερμοκρασία βλάστησης του

σπόρου κυμαίνεται μεταξύ 20-23° C (Whitaker et al., 1974. Γραφιαδέλλης, 1980) ή

κατ' άλλους μεταξύ 15-20° C (Δημητράκης, 1967. Ολύμπιος, 1994), ανάλογα με τον

τύπο ή την ποικιλία του μαρουλιού. Όμως μετά τη βλάστηση του σπόρου η

θερμοκρασία στο χώρο του σπορείου πρέπει να μειωθεί μεταξύ 10-15° C, ανάλογα με

την ποικιλία. Για παράδειγμα, άριστη θερμοκρασία για την Grand Rabids θεωρείται

εκείνη των 10-13° C, ενώ για την ποικιλία Bibb άριστη θεωρείται η θερμοκρασία 13-

15° C. Όμως και ελαφρώς υψηλότερες θερμοκρασίες στο σπορείο, όπου τα φυτά

είναι μικρής ηλικίας, δεν παίζουν τόσο αποφασιστικό ρόλο στη μετέπειτα ανάπτυξη

των φυτών μαρουλιού (Wittwer and Honma, 1979).

β. Φως

Στις ελληνικές συνθήκες ακόμη και τον χειμώνα δε δημιουργούνται

προβλήματα στην ανάπτυξη των φυταρίων στο σπορείο που να οφείλονται στο

χαμηλό φωτισμό. Άλλωστε έχει διαπιστωθεί ότι τα φυτά μπορούν να αναπτυχθούν

344

καλά ακόμη και σε πολύ χαμηλής έντασης (π.χ. 1500 lux) φωτισμό. Στις βόρειες

χώρες της Ευρώπης όμως υπάρχει η πιθανότητα μερικές σκοτεινές ημέρες του

χειμώνα η ένταση του φωτισμού να είναι πολύ χαμηλή για αρκετές ώρες οπότε

χρειάζεται συμπληρωματικός τεχνητός φωτισμός. Το μεγάλο πρόβλημα με την

καλλιέργεια μαρουλιού είναι ο συνδυασμός υψηλών θερμοκρασιών και μεγάλης

διάρκειας φωτισμού, ο οποίος συντελεί αποφασιστικά στην πρώϊμη έκπτυξη του

ανθοφόρου στελέχους, πριν δηλαδή την ανάπτυξη της φυλλώδους κεφαλής (λεπτο-

μέρειες επ' αυτού δίδονται σε επόμενο κεφάλαιο). Έχει παρατηρηθεί ότι το πρόβλημα

αυτό μπορεί να αποφευχθεί εάν εφαρμοστεί πρόγραμμα συσκότισης την περίοδο από

τη σπορά μέχρι που το νεαρό φυτάριο αποκτήσει δύο πραγματικά φύλλα. Η

συσκότιση στο σπορείο γίνεται είτε το πρωΐ αμέσως με το χάραμα ώστε να

επιμηκυνθεί η νύχτα, είτε αργά το απόγευμα πριν το ηλιοβασίλεμα ώστε να μικρύνει η

μέρα, είτε πρωΐ και απόγευμα έτσι που η διάρκεια της ημέρας να περιοριστεί στις 10

το πολύ ώρες το εικοσιτετράωρο. Η διαδικασία αυτή καλείται ''μεταχείριση μικρής

ημέρας''.

γ. Υγρασία

Η υγρασία του υποστρώματος ανάπτυξης (compost) των φυταρίων πρέπει να

ευρίσκεται σε επίπεδα μέτρια ώστε να μη στερηθεί το φυτό το νερό ούτε να υποστεί

την επίδραση του συνεχούς κορεσμού, οπότε προκαλούνται συμπτώματα ασφυξίας

των ριζών. Υψηλό επίπεδο της υγρασίας του υποστρώματος ανεβάζει σε υψηλό

επίπεδο και τη σχετική υγρασία του αερίου περιβάλλοντος του σπορείου, ιδιαίτερα

όταν αυτό δεν εξαερίζεται σωστά, γεγονός που συντελεί στην εκδήλωση και διάδοση

των ασθενειών. Για τη ρύθμιση της υγρασίας στο σπορείο απαιτείται ιδιαίτερη

προσοχή στη συχνότητα των ποτισμάτων, στην ποσότητα του παρεχομένου νερού

και στην εφαρμογή των ποτισμάτων κατά τις πρωϊνές ή μεσημεριανές ώρες. Πρέπει

να αποφεύγονται τα ποτίσματα αργά το απόγευμα.

345

δ. Λίπανση

Εάν η προετοιμασία και ο εφοδιασμός των υποστρωμάτων ανάπτυξης

(κομπόστες) με λιπάσματα είναι σωστός τότε δεν απαιτούνται επιπλέον λιπάνσεις

κατά τη διάρκεια παραμονής των φυτών στο χώρο του σπορείου. Στην περίπτωση

που η περίοδος ανάπτυξης των φυτών στο σπορείο συμπίπτει με τους χειμερινούς

μήνες, οπότε η ένταση φωτισμού είναι μικρή, τότε μειώνονται οι ποσότητες

αζωτούχων λιπασμάτων στην κομπόστα επειδή τα νεαρά φυτάρια ανέχονται μόνο

χαμηλές συγκεντρώσεις αζώτου. Προσοχή χρειάζεται και στον εφοδιασμό της

κομπόστας με τα υπόλοιπα κύρια στοιχεία αλλά και τα ιχνοστοιχεία. Ιδιαίτερη

προσοχή πρέπει να δοθεί στην περιεκτικότητα της κομπόστας σε βόριο, γιατί πολύ

εύκολα παρατηρούνται συμπτώματα τροφοπενίας από έλλειψή του ή συμπτώματα

τοξικότητας ακόμη και όταν το στοιχείο αυτό υπάρχει σε διπλάσιες ή τριπλάσιες

ποσότητες από το κανονικό. Η τροφοπενία βορίου σε φυτάρια μαρουλιού μπορεί να

αντιμετωπιστεί είτε με διαφυλλική λίπανση είτε με υδρολίπανση με βορικό οξύ

(Η3ΒΟ3).

ε. Άλλες φροντίδες στο σπορείο

Αναφέρονται κυρίως στον εμπλουτισμό του σπορείου με CO2, την καθημερινή

επιτήρηση των φυτών ώστε να διαπιστώνεται η καλή πορεία ανάπτυξής των και η

υγειονομική τους κατάσταση, ο εξαερισμός, τα βοτανίσματα (αν χρειαστούν), το

αραίωμα των φυτών και γενικώς φροντίδες που αποσκοπούν στον έλεγχο των φυτών

και την παραγωγή καλής ποιότητας φυτών για μεταφύτευση. Για αυτές τις φροντίδες

ισχύουν τα ίδια που αναφέρθηκαν και στην τομάτα.

346

9. Το έδαφος και οι προκαταρκτικές εργασίες προετοι-

μασίας του θερμοκηπίου για τη μεταφύτευση των

φυτών σ' αυτό

α. Έδαφος

Οι περισσότεροι τύποι εδαφών είναι κατάλληλοι για την ανάπτυξη του

μαρουλιού, όμως τα αμμοπηλώδη και πλούσια σε οργανική ύλη εδάφη θεωρούνται

από τα πλέον αρεστά, ιδιαίτερα για τις φυτεύσεις νωρίς το φθινόπωρο ή αργά την

άνοιξη επειδή διατηρούν τη θερμοκρασία σε χαμηλά επίπεδα, ενώ τα αμμοαργιλώδη

εδάφη προτιμώνται για τις χειμερινές φυτεύσεις επειδή θερμαίνονται ευκολότερα

(Whitaker et al., 1974). Σε κάθε περίπτωση το έδαφος πρέπει να είναι γόνιμο,

στραγγερό, με pH μεταξύ 6 και 7. Σε εδάφη πλούσια σε οργανική ουσία το μαρούλι

μπορεί να αποδώσει αρκετά ικανοποιητικά ακόμη και όταν το pH κυμαίνεται από 5,4

έως 5,8. Σε ό,τι αφορά την αντοχή του μαρουλιού στις συγκεντρώσεις αλάτων έχει

διαπιστωθεί ότι τα νεαρά φυτά δείχνουν κάποια ευαισθησία στις ελαφρά αυξημένες

συγκεντρώσεις αλάτων, ενώ τα μεγαλύτερης ηλικίας φυτά δείχνουν αρκετή αντοχή και

σε υψηλότερες συγκεντρώσεις αλάτων αμέσως μετά την εγκατάστασή τους στο

έδαφος (Whitaker et al., 1974).

β. Κατεργασία, απόπλυση και απολύμανση του εδάφους

Εάν διαπιστωθεί ότι έχει σχηματιστεί ''ταράτσωμα'' ή ''σκληρό τηγάνι'' λόγω

της συνεχούς καλλιέργειας σε σταθερό βάθος, επιβάλλεται η χρήση

υπεδαφοκαλλιεργητή για ανασήκωμα του εδάφους και σπάσιμο του ταρατσώματος

(δες τομάτα σελ. 38). Η εργασία αυτή γίνεται μία φορά ανά 4-5 έτη και όταν το

έδαφος είναι σχετικά ξηρό. Αν υπάρχει συγκέντρωση αλάτων στο έδαφος γίνεται

κατάκλιση με αρκετές ποσότητες νερού για την απόπλυσή τους. Ακολουθεί η

διασπορά της οργανικής ύλης (κοπριάς, τύρφης κ.λπ.) και των λιπασμάτων της

347

βασικής λίπανσης και η ενσωμάτωσή τους στο έδαφος με βαθιά άροση. Επόμενη

εργασία είναι το φρεζάρισμα του εδάφους ώστε να ετοιμαστεί για την απολύμανσή του

με υδρατμό, άλλα καπνογόνα σκευάσματα (βαπάμ, χλωροπικρίνη κ.λπ.) ή με ηλιακή

ακτινοβολία (δες τομάτα σελ. 39-40). Λίγο πριν τη φύτευση και όταν το έδαφος είναι

στο ρώγο του γίνεται το τελευταίο φρεζάρισμα για ισοπέδωση του επιφανειακού

στρώματος του εδάφους ώστε να γίνει έτοιμο για τη μεταφύτευση.

γ. Βασική λίπανση

Τονίστηκε ήδη ότι το μαρούλι αποδίδει πολύ καλύτερα σε εδάφη γόνιμα και

πλούσια σε οργανική ουσία. Συνεπώς προσθήκη μέχρι και 10 τόννων κοπριάς ή 1,5

τόννων τύρφης στο στρέμμα θερμοκηπίου θεωρείται απαραίτητη. Έτσι, εκτός από

τον εμπλουτισμό του εδάφους με θρεπτικά συστατικά, βελτιώνεται η δομή του και η

υδατοϊκανότητά του, ιδιαίτερα αν αυτό περιέχει αρκετές ποσότητες άμμου, με

αποτέλεσμα την συγκράτηση μεγαλύτερων ποσοτήτων υδατοδιαλυτών λιπασμάτων

στη μάζα του. Ο Pew και οι συνεργάτες (1957) ισχυρίζονται ότι εδάφη εμπλουτισμένα

με χωνεμένη κοπριά συμβάλλουν στην πρωϊμότητα, την ποιοτική αναβάθμιση και την

αύξηση της παραγωγής του μαρουλιού. Όμως χρειάζεται προσοχή στις καλλιέργειες

μαρουλιού αργά την άνοιξη ή νωρίς το φθινόπωρο, ιδιαίτερα στις θερμές περιοχές,

όπου υπερβολικές ποσότητες κοπριάς μπορούν να προκαλέσουν την παραγωγή όχι

σφιχτών κεφαλών και πιθανώς τον σχηματισμό πρόωρου ανθικού στελέχους. Στις

περιπτώσεις εδαφών με υψηλή συγκέντρωση αλάτων οι ποσότητες προστιθέμενης

κοπριάς είναι μικρές ή αποφεύγεται εντελώς η χρήση κοπριάς επειδή η ίδια συμβάλλει

στην περαιτέρω αύξηση των αλάτων.

Μολονότι μία ικανοποιητική παραγωγή μαρουλιού αφαιρεί από το έδαφος

περίπου 8-10 κιλά αζώτου (Ν), 3-4 κιλά Ρ2Ο5 και 20-25 κιλά Κ2Ο ανά στρέμμα (Zink

and Yamaguchi, 1962), ποσότητες δηλαδή σχετικά μικρές, αυτό δε σημαίνει ότι το

μαρούλι μπορεί να αναπτυχθεί επιτυχώς σε φτωχά εδάφη. Στην πραγματικότητα

συμβαίνει το αντίθετο, γι' αυτό και το έδαφος πρέπει να εφοδιάζεται επαρκώς με

348

χημικά λιπάσματα, εκτός βεβαίως των περιπτώσεων που το ίδιο το έδαφος είναι πολύ

γόνιμο ή έχουν προστεθεί σ' αυτό μεγάλες ποσότητες κοπριάς. Ανάλογα με τη

γονιμότητα του εδάφους, οι προστιθέμενες στο στρέμμα ποσότητες λιπασμάτων

κυμαίνονται ως εξής:

- Νιτρική αμμωνία ή ισοδύναμο λίπασμα: 15-35 κιλά

- Τριπλό υπερφωσφορικό (0-48-0): 15-100 κιλά

- Θειϊκό κάλιο (0-0-48): 35-70 κιλά

- Θειϊκό μαγνήσιο ή κισερίτης: 30-110 κιλά.

Εάν στο έδαφος έχουν ενσωματωθεί 10 τόννοι κοπριάς τότε οι ποσότητες του

φωσφόρου μειώνονται μέχρι και 70 κιλά το στρέμμα, ενώ δεν προστίθεται καθόλου

κάλιο (Ολύμπιος, 1994). Όταν της καλλιέργειας μαρουλιού προηγείται καλλιέργεια

τομάτας, τότε και πάλι δεν είναι αναγκαία η προσθήκη καλίου, ενώ όταν προηγείται

καλλιέργεια αγγουριού ίσως χρειαστεί η προσθήκη μικρής ποσότητας καλίου. Στη

χώρα μας, όπου συνήθως δεν προηγείται χημική ανάλυση του εδάφους, με τη βασική

λίπανση ενσωματώνονται στο στρέμμα περίπου 50-100 κιλά σύνθετου λιπάσματος

11-15-15 ή 14-22-9 ή 15-5-7 ή ισοδύναμες ποσότητες απλών λιπασμάτων (Ολύμπιος,

1994). Στη βόρεια Ελλάδα, για μία καλή παραγωγή, συνιστάται η διασπορά στο

στρέμμα 3-4 μ3 χωνεμένης κοπριάς, 70 κιλών υπερφωσφορικού, 15 κιλών θειϊκού

καλίου ως βασική λίπανση και η χορήγηση νιτρικής αμμωνίας ως επιφανειακή

λίπανση (Γραφιαδέλλης, 1980).

Το μαρούλι είναι μία από τις λίγες καλλιέργειες που οι απαιτήσεις τους σ' όλα

τα θρεπτικά στοιχεία μπορούν να ικανοποιηθούν πλήρως με τη βασική λίπανση.

Τούτο επειδή ο χρόνος παραμονής της καλλιέργειας στο χωράφι είναι μικρός (45-60

ημέρες). Βεβαίως στις περιπτώσεις που εφαρμόζεται το σύστημα της καθαρής

υδροπονικής (NFT) καλλιέργειας μαρουλιού, όλα τα θρεπτικά στοιχεία χορηγούνται με

το θρεπτικό διάλυμα και έτσι αποφεύγεται παντελώς η βασική λίπανση.

349

Στις περιπτώσεις όξινων (pH <6,0) εδαφών συνιστάται η προσθήκη ασβεστίου

προκειμένου το pH να φθάσει τα επίπεδα μεταξύ 6,0 και 7,0. Για την ανύψωση του

pH κατά 0,5 μονάδες σε βάθος 20 εκ. απαιτείται η προσθήκη 250 ή 500 κιλών

ασβεστίου στο στρέμμα προκειμένου για ελαφρύ ή βαρύ χωράφι αντίστοιχα. Το

ασβέστιο προστίθεται σε μορφή ένυδρου ασβεστίου, κοινής ασβεστόπετρας ή

καμινευμένης ασβεστόπετρας. Τόσο το ένυδρο ασβέστιο όσο και η καμινευμένη

ασβεστόπετρα είναι γρήγορης ενέργειας σε αντίθεση με την κοινή ασβεστόπετρα η

οποία είναι αργής αποτελεσματικότητας και για το λόγο αυτό πρέπει να αποφεύγεται

σε καλλιέργειες μικρής περιόδου όπως είναι το μαρούλι. Σε εδάφη με υψηλότερο του

7,0 pH μπορεί να εκδηλωθούν συμπτώματα τροφοπενίας μαγγανίου (Mn). Στις

περιπτώσεις αυτές συνιστάται ο ψεκασμός των φυτών με θειϊκό μαγγάνιο (ΜnSO4).

δ. Mεταφύτευση στο θερμοκήπιο - αποστάσεις φύτευσης

Η μεταφύτευση των φυταρίων στην οριστική τους θέση στο θερμοκήπιο μπορεί

να γίνει χειρονακτικά ή με ειδικές μηχανές. Τα φυτάρια μεταφυτεύονται γυμνόρριζα ή

με μπάλα μείγματος από κύβους, σακουλάκια, ατομικά γλαστράκια κ.λπ., όταν

αποκτήσουν 3-5 φύλλα και έχουν ηλικία περίπου 7 εβδομάδων ή ηλικίας 3

εβδομάδων με 2-3 φύλλα όταν μεγαλώνουν σε μικρούς κύβους ή σε μικρές κυψελίδες

δίσκων (Wang and Kratky, 1976).

i. Xειρονακτική μεταφύτευση

Για το ''σημάδεμα'' των θέσεων φύτευσης των φυταρίων χρησιμοποιείται

ειδικός οδηγός, μεταλλικός ή ξύλινος, πλάτους 1,5 μ που σύρεται από έναν εργάτη

πρώτα παράλληλα προς το μεγάλο άξονα του θερμοκηπίου και μετά κάθετα προς

αυτόν. Έτσι χαράσσονται παράλληλες και κάθετες γραμμές ίσων μεταξύ των

αποστάσεων. Τα σημεία τομής των γραμμών συνιστούν τις θέσεις φύτευσης των

φυταρίων μαρουλιού. Εκεί ανοίγονται μικροί λάκκοι εντός των οποίων γίνεται η

350

φύτευση συνήθως των γυμνόρριζων φυταρίων ή εκείνων που αναπτύχθηκαν σε

μικρές κυψελίδες πλαστικών δίσκων. Σημασία έχει να πιάνονται τα φυτάρια από τα

κοτυληδονόφυλλα κατά τη μεταφορά τους στους λάκκους και το βάθος μεταφύτευσης

να είναι τέτοιο ώστε να μην αναδιπλώνονται οι ρίζες.

Στην περίπτωση που κατά τη μεταφύτευσή τους τα φυτάρια συνοδεύονται από

τους κύβους, τα ατομικά γλαστράκια, τα σακουλάκια ή τη μπάλα χώματος των

μεγάλων κυψελίδων σε δίσκους, τότε ο ορισμός των θέσεων φύτευσης γίνεται

ταυτόχρονα με το άνοιγμα των λάκκων από ένα χειροκίνητο εργαλείο. Αυτό

συνίσταται από μεταλλικούς τροχούς οι οποίοι στην εξωτερική τους περιφέρεια

φέρουν κολλημένα μεταλλικά κουτιά σε απόσταση μεταξύ τους όση είναι και η

απόσταση των φυτών κατά τη μεταφύτευση. Με την περιστροφική κίνηση των

τροχών κατά μήκος των γραμμών φύτευσης τα κουτιά πιέζουν το αφράτο έδαφος και

ανοίγουν τρύπες μέσα στις οποίες τοποθετούνται τα φυτάρια με τη ''μπάλα'' χώματος.

Με τον τρόπο αυτό το ριζικό σύστημα παραμένει αδιατάραχο και τα φυτάρια αντέχουν

περισσότερο στις μετακινήσεις ενώ υφίσταται ελάχιστη ''μεταφυτευτική καταπόνηση

(μεταφυτευτικό σοκ)''. Ανεξάρτητα από τον τρόπο μεταφύτευσης των φυτών,

ακολουθεί αμέσως μετά πότισμα των θέσεων ώστε οι γυμνές ρίζες ή η μπάλα

χώματος να έρθει σε επαφή με το περιβάλλον έδαφος, γεγονός που βοηθάει στην

καλύτερη εγκατάσταση των φυτών. Καλύτερα αποτελέσματα επιτυγχάνονται όταν το

πότισμα γίνεται με σύστημα καταιονισμού λεπτών σταγόνων νερού, έτσι που να

αποφεύγεται το πιτσίλισμα των φύλλων με χώμα και η κατανομή του νερού στο

έδαφος να είναι πιο ομοιόμορφη. Το πότισμα αυτό στα θερμοκήπια γίνεται

αυτομάτως και ρυθμίζεται με χρονοδιακόπτη ή ηλεκτρονικό προγραμματιστή.

ii. Μηχανική μεταφύτευση

Οι μηχανές που χρησιμοποιούνται για τη μεταφύτευση των φυτών μαρουλιού

σε κύβους, σακουλάκια, ατομικά γλαστράκια κ.λπ. σύρονται από ελκυστήρα και είναι

ημιαυτόματες. Οι θέσεις φύτευσης δεν προσημειώνονται αλλά προσδιορίζονται από

351

τη μηχανή ταυτόχρονα με τη μεταφύτευση. Η φυτευτική μηχανή τροφοδοτείται από

εποχούμενους εργάτες ενώ ένας ακόμη εργάτης μεταφέρει τα κιβώτια που περιέχουν

τους κύβους στη μηχανή. Φυτευτική μηχανή με τρεις εργάτες συνήθως αποδίδει 1,5-2

στρέμματα φυτευμένου θερμοκηπίου. Μολονότι η τελειότητα της μηχανικής φύτευσης

υστερεί έναντι της χειρονακτικής, δεν παρουσιάζονται διαφορές ως προς τις

συγκομιζόμενες ποσότητες μαρουλιών μεταξύ των δύο συστημάτων.

iii. Aποστάσεις φύτευσης - Πληθυσμός

Οι αποστάσεις φύτευσης και συνεπώς ο αριθμός των φυτών στο στρέμμα

επηρεάζονται από την εποχή φύτευσης, τον τύπο μαρουλιού και την ποικιλία, τον

τύπο θερμοκηπίου, το μέγεθος της συγκομιζόμενης κεφαλής που προτιμάται από την

αγορά, την τιμή που διαμορφώνεται ως εκ του μεγέθους ή του επιπλέον βάρους, την

εφαρμογή ανθρακολίπανσης κ.λπ.

Σε φθινοπωρινές ή ανοιξιάτικες φυτεύσεις εφαρμόζονται μεγαλύτερες

αποστάσεις απ' ό,τι στις χειμερινές φυτεύσεις επειδή το μέγεθος της κεφαλής είναι

μεγαλύτερο νωρίς το φθινόπωρο ή την άνοιξη σε σύγκριση με εκείνο του χειμώνα. Τα

κεφαλωτά μαρούλια τύπου butterhead ή crisphead απλώνουν περισσότερο από τα

μαρούλια τύπου Ρωμάνα (τα οποία αναπτύσσονται περισσότερο καθ' ύψος) και

συνεπώς φυτεύονται αραιότερα. Διαφορές στην ανάπτυξη παρουσιάζονται και μεταξύ

των ποικιλιών του ίδιου τύπου και πρέπει αυτό να το λαμβάνει υπόψη του ο

καλλιεργητής.

Οι αποστάσεις των πασσάλων υποστήριξης του θερμοκηπίου καθορίζουν και

τον ελεύθερο χώρο που διατίθεται στα φυτά και συνεπώς επηρεάζουν ανάλογα και τις

αποστάσεις φύτευσης του μαρουλιού.

Στην Ελλάδα τα μαρούλια συνήθως πωλούνται με το κομμάτι (κεφαλή) και όχι

με το βάρος και συνεπώς λίγο σχετίζεται με την απόσταση φύτευσης. Στην Ευρώπη

όμως και τη Β. Αμερική το μαρούλι πωλείται με το βάρος της κεφαλής και ως εκ

352

τούτου η σχέση μεγέθους και απόστασης φύτευσης είναι περισσότερο άμεση και γι'

αυτό πιο υπολογίσιμη. Έχει υπολογιστεί ότι για κάθε αυξομείωση της απόστασης

φύτευσης κατά 1 εκ. ο αριθμός των φυτών στο στρέμμα μειώνεται ή αυξάνεται

αντιστοίχως κατά 790 - 1750 (Ολύμπιος, 1994). Αυτό οδηγεί στη σκέψη ότι η

επιπλέον στρεμματική απόδοση που οφείλεται στην ανά κεφαλή αύξηση του βάρους

πρέπει να καλύψει τη διαφορά των 790 - 1750 φυτών.

Εντός της ίδιας ποικιλίας, οι αραιότερες φυτεύσεις έχουν ως αποτέλεσμα την

ανάπτυξη μεγαλύτερων φυτών και την πρωΐμηση της παραγωγής.

Στα θερμοκήπια που εμπλουτίζονται με CO2, όπου η ανάπτυξη των φυτών

αναμένεται μεγαλύτερη, αυξάνονται αναλόγως και οι αποστάσεις φύτευσης.

Για την παραγωγή ομοιόμορφων φυτών προτιμάται το σύστημα των

τετραγώνων όπου οι αποστάσεις των φυτών και προς τις δύο κατευθύνσεις είναι 30-

40 εκ. Όμως εφαρμόζεται και το σύστημα των παραλληλόγραμμων όπου οι

αποστάσεις μεταξύ των γραμμών είναι 30 - 50 εκ. και επί των γραμμών τα φυτά

απέχουν μεταξύ τους 25 - 35 εκ.

Στα θερμοκήπια των ευρωπαϊκών χωρών όπου εφαρμόζεται το σύστημα της

υδροπονίας οι αποστάσεις μεταξύ των φυτών είναι 20 x 20 εκ. Ανάλογα με την

απόσταση φύτευσης ο πληθυσμός των φυτών στο στρέμμα μπορεί να κυμανθεί από

22.000 έως 33.000 και φαίνεται αναλυτικά στον κατωτέρω Πίνακα 41.

Πίνακας 41. Συνδυασμοί αποστάσεων φύτευσης μαρουλιού σε φυτείες θερμοκηπίου

στην Β. Ευρώπη.

α. Σύστημα τετραγώνων β. Σύστημα ορθογωνίων

Αποστάσεις Αριθμός φυτών/Μ2 Αποστάσεις Αριθμός φυτών/Μ

2

(εκ.) (εκ.)

20 Χ 20 25 20 Χ 15 33

22 Χ 22 21 20 Χ 17 29

23 Χ 23 19 20 Χ 18 28

23 Χ 20 22

353

iv. Eποχή φύτευσης

Σήμερα διατίθενται ποικιλίες όλων των τύπων μαρουλιού που μπορούν να

προσαρμοστούν σε διάφορα θερμοκηπιακά καθεστώτα και συνεπώς μία καλλιέργεια

μαρουλιού μπορεί να αποδώσει καλά οικονομικά αποτελέσματα σχεδόν όλες τις

εποχές του έτους. Για παράδειγμα φυτά της ποικιλίας Domineer μπορούν να

αναπτυχθούν με επιτυχία αργά το καλοκαίρι ή αρχές φθινοπώρου, σε καθεστώς

υψηλών θερμοκρασιών, χωρίς πρόβλημα σχηματισμού ανθοφόρου βλαστού (Wittwer

& Honma, 1979). Το μέγιστο της παραγωγής μαρουλιού παρατηρείται το φθινόπωρο

και την άνοιξη και ακολουθεί με μικρή διαφορά η χειμωνιάτικη παραγωγή. Όμως σε

συνθήκες θερμοκηπίου η κατανομή της παραγωγής μαρουλιού τείνει να είναι

ομοιόμορφη στο χρονικό διάστημα από Νοέμβριο μέχρι Μάϊο. Τα ανωτέρω αφορούν

αμιγείς καλλιέργειες μαρουλιού. Τέτοιες καλλιέργειες μπορούν να ανταγωνιστούν

επιτυχώς καλλιέργειες άλλων λαχανικών (τομάτα, αγγουράκι κ.λπ.), ιδιαίτερα όταν

εφαρμόζεται η τεχνική της καθαρής υδροπονίας (NFT) όπου η μία καλλιέργεια

μαρουλιού διαδέχεται την άλλη και σε χρονικό διάστημα εννέα μηνών μπορούν να

γίνουν τέσσαρες έως πέντε συγκομιδές. Σε θερμοκήπια όμως όπου η καλλιέργεια

μαρουλιού γίνεται επί του εδάφους ο αριθμός των συγκομιδών στο ίδιο χρονικό

διάστημα περιορίζεται σε τρεις.

Εκτός από τις αμιγείς καλλιέργειες το μαρούλι είναι από τα πλέον

ενδεικνυόμενα φυτά για συγκαλλιέργεια ανάμεσα στις γραμμές της κύριας

καλλιέργειας (τομάτα, αγγουράκι κ.λπ.) στα αρχικά στάδια ανάπτυξής της. Έτσι πριν

ακόμη υπάρξουν προβλήματα σκίασης από το ύψος των φυτών της κύριας

καλλιέργειας τα φυτά μαρουλιού προλαβαίνουν να σχηματίσουν τις κεφαλές τους και

να συγκομιστούν. Στις συγκαλλιέργειες η φύτευση του μαρουλιού γίνεται ταυτόχρονα

με ή αμέσως μετά τη φύτευση της κύριας καλλιέργειας. Ορισμένες ποικιλίες

μαρουλιού (π.χ. Bibb), που έχουν τις ίδιες απαιτήσεις σε φως όπως η τομάτα,

354

μπορούν να αποδώσουν πολύ καλά αποτελέσματα σε τέτοιες συγκαλλιέργειες. Για

συγκαλλιέργεια συνιστώνται εκείνες οι ποικιλίες μαρουλιού που ανταγωνίζονται

ελάχιστα την κύρια καλλιέργεια (Wittwer & Honma, 1979).

10. Περιβαλλοντικές συνθήκες θερμοκηπίου

α. Θερμοκρασία

Αναφέρθηκε ήδη ότι το μαρούλι είναι φυτό το οποίο αποδίδει ικανοποιητικά σε

σχετικά χαμηλές θερμοκρασίες. Η ελάχιστη θανατηφόρος θερμοκρασία κυμαίνεται

μεταξύ -5° και -2° C. Η μέγιστη κατάλληλη θερμοκρασία ημέρας για την ανάπτυξη

φυλλώματος είναι των 28° C, πάνω από την οποία το μαρούλι σχηματίζει ανθοφόρο

βλαστό έστω και αν ακόμη δεν έχει ολοκληρωθεί το μέγεθος της φυλλώδους κεφαλής

(Whitaker et al., 1974). Oι άριστες θερμοκρασίες για την ανάπτυξη του φυλλώματος

πρέπει να κυμαίνονται την ημέρα μεταξύ 18° - 22° C και τη νύχτα μεταξύ 10° - 12° C

και εξαρτώνται από το βοτανικό τύπο, την ποικιλία, την εποχή καλλιέργειας, την ηλικία

του φυτού, την διάρκεια της ηλιοφάνειας και τον εμπλουτισμό του θερμοκηπίου με

διοξείδιο του άνθρακα. Σε κάθε περίπτωση, ο σχηματισμός καλής φυλλώδους

κεφαλής ευνοείται όταν η διαφορά θερμοκρασίας ημέρας και νύχτας διατηρείται σε

επίπεδα από 5,5° C έως 8° C (Wittwer & Honma, 1979). Tα κεφαλωτά μαρούλια,

προκειμένου να παράξουν καλής ποιότητας φυλλώδη κεφαλή, έχουν ανάγκη

θερμοκρασιών αέρα τη νύχτα χαμηλότερες από 12° C, άλλως σχηματίζουν χαλαρή

κεφαλή με υπόπικρη γεύση και πιθανόν, σε κάπως υψηλότερες θερμοκρασίες να

παράξουν πρόωρα ανθικό στέλεχος (Δημητράκης, 1973). Για τους ίδιους τύπους

μαρουλιού κατά τη διάρκεια συννεφιασμένων ημερών η θερμοκρασία πρέπει να

κυμαίνεται από 16° έως 20° C, ενώ τις ηλιόλουστες ημέρες από 21° έως 24° C

(Wittwer & Honma, 1979). Ποικιλίες του τύπου κατσαρού κεφαλωτού μαρουλιού

355

έχουν ανάγκη θερμοκρασίας 10° - 13° C τη νύχτα και 13° - 21° C την ημέρα, ανάλογα

δηλαδή με την ηλιοφάνεια. Σε έντονη και μακρύτερης διάρκειας ηλιοφάνεια η

θερμοκρασία ημέρας πρέπει να είναι αντίστοιχα μεγαλύτερη (Wittwer & Honma,

1979).

Oι υψηλές θερμοκρασίες, εκτός από του ότι ευνοούν την έκπτυξη του

ανθοφόρου βλαστού, προκαλούν περιφερειακό κάψιμο του φύλλου (Whitaker et al.,

1974).

Τα νεαρά φυτά μαρουλιού δεν ζημιώνονται από τις χαμηλές θερμοκρασίες ή

ακόμη και από μέτριους παγετούς της νύχτας, όμως σε τέτοιες συνθήκες η ανάπτυξή

τους είναι βραδεία και συνεπώς το μέγεθος των κεφαλών υστερεί πολύ έναντι του

αναμενόμενου. Όταν όμως ο παγετός συμβεί στο στάδιο της ώριμης κεφαλής, τότε

ζημιώνονται τα εξωτερικά φύλλα της τα οποία και αποσυντίθενται κατά τη διάρκεια της

μεταφοράς και αποθήκευσης, ιδιαίτερα όταν ο χρόνος που μεσολαβεί μεταξύ

συγκομιδής και διάθεσης στον καταναλωτή είναι μεγάλος (Whitaker, et al., 1974). O

κίνδυνος πρόκλησης ζημιών από παγετό στις ώριμες κεφαλές δεν πρέπει να

συγχέεται με την ανάγκη εφαρμογής χαμηλών θερμοκρασιών (8 - 12° C) προκειμένου

να σχηματιστούν καλής ποιότητας κεφαλές, όπως ήδη αναφέρθηκε ανωτέρω. Η

επίτευξη τόσο χαμηλών θερμοκρασιών είναι υπόθεση δύσκολη νωρίς το φθινόπωρο ή

αργά την άνοιξη καθώς επίσης σε θερμοκήπια όπου συνυπάρχουν ταυτόχρονα φυτά

διαφόρων βλαστικών σταδίων τα οποία καλλιεργούνται σε διάφορα τμήματα του

θερμοκηπίου που δεν χωρίζονται στεγανά μεταξύ τους.

Συνθήκες υψηλών θερμοκρασιών στα νεαρά φυτά έχουν λιγότερο

καταστροφικά αποτελέσματα στην καλλιέργεια μαρουλιού απ' ό,τι σε φυτά

προχωρημένων βλαστικών σταδίων. Ιδιαίτερα την άνοιξη, συνθήκες υψηλών

θερμοκρασιών, ακόμη και για μικρό χρονικό διάστημα, προκαλούν περιφερειακό

κάψιμο των φύλλων. Για την αποφυγή τέτοιων ζημιών επιβάλλεται ο εξαερισμός του

θερμοκηπίου που επιφέρει μείωση της θερμοκρασίας.

356

Όταν η φυλλική επιφάνεια είναι υγρή, λόγω εφαρμογής ποτίσματος με

καταιονισμό, τότε η θερμοκρασία στο θερμοκήπιο πρέπει να διατηρείται σε

χαμηλότερα επίπεδα απ' ότι όταν το φύλλωμα είναι στεγνό και η σχετική υγρασία του

θερμοκηπίου χαμηλή.

Ανωτέρω αναφέρθηκαν οι άριστες θερμοκρασίες για τον σχηματισμό των

κεφαλών, δηλαδή του εμπορεύσιμου προϊόντος του μαρουλιού. Όμως οι

θερμοκρασίες αυτές δεν προδικάζουν και το άριστο οικονομικό αποτέλεσμα μίας

θερμοκηπιακής καλλιέργειας, ιδιαίτερα σε περιοχές και εποχές που απαιτείται και

θέρμανση. Το άριστο οικονομικό επίπεδο θερμοκρασίας του θερμοκηπίου είναι

συνάρτηση πολλών παραγόντων, όπως για παράδειγμα την καλή μόνωση του

θερμοκηπίου, το επίπεδο σχετικής υγρασίας, το βλαστικό στάδιο των φυτών, το μήκος

της καλλιεργητικής περιόδου, την τιμή του προϊόντος και την τιμή του καυσίμου.

Λαμβανομένων αυτών υπόψη οι Marsh και Albright (1991α και 1991β) επενόησαν

μαθηματικό μοντέλο το οποίο εφαρμοζόμενο με ηλεκτρονικό υπολογιστή καθόλη τη

διάρκεια μίας καλλιέργειας μαρουλιού, μπορεί να ελαττώσει την κατανάλωση

καυσίμων σε επίπεδο μέχρι και 30%, επιτυγχάνοντας ταυτόχρονα το καλύτερο δυνατό

οικονομικό αποτέλεσμα. Το ανωτέρω μαθηματικό μοντέλο έχει καλύτερη εφαρμογή

σε υδροπονικές καλλιέργειες μαρουλιού, όπου οι συνθήκες του θερμοκηπίου είναι

περισσότερο ελεγχόμενες.

Θερμοκρασία εδάφους ή θρεπτικού διαλύματος στις υδροπονικές καλλιέργειες

20° C είναι αυτή που περισσότερο ευνοεί την απορρόφηση του νερού και των

λιπαντικών στοιχείων K, Cα, Mg και P (Park et al., 1995).

β. Φως

Το μαρούλι προσαρμόζεται πολύ καλά στις συνθήκες του θερμοκηπίου ακόμη

και τις συννεφιασμένες ημέρες του χειμώνα, όταν η ένταση του ηλιακού φωτός είναι

357

σε χαμηλά επίπεδα. Η προσαρμογή αυτή εξαρτάται και από την ποικιλία. Για

παράδειγμα η ποικιλία Bibb αποδίδει πολύ καλύτερα απ' ό,τι η ποικιλία Grand Rapids

σε καθεστώς χαμηλού φωτισμού (Wittwer & Honma, 1979). Σε συνθήκες χαμηλού

φωτισμού και η θερμοκρασία του θερμοκηπίου πρέπει να διατηρείται σε χαμηλά

επίπεδα, επειδή η επιπλέον ενέργεια δεν μπορεί να αξιοποιηθεί από την καλλιέργεια

(Ολύμπιος, 1994). Περισσότερος και εντονότερος φωτισμός σε συνδυασμό με

υψηλότερες θερμοκρασίες (εντός των κατάλληλων ορίων) και εμπλουτισμό με CO2

έχει ως αποτέλεσμα καλύτερες αποδόσεις.

Μεγάλη φωτοπερίοδος ( >12 ώρες) και υψηλές θερμοκρασίες προκαλούν

πρόωρο σχηματισμό ανθικού στελέχους, ιδιαίτερα στις ευαίσθητες ποικιλίες, αργά την

άνοιξη και νωρίς το καλοκαίρι.

γ. Εμπλουτισμός του θερμοκηπίου με διοξείδιο του άνθρακα (CO2)

To μαρούλι, ως φυλλώδες λαχανικό, είναι από τα πλέον ανταποκρινόμενα

φυτά στην αύξηση του CO2 στο θερμοκήπιο. Σε συνθήκες χειμερινής καλλιέργειας,

όπου τα θερμοκήπια είναι κλειστά, το επίπεδο συγκέντρωσης CO2 τη διάρκεια της

ημέρας πέφτει στα 200 ppm, το οποίο δεν είναι αρκετό για να ικανοποιήσει τις

απαιτήσεις των φυτών. Έχει διαπιστωθεί ότι εμπλουτισμός των θερμοκηπίων με 900

- 1800 ppm CO2 επιταχύνει εντυπωσιακά το ρυθμό ανάπτυξης των φυτών, πρωϊμίζει

την παραγωγή και αυξάνει την απόδοση της καλλιέργειας μαρουλιού.

Έτσι τα πλεονεκτήματα από τον εμπλουτισμό του θερμοκηπίου με διοξείδιο

του άνθρακα, κατά τους Wittwer & Honma (1979), συνοψίζονται ως κάτωθι:

1. Επιταχύνεται η ωρίμανση των κεφαλών από 10 ημέρες μέχρι μερικές εβδομάδες

(φωτ. 30). Αυτό συντελεί στην αύξηση του αριθμού των συγκομιδών (σοδειών) σε

μία δεδομένη καλλιεργητική περίοδο.

2. Οι αποδόσεις μπορούν να αυξηθούν από 40% έως 100%, με την προϋπόθεση ότι

και οι άλλοι παράγοντες (θερμοκρασία, λίπανση, φωτισμός, υγρασία) που

358

επηρεάζουν την ανάπτυξη του φυτού διατηρούνται σε καλά έως άριστα επίπεδα,

ώστε το φυτό να μπορεί να εκμεταλλευτεί το επιπλέον CO2.

3. Το επιπλέον CO2 υποκαθιστά τη δυσμενή επίδραση του χαμηλού φωτισμού.

Συνθήκες χαμηλού φωτισμού το χειμώνα στις χώρες της Β. Ευρώπης (π.χ.

Σκανδιναβία, Φινλανδία κ.λπ.), τον Καναδά, τη Σιβηρία κ.λπ. συνιστούν πρόβλημα

μείωσης της παραγωγής. Εκεί, αντί του συμπληρωματικού τεχνητού φωτισμού, ο

εμπλουτισμός με CO2 βοηθάει στη μείωση του προβλήματος.

4. Δεν αντιδρούν κατά τον ίδιο τρόπο όλες οι ποικιλίες στην ανθρακολίπανση.

Συνήθως οι ταχυαυξείς ποικιλίες ανταποκρίνονται καλύτερα στο πρόσθετο CO2 απ'

ό,τι οι βραδυαυξείς ποικιλίες.

5. Η ποσοστιαία αναλογία της ξηρής ουσίας των κεφαλών ή των φύλλων αυξάνει σε

φυτά που δέχονται ανθρακολίπανση.

Προκειμένου να πραγματοποιηθούν τα ωφελήματα στην ποιότητα και την

ποσότητα της παραγωγής μαρουλιών σε θερμοκήπιο που εμπλουτίζεται με CO2

πρέπει να συντρέχουν και τα ακόλουθα:

1. Το καθεστώς της θερμοκρασίας στο θερμοκήπιο πρέπει να είναι σε υψηλότερα

επίπεδα του κανονικού (5 - 7° C τη νύχτα). Με τον τρόπο αυτό, εκτός από την

αύξηση της παραγωγής, αποφεύγεται στα χαλαρά κεφαλωτά μαρούλια ο

σχηματισμός κόκκινου χρωματισμού στα φύλλα που οφείλεται στις υψηλές

συγκεντρώσεις CO2.

2. Αύξηση της αζωτούχου λίπανσης. Συνιστάται η επιπλέον χορήγηση 5 - 7 κιλών

στο στρέμμα νιτρικού αζώτου (Ν - ΝΟ3).

3. Οι αρδεύσεις να είναι πιο συχνές με μεγαλύτερες δόσεις νερού.

4. Ο εμπλουτισμός του θερμοκηπίου με CO2 πρέπει να συνδυάζεται με σύστημα

υποβοήθησης της κυκλοφορίας του αέρα, ώστε να υπάρχει ομοιόμορφη κατανομή

του CO2 σ' όλους τους χώρους.

359

Μείωση των αποδόσεων μαρουλιού σε θερμοκήπιο μπορεί να σημειωθεί όταν

για τον εμπλουτισμό του με CO2 χρησιμοποιούνται καυστήρες κηροζίνης ή άλλων

υδρογονανθράκων, επειδή μαζί με το CO2 παράγεται και αιθυλένιο. Στις περιπτώσεις

αυτές η μείωση της παραγωγής μπορεί να κυμανθεί από 25 - 50% εάν η

συγκέντρωση του αιθυλενίου στο θερμοκήπιο φθάσει τα 120 nl-1 (νανολίτρα

αιθυλενίου στο λίτρο αέρα) ή να κυμανθεί από 1 - 25% σε συγκέντρωση αιθυλενίου 55

nl-1 (Mortensen, 1989). Η δυσμενής επίδραση του αιθυλενίου (ορμόνης γήρατος) είναι

εντονότερη σε συνθήκες μέτριου ή έντονου φωτισμού, αλλά δεν επηρεάζεται από τη

θερμοκρασία. Συνεπώς όταν εφαρμόζεται ανθρακολίπανση καλό είναι να

χρησιμοποιούνται συσκευές που παρέχουν καθαρό CO2, απαλλαγμένο από

αιθυλένιο.

δ. Σχετική υγρασία

Το επίπεδο της σχετικής υγρασίας σε θερμοκηπιακή καλλιέργεια μαρουλιού

πρέπει να κυμαίνεται μεταξύ 75% και 85%. Έχει διαπιστωθεί ότι σε καθεστώς

σχετικής υγρασίας 60% ένα μεγάλο ποσοστό στομάτων στα φύλλα παραμένει κλειστό

με συνέπεια μείωση της διαπνοής αλλά και της ανάπτυξης των φυτών μαρουλιού,

ιδιαίτερα αν αυτό το επίπεδο σχετικής υγρασία συνδυάζεται με οριζόντιο εξαερισμό

του θερμοκηπίου. Αντίθετα κάθετος εξαερισμός και σχετική υγρασία 80% διατηρούν

τα στόματα ανοιχτά και συντελούν στην αύξηση της παραγωγής (Shibata et al., 1995).

Oι τιμές αυτές της σχετικής υγρασίας (75 - 85%) δεν είναι δύσκολο να

πραγματοποιηθούν επειδή το μαρούλι είναι καλλιέργεια μικρού ύψους και η

κυκλοφορία του αέρα στο θερμοκήπιο είναι ανεμπόδιστη, αρκεί ο παραγωγός να

φροντίζει γι' αυτό. Πρόβλημα θα μπορούσε να προκύψει στα θερμοκήπια που

εμπλουτίζονται με CO2 τα οποία παραμένουν κλειστά. Όμως και τότε η λειτουργία

των συστημάτων κυκλοφορίας του αέρα για την ομοιόμορφη κατανομή του CO2

ελαχιστοποιούν την πιθανότητα ανύψωσης της σχετικής υγρασίας πάνω από 85%.

360

Σοβαρό πρόβλημα μπορεί να προκύψει σε μη θερμαινόμενα πλαστικά θερμοκήπια τη

διάρκεια του χειμώνα όταν οι υδρατμοί ερχόμενοι σε επαφή με το ψυχρό πλαστικό

κάλυψης συμπυκνώνονται και σχηματίζουν σταγόνες νερού. Οι σταγόνες αυτές αν

δεν κυλήσουν στην επιφάνεια του πλαστικού προς τα πλάγια, πέφτουν επί των φυτών

όπου και συνιστούν πιθανά σημεία ανάπτυξης μολυσμάτων διάφορων ασθενειών.

Για την αποφυγή τέτοιων φαινομένων επιβάλλεται ο εξαερισμός των

θερμοκηπίων όπως περιγράφτηκε στην τομάτα (σελ. 75).

11. Καλλιεργητικές φροντίδες

Στα θερμοκήπια, όπου πριν την εγκατάσταση της καλλιέργειας συνήθως μία

φορά το χρόνο εφαρμόζεται απολύμανση του εδάφους, δεν υφίσταται πρόβλημα

ζιζανίων. Σποραδικές εμφανίσεις μεμονωμένων ζιζανίων αντιμετωπίζονται με το

ξερίζωμά τους και την απομάκρυνσή τους από το θερμοκήπιο.

α. Άρδευση

Για μία άριστη παραγωγή, το μαρούλι απαιτεί ένα σταθερό και πλούσιο

εφοδιασμό εδαφικού ύδατος καθόλη τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου.

Απότομες μεταβολές της εδαφικής υγρασίας, ειδικά στα αρχικά ή τα τελευταία στάδια

ανάπτυξης του φυτού, έχουν ως συνέπεια ανεπανόρθωτες ζημιές που εκδηλώνονται

με πίκρανση των φύλλων και μείωση της παραγωγής. Όμως και υπερβολική υγρασία

στο έδαφος ιδιαίτερα την εποχή σχηματισμού της κεφαλής, είναι ανεπιθύμητη, επειδή

συντελεί στην παραγωγή χαλαρών κεφαλών.

Η φύτευση γίνεται όταν το έδαφος βρίσκεται στο ρώγο του. Ακολουθεί το

πρώτο πότισμα, κατά προτίμηση με καταιονισμό, μέχρι που η επιφανειακή στρώση

εδάφους φθάσει στο σημείο της υδατοϊκανότητάς του. Τις αμέσως επόμενες της

361

μεταφύτευσης ημέρες τα φυτά αντλούν το νερό από βάθος 3 - 4 εκ. του εδάφους,

συνεπώς οι ποσότητες νερού που απαιτούνται για το πρώτο πότισμα είναι μικρές.

Το μαρούλι αναπτύσσει ριζικό σύστημα που μπορεί να φθάσει σε βάθος

εδάφους μέχρι τα 60 εκ. Όμως το πλείστο της θυσσανώδους ρίζας περιορίζεται στα

πρώτα 30 εκ. του εδάφους. Γι' αυτό το λόγο όλες οι φροντίδες πρέπει να κατατείνουν

στη διατήρηση ή τη βελτίωση των φυσικών, χημικών και βιολογικών ιδιοτήτων του

εδάφους σ' αυτό το βάθος.

Ο χρόνος εφαρμογής των ποτισμάτων καθορίζεται από το επίπεδο της

εδαφικής υγρασίας η οποία προσδιορίζεται με τους τρόπους που αναφέρθηκε στην

τομάτα (σελ. 80). Η ποσότητα του νερού άρδευσης εξαρτάται από τη θερμοκρασία,

τον τύπο του εδάφους, το βλαστικό στάδιο του φυτού, την ηλιοφάνεια, την εποχή του

έτους και το επίπεδο σχετικής υγρασίας στο θερμοκήπιο.

Τα τελευταία χρόνια η εφαρμογή του ποτίσματος στο μαρούλι γίνεται με σύστημα

καταιονισμού, το οποίο σχεδόν αντικατέστησε το πότισμα με αυλάκια. Τα

πλεονεκτήματα του συστήματος καταιονισμού μπορούν να συνοψιστούν στα

κατωτέρω:

1. παρεμποδίζεται η συγκέντρωση αλάτων στο έδαφος

2. εξασφαλίζεται περισσότερο ομοιόμορφη και γρήγορη κατανομή του νερού στο

έδαφος

3. διατηρούνται καλύτερα τα συσσωματώματα του εδάφους σ' όλο το βάθος του,

πλην της επιφανειακής στρώσης όπου δημιουργείται κρούστα. Όμως όταν η ορμή

του καταιονιζόμενου νερού είναι μικρή το έδαφος γίνεται μαλακό και μειώνεται έτσι

το πάχος της κρούστας

4. γίνεται εξοικονόμηση ποσοτήτων νερού

5. αυξάνεται η παραγωγή

362

6. επιτυγχάνεται πιο ομοιόμορφη ωρίμανση της παραγωγής.

Στην περίπτωση της εδαφοκάλυψης με πλαστικό σ' όλη την επιφάνεια του

θερμοκηπίου, το πότισμα με καταιονισμό μπορεί να αντικατασταθεί με στάγδην

εφαρμογή από σωλήνες που συνήθως βρίσκονται κάτω από το πλαστικό.

β. Επιφανειακή λίπανση

Όπως ήδη αναφέρθηκε, το μαρούλι είναι από τις ελάχιστες καλλιέργειες που οι

ανάγκες του σε θρεπτικά στοιχεία για όλη την περίοδο ανάπτυξης μπορούν να

ικανοποιηθούν με τη βασική λίπανση, επειδή η παραμονή του στο χωράφι είναι

μικρής διάρκειας (45 - 60 ημέρες).

Η ανάγκη επιφανειακής λίπανσης, εάν υπάρξει τέτοια, περιορίζεται κυρίως στο

άζωτο. Τότε μπορούν να εφαρμοστούν μέχρι 3 φορές 2 κιλά στο στρέμμα νιτρική

αμμωνία (ΝΗ4ΝΟ3). Εξίσου καλά αποτελέσματα στην παραγωγή μπορεί να

προκύψουν από την εφαρμογή ουρίας ή μείγματος ουρίας και νιτρικής αμμωνίας στο

έδαφος (σε δύο δόσεις). Το ανωτέρω πρόγραμμα λίπανσης αν συνδυαστεί με

διαφυλλική εφαρμογή ιχνοστοιχείων έχει σαν αποτέλεσμα τη μείωση της

συγκέντρωσης των νιτρικών ιόντων στα φύλλα (Κheir et al., 1991).

Mερίδα καλλιεργητών προγραμματίζει εφαρμογή υδρολίπανσης καθόλη την

διάρκεια ανάπτυξης του φυτού στο θερμοκήπιο με Ν, Ρ και Κ σε συγκεντρώσεις 100

ppm, 30 - 50 ppm και 150 -200 ppm αντιστοίχως. Στην περίπτωση αυτή μειώνονται

ανάλογα οι ποσότητες των αζωτούχων, φωσφορούχων και καλιούχων λιπασμάτων

κατά τη βασική λίπανση.

Οποιαδήποτε μέθοδος λίπανσης και αν εφαρμοστεί πρέπει να σημειωθεί ότι η

χορήγηση θειϊκής αμμωνίας δε συνιστάται για την καλλιέργεια μαρουλιού, επειδή

μειώνει το pH και υπάρχει κίνδυνος να κατέβει αυτό σε τιμές κάτω το 6, οπότε και

μειώνονται οι αποδόσεις.

363

γ. Φυτοπροστασία

Ο παραγωγός μπορεί να υιοθετήσει είτε τη μέθοδο της συμβατικής

φυτοπροστασίας (προληπτικοί και θεραπευτικοί ψεκασμοί με μυκητοκτόνα και

εντομοκτόνα) είτε τη μέθοδο της βιολογικής και ολοκληρωμένης φυτοπροστασίας (δες

τομάτα, σελ. 177).

δ. Νέες τεχνικές καλλιέργειας μαρουλιού

Τα τελευταία χρόνια, στις αναπτυγμένες χώρες της Δύσης όπου οι

θερμοκηπιακές καλλιέργειες λαχανικών αποτελούν υπολογίσιμες μονάδες

παραγωγής, έχουν αναπτυχθεί συστήματα υδροπονικών καλλιεργειών προκειμένου

να αντιμετωπίσουν καταστάσεις παθογενών εδαφών. Το μαρούλι μαζί με την τομάτα

και το αγγουράκι συνιστούν την κατηγορία λαχανοκομικών με το μεγαλύτερο

οικονομικό αποτέλεσμα σε τέτοια συστήματα καλλιέργειας. Ειδικά το μαρούλι είναι

από τα πλέον ενδεικνυόμενα λαχανικά για καθαρές υδροπονικές καλλιέργειες (ΝΤF),

όπου το ριζικό σύστημα του φυτού αναπτύσσεται σε νερό το οποίο περιέχει όλα τα

απαραίτητα θρεπτικά στοιχεία (κύρια και ιχνοστοιχεία), πλην άνθρακα (C), υπό μορφή

διαλύματος (φωτ. 31). Η αδυναμία υποστύλωσης των φυτών μαρουλιού,

αντιμετωπίζεται με τη χρήση πλακών πολυστερίνης, οι οποίες σε συγκεκριμένες

θέσεις φέρουν οπές εντός των οποίων τοποθετούνται τα νεαρά φυτάρια κατά τη

διαδικασία της μεταφύτευσης. Οι πλάκες αυτές τοποθετούνται πάνω από τα κανάλια

στα οποία τρέχει το θρεπτικό διάλυμα (φωτ. 31). Όμως καθαρή υδροπονική

καλλιέργεια μαρουλιού μπορεί να λάβει χώρα και σε πλάκες πετροβάμβακα (φωτ. 32).

Στις υδροπονικές καλλιέργειες οι σπουδαιότεροι παράγοντες επιτυχίας είναι ο

καθορισμός της συγκέντρωσης των θρεπτικών στοιχείων στο διάλυμα, η αναλογία

μεταξύ των στοιχείων, οι μορφές λιπασμάτων των θρεπτικών στοιχείων, η τιμή

αλατότητας και το pH του θρεπτικού διαλύματος. Όλοι οι ανωτέρω παράγοντες

προγραμματίζονται και ελέγχονται με ηλεκτρονικούς υπολογιστές, αλλά η εκπαίδευση

364

των καλλιεργητών παίζει το σπουδαιότερο ρόλο. Εκτός από τις καθαρές υδροπονικές

καλλιέργειες, στο μαρούλι ταιριάζουν και συστήματα καλλιέργειας σε κομπόστες

(μείγμα οργανικών ουσιών και αδρανών υλικών) όπου εφαρμόζεται μεικτό σύστημα

λίπανσης (βασική λίπανση σε συνδυασμό με επιφανειακή υδρολίπανση).

Λεπτομέρειες για τα ανωτέρω συστήματα παρέχονται στο βιβλίο μας ΛΑΧΑΝΟΚΟΜΙΑ

IV (εκτός εδάφους καλλιέργειες). Έχει διαπιστωθεί ότι υδροπονικά συστήματα

καλλιέργειας μαρουλιού μπορούν να αυξήσουν την παραγωγή μέχρι και 24% σε

σύγκριση με καλλιέργειες επί εδάφους (Kratky, 1993) και ότι ο εμπλουτισμός των

θερμοκηπίων με 1000 ppm CO2 σε υδροπονικές καλλιέργειες αυξάνει επίσης

σημαντικά τις αποδόσεις (Wittwer & Honma, 1979).

Στις υδροπονικές καλλιέργειες για την εξασφάλιση των θρεπτικών στοιχείων

χρησιμοποιούνται κυρίως λιπάσματα που διαλύονται εύκολα στο νερό και τα οποία

συμβάλλουν λιγότερο στην αύξηση της αλατότητας. Από τα αζωτούχα λιπάσματα για

υδροπονικές καλλιέργειες μαρουλιού προτιμάται η νιτρική αμμωνία και το νιτρικό κάλι.

Ουρία ή συνδυασμός ουρίας και νιτρικής αμμωνίας μειώνουν τις αποδόσεις και το

γεγονός οφείλεται στην τοξικότητα της ουρίας (Luo et al., 1993). Ως πηγή φωσφόρου

το πλέον κατάλληλο λίπασμα θεωρείται το δισόξινο φωσφορικό αμμώνιο (ΝΗ4Η2ΡΟ4)

και το όξινο φωσφορικό διαμμώνιο [(ΝΗ4)2 ΗΡΟ4], ως τα πλέον υδατοδιαλυτά.

Τιμές ηλεκτρικής αγωγιμότητας (EC) από 1,0 έως 1,6 ds/m θεωρείται από τις

πλέον ενδεδειγμένες για υδροπονική καλλιέργεια μαρουλιού. Υψηλές τιμές

αλατότητας συμβάλλουν στην εμφάνιση υψηλού ποσοστού φύλλων με περιφερειακό

κάψιμο, ενώ πολύ χαμηλές τιμές αλατότητας (EC < 1) συμβάλλουν στην εκδήλωση

συμπτωμάτων έλλειψης καλίου (Huett, 1994).

Τελευταία καταβάλλονται προσπάθειες συνδυασμού υδροπονικών καλλιερ-

γειών μαρουλιού και ιχθυοκαλλιεργειών με στόχο την εκμετάλλευση των αποβλήτων

των ιχθυοκαλλιεργειών από το μαρούλι (Rakocy, 1992 και Quillere et al., 1995).

365

ε. Συγκομιδή

Το μαρούλι συγκομίζεται όταν αποκτήσει το εμπορεύσιμο μέγεθος και ανάλογα

με τον τύπο, την ποικιλία και τις απαιτήσεις της αγοράς. Όταν οι τιμές στην αγορά

είναι υψηλές και διαμορφώνονται ανά κεφαλή, τότε η συγκομιδή γίνεται λίγο νωρίτερα

του κανονικού. Στις περιπτώσεις που η τιμή διαμορφώνεται ανά κιλό βάρους, η

συγκομιδή γίνεται όταν το μαρούλι αποκτήσει αρκετό μέγεθος, χωρίς όμως μείωση

της ποιότητάς του. Κατά τη συγκομιδή το φυτό κόβεται με κοφτερό μαχαίρι ή ειδικό

εργαλείο στη βάση του βλαστού, αφαιρούνται τα εξωτερικά βλαφθέντα φύλλα και

ακολούθως τοποθετείται στα κιβώτια συσκευασίας.

Το μαρούλι τύπου Ρωμάνα συγκομίζεται όταν είναι εμφανής η μικρή κεφαλή

στο κέντρο του φυτού. Τα κεφαλωτά μαρούλια συγκομίζονται όταν η κεφαλή τους

αποκτήσει το χαρακτηριστικό μέγεθος της ποικιλίας με ταυτόχρονη ικανοποιητική

συνεκτικότητα. Για την εκτίμηση του χρόνου ωρίμασης της καλλιέργειας και συνεπώς

της ημέρας συγκομιδής του μαρουλιού, έχουν προταθεί μαθηματικά μοντέλα

βασισμένα στην επίδραση διάφορων παραμέτρων στο σχηματισμό της κεφαλής

(Wurr et al., 1992). H προεκτίμηση της ημέρας συγκομιδής έχει μεγάλη σημασία στις

σύγχρονες θερμοκηπιακές καλλιέργειες γιατί μπορεί να συμβάλλει στο οικονομικότερο

αποτέλεσμα και τον προγραμματισμό της επόμενης καλλιέργειας (μαρουλιού ή άλλου

λαχανικού).

Στις θερμοκηπιακές καλλιέργειες, όπου διενεργείται διαλογή των νεαρών

φυτών κατά τη μεταφύτευσή τους από το σπορείο στο θερμοκήπιο, η ανάπτυξη των

φυτών είναι σχεδόν ομοιόμορφη και η συγκομιδή γίνεται ταυτόχρονη σ' όλα τα φυτά.

Για την ομαλή τροφοδοσία της αγοράς αλλά και για επιμήκυνση του χρόνου

συγκομιδής, οι καλλιεργητές μεγάλων εκτάσεων θερμοκηπιακών μονάδων

κλιμακώνουν τις μεταφυτεύσεις έτσι ώστε κάθε εβδομάδα να φυτεύεται ένα τμήμα του

θερμοκηπίου, το οποίο ακολουθείται από τη φύτευση του επόμενου τμήματος και

ο.κθ.

366

Ο χρόνος που μεσολαβεί από την ημέρα μεταφύτευσης μέχρι την ημέρα

συγκομιδής εξαρτάται από την εποχή, τον τύπο του μαρουλιού και την ποικιλία, το

καλλιεργητικό σύστημα, τη γονιμότητα και τον τύπο του εδάφους και κυμαίνεται από

45 έως 90 ημέρες. Καλλιέργειες νωρίς το φθινόπωρο και ανοιξιάτικες αναπτύσσονται

ταχύτερα από χειμωνιάτικες καλλιέργειες. Μαρούλια τύπου Ρωμάνα συγκομίζονται

νωρίτερα από τα κεφαλωτά και αυτά πιο νωρίς από τα χαλαρά κεφαλωτά.

Υδροπονικές καλλιέργειες συγκομίζονται νωρίτερα από καλλιέργειες επί εδάφους.

Γόνιμα, στραγγερά και αργιλοαμμώδη εδάφη πρωϊμίζουν την παραγωγή.

Η συγκομιδή πρέπει να γίνεται τις ώρες της ημέρας με χαμηλή θερμοκρασία

και όταν τα φυτά είναι στεγνά. Στις εκμεταλλεύσεις της Β. Αμερικής και της Β. Δ.

Ευρώπης τα μαρούλια μετά τη συγκομιδή και τη συσκευασία τους τοποθετούνται σε

χώρους χαμηλής θερμοκρασίας και παραμένουν εκεί μέχρι να μεταφερθούν στην

αγορά. Στην Ελλάδα τα συγκομισθέντα και συσκευασθέντα μαρούλια οδεύουν

αμέσως προς τις αγορές του εσωτερικού χωρίς τη μεσολάβηση της ψυχρής

μεταχείρισης, γεγονός που συμβάλλει στην υποβάθμιση της ποιότητάς τους (απώλεια

σπαργής - μαρασμός των εξωτερικών φύλλων κ.λπ.). Το μαρούλι είναι πολύ ευπαθές

λαχανικό λόγω της υψηλής περιεκτικότητάς του σε νερό και της ευκολίας απώλειάς

του μέσω της διαπνοής. Η υποβάθμιση της ποιότητας επιταχύνεται με την αύξηση

της θερμοκρασίας διατήρησής του μετά τη συγκομιδή. Η ποιότητά του διατηρείται

καλά για 10-14 ώρες σε θερμοκρασία 1° C και σχετική υγρασία της αποθήκης 95-97%

(Ολύμπιος, 1994).

Η ποιότητα του μαρουλιού καθορίζεται από την τρυφερότητα των φύλλων, από

την απουσία συμπτωμάτων προσβολών από εχθρούς, ασθένειες και φυσιολογικές

ανωμαλίες, από την απουσία ξένων ουσιών στην επιφάνεια των φύλλων

(υπολείμματα φυτοφαρμάκων, χώμα κ.λπ.) και από τη γεύση. Τελευταία λαμβάνεται

υπόψη και η περιεκτικότητα των φύλλων σε νιτρικά ιόντα, η οποία εξαρτάται από την

ποικιλία και τις καλλιεργητικές τεχνικές. Υπάρχουν ενδείξεις ότι τα μαρούλια

367

υδροπονικών καλλιεργειών περιέχουν περισσότερα νιτρικά ιόντα απ' ό,τι μαρούλια

καλλιεργούμενα επί εδάφους. Επίσης μαρούλια χειμερινής καλλιέργειας περιέχουν

περισσότερα νιτρικά απ' ό,τι μαρούλια ανοιξιάτικης καλλιέργειας (Schonbeck et al.,

1991).

Οι αποδόσεις είναι συνάρτηση του αριθμού φυτών στο στρέμμα, του τύπου,

της ποικιλίας, του μεγέθους της κεφαλής την ημέρα συγκομιδής και του συστήματος

καλλιέργειας. Στην Ελλάδα οι αποδόσεις κυμαίνονται από 2 - 4 τόννους μαρουλιού

τύπου Ρωμάνα το στρέμμα.

12. Ποικιλίες

Ο αριθμός των ποικιλιών μαρουλιού που προωθούνται στην αγορά είναι πολύ

μεγάλος και η επιλογή από τον καλλιεργητή είναι μία πολύ δύσκολη υπόθεση.

Υπάρχουν ποικιλίες εντός των τύπων μαρουλιού που μπορούν να καλύψουν ένα

εύρος αγρονομικών χαρακτηριστικών ή να είναι κατάλληλες για την αντιμετώπιση

σοβαρών προβλημάτων φυτοπροστασίας. Υπάρχουν επίσης ποικιλίες κατάλληλες

για τις συνθήκες του θερμοκηπίου. Στη χώρα μας δεν έχουν γίνει συγκριτικά

πειράματα αξιολόγησης διάφορων ποικιλιών και οι παραγωγοί επιλέγουν την ποικιλία

στηριζόμενοι στη δική τους εμπειρία ή στις περιγραφές του σποροπαραγωγικού

οίκου.

α. Ποικιλίες τύπου Ρωμάνα ή Κω

i. Paris Island Cos

368

Είναι η περισσότερο διαδεδομένη ποικιλία τύπου Ρωμάνα στην Ελλάδα. Έχει

κεφαλή μέσου μεγέθους, και τα εξωτερικά φύλλα είναι ελαφρώς κυματοειδή και

χρώματος μεσοπράσινο. Είναι μεσοπρώϊμη ποικιλία κατάλληλη για φθινοπωρινή και

χειμερινή καλλιέργεια και χρειάζεται περίπου 70 ημέρες μέχρι τη συγκομιδή. Είναι

ανεκτική στη μωσαΐκωση του μαρουλιού (Ολύμπιος, 1994). Κυκλοφορούν και

διάφορες παραλλαγές της όπως Paris Island Cos - 2000 PS ή Paris Island Cos - GW

ή Paris Island Cos - MIGW.

ii. Ρωμάνα Μελισσίων

Είναι επιλογή της ποικιλίας του πρώην Ινστιτούτου Κηπευτικών Φυτών,

σχηματίζει ευμεγέθη και κλειστή κεφαλή, ανοιχτότερου πράσινου χρώματος από την

μητρική ποικιλία, παραγωγική ποικιλία.

iii. Paris White noga

Eίναι πρώϊμη ποικιλία που αντέχει στο σχηματισμό ανθικού στελέχους όταν

επικρατούν υψηλές θερμοκρασίες και είναι κατάλληλη για καλλιέργεια αργά την

άνοιξη, αρχές καλοκαιριού και αρχές φθινοπώρου. Τα φύλλα της είναι ελαφρώς

κυματοειδή και έχουν πρασινωπό χρώμα. Τα φυτά αποκτούν μεγάλο μέγεθος

(Ολύμπιος, 1994).

iv. Paris Cos

Φυτά όρθια, μεγάλου μεγέθους, με σκούρα πράσινα φύλλα που σχηματίζουν

κλειστή κεφαλή. Είναι κατάλληλη ποικιλία για φθινοπωρινή και χειμωνιάτικη

καλλιέργεια. Επιλογή της παρουσιάζει ανθεκτικότητα στη μωσαΐκωση.

v. Marvel

Μεσο-όψιμη ποικιλία, ανθεκτική στο σχηματισμό ανθικού στελέχους,

κατάλληλη για καλλιέργεια αργά την άνοιξη και το καλοκαίρι. Σχηματίζει μεγάλη

κεφαλή και έχει φύλλα χρώματος σκούρου πράσινου.

vi. Manavert

369

Ποικιλία με μέτρια έως μεγάλη ανοιχτή κεφαλή. Φύλλα σκούρου πράσινου

χρώματος. Κατάλληλη για καλοκαιρινή καλλιέργεια. Ανθεκτική στον περονόσπορο.

vii. Velvet

Σχηματίζει πολύ ανοιχτή κεφαλή με σφιχτή καρδιά. Τα φύλλα της έχουν

ανοιχτό λαμπρό πράσινο χρώμα. Είναι ανθεκτική στον περονόσπορο.

viii. Fairen

Φυτά όρθια με κλειστή κεφαλή και φύλλα σκούρου πράσινου χρώματος.

Κατάλληλη ποικιλία για φθινοπωρινή και χειμωνιάτικη καλλιέργεια.

Άλλες ποικιλίες τύπου Ρωμάνα με μικρότερη ποσοστιαία συμμετοχή στις

καλλιεργούμενες με μαρούλι εκτάσεις στη χώρα μας είναι οι εξής: Πάρος, Cos

Corsica, Romana Ballon, Romana Larsa, Romana Inver, Blonde Romaine και άλλες.

β. Ποικιλίες κεφαλωτού μαρουλιού (Butterhead)

i. White Boston

Φυτό μετρίου μεγέθους με φύλλα λεία και κυματοειδή χρώματος ανοιχτού

πράσινου. Έτοιμο για συγκομιδή στις 70 ημέρες.

ii. Bibb

Σχηματίζει σχετικά μικρή και σφιχτή κεφαλή με όρθια φύλλα. Είναι πρώϊμη

ποικιλία που αναπτύσσεται γρήγορα. Μειονεκτεί στο ότι είναι ευαίσθητο στο

σχηματισμό πρόωρου ανθικού στελέχους.

iii. Citation

Μέγεθος φυτού μέτριο προς μεγάλο. Φύλλα παχιά και λεία, με βαθύ πράσινο

χρώμα. Πολύ καλής ποιότητας μαρούλι που αντέχει στις υψηλές θερμοκρασίες και

στο περιφερειακό κάψιμο των φύλλων.

iv. Kirsten

Ποικιλία ταχείας ανάπτυξης, με φύλλα μάλλον απαλά. Ανοιχτή κεφαλή με

σφιχτή καρδιά. Ανθεκτική ποικιλία στο περιφερειακό κάψιμο των φύλλων. Κατάλληλη

για φθινοπωρινή και χειμωνιάτικη καλλιέργεια. Ανθεκτική στον περονόσπορο.

370

Άλλες ποικιλίες τύπου Butterhead είναι: Artemis, Vicky, Rosana, Bellona, Polo,

Hamlet, Amanda, Delta, Diamant κ.λπ.

γ. Ποικιλίες κατσαρού κεφαλωτού (Iceberg)

i. Great Lakes

Στην πραγματικότητα πρόκειται για πληθυσμό εντός του οποίου οι επιλογές

παρουσιάζουν μεγάλη παραλλακτικότητα, όχι μόνο ως προς την εμφάνιση και τη

συμπεριφορά στην ανάπτυξη, αλλά και ως προς την προσαρμοστικότητα. Για κάθε

περιοχή της γης και κάθε αγρονομικό χαρακτηριστικό υπάρχει και μία επιλογή της

ποικιλίας Great Lakes.

ii. Empire

Φυτά με μετρίου μεγέθους κεφαλή, χρώματος ανοιχτού πράσινου. Δείχνει

αρκετή ανθεκτικότητα στο περιφερειακό κάψιμο των φύλλων και στο σχηματισμό

ανθικού στελέχους στις υψηλές θερμοκρασίες του καλοκαιριού.

iii. Jasmin

Ποικιλία που σχηματίζει συμπαγή και σφιχτή κεφαλή με μικρό αριθμό

εξωτερικών φύλλων. Φύλλα με λαμπερό μετρίως πράσινο χρώμα. Φυτά ταχείας

ανάπτυξης κατάλληλα για πρώϊμες καλλιέργειες. Δείχνει αντοχή στις ιώσεις και το

περιφερειακό κάψιμο των φύλλων και τον περονόσπορο.

iv. Italica

Σχηματίζει κεφαλή μετρίου έως μεγάλου μεγέθους με βαθύ πράσινο χρώμα.

Ανθεκτική στο περιφερειακό κάψιμο των φύλλων, κατάλληλη για καλλιέργεια αργά την

άνοιξη και το καλοκαίρι.

Άλλες ποικιλίες τύπου Iceberg με διάδοση κυρίως στην Αμερική είναι:

Talisman, Amulet, Merit, Sterlina, Montello, Climax κ.λπ.

δ. Ποικιλίες μαρουλιού τύπου Σαλάτας (Looseleaf)

371

i. Grand Rapids

Φυτά όρθια μετρίου μεγέθους με φύλλα ελεύθερα με έντονο κυματισμό σ΄ όλη

την επιφάνεια αλλά και στην περιφέρειά τους, με χρώμα ελαφρύ πράσινο. Πρώϊμη

ποικιλία που συγκομίζεται σε 43 ημέρες από την ημέρα μεταφύτευσης καλλιέργειας

και σε 90 περίπου ημέρες στις χειμερινές καλλιέργειες.

ii. Simpson's Curled

Φυτά μεγάλου μεγέθους με φύλλα κατσαρά με έντονο κυματισμό στην

περιφέρεια και χρώμα ανοιχτό πράσινο. Στις φθινοπωρινές καλλιέργειες τα φυτά

συμπληρώνουν την ανάπτυξή τους σε 45 ημέρες από τη μεταφύτευσή τους.

iii. Albena

Φυτά μεγάλου μεγέθους. Φύλλα χρώματος ανοιχτού πράσινου ελαφρώς

κυματιστά. Ποικιλία κατάλληλη για καλοκαιρινή και φθινοπωρινή καλλιέργεια.

Άλλες ποικιλίες Σαλάτας είναι: Prizehead, Capora, Rolina, Salad Bowl,

Everest, Altea κ.λπ.

ε. Κριτήρια επιλογής ποικιλίας

Ο παραγωγός προκειμένου να εξασφαλίσει ένα ικανοποιητικό εισόδημα από

την καλλιέργεια μαρουλιού πρέπει να επιλέξει την ποικιλία με βάση τα παρακάτω

κριτήρια.

i. Τις προτιμήσεις του καταναλωτή. Για παράδειγμα οι έλληνες καταναλωτές

στην μεγάλη πλειονότητά τους προτιμούν μαρούλι τύπου Ρωμάνα, σε αντίθεση με

τους βόρειους ευρωπαίους καταναλωτές οι οποίοι προτιμούν τα κεφαλωτά μαρούλια

ή τις σαλάτες.

372

ii. Την εποχή φύτευσης. Όπως προαναφέρθηκε, όλες οι ποικιλίες μαρουλιού

δεν ανθίστανται στον πρόωρο σχηματισμό ανθικού στελέχους, όταν οι θερμοκρασίες

του περιβάλλοντος είναι υψηλές και η φωτοπερίοδος μεγάλη. Επομένως για

καλλιέργειες αργά την άνοιξη, το καλοκαίρι και νωρίς το φθινόπωρο ο καλλιεργητής

πρέπει να διαλέξει ποικιλία κατάλληλη γι' αυτές τις συνθήκες.

iii. Την αντοχή σε ασθένειες και εχθρούς που ενδημούν στην περιοχή.

Υπάρχουν ποικιλίες ανθεκτικές στις διάφορες φυλές του περονόσπορου (Bremia sp.)

ή τις ιώσεις και συνεπώς η επιλογή τους προσφέρει οικονομικά αποτελέσματα στον

παραγωγό.

iv. Την αντοχή σε φυσιολογικές ανωμαλίες, όπως το περιφερειακό κάψιμο ή

το κάψιμο της κορυφής των φύλλων.

v. Την αντοχή σε δυσμενείς εδαφικές συνθήκες, όπως την υψηλή αλατότητα,

την υψηλή υγρασία κ.λπ.

13. Γενετική βελτίωση

Στόχοι της γενετικής βελτίωσης είναι η ποιοτική αναβάθμιση του μαρουλιού, η

αύξηση της παραγωγικότητας και η παραγωγή φυτών ανθεκτικών σε δυσμενείς

περιβαλλοντικές συνθήκες και σε ασθένειες και εχθρούς. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί

με τον εντοπισμό γονιδίων σε ποικιλίες του είδους Lactuca sativa ή σε άλλα είδη του

γένους Lactuca και με τη μεταφορά τους στις καλλιεργούμενες ποικιλίες.

Έχει καταδειχθεί ότι τα είδη Lactuca sativa, L. serriola, L. saligna και L. virosa

αποτελούν ομάδα συμβιβαστών γονότυπων εντελώς απομονωμένων από τα άλλα

είδη του ίδιου γένους και ότι τα είδη L. sativa, και L. serriola διασταυρώνονται εύκολα

μεταξύ τους, αλλά με σχετική δυσκολία με τα είδη L. saligna και L. virosa (Thompson

et al., 1941. Whitaker & Thompson, 1941 και Lindqvist, 1960).

373

To κεφαλωτό ή ακέφαλο του μαρουλιού ρυθμίζεται από ένα, δύο ή τρία γονίδια

(Bremer & Grana, 1935. Pearson, 1956 και Lindqvist, 1960) και η σχέση τους είναι

ποσοτική (Durst, 1930 και Lewis, 1930).

Η αντοχή στον περονόσπορο ρυθμίζεται από ένα κυρίαρχο γονίδιο (Jagger &

Whitaker, 1940) και μπορεί να μεταφερθεί σε αξιόλογες ποικιλίες με τις σύγχρονες

τεχνικές της γενετικής βελτίωσης. Γενετικά μπορεί επίσης να ελεχθεί και η ασθένεια

μωσαϊκή του ραπανιού (Turnip mosaic virus) η οποία προσβάλλει επίσης και το

μαρούλι (Zink & Duffus, 1969).

Επειδή η ανθοταξία του μαρουλιού είναι κεφαλή με μεγάλο αριθμό μικρών

ερμαφρόδιτων ανθέων, οι βελτιωτές αντιμετωπίζουν μεγάλη δυσκολία στους

χειρισμούς τους, για την απομόνωση του θηλυκού μέρους από τους ανθήρες.

Συνεπώς, η παραγωγή φυτών με αρρενόστειρα άνθη θα αποτελούσε εργαλείο στα

χέρια τους. Η αρρενοστειρότητα καθορίζεται από γονίδιο το οποίο απομονώθηκε

στην ποικιλία Calmar (Ryder, 1967) και είναι αποτελεσματικό μόνο στην ομοζυγωτή

μορφή του υπολειπόμενου αλληλόμορφου. Υπάρχει όμως και ένα ακόμη γονίδιο το

οποίο είναι αποτελεσματικό στην απλή μορφή του επικρατούντος αλληλόμορφου

(Ryder, 1963).

Στις περιπτώσεις που δεν είναι δυνατή η παραγωγή αρρενόστειρων φυτών

μίας ποικιλίας τότε χρησιμοποιούνται γονίδια-δείκτες, η παρουσία ή η απουσία τους

στα παραγόμενα υβρίδια δείχνουν την επιτυχία ή αποτυχία μίας διασταύρωσης.

Αλλά και αν ακόμη είναι αδύνατη η χρησιμοποίηση γονιδίων-δεικτών, οι

βελτιωτές αποφεύγουν την αυτογονιμοποίηση των ανθέων με μηχανικό τρόπο και

μάλιστα απομακρύνοντας τους γυρεόκοκκους από τα στίγματα με ελαφρό ρεύμα

νερού ή με υδρονέφωση που διαρκεί περίπου μία ώρα.

Παρά τις μέχρι σήμερα προσπάθειες βελτίωσης του μαρουλιού πολλά

μπορούν να γίνουν για την αντιμετώπιση προβλημάτων που σχετίζονται με την

παραγωγή φυτών: i) ανθεκτικών στην ίωση ''μεγάλο νεύρο'', στο κάψιμο της κορυφής

374

των φύλλων και τον αποχρωματισμό του κεντρικού νεύρου και άλλων ασθενειών, ii)

με ομοιόμορφη ωρίμανση ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί μηχανικός τρόπος

συγκομιδής τους, iii) βελτιωμένης ποιότητας και διαιτολογικής αξίας, iv) ανθεκτικών σε

παράγοντες μόλυνσης του περιβάλλοντος, όπως τα προϊόντα φωτοχημικών

αντιδράσεων και η αλατότητα των εδαφών, v) ανθεκτικών στην πρώϊμη άνθηση και vi)

ανθεκτικών στις χαμηλές θερμοκρασίες.

14. Φυσιολογικές ανωμαλίες

Στις φυσιολογικές ανωμαλίες του μαρουλιού περιλαμβάνονται το ''φυσιολογικό

και περιφερειακό κάψιμο των φύλλων'', η ''υάλωση ή κάψιμο των νεύρων των

φύλλων'' και οι ζημίες που υφίστανται τα μαρούλια στους αποθηκευτικούς χώρους

από τις υψηλές συγκεντρώσεις βλαβερών αερίων.

α. ''Φυσιολογικό'' και ''περιφερειακό κάψιμο'' (tip-burn) των φύλλων

Και στις δύο μορφές καψίματος παρατηρούνται μάρανση στην αρχή και

ξήρανση αργότερα των κορυφών ή της περιφέρειας των φύλλων.

i. Φυσιολογικό κάψιμο: Εμφανίζεται στα νεαρά φύλλα σε εξαιρετικές συνθήκες

αλλά μετά την έναρξη σχηματισμού σφιχτής κεφαλής. Στην αρχή, στην περιφέρεια

των νεαρών φύλλων, σχηματίζονται μικρές υδαρείς κηλίδες οι οποίες αργότερα

μεταχρωματίζονται σε καφέ και μεγαλώνουν σταδιακά μέχρι την κάλυψη όλης της

περιφέρειας. Ο μεταχρωματισμός αυτός μπορεί να υπάρχει εντός της κεφαλής, οπότε

είναι αόρατος και αποκαλύπτεται μόνο με την κοπή της. Συχνά στις προσβλημένες

περιοχές εισέρχονται δευτερογενώς μικροοργανισμοί αποσύνθεσης των ιστών οπότε

και σχηματίζεται μία υδαρής σήψη ή γλοιώδης περιοχή. Στην περίπτωση που δεν

υπάρχει δευτερογενής προσβολή τα προσβληθέντα μέρη παίρνουν μαύρο

375

χρωματισμό και δερματώδη όψη. Εάν οι δυσμενείς περιβαλλοντικές συνθήκες

διαρκέσουν μόλις λίγες ημέρες στην αρχή της εκδήλωσης της ασθένειας τότε τα

συμπτώματα εξαφανίζονται και το φυτό επανέρχεται στην αρχική του κατάσταση.

Όμως όταν οι δυσμενείς συνθήκες διαρκέσουν πολλές ημέρες τότε η κατάσταση είναι

μη αναστρέψιμη και σταδιακά επέρχεται μαρασμός όλου του φυτού.

ii. Περιφερειακό κάψιμο: Τα συμπτώματα (παρόμοια με τα ανωτέρω)

εμφανίζονται στην περιφέρεια των παλιών φύλλων όταν αυτά χάνουν νερό στην

ατμόσφαιρα με ταχύτερους ρυθμούς απ' ό,τι τροφοδοτούνται από τη ρίζα. Η εξέλιξη

της ασθένειας είναι ταχύτερη όταν επικρατούν άνεμοι.

Ως κύριο αίτιο που προκαλεί την ανωμαλία θεωρείται η απότομη μεταβολή της

ατμοσφαιρικής και της εδαφικής υγρασίας, αλλά και κάθε παράγοντας που ανατρέπει

την ισορροπία απορροφούμενου από τις ρίζες και καταναλωνόμενου από τα φύλλα

(μέσω διαπνοής) νερού. Στα αίτια μπορούν να συμπεριληφθούν:

- χαμηλή ή πολύ υψηλή (κορεσμός για πολλές ημέρες) εδαφική υγρασία

- πολύ χαμηλή θερμοκρασία εδάφους

- υψηλά επίπεδα σχετικής υγρασίας του θερμοκηπίου σε συνδυασμό με υψηλές

θερμοκρασίες τη νύχτα (> 18° C)

- επικράτηση χαμηλών θερμοκρασιών στα αρχικά στάδια ανάπτυξης των φυτών

και υψηλών θερμοκρασιών την περίοδο ''ωρίμασής'' των

- υψηλές τιμές αλατότητας (διαλυτά άλατα) στο έδαφος

- επικράτηση ξηρών ανέμων

- ακανόνιστος μεταβολισμός του ασβεστίου

- φτωχό ριζικό σύστημα, που μπορεί να οφείλεται σε εχθρούς και ασθένειες ή

δυσμενείς συνθήκες στη ριζόσφαιρα ή γενετικούς παράγοντες.

Η αντιμετώπιση της ανωμαλίας μπορεί να γίνει προληπτικά με τη λήψη μέτρων

που αναιρούν τις ανωτέρω αναφερθείσες αιτίες. Σήμερα όμως είναι γνωστό ότι η

ανωμαλία οφείλεται σε γενετικούς παράγοντες και συνεπώς μπορεί να μειωθεί η

376

προδιάθεση των φυτών σ' αυτή. Έτσι κυκλοφορούν στο εμπόριο επιλογές αρκετών

ποικιλιών με αντοχή στο φυσιολογικό και το περιφερειακό κάψιμο.

Σημειώνεται ότι τα συμπτώματα της ανωμαλίας μοιάζουν αρκετά με εκείνα της

τροφοπενίας βορίου και πρέπει να μη συγχέονται.

β. ''Υάλωση'' ή ''κάψιμο των νεύρων'' (glassiness ή veinal tip-burn)

των φύλλων

Τα συμπτώματα αυτής της ανωμαλίας είναι υδαρείς και υαλώδεις κηλίδες στις

κορυφές των νεύρων. Εμφανίζονται όταν τα φύλλα αδυνατούν να απολέσουν (μέσω

της διαπνοής) την περίσσεια του νερού που υπάρχει στα φύλλα. Το πρόβλημα

δημιουργείται όταν η ατμόσφαιρα είναι κορεσμένη με υδρατμούς ή είναι κοντά στον

κορεσμό της και γι' αυτό παρουσιάζεται συχνά στα θερμοκήπια και σπανίως στους

ανοιχτούς αγρούς. Πιο έντονη είναι η ανωμαλία αν η υψηλή σχετική υγρασία

συνδυάζεται με χαμηλής έντασης φωτισμό, όπου ο ρυθμός της διαπνοής είναι πολύ

μικρός.

Για την αποφυγή ή μείωση του προβλήματος συνιστάται καλός εξαερισμός των

θερμοκηπίων και διατήρηση σε κανονικά επίπεδα της εδαφικής υγρασίας.

Συχνά τα συμπτώματα της υάλωσης συγχέονται με εκείνα που προκαλούνται

από τον παγετό.

γ. Ζημιά από το υπερβολικό CO2

Όταν το επίπεδο συγκέντρωσης του διοξειδίου του άνθρακα (CO2) στην

ατμόσφαιρα των αποθηκευτικών χώρων είναι υπερβολικά υψηλό τότε προκαλούνται

επιμήκεις και καφέ κηλίδες κατά μήκος του κεντρικού και των παράπλευρων νεύρων

(φωτ. 33α), οι οποίες μειώνουν την εμπορική αξία των μαρουλιών. Έλεγχος του

επιπέδου συγκέντρωσης CO2 σε φυσιολογικά επίπεδα (300 ppm) αποτρέπει την

εκδήλωση της ανωμαλίας.

377

15. Ζωϊκοί εχθροί

α. Νηματώδεις σκώληκες όπως: Meloidogyne sp., Platylenchus sp.,

Naccobus batatiformis

Προσβάλλουν το ριζικό σύστημα του μαρουλιού, αλλά στα θερμοκήπια δε

δημιουργούν προβλήματα επειδή καταπολεμούνται ολοσχερώς με την απολύμανση

του εδάφους.

β. Έντομα

i. Oι αφίδες και ειδικά η πράσινη (Myzus persicae), ο θρίπας (Frankliniella

occidentalis), ο λύγος (Lygus sp.), και άλλα μυζητικά έντομα προκαλούν τόσο άμεσες

ζημιές στο μαρούλι, που επιφέρουν μείωση της ανάπτυξης των φυτών και συνεπώς

της παραγωγής και επικάλυψη των φύλλων με μελιτώματα όσο και έμμεσες ζημιές

επειδή μεταφέρουν τις ιώσεις.

ii. Ο αλευρώδης (Τrialeuroides vaporariorum) στην τέλεια μορφή του αλλά και οι

προνύμφες του εγκαθίστανται στην κάτω επιφάνεια των φύλλων και τα απομυζούν.

Έτσι υποβαθμίζεται η εμπορική αξία του μαρουλιού ενώ η παρουσία μεγάλου αριθμού

αυγών στα φύλλα προκαλούν την αποστροφή του αγοραστή.

iii. Τα έντομα εδάφους (Gryllotalpa, Agrotis κ.λπ.), ενώ προκαλούν μεγάλες

ζημιές στις υπαίθριες καλλιέργειες, δε συνιστούν πρόβλημα στα θερμοκήπια επειδή

καταπολεμούνται με την απολύμανση του εδάφους.

iv. Tα λεπιδόπτερα Trichoplusia ni, Spodoptera exigua και Heliothis zea (φωτ.34),

προκαλούν μεγάλες ζημιές επειδή οι προνύμφες τους κατατρώγουν τα φύλλα του

μαρουλιού.

378

Για την καταπολέμηση ή τον περιορισμό των προσβολών από τα έντομα

διενεργούνται προληπτικοί, δολωματικοί και εξοντωτικοί ψεκασμοί με διάφορα

εντομοκτόνα ή αναρτώνται παγίδες ή εναλλακτικά χρησιμοποιείται πρόγραμμα

βιολογικής καταπολέμησης. Λεπτομέρειες έχουν αναφερθεί στην τομάτα (σελ. 167-

170). Συμπληρωματικά σημειώνεται ότι για τη βιολογική καταπολέμηση της

Trichoplusia ni (σκώληκες του λάχανου) χρησιμοποιείται η μύγα Voria ruralis η

προνύμφη της οποίας παρασιτεί ολοσχερώς το σκουλήκι (προνύμφη) της Trichoplusia

ni.

γ. Κοχλίες και σαλιγκάρια

Μεγάλοι πληθυσμοί τους απειλούν την καλλιέργεια του μαρουλιού επειδή

κατατρώγουν τα φύλλα. Καταπολεμούνται μάλλον εύκολα με δολώματα μεταλδεΰδης.

16. Μυκητολογικές ασθένειες

α. Τήξη σπορείων

Οφείλεται στους μύκητες Pythium sp., Rhizoctonia solani, Phytophthora sp., οι

οποίοι προσβάλλουν τους βλαστάνοντες σπόρους και τα νεαρά σπορόφυτα. Για την

αντιμετώπισή τους δες τομάτα (σελ. 170).

β. Περονόσπορος (Bremia lactucae)

Tα πρώτα συμπτώματα της ασθένειας είναι ακανόνιστες και οξύληκτες

γωνιώδεις χλωρωτικές κηλίδες στην κάτω επιφάνεια των εξωτερικών φύλλων, σε

περιοχές μεταξύ των νεύρων. Όταν οι συνθήκες ευνοούν την εξάπλωση της

ασθένειας, οι ανωτέρω κηλίδες καλύπτονται από λευκές εξανθήσεις που αποτελούν

τα σπόρια του μύκητα, τα οποία και συνιστούν το μολυσματικό μέσο διάδοσης της

ασθένειας. Οι κηλίδες αργότερα μετατρέπονται σε καφέ νεκρωτικές περιοχές και

379

τελικά το φύλλο καταστρέφεται. Ο περονόσπορος είναι από τις πλέον σοβαρές

ασθένειες και, σε συνθήκες χαμηλών θερμοκρασιών και υψηλής σχετικής υγρασίας

(κορεσμένη ατμόσφαιρα), μπορεί να προκαλέσει την καταστροφή μίας ολόκληρης

καλλιέργειας μαρουλιού σε λίγες ημέρες. Για την αντιμετώπιση του περονόσπορου

λαμβάνονται προληπτικά μέτρα περιορισμού της υγρασίας του εδάφους και της

ατμόσφαιρας (περιορισμός των αρδεύσεων, εξαερισμός θερμοκηπίου), χρήση

προληπτικών ψεκασμών με καρβαμιδικά και άλλα μυκητοκτόνα. Σε περίπτωση

επιφυτείας είναι πολύ δύσκολο να αντιμετωπιστεί η ασθένεια.

γ. Ωΐδιο (Εrysiphe cichoracearum)

Τα συμπτώματα της ασθένειας παρουσιάζονται αρχικά στην επάνω επιφάνεια

των ηλικιωμένων φύλλων, τα οποία όμως έχουν λαμπερό πράσινο χρώμα, ως μικρές

λευκές κηλίδες. Αργότερα οι κηλίδες μεγαλώνουν έτσι που πολλές φορές καλύπτουν

ολόκληρη την επάνω επιφάνεια και τότε επεκτείνεται η ασθένεια και στην κάτω

επιφάνεια. Τα προσβλημένα φύλλα σταδιακά χάνουν τη στιλπνότητά τους και

κατσαρώνουν. Η διάδοση της ασθένειας ευνοείται σε συνθήκες υψηλής σχετικής

υγρασίας, συνεπώς κάθε μέτρο που περιορίζει το επίπεδο της σχετικής υγρασίας δρα

ανασταλτικά στην ανάπτυξη και διάδοση της ασθένειας. Αντιμετωπίζεται με

ψεκασμούς με ωϊδιοκτόνα παρασκευάσματα όπως αφουγκάν, πιριμιντίν, μίλκρεπ

κ.λπ.

δ. Άλλες μυκητολογικές ασθένειες

Οφείλονται στους μύκητες Botrytis cinerea (φαιά σήψη), Marssonina

panattoniana (ανθράκωση), Septoria lactucae (σεπτορίωση), Sclerotinia sclerotiorum

(σκληροτίνια), Cercospora longissima (κερκόσπορα), Puccinia sp. (σκωρίαση) και

μπορούν να προκαλέσουν από μικρές μέχρι και μεγάλες ζημιές σε καλλιέργειες

μαρουλιού, ανάλογα με τις συνθήκες και τις καλλιεργητικές φροντίδες.

Αντιμετωπίζονται με γενικά μέτρα προστασίας τα οποία λαμβάνονται για την

380

καταπολέμηση των σοβαρών μυκητολογικών ασθενειών που αναφέρθηκαν

προηγουμένως.

17. Βακτηριακές ασθένειες

Οφείλονται στα βακτήρια Pseudomonas sp. και Xanthomonas sp. και

προκαλούν είτε σήψεις είτε στιγμάτωση στα φύλλα. Αντιμετωπίζονται όπως οι

βακτηριώσεις στην τομάτα (σελ. 174-176).

18. Ιώσεις

α. Mωσαϊκό του μαρουλιού (LMV = Lettuce Mosaic Verus)

Είναι η σημαντικότερη ίωση που προσβάλλει το μαρούλι. Προκαλεί στικτή

μωσαϊκή εμφάνιση των φύλλων με χλωρωτικές κηλίδες, νανισμό στα φυτά και

πτυχωτή επιφάνεια στα φύλλα. Μεταδίδεται με τις αφίδες (κυρίως τη Myzus

persicae) και μπορεί να προκαλέσει μεγάλες ζημιές. Για την πρόληψή της

εμφανίζονται όλα εκείνα τα μέτρα που αφορούν όλες τις ιώσεις, δηλαδή

χρησιμοποίηση υγιών σπόρων, διαφύλαξη της υγείας των σπορόφυτων, έγκαιρη

απομάκρυνση των ύποπτων φυτών, απολύμανση χεριών και εργαλείων,

αποτελεσματική καταπολέμηση των αφίδων. Όμως η αντοχή στο μωσαϊκό του

μαρουλιού έχει αποδειχθεί ότι μπορεί να προσδοθεί στα φυτά κληρονομικώς με ένα

υπολειπόμενο αλληλόμορφο γονίδιο το οποίο για πρώτη φορά εντοπίστηκε στην

ποικιλία Gallega (Bannerot et al., 1969 και Ryder, 1970).

β. Μεγάλο νεύρο του μαρουλιού (big vein of lettuce)

381

Η μόλυνση των φυτών από την ασθένεια μπορεί να συμβεί σ' οποιοδήποτε

βλαστικό στάδιο. Προσβλημένα νεαρά φυτά συνήθως αποθνήσκουν γρήγορα. Τα

συμπτώματα από την ίωση συνήθως δεν εμφανίζονται πριν από την έκπτυξη του 5ου

ή 6ου φύλλου. Τα πρώτα συμπτώματα εμφανίζονται ως ελαφρό κίτρινο ή

λευκοκίτρινο χρώμα κατά μήκος των νεύρων, τα οποία σταδιακά γίνονται περισσότερο

φανερά καθώς προκαλείται πάχυνση και πτύχωση στα φύλλα (φωτ. 33β). Τα φυτά

που προσβάλλονται σε μικρή ηλικία αδυνατούν να σχηματίσουν σφιχτή κεφαλή.

Η ασθένεια αυτή εθεωρείτο ότι οφείλεται στο μύκητα Olpidium brassicae.

Σήμερα πιστεύεται ότι οφείλεται σε ιό ο οποίος μεταφέρεται με τον Olpidium brassicae

και με τα υπολείμματα των ριζών των μολυσμένων φυτών. Τα προβλήματα από την

ασθένεια αυτή σε θερμοκηπιακές καλλιέργειες μαρουλιού είναι περιορισμένα επειδή

με την απολύμανση καταστρέφονται οι φορείς του ιού, δηλαδή ο μύκητας και τα

υπολείμματα των προσβλημένων ριζών.

γ. Άλλες ιώσεις

Το μαρούλι προσβάλλεται επίσης και από τις κατωτέρω ιώσεις, Dandelion

Yellow Mosaic, Tobacco Streak Virus, Turnip Mosaic Virus και Lettuce Ring-Spot

Virus.

19. Βιολογική και Ολοκληρωμένη Φυτοπροστασία

(δες τομάτα, σελ. 177-182)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

382

1. Βannerot, H., Buolidara, L., Marrow, J. and Duteil, M. 1969. Etude de l' heredite

de la tolerance au virus de la mosaique de la laitue chez la variete Gallega de

invierno. Ann. Phytopathol., 1: 219-26.

2. Borthwick, H.A. Robbins, W.F. 1928. Lettuce seed and its germination. Hilgardia,

3: 275-305.

3. Borthwick, H.A., Hendricks, S.B., Toole, E.H. and Toole, V.K. 1954. Action of

light on lettuce seed germination. Bot. Gaz. 115: 205-25.

4. Bremer, A.H. Grana, J. 1935. Genetische undersuchungen mit salat II. Garten-

bauwissenschaft, 9: 231-245.

5. Cantliffe, D.J. 1991. Benzyladenine in the priming solution reduces thermo-

dormancy of lettuce seeds. HortTechnology, 1(1): 95-7.

6. Γραφιαδέλλης, Μ. 1980. Μαρούλι. Στο: Σύγχρονα Θερμοκήπια, Έκδοση Βιβλιο-

πωλείου Δ. Γαρταγάνη, Θεσσαλονίκη, σελ. 249-52.

7. Δημητράκης, Κ. 1967. Μαρούλι. Στο: Λαχανοκομία, Αθήνα, σελ. 280-93.

8. Δημητράκης, Κ. 1973. Λαχανοκομία, Έκδοση Ανθοκηπουρική ΕΠΕ, Αθήνα,

296 σελ.

9. Drewes, F.E., Smith, M.T. and Staden, J. van. 1995. The effect of a plant-

derived smoke extract on the germination of light-sensitive lettuce seeds.

Plant Growth Regulation, 16(2): 205-9.

10. Durst, C.E. 1930. Inheritance in lettuce. Agr. Exp. Sta. Bul., 356: 237-41, illus.

11. Dutta, S. and Bradford, K.J. 1994. Water relations of lettuce seed thermo-

inhibition. II. Ethylene and endosperm effects on base water potential. Seed

Science Research, 4(1): 11-8.

12. Gorski, T. 1993. Improvement of lettuce seedling vigour after far red irradiation

of aged achenes. J. Plant Physiol. 141(5): 627-8.

383

13. Huang, X.L. Khan, A.A. 1992. Alleviation of thermoinhibition in preconditioned

lettuce seeds involves ethylene, not polyamine biosynthesis. J. Am. Soc. Hort.

Sci., 117(5): 841-5.

14. Huett, D.O. 1994. Growth, nutrient uptake and tip-burn severity of hydroponic

lettuce in response to electrical conductivity and K:Cα ratio in solution. Austr.

J. Agr. Res., 45(1): 251-67.

15. Θεόφραστος. Περί φυτών Ιστορίαι (1,2,4,6,7). Μετάφραση του ''Theophrasti

Eresii. 1644. De Historia Plantarum, libri decem Graece & Latine.

Amstelodami Apum Herricum Laurentium.

16. Jager, A.K., Light, M.E. and Staden, J. van. 1996. Effects of source of plant

material and temperature on the production of smoke extracts that promote

germination of light-sensitive lettuce seeds. Environm. Exp. Botany,

36(4): 421-9.

17. Jagger, I.C. and Whitaker, T.W. 1940. The inheritance of immunity from mildew

(Bremia lactucae) in lettuce. Phytopathology, 30: 427-33.

18. Καββαδάς, Δ. 1956. Λακτούκη. Στο: Εικονογραφημένον Βοτανικόν Φυτολογικόν

Λεξικόν, Αθήνα, σελ. 2260-6.

19. Kheir, N.F., Ahmed, A.H.H., El-Hassan, E.A.A. and Harb, E.M.Z. 1991. Physio-

logical studies on hazardous nitrate accumulation in some vegetables.

Bulletin of Faculty of Agriculture, University of Cairo, 42(2): 557-76.

20. Kratky, B.A. 1993. A capillary, noncirculating hydroponic method for leaf and

semi-head lettuce. HortTechnology, 3(2): 206-7.

21. Lewis, M.T. 1930. Inheritance of heading characteristics in lettuce varieties.

Amer. Soc. Hort. Sci. Proc., 27: 347-51.

22. Lindqvist, K. 1960. Inheritance studies in lettuce. Hereditas, 46: 387-470.

384

23. Luo, J., Lian, Z.H. and Yan, X.L. 1993. Urea transformation and the adaptability

of three leafy vegetables to urea as a source of nitrogen in hydroponic

culture. Journal of Plant Nutrition, 16(5): 797-812.

24. Marsh, L.S. and Albright, L.D. 1991a. Economically optimum day temperatures

for greenhouse hydroponic lettuce production. I: a computer model.

Transactions of the ASAE, 34(2): 550-6.

25. Marsh, L.S. and Albright, L.D. 1991b. Economically optimum day temperatures

for greenhouse hydroponic lettuce production. II. Results and simulations.

Transactions of the ASAF, 34(2): 557-62.

26. Mortensen, L.M. 1989. Effect of ethylene on growth of greenhouse Lettuce at

different light and temperature levels. Scientia Horticulturae, 39: 97-103.

27. Ολύμπιος, Χ. 1994. Μαρούλι. Στο: Τεχνική της Καλλιέργειας των Κηπευτικών στο

Θερμοκήπιο, Αθήνα, σελ. 400-57.

28. Park, K.W., Chiang, M.H., Won, J.H. and Jang, K.H. 1995. The effect of nutrient

on the absorption of water and minerals in chinese leafy vegetables. Journal

of Korean Society for Horticultural Science (JKSHS), 36(3): 309-16.

29. Pearson, O.H. 1956. The nature of the rogue in 456 lettuce. Amer. Soc. Hort.

Sci. Proc., 68: 270-8.

30. Pew, W.D., Burkhart, L. and Leavit, L. 1957. Cultural factors affecting the

production of lettuce in Arizona. Ariz. Agr. Expt. Sta. Bul. 278, 26 pp. illus.

31. Piccolo, A., Celano, G. and Pietramellara, G. 1993. Effects of fractions of coal-

derived humic substances on seed germination and growth of seedlings

(Lactuca sativa and Lycopersicon esculentum). Biology and Fertility of Soils,

16(1): 11-5.

32. Prusinski, J. and Khan, A.A. 1993. Application of some growth regulators on

osmoconditioning to avoid thermoinhibition of seed germination in several

lettuce (Lactuca sativa L.) cultivars. Genetica Polonica, 34(1): 35-45.

385

33. Quillere, I, Roux, L., Marie, D., Roux, Y., Gosse, F. and Motor-Gaundry, J.F.

1995. An artificial productive ecosystem based on a fish/bacteria/plant

association. II. Performance. Agriculture, Ecosystems & Environment,

53(1): 19-30.

34. Rakocy, J.E. 1992. Feasibility of using vegetable hydroponics to treat aqua-

culture effluents. In: National livestock, poultry and aquaculture waste

management. Proceedings of the 1991 national workshop, 29-31 July 1991,

Kansas City, Missouri, USA. Blake, J., Donald, J. and Magett, W. (eds), pp.

347-350. American Society of Agricultural Engineers, St. Joseph, Michigan,

USA.

35. Rodenburg, C.M. 1960. Varieties of Lettuce. Instituut Voor De Veredeling Van

Tuinbouwgewassen, Wageningen, Netherlands.

36. Ryder, E.T. 1963. An apistatically controlled pollen sterile in lettuce (Lactuca

sativa L.). Amer. Soc. Hort. Sci. Proc., 83: 585-9.

37. Ryder, E.T. 1967. A recessive male sterility gene in lettuce (Lactuca sativa L.).

Amer. Soc. Hort. Sci. Proc., 91: 366-8.

38. Ryder, E.T. 1970. Inheritance of resistance to common lettuce mosaic. Amer.

Soc. Hort. Sci. Jour., 95: 378-9.

39. Schonbeck, M.W., Rivera, R., O'Brien, J., Ebinger, S. and DeGregorio, R.E.

1991. Variety selection and cultural methods for lowering nitrate levels in

winter greenhouse lettuce and endive. Journal of Sustainable Agriculture,

2(1): 49-75.

40. Shibata, T., Iwao, K. and Takano, T. 1995. Effect of vertical air flowing on lettuce

growing in a plant factory. Greenhouse environment control and automation.

Proceedings of the XXIV international horticultural congress held in Kyoto,

Japan, 21-27 August 1994. Acta Horticulturae, No. 399: 175-82.

386

41. Small, J.G.C. and Gutterman, Y. 1992. Effects of sodium chloride on prevention

of thermodormancy, ethylene and protein synthesis and respiration in Grand

Rapids lettuce seeds. Physiol. Plantarum, 84(1): 35-40.

42. Small, J.G.C., Schultz, C. and Cronje, E. 1993. Relief of thermoinhibition in

Grand Rapids lettuce seeds by oxygen plus kinetin and their effects on

respiration content of ethanol and ATP and synthesis of ethylene. Seed

Science Research, 3(2): 129-35.

43. Staden, J. van, Jager, A.K. and Strydom, A. 1995. Interaction between a plant-

derived smoke extract, light and phytohormones on the germination of light-

sensitive lettuce seeds. Plant Growth Regulation, 17(3): 213-8.

44. Thompson, R.C. and Kosar, W.F. 1939. Stimulation of germination of dormant

lettuce seed by sulphur compounds. Plant Physiol. 14: 567-73.

45. Thompson, R.C., Whitaker, T.W. and Kosar, W.F. 1941. Interspecific genetic

relationships in Lactuca. Agr. Res. Jour. 63: 91-107.

46. Toyomasu, T., Yamane, H., Murofushi, N. and Inoue, Y. 1994. Effects of

exogenously applied gibberellin and red light on the endogenous levels of

abscisic acid in photoblastic lettuce seeds. Plant and Cell Physiology,

35(1): 127-9.

47. USA Department of Agriculture. Agriculture Handbook No. 221.

48. Wang, J.K. and Kratky, B.A. 1976. Seedling transplant and its effects on

mechanized greenhouse lettuce production. Transactions of the ASAE,

19(4): 661-4.

49. Watt, B.K. and Merrill, A.L. 1963. Composition of Foods:Raw, Processed,

Prepared. Agriculture Handbook No. 8. USDA, Washington.

50. Weges, R., Koot-Gronsveld, E. and Karssen, C.M. 1991. Priming relieves

dormancy in lettuce seeds independently of changes in osmotic constituents.

Physiol. Plantarum, 81(4): 527-33.

387

51. Whitaker, T.W. and Thompson, R.C. 1941. Cytological studies in Lactuca. Torrey

Bot. Club Bul., 68: 388-94.

52. Whitaker, T.W., Ryder, E.J., Rubatsky, V.E. and Vail, P.V. 1974. Lettuce

production in the United Stateds. US Department of Agriculture. Agricultural

Research Service. Agriculture Handbook No 221, 43pp.

53. Wittwer, S.H. and Honma, S. 1979. Greenhouse Lettuce. In: Greenhouse

Tomatoes, Lettuce and Cucumbers, Michigan State University Press, East

Lansing, pp. 173-204.

54. Woodhouse, J.M. and Johnson, M.S. 1991. The effect of gel-forming polymers

on seed germination and establishment. Journal of Arid Environments,

20(3): 375-80.

55. Wurr, D.C.E., Fellows, J.R., Hiron, R.W.P., Antill, D.N. and Hand, D.J. 1992. The

development and evaluation of techniques to predict when to harvest iceberg

lettuce heads. J. Hort. Sci., 67(3): 385-93.

56. Zink, F.W. and Yamaguchi, M. 1962. Studies on growth rate and nutrient

absorption of head lettuce. Hilgardia, 32: 471-500.

57. Zink, F.W. and Duffus, J.E. 1969. Relationship of turnip mosaic virus susceptibility

and downy mildew (Bremia lactucae) resistance in lettuce. Amer. Soc. Hort.

Sci. Jour., 95: 420-22.