Εξερευνήστετο τοπίο ,

τα πετρώματα και τη φύση

της Νισύρου .Γνωρίστε

την ιστορία καιτον πολιτισμό της .

ΝΙΣΥΡΟΣ

ΕΡΓΟ:ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΓΕΩΤΟΠΩΝ-ΓΕΩΠΑΡΚΩΝ,

ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΕΙΦΟΡΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

Η Νίσυρος, ένα από τα νησιά του Ν. Αιγαίου, είναι ουσιαστικά ένας κώνος που υψώνεται σχεδόν 700 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας, δηλώνoντας την ταυτότητά της: το νεότερο μεγά-λο ενεργό ηφαίστειο του Αιγαίου. Το «ηφαίστειο» δεν είναι μόνο ο δημοφιλής κρατήρας του Στέφανου, που δεσπόζει στο κέντρο του νησιού. Ολόκληρη η Νίσυρος είναι ένα ηφαι-στειακό οικοδόμημα. Κάθε πέτρα στο νησί οφείλει τη γέννησή της στην ηφαιστειακή δράση, καθένα από τα εκατοντάδες στρώματα των πε-τρωμάτων που σχηματίζουν το νησί αποτέθηκε από κάποια ηφαιστειακή έκρηξη. Η ποικιλία της σύστασης και των μορφών των πετρωμάτων, οι εκτεταμένες και εύκολα προσβάσιμες

φυσικές τομές και το θαυμάσιο κλίμα καθιστούν τη Νίσυρο ένα υπαίθριο γεωλογικό μουσείο. Επιπλέον, είναι το μοναδικό ενεργό ηφαίστειο του Αιγαίου με τόσο πλούσια χλωρίδα και πανίδα. Τα κρυστάλλινα νερά επι-τρέπουν τη θέαση ενός πανέμορφου βυθού, τονίζοντας τη συνέχεια της ισορροπίας μεταξύ θαλάσσιου και χερσαίου χώρου. Με συνεχή κατοί-κηση από την προϊστορική εποχή, η Νίσυρος φιλοξενεί πλήθος μνημείων πολιτισμού. Πρόκειται για έναν πα-ράδεισο για τους γεωλόγους, αλλά και για κάθε επισκέπτη που σέβεται και αγαπά τη φύση και προσπαθεί να διδαχθεί από την αιώνια σοφία της δράσης της για τη δική του απειροε-λάχιστη στιγμή ύπαρξης.

ΓΝΩΡΙΜIΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧH

Η σειρά «Γεωδιαδρομές στην Ελλάδα» είναι πιλοτική έκδοση του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Με-ταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) με τη χρηματοδότηση του Γ΄ ΚΠΣ για το έργο: «Ανάδειξη γεωτόπων-γεωπάρκων, συμβολή στην αειφόρο ανάπτυξη» και το υποέργο: «Δημιουργία υλικού προβολής, διάδοσης, ευαισθητοποίησης για τους γεώτοπους και τα γεωπάρκα», ενώ η αποτύπωση των γεω-διαδρομών έγινε στο πλαίσιο του υποέργου «Μελέτες-σχεδιασμός γεωδιαδρομών για δυνητικά γεωπάρκα» του ίδιου έργου, κατά το έτος 2008. Για το σχεδιασμό της σειράς «Γεωδιαδρομές» ελήφθησαν υπόψη η σειρά Landscapes from stone, από κοινού έκδοση της Γεωλογικής Υπηρεσίας της Βόρειας Ιρλανδίας και της Γεωλογικής Υπηρεσίας της Ιρλανδίας, τα φυλλάδια για το γεωπάρκο του νησιού RAB από την ProGEO Croatia, καθώς και διάφορα άλλα σχετικά έντυπα.

ΕΡΕΥΝΑ ΥΠΑΙΘΡΟΥ, ΚΕΙΜΕΝΑ, ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ: Γιώργης Βουγιουκαλάκης, ΙΓΜΕ, gvoug@igme.grΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΕΡΓΟΥ, ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ, ΣΧΕΔΙΑΣΗ: Ειρ. Θεοδοσίου, ΙΓΜΕ, ren@igme.grΔιεύθυνση Γεωλογίας και Γεωλογικών Χαρτογραφήσεων (ΔΓΓΧ), dggx@igme.grΔιευθυντής ΔΓΓΧ: Π. Τσόμπος ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ, ΣΧΕΔΙΑΣΗ, ΠΑΡΑΓΩΓΗ: Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο, www.kaleidoscope.gr ISBN 978-960-87453-5-3 © Copyright ΙΓΜΕ, Γεωδιαδρομές 2009

ΠΩΣ ΝΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΕΙΤΕ ΤΙΣ ΚΑΡΤΕΛΕΣΤο πακέτο περιέχει 12 καρτέλες: οι 5 πρώτες περιέχουν γενικές πληροφο-ρίες για τη γεωλογία, τα πετρώματα, τη φύση και τον πολιτισμό της Νισύρου. Οι επόμενες 7 περιγράφουν σύντομα τις 10 πιο ενδιαφέρουσες διαδρομές, με κύριο γνώμονα τη γεωλογία του χώ-ρου. Οι χάρτες που εμφανίζονται στις καρτέλες είναι ενδεικτικοί, με αδρές πληροφορίες. Δίπλα στις διαδρομές, υπάρχουν γράμματα και αριθμοί. Στο κείμενο σχολιασμού, τα γράμματα αντιστοιχούν στην περιγραφή της διαδρομής, ενώ οι αριθμοί στην πε-ριγραφή των θέσεων ιδιαίτερου εν-διαφέροντος. Για ασφαλή περιήγηση

είναι απαραίτητο να έχετε χάρτη σε κλίμακα 1:25.000 της περιοχής, με τις σχετικές διαδρομές (μπορείτε να τον προμηθευτείτε από το δικτυακό τόπο www.nisyrosvolcano.com, όπου διατίθενται και οι διαδρομές σε ψη-φιακή μορφή για δορυφορική πυξίδα. Καλό είναι να έχετε και τον αντίστοιχο γεωλογικό χάρτη. Προτού ξεκινήσετε μια διαδρομή, διαβάστε προσεκτικά τη σχετική καρτέλα. Μερικά από τα τμήματα των διαδρομών που προ-τείνονται, κινούνται σε μη δημόσιους χώρους. Παντού απαιτείται ο σεβα-σμός του χώρου και η ενημέρωση του ιδιοκτήτη, αν βρίσκεται εκεί.

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΓΕΩΛΟΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΛΟΓΙΚΩΝ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΕΩΝΣπύρου Λούη 1, Ολυμπιακό Χωριό, Γ΄ Είσοδος, 136 77 Αχαρναί, Αττική • Τηλ.: 210 2413175 • FAX: 210 2413448 • www.igme.gr

Γ΄ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ (2000-2006)ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣΥΓΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΟΥΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ (ΕΤΠΑ)ΔΡΑΣΗ 7.3.1/ΠΡΑΞΗ 7.3.1.3 ΙΙ

21. Καλδέρα-Λακκί • • • 2. Διαβάτης-Νύφιος3. Άργος • • • 4. Χοχλάκοι-Κανόνι 5. Νικιά-Φυλάκιο-Παρλέτια • • • 6. Νικιά-Αυλάκι7. Κάτερος • • • 8. Πάλοι-Λιες 9. Ευαγγελίστρα-Εμπορειό • • • 10. Περίπλους*

ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΜΕ ΤΙΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ

Οι διαδρομές που προτείνονται και περιγράφονται εδώ δεν πρέπει να θεωρηθούν ως οι ομορφότερες του νησιού. Είναι δύσκολο να επιλέξεις με αυτό το κριτήριο τη μια από την άλλη περιοχή, σε ένα χώρο που αξίζει να τον επισκεφθείς βήμα προς βήμα. Η επιλογή έγινε με βάση την αντιπροσωπευτικότητα των γεωλογι-κών σχηματισμών, τις καλές εμφανί-σεις των πετρωμάτων, καθώς και τη δυνατότητα πρόσβασης από έναν περιπατητή που βρίσκεται σε ικανο-ποιητική φυσική κατάσταση. Θεωρεί-ται βέβαια δεδομένο ότι ο επισκέ-πτης κινείται πεζός, αν και πολλές διαδρομές μπορούν να γίνουν άνετα με ποδήλατο βουνού ή μοτοσυκλέτα. Η σχέση όμως του περιπατητή με τη φύση είναι μοναδική, τόσο για την παρατήρηση του τοπίου και των πε-τρωμάτων, όσο και για την απόλαυση των ήχων, των αρωμάτων και των εικόνων της χέρσου και της θάλασ-σας, των φυτών και των ζώων. Στον αναγκαίο εξοπλισμό για μια ασφαλή περιήγηση περιλαμβάνονται κατάλλη-λα παπούτσια (ελαφριά περιπατητικά άρβυλα), καπέλο και γυαλιά ηλίου – γιατί εδώ ο ήλιος δεν αστειεύεται. Αναγκαίο επίσης είναι το νερό σε

αρκετή ποσότητα (πάνω από ένα λίτρο ανά άτομο) και ελαφριά τροφή (φρούτα, ξηροί καρποί, παξιμάδι και τυρί). Ένα μικρό φαρμακείο πρέπει πάντα να βρίσκεται στο σακίδιο ενός από τη συντροφιά.Η άνοιξη (Απρίλιος-Ιούνιος) και το φθινόπωρο (Σεπτέμβριος-Οκτώβρι-ος) είναι οι καλύτερες εποχές για περιπάτους. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι υπόλοιπες εποχές δεν ενδείκνυ-νται. Το καλοκαίρι η ζέστη δεν είναι σοβαρό πρόβλημα, γιατί το αεράκι σπάνια σταματά να φυσά εδώ. Αλλά και ο χειμώνας δεν προκαλεί σο-βαρά προβλήματα, καθώς ο μόνος μήνας που βρέχει αρκετά είναι ο Δεκέμβριος, ενώ η μέση ημερήσια θερμοκρασία σπάνια πέφτει κάτω από τους 10° C ακόμη και τον πιο κρύο μήνα, τον Φεβρουάριο.

* Περιπλέοντας τη Νίσυρο, προσεγ-γίζουμε αρκετές θέσεις τις οποίες θα συναντήσουμε και κατά τη διάρκεια των γεωδιαδρομών στη στεριά. Π.χ., η θέση 1 του Περίπλου αντιστοιχεί με τη θέση 1 της 4ης διαδρομής, οπότε στην καρτέλα του Περίπλου σημειώνε-ται ως (1)/4(1) Κ.Ο.Κ.

ΟΔΗΓΟΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ ΕΚΔΡΟΜΕΑ

ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΟι προτεινόμενες διαδρομές γίνονται με την ευθύνη όποιου επιθυμεί να τις πραγματοποιήσει. Για οποιοδήποτε συμβάν το ΙΓΜΕ δεν φέρει καμία ευθύνη.

Για πληροφορίες, εκδόσεις, μελέτες ή χάρτες σχετικά με τη γεωλογία της Ελλάδας και των επιμέρους περιοχών, επικοινωνήστε με τοΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΓΕΩΛΟΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ.

Φύλλο Αξιολόγησης αυτής της έκδοσης θα βρείτε στο http://www.igme.gr Η γνώμη σας θα μας βοηθήσει για τη βελτίωσή της.

Όταν περιδιαβαίνουμε σε μια περιοχή, καλό είναι να θυμόμαστε ότι είμαστε σε δημόσιο ή προστατευμένο χώρο ή σε ιδιωτική περιοχή. Το περιβάλλον χρει-άζεται φροντίδα και προσοχή, για να μπορεί να μας παρέχει γνώση, ευεξία, ευχαρίστηση και αναψυχή. Ακολουθούμε, λοιπόν, μερικούς βασικούς κανόνες.

Σε περίπτωση ατυχήματος ειδοποιούμε αμέσως το 166.

Χρησιμοποιούμε το γεωλογικό σφυρί με σύνεση.

Δεν αφήνουμεσκουπίδια.

Δεν καταστρέφουμεφράχτες ή τοίχους.

Προσέχουμετη χρήση φωτιάς!Αν αντιληφθούμε

κάποια εστία φωτιάς, καλούμε αμέσως το 199.

Αυτοκίνητο σε καλή κατάσταση, προτιμότερο τύπου τζιπ.

Παρκάρουμε προσεκτικά,ώστε να μην εμπoδίζονται

είσοδοι και έξοδοι.

Αποφεύγουμε την άσκοπη συλλογή απολιθωμάτων

ή ορυκτών· έχουν μεγαλύτερηαξία στο φυσικό τους χώρο.

Ντύσιμο ανάλογο με την εποχή του έτους. Υποδήματα

πεζοπορίας (προτιμότερο ψηλά μποτάκια).

3ΓενικάΠέντε εκατομμύρια έτη πριν από τη σημερινή εποχή, η Αιγηίδα γη, δηλαδή μια χέρσα αλπική οροσειρά που καταλάμβανε το χώρο του σημερινού Αιγαίου, άρχισε να κατακερματίζεται και να βυθίζεται στα νερά της θάλασσας. Η πίεση της τεκτονικής πλάκας της Τουρκίας –που ολισθαίνει κατά μήκος του ρήγματος της βόρειας Ανατολίας– και τα ανοδικά θερμά ρεύματα που προκαλούνται από την υποβυθιζόμενη αφρικανική λιθόσφαιρα λεπταίνουν και βυθίζουν μεγάλα τμήματα του ηπειρωτικού φλοιού του Αιγαίου. Την ίδια εποχή στρατεύονται στον αγώνα της ξηράς εναντίον της θάλασσας τα ηφαίστεια. Το μάγμα που γεννιέται κάτω από το νότιο Αιγαίο, λόγω της υποβύθισης της αφρικανικής λιθόσφαιρας, βρίσκει διεξόδους στον κόλπο του Σαρωνικού –όπου δημιουργεί το μεγαλύτερο μέρος της Αίγινας και τη χερσόνησο των Μεθάνων–, στο κεντρικό Αιγαίο –όπου δημιουργεί τα νησιωτικά συμπλέγματα της Μήλου και της Σαντορίνης– και, τέλος, στο ανατολικό Αιγαίο, όπου δημιουργεί τη Νίσυρο με τις πέριξ αυτής νησίδες και μέρος της δυτικής Κω.

Στο ανατολικό άκρο του ηφαιστει-ακού τόξου, η ηφαιστειακή δράση

άρχισε πριν από 3,4 εκατομμύρια χρόνια να προσθέτει νέα ηφαιστεια-κή γη στη νότια Κω και να δημιουρ-γεί μικρά νησάκια νότιά της, όπως την Πυργούσα και την Παχιά. Μια τεράστια έκρηξη κλείνει την ηφαι-στειότητα στην Κω, πριν από 161.000 χρόνια. Είναι η μεγαλύτερη έκρηξη που έγινε στην ανατολική Μεσόγειο. Τίναξε στον αέρα εκατοντάδες δισεκατομμύρια τόνους πέτρωμα, που απλώθηκε σαν ηφαιστειακή τέφρα σε ολόκληρη την περιοχή και σήμερα καλύπτει τη μισή Κω, ενώ τη βρίσκουμε στην Κάλυμνο, την Τήλο και στα εγγύς παράλια της Μικράς Ασίας. Μετά από αυτό το γεγονός οι εκρήξεις συνεχίζονται νοτιότερα και οικοδομούν τη Νίσυρο, τη Στρογγυλή και το Γυαλί. Η Νίσυρος είναι το νεότερο από τα μεγάλα ενεργά ηφαίστεια της Ελλάδας. Τα παλαιότερα πετρώματα που εμφανίζονται εδώ έχουν ηλικία λίγο μικρότερη των 160.000 χρόνων, ενώ τα νεότερα αγγίζουν τα όρια της προϊστορίας, πριν από περίπου 20.000 χρόνια.Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς άρχισαν να οικοδομούνται τα υπο-θαλάσσια θεμέλια της Νισύρου. Σίγουρα χρειάστηκαν μερικές δεκά-δες χιλιάδες χρόνια υποθαλάσσιας ηφαιστειακής δράσης ώσπου η πρώ-τη κορυφή του νησιού να αναδυθεί

ΤΟ ΑΕΙΚΙΝΗΤΟ ΑΙΓΑΙΟ, Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΕΝΕΡΓΩΝ ΗΦΑΙΣΤΕΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΝΙΣΥΡΟΥ

Τομή της λιθόσφαιρας του Αιγαίου και τα ενεργά ηφαίστειά του

από τα νερά του Αιγαίου, πριν από περίπου 150.000 χρόνια.Το ηφαίστειο, αφού αναδύεται από τη θάλασσα, αρχίζει να οικοδομεί ένα χερσαίο κώνο. Στα επόμενα 100.000 χρόνια οικοδομείται από τη διαδοχή στρωμάτων τέφρας και λάβας ένας μεγάλος ηφαιστειακός κώνος πάνω από τη στάθμη της θάλασσας. Η διάμετρός του υπο-λογίζεται σε 7 περίπου χλμ. και το μέγιστο ύψος του σε 700 μ.Η πρώτη μεγάλη καταστροφική έκρηξη εκδηλώνεται στο νησί πριν από περίπου 50.000 χρόνια. Μέσα σε λίγα εικοσιτετράωρα, δισεκατομ-μύρια τόνοι λιωμένο πέτρωμα εκτο-ξεύονται στην ατμόσφαιρα παράγο-ντας τεράστιο όγκο ελαφρόπετρας και στάχτης. Η κορυφή του ηφαιστείου κατακρημνίζεται στο κενό που έχει δημιουργηθεί κά-τω από το νησί λόγω της εκτόξευ-σης του μάγματος και δημιουργείται η πρώτη καλδέρα της Νισύρου. Μετά από την έκρηξη, το παχύρ-ρευστο λιωμένο πέτρωμα οικοδομεί μεγάλους θόλους λάβας κοντά στα ανατολικά χείλη της πρώτης καλδέ-ρας και καλύπτει τις νοτιοανατολικές πλαγιές του ηφαιστείου με πολύ παχιά ρεύματα λάβας, αυτά όπου σήμερα πάνω τους βρίσκονται χτι-σμένα τα Νικιά.Η περίοδος ηρεμίας που ακολουθεί δια-κόπτεται από τη δεύτερη καταστροφική έκρηξη της Νισύρου, πριν από περίπου 45.000 χρό-νια, η οποία προσθέτει νέα στρώματα ελαφρόπετρας στο νησί και δημιουργεί τη σημερινή καλδέρα της Νισύρου. Το μάγμα, μετά τη με-γάλη έκρηξη, αναβλύζει

ήρεμα για αρκετές χιλιάδες χρόνια, δημιουργώντας τους «μετακαλδε-ρικούς θόλους», τους ψηλούς λό-φους που πληρούν τα 2/3 περίπου της καλδέρας, καθώς και το θόλο του Καραβιώτη, έξω από την καλ-δέρα. Έτσι η Νίσυρος παίρνει τη σημερινή μορφή της.Καμιά από τις επόμενες εκρήξεις του ηφαιστείου, που καταγράφονται στις ιστορικές πηγές, δεν παράγει λιωμένο πέτρωμα. Όλες είναι υδρο-θερμικές εκρήξεις και οφείλονται στην ύπαρξη υπέρθερμου ατμού στο υπέδαφος του νησιού. Το θαλασσινό νερό και το νερό της βροχής κατεισδύουν στα πετρώμα-τα του νησιού, συγκεντρώνονται σε βαθείς ορίζοντες και θερμαίνονται από το μάγμα. Το νερό εκεί μετα-τρέπεται σε υπέρθερμο ατμό, ασκεί φοβερές πιέσεις που, όταν ξεπερά-σουν το βάρος και τη συνεκτικότητα των υπερκείμενων πετρωμάτων, τα τινάζει στον αέρα προκαλώντας μια υδροθερμική έκρηξη. Τέτοιες ήταν όλες οι εκρήξεις που έχουν καταγραφεί στη Νίσυρο κατά τους ιστορικούς χρόνους. Στο νότιο τμήμα του πυθμένα της καλδέρας υπάρχουν ίχνη από 20 τέτοιους κρατήρες. Οι 10 είναι καλά διατηρη-μένοι και ο καθένας έχει τη δική του ονομασία.

Σχηματική αναπαράσταση του ηφαιστείου της Νισύρου

4

ΜυθολογίαΑκόμα και σήμερα, δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια πότε άρχισε για πρώτη φορά να αναβλύζει το λιωμένο πέ-τρωμα στην περιοχή της Νισύρου. Οι αρχαίοι Έλληνες όμως είχαν σαφή άποψη τόσο για το χρόνο όσο και για τον τρόπο δημιουργίας του νησιού: «Ο Πολυβώτης, κυνηγημένος μεσοπέ-λαγα από τον Ποσειδώνα, φτάνει στην Κω. Αλλά και εκεί ο Ποσειδώνας αρπά-ζει ένα κομμάτι από το νησί και το ρίχνει επάνω του. Είναι το νησάκι που ονομάζεται Νίσυρος».Ένας θαυμάσιος μύθος, που αποκα-λύπτει ότι οι πρόγονοί μας γνώριζαν πως η Νίσυρος είναι ένα ηφαίστειο και ότι τα πετρώματά της είναι παρόμοια με αυτά της νοτιοδυτι-κής Κω. Γνώριζαν ή διαισθάνονταν, επίσης, ότι οι συχνοί τοπικοί σεισμοί είναι συνυφασμένοι με το μηχανισμό γένεσης του νησιού. Η εγκλωβισμέ-νη ενέργεια του λιωμένου πετρώμα-τος και του υπέρθερμου ατμού κάτω από τη Νίσυρο μετασωματώνεται στο Γίγαντα Πολυβώτη, που στενάζει και τραντάζεται φυλακισμένος στα σπλάχνα της.

Ιστορία και πολιτισμόςΗ Νίσυρος έχει μακραίωνη ιστορία. Στο νησί έχουν καταγραφεί ίχνη νεολιθικής κατοίκησης από την 5η χιλιετία π.Χ., και η ζωή φαίνεται να συνεχίζεται χωρίς διακοπή από τότε έως σήμερα. Ιδιαίτερη άνθηση γνωρίζει το νησί τον 4ο π.Χ. αιώνα και τον 12ο-13ο αιώνα μ.Χ. Στο τέ-λος του 19ου αιώνα αριθμεί περίπου 5.000 κατοίκους. Από τότε αρχίζει η καθοδική πορεία. Η αγροτική πα-ραγωγή, η αλιεία και η κτηνοτροφική δραστηριότητα δεν επαρκούν πλέον.

Έτσι, οι κάτοικοι στρέφονται προς τη μετανάστευση. Τα παλαιότερα ευρήματα ανθρώπι-νης παρουσίας στον ευρύτερο χώρο είναι της νεολιθικής περιόδου, με υπολείμματα κατοίκησης στη νησίδα Γυαλί και σε ορισμένες θέσεις κυρί-ως στη βορειοδυτική Νίσυρο. Για τη μινωική και μυκηναϊκή παρουσία υπάρχουν αμυδρά ίχνη, με κερατό-σχημα λαξεύματα, θραύσματα αγ-γείων και «κυκλώπεια» τείχη αυτών των πολιτισμών. Η προκλασική και κλασική περίοδος (10ος-4ος αι. π.Χ.) αντιπροσωπεύονται κυρίως με το περίφημο Παλαιόκαστρο, πλήθος γλυπτών και σπαραγμάτων αρχαίων ναών, και την κατοίκηση στην περιοχή του Άργους. Από την ελληνιστική περίοδο διασώζονται ορισμένες επεκτάσεις και προσθέ-σεις σε κλασικά κτίσματα, καθώς και πλήθος «φρυκτωρίες» (πύργοι-φυλάκια), τόσο στη Νίσυρο όσο και στη νησίδα Πυργούσα, που οφείλει την ονομασία της σε αυτές.Η ρωμαϊκή περίοδος άφησε γλυ-πτά και υπολείμματα λουτρών και δεξαμενών, λείψανα των οποίων σώζονται σήμερα έξω από τους

Η μάχη του Ποσειδώναμε τον Γίγαντα Πολυβώτη

Ασημένια δραχμή της Νισύρου

Κέρατα καθοσιώσεως στο μινωικό ιερό κορυφής του Νύφιου

Πάλους. Κατά τους πρώιμους βυζα-ντινούς χρόνους χτίζονται πλήθος μεγάλες και μικρές εκκλησίες, τα ερείπια ορισμένων από τις οποίες διασώζονται. Από τον 11ο ως το 15ο αιώνα κυριαρχούν οι Λατίνοι – αρχι-κά οι Βενετοί και αργότερα οι Ιωαν-νίτες ιππότες, που οικοδομούν το ομώνυμο Κάστρο στο Μαντράκι και πλήθος άλλων οχυρωματικών έργων.Μετά την άλωση της Κωνσταντινού-πολης, η Νίσυρος είναι έρμαιο των επιδρομών πειρατών και Τούρκων.

Κατά το τέλος του 15ου αιώνα ερημώνει ολοκληρωτικά και το 1522 υποτάσσεται στους Οθωμανούς, που την κατέχουν ως το 1912, οπότε περνά στην ιταλική κατοχή. Το ειδι-κό καθεστώς που παραχωρείται από τους Οθωμανούς στα Δωδεκάνησα, με ισχυρή και δραστήρια τοπική αυτοδιοίκηση, επιτρέπει στη Νίσυρο να αναπτυχθεί σημαντικά αυτή την περίοδο. Πλήθος εκκλησιών αυτής της περιόδου μαρτυρούν σχετική ευμάρεια και έντονη κοινωνική ζωή.

Το Παλαιόκαστρο.

Χλωρίδα και πανίδαΗ Νίσυρος βρίσκεται πάνω στον ανατολικό μεταναστευτικό διάδρο-μο για τα ασιατικά είδη πτηνών, το σημαντικότερο δρόμο στην πορεία τους προς την Ελλάδα και τη Μικρά Ασία. Λόγω του εύφορου ηφαιστει-ακού εδάφους της, η χλωρίδα είναι πολύ ανεπτυγμένη.Η καταγεγραμμένη παρουσία 450 ειδών χλωρίδας, 85 ειδών ορνιθο-πανίδας, 7 ειδών ερπετών, καθώς και η παρουσία της φώκιας Monachus-monachus στις ακτές αναδεικνύουν τη Νίσυρο σε έναν τόπο άξιο ιδιαί-τερης προστασίας και μελέτης. Η πυκνή θαμνώδης βλάστηση είναι ένα ευχάριστο εμπόδιο που θα συναντήσει ο περιπατητής εκτός των μονοπατιών. Λόγω των πολλών δέντρων, η Νίσυρος μπορεί να χα-ρακτηριστεί σαν το μοναδικό «πρά-σινο» ενεργό ηφαίστειο του Αιγαίου. Αντίστοιχου εύρους και ποικιλότη-τας με τη χλωρίδα είναι και η πανίδα που φιλοξενείται στο νησί. Επιπλέον, υπάρχουν πολλά ζώα ελεύθερης βοσκής, όπως κατσίκια, γουρούνια και αγελάδες.

Χλωρίδα και πανίδα της Νισύρου >

5Τα ηφαίστεια είναι χερσαία ή υπο-θαλάσσια φυσικά οικοδομήματα, συνήθως λόφοι ή βουνά. Δημιουρ-γούνται εκεί όπου το μάγμα, τηγμένο πέτρωμα που βρίσκεται βαθιά στη γη, καταφέρνει να βρει διέξοδο προς την επιφάνεια. Εξερχόμενο το μάγμα στην επιφάνεια ψύχεται και στερεοποιείται σε λάβα. Η γένεση και η άνοδος του μάγ-ματος προς την επιφάνεια της γης ευνοείται σε περιοχές τεκτονικά διαταραγμένες. Από το μαγματικό θάλαμο, φθάνει στην επιφάνεια μέσω των ηφαιστειακών αγωγών ή των φλεβών τροφοδοσίας και καταλήγει στον ηφαιστειακό πόρο, συνήθως μια χοανοειδή κοιλότητα, τον κρατήρα. Στα διαστήματα μετα-ξύ των ηφαιστειακών εκρήξεων, το μόνο στοιχείο δραστηριότητας του ηφαιστείου είναι η εκπομπή ατμίδων, δηλαδή θερμών αερίων και ατμών από κοιλότητες του εδάφους. Η ηφαιστειακή δράση κυμαίνεται μεταξύ δύο ακραίων τύπων: στον έναν τύπο, το φτωχό σε αέρια μάγ-μα φθάνει στην επιφάνεια ήρεμα και εκχύνεται από τον ηφαιστειακό πόρο δημιουργώντας ρεύματα λάβας, όταν είναι λεπτόρρευστο, ή θόλους λάβας, όταν είναι παχύρρευστο. Στον

άλλο τύπο, το πλούσιο σε αέρια μάγμα τροφοδοτεί εκρήξεις. Τότε η λάβα εκτινάσσεται κατακερματι-σμένη από τον ηφαιστειακό πόρο, ως τέφρα. Η τέφρα ονομάζεται και πυροκλαστικό υλικό, ενώ το πιο λε-πτόκοκκο κλάσμα της ονομάζεται ηφαιστειακή σποδός ή στάχτη.Ορισμένα ηφαίστεια είναι ενεργά για μεγάλα χρονικά διαστήματα, όπως το ηφαίστειο Στρόμπολι, στα νησιά του Αιόλου, σε δράση τα τελευταία 3-4.000 χρόνια. Τα περισσότερα όμως ηφαίστεια παρουσιάζουν μικρής διάρκειας επεισόδια, που διαρκούν από λίγες ημέρες έως λίγα χρόνια και μετά αδρανούν για δεκά-δες, εκατοντάδες ή χιλιάδες χρόνια. Το εν υπνώσει ή κοιμώμενο ηφαί-στειο μπορεί να είναι τελείως ήσυχο ή μπορεί να εκπέμπει αέρια και ατμούς που προδίδουν την ενεργή κατάστασή του. Σήμερα θεωρούνται ενεργά τα ηφαί-στεια που έδρασαν τα τελευταία 10.000 χρόνια και βρίσκονται σε τεκτονικά ενεργές περιοχές.

Τα πετρώματα της ΝισύρουΗ Νίσυρος αποτελείται αποκλειστι-κά από ηφαιστειακά πετρώματα. Το αρχικό μάγμα που τροφοδοτεί την

ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ, ΛΑΒΑ ΚΑΙ ΤΕΦΡΑ

ηφαιστειακή δράση είναι ασβεσταλ-καλικός βασάλτης : ένα ρευστό που αποτελείται από οξείδια του πυριτίου, του αργιλίου, του μαγνησί-ου, του σιδήρου, του ασβεστίου, του νατρίου, του τιτανίου και του καλίου. Όταν αυτό το μάγμα εξέλθει στην επιφάνεια δίνει τις βασαλτικές λά-βες (SiO

2 < 56% κ.β.). Αν παραμείνει

μεγάλο διάστημα αποθηκευμένο στο φλοιό, διαφοροποιείται με το χρόνο και, σταδιακά, ο βασάλτης γίνεται ανδεσίτης (SiO

2 56-63%),

δακίτης (SiO2 63-70%) και τέλος

ρυόλιθος (SiO2 > 70%). Οι ορυκτοί

κρύσταλλοι που βρίσκονται στα πετρώματα της Νισύρου είναι:• Άστριοι, λευκοί διαυγείς κρύ-σταλλοι.• Πυρόξενοι, σκούροι πράσινοι έως μαύροι κρύσταλλοι.• Κεροστίλβες, σκούροι πράσινοι έως φαιοί κρύσταλλοι.• Ολιβίνες, μελί έως φαιοπράσινοι διαυγείς κρύσταλλοι.

Τα αέρια επίσης παίζουν καθορι-στικό ρόλο στην τελική μορφή των ηφαιστειακών πετρωμάτων. Ένα ρευστό βασαλτικό ή ανδεσιτικό μάγμα που περιέχει πολλά αέρια δίνει πετρώματα με σπογγώδη υφή και χαρακτηριστικό μαύρο ή σκούρο κόκκινο χρώμα, που τα ονομάζουμε σκουριές. Ένα παχύρρευστο δα-κιτικό ή ρυολιθικό μάγμα πλούσιο σε αέρια παράγει την ελαφρόπετρα (κίσηρη), λευκό πέτρωμα που απο-τελείται από «φυσημένο» γυαλί με λίγους κρυστάλλους. Πολύ συχνά συναντώνται στους δακίτες και τους ρυόλιθους εγκλείσματα ανδεσίτη: πρόκειται για νέο βασαλτικό μάγμα που εισέρχεται στο μαγματικό θά-λαμο και αναμειγνύεται με το όξινο μάγμα που βρίσκεται εκεί.Μια ειδική ομάδα πετρωμάτων στη

Νίσυρο είναι τα εξαλλοιωμένα πετρώματα. Βρίσκονται κυρίως στην περιοχή του Ραμού, καθώς εδώ συγκεντρώνεται η εντονότερη υδροθερμική δραστηριότητα, η οποία είναι υπεύθυνη για τη δημι-ουργία τους. Τέλος, ένα ιδιαίτερο και αρκετά σπάνιο πέτρωμα, το οποίο οι γεωλόγοι αποκαλούν σκαρν, απα-ντάται μεταξύ των θραυσμάτων που εκτίναξαν από τα βάθη οι μεγάλες εκρήξεις. Το χρώμα του κυμαίνεται από ανοιχτό πράσινο έως λαδί σκούρο, ή από ροδοκόκκινο έως μαύρο, ανάλογα με τους κρυστάλ-λους που το αποτελούν (πυρόξενοι, ολιβίνες, επίδοτα, σπινέλιοι και γρανάτες). Το σκαρν δημιουργείται στη ζώνη επαφής, όταν το λιωμένο πέτρωμα διεισδύει σε ασβεστόλι-θους και μάρμαρα.

Τα πετρώματα της Νισύρου δίνουν στους κατοίκους της ένα θαυμάσιο υλικό για να οικοδομήσουν και να στηρίξουν την οικονομική τους δραστηριότητα. Το Παλαιόκαστρο κατασκευάστηκε αποκλειστικά από βασαλτικό ανδεσίτη, ένα από τα πιο σκληρά πετρώματα στον κόσμο. Η Νίσυρος είναι γνωστή από την αρχαιότητα για τις περίφημες μυ-λόπετρες και τους χειρόμυλους, που κατασκευάζονται κυρίως από βασάλτη και ανδεσίτη και εξάγονται στην ευρύτερη περιοχή. Η ελαφρόπετρα (κίσηρη) είναι το πέτρωμα που έχει υποστεί τη μεγα-λύτερη εκμετάλλευση στην περιοχή και στηρίζει σοβαρά την οικονομία του νησιού τις τελευταίες δεκαετίες. Το θειάφι, που φιλοξενείται στα εξαλλοιωμένα πετρώματα της περι-οχής του Ραμού (θειοχώματα), ιδι-αίτερα κοντά στους υδροθερμικούς κρατήρες, υπήρξε επίσης κατά δια-στήματα αντικείμενο εκμετάλλευσης.

Μυλόπετρα κλασικής περιόδου. Κρύσταλλοι θείου.

6Α. Η διαδρομή ξεκινά από τη δια-σταύρωση του αμαξιτού δρόμου που οδηγεί στα Νικιά με αυτόν που κατεβαίνει στο Λακκί. Στην αρχή της διαδρομής, από το βόρειο φρύδι της καλδέρας, έχουμε θαυμάσια θέα της μεγάλης εκρηξιγενούς χοάνης και των μετακαλδερικών θόλων (1). Στη συνέχεια μπορεί κανείς να παρατηρήσει, στις τομές του δρόμου που κινείται στα πρανή της καλδέρας, τους παλιούς σχηματισμούς της Νι-σύρου. Παρατηρήστε τα συμπαγή ή ελασματωμένα λόγω ροής ρεύματα λάβας και τα στρώματα τέφρας (2 ) με τα οποία εναλλάσσονται. Σε κάποια σημεία τα ρεύματα λάβας εισέρχονται στα ιζήματα μικρών λιμνών, τις οποίες φιλοξενούσαν οι κρατήρες της εποχής, και ανακατεύ-ονται χαρακτηριστικά με τα ιζήματα των λιμνών αυτών. Σε άλλα σημεία μπορείτε να δείτε μεγάλες ηφαιστει-ακές βολίδες (3) να τρυπούν και να παραμορφώνουν τα στρώματα της στάχτης, αφήνοντας εμφανή τα ίχνη της κατεύθυνσης της πτώσης τους, δίνοντάς μας έτσι πολύτιμες πληρο-φορίες για το πού βρισκόταν ο κρα-

τήρας, από τον οποίο εκτοξεύθηκαν.

Β. Στο δεύτερο τμήμα του δρό-μου που κατεβαίνει προς το Λακκί, εμφανίζονται δύο μεγάλες φλέβες τροφοδοσίας (4) των πρώτων δακιτικών λαβών της Νισύρου. Λίγο παρακάτω θα δείτε πάνω στα κορ-ρήματα που σκεπάζουν τα γκρεμνά της καλδέρας να έχει αποτεθεί η λεπτόκοκκη ελαφρόπετρα (κίση-ρη) (5) από την τελευταία μεγάλη έκρηξη του Γυαλιού.

Γ. Στο τρίτο, επίπεδο πια, τμήμα του δρόμου που κινείται στο Λακκί, συναντάτε αρχικά τις λάβες του Μποριάτικου (6), ενός από τους νεότερους μετακαλδερικούς θόλους της Νισύρου. Στη συνέχεια μπορείτε να παρατηρήσετε τα στρώματα των ρευμάτων τεμαχών και στάχτης που αποτίθενται από μερικές κα-ταρρεύσεις του θόλου Βιστερνιά (7) και, παρακάτω, τις ατμίδες στις ανατολικές πλαγιές του θόλου του Λόφου (8).

Δ. Αφού δροσιστείτε στο περίπτε-ρο του Λευτέρη, πάρτε το μονοπάτι για τον Στέφανο και κατεβείτε στον

1η ΔΙΑΔΡΟΜH Καλδέρα – Λακκί

Απόσταση: 6 χλμ. • Υψόμετρο: 90-320 μ. • Χρόνος: 3,5 ώρες

πυθμένα του. Θαυμάστε τα κρύ-σταλλα θείου που σχηματίζονται στις ατμίδες. Μην προσπαθήσετε να τα συλλέξετε: καταστρέφονται αμέσως και στερείτε από τους επό-μενους τη δυνατότητα να τα δουν. Αφουγκραστείτε τη βουή του γεω-θερμικού ρευστού καθώς ανεβαίνει στην επιφάνεια.

Προσοχή! Μην ακουμπήσετε στα πετρώματα και τα ρευστά ρουχι-σμό και σακίδια, γιατί καταστρέ-φονται πολύ γρήγορα.

Αν επισκεφθείτε τον κρατήρα κατά την περίοδο των βροχών, θα απο-λαύσετε το θέαμα της κοχλάζουσας λάσπης, καθώς το μεγαλύτερο μέρος του πυθμένα του Στέφανου μετα-τρέπεται σε λάσπη που βράζει.

Ε. Πάρτε στη συνέχεια το μονοπάτι για τους κρατήρες του Αλέξανδρου (9), του Πολυβώτη Μικρού (10) και Μεγάλου (11) και όλους τους άλλους που φιλοξενεί η περιοχή του Λόφου. Αξίζει τον κόπο η κάθοδος (με πολλή προσοχή και για ικανούς αναρριχητές) στον Μεγάλο Πολυβώ-τη, για να θαυμάσετε τα λεπτοστρω-μένα ιζήματα της λίμνης την οποία φιλοξενούσε πριν από τις εκρήξεις του 1871-73, καθώς και τις άπειρες ατμίδες του.

Προσοχή! Αν δεν φυσάει ικανοποι-ητικά, αποφύγετε να κατέβετε στον πυθμένα του Πολυβώτη. Η συσσώ-ρευση διοξειδίου του άνθρακα, που είναι βαρύτερο από τον αέρα, κάνει επικίνδυνη την παραμονή εδώ, αν δεν ανανεώνεται ικανοποιητικά ο αέρας.

Ίχνη πτώσης ηφαιστειακής βολίδας (θέση 3)

Ατμίδες στον κρατήρα Στέφανο

7Α. Είναι ίσως το πιο ενδιαφέρον μονοπάτι και αυτό που οδηγεί στην ψηλότερη κορυφή της Νισύρου (υψόμετρο 698 μ.). Ξεκινήστε πολύ πρωί και καλά προετοιμασμένοι για την ανάβαση. Μέχρι το μοναστήρι της Ευαγγελίστρας υπάρχει αμαξιτός δρόμος. Η ανάβαση ξεκινά από το μοναστήρι της Ευαγγελίστρας και ο χρόνος ως την κορυφή είναι περί-που μία ώρα κανονικό περπάτημα χωρίς στάσεις. Αρχικά, περπατάτε λίγα λεπτά στο μονοπάτι που κινεί-ται στα ΒΔ γκρεμνά της καλδέρας, όπου παρατηρείτε τα ανδεσιτικά ρεύματα λάβας και τις σκουριές των μέσων ανδεσιτικών λαβών (1). Μόλις φτάσετε στο σημείο όπου οι λάβες του θόλου του Προφήτη Ηλία (2) ακουμπούν την καλδέρα, στρίβετε αριστερά και ξεκινάτε την ανάβαση πάνω στους δακίτες της τελευταίας ηφαιστειακής έκρηξης του νησιού. Παρατηρήστε προσε-κτικά τα πετρώματα. Θα δείτε μέσα στους τεφρορόδινους δακίτες πολλά στρογγυλεμένα κομμάτια από ένα πιο σκούρο μοβ πέτρωμα. Πρόκειται για έναν ανδεσίτη που εισέβαλε στο μαγματικό θάλαμο του δακίτη και μαζί πήραν το δρόμο για την επι-φάνεια. Το μονοπάτι είναι βατό και ευδιάκριτο στο πρώτο μέρος του, ενώ χρειάζεται προσοχή για να μην το χάσετε μεταξύ των 450-500 μ.

Β. Εξήντα μέτρα χαμηλότερα από την κορυφή, αφού διασχίσετε το δά-σος από πουρνάρια που σκεπάζουν τη βορειοδυτική πλαγιά του θόλου, σε υψόμετρο 638 μ., σας περιμένει ο «κρεμαστός κήπος» του Διαβά-τη (3): μια όαση από ψηλά δέντρα –καρυδιές, συκιές, αχλαδιές κ.ά.– σε μια επίπεδη κυκλική έκταση που περικλείεται από ψηλό μαντρότοιχο. Η κυκλική αυτή δομή είναι ένας κρα-τήρας κατάρρευσης του θόλου του Προφήτη Ηλία, δομή συνηθισμένη σε θόλους που δημιουργούνται στην τελική φάση της έκρηξης, κατά την ψύξη του μάγματος. Στην είσοδο του Διαβάτη δεσπόζει ένα λευκό σπιτάκι, με χαραγμένη στη λάβα της στέρνας του τη χρονολογία 1749. Η εκκλησία που βρίσκεται πίσω από το σπιτάκι είναι της Παναγιάς της Διαβατιανής (Γαλακτοτροφούσα), με εντυπωσια-κές τοιχογραφίες πιθανώς του 17ου αιώνα. Απέναντι από την εκκλησία υπάρχουν μικρά κελιά σε κακή κατά-σταση, που φιλοξενούσαν παλαιότε-ρα τις καλόγριες του μοναστηριού.

Γ. Συνεχίστε το μονοπάτι ακολου-θώντας αριστερή πορεία ως την ανα-τολικότερη θέση, όπου θα θαυμάσε-τε ολόκληρη τη νοτιοδυτική Νίσυρο και ιδιαίτερα την καλδέρα και τους υδροθερμικούς κρατήρες (4).

Δ. Συνεχίστε προς τα δυτικά. Σε

2η ΔΙΑΔΡΟΜH Διαβάτης – Νύφιος

Απόσταση: 6,5 χλμ. • Υψόμετρο: 260-698 μ. • Χρόνος: 4 ώρες

λίγα λεπτά θα βρίσκεστε στην κο-ρυφή του Προφήτη Ηλία (5) με το ομώνυμο ξωκλήσι, 698 μ. πάνω από τη θάλασσα. Η θέα από εδώ είναι μοναδική προς τα δυτικά.

Ε. Όσοι αντέχουν το περπάτημα μπορούν να κινηθούν νότια του Προφήτη Ηλία και να θαυμάσουν στο διάσελο, πριν από την Τραπεζί-να, το εκκλησάκι του Αγίου Παντε-λεήμονα.

Ζ. Η επιστροφή προτείνεται μέσω του εντυπωσιακού οροπεδίου του Νύφιου. Στο πρώτο τμήμα του μονοπατιού θαυμάστε τις «ακί-δες» των λαβών του θόλου (6) στα αριστερά σας.

Η. Στο οροπέδιο του Νύφιου σώ-ζονται οι μόνες ενδείξεις για ιερό κορυφής των Μινωιτών, με κέρατα

καθοσιώσεως και υπολείμ-ματα κατοίκη-σης. Πιθανή ύπαρξη ιερού των Νυμφών (εξ ου και Νύφιος) σε λαξευμένο σπήλαιο, όπου βρίσκε-ται σήμερα εκκλησία του Αγίου

Ιωάννη του Καλυβίτη και

μοναστηριακό συγκρότημα με ενδι-αφέρουσες τοιχογραφίες, αφιερω-μένο στον Νυμφίο Χριστό.

Θ. Η επιστροφή από τον Νύφιο μπορεί να γίνει με 30 λεπτά κατη-φορικό μονοπάτι τόσο προς την Ευαγγελίστρα, όσο και προς το Λακκί. Στη διασταύρωση δεσπό-ζουν τα μέτωπα των ρευμάτων λάβας που τροφοδοτούνται από το θόλο του Μποριάτικου (7). Κατη-φορίζοντας, θα δείτε στα ριζά του βόρειου γκρεμνού της καλδέρας να υψώνεται ένας χαρακτηριστικός λαιμός ανδεσιτικής λάβας (8). Στην Ευαγγελίστρα κάντε μια στάση στο μοναστήρι, πιείτε λίγο δροσερό νερό από τη στέρνα της αυλής και χαρείτε το δροσερό αεράκι κάτω από τα κλαδιά της τεράστιας αγρα-μυθιάς.

Ο «κρεμαστός κήπος» του Διαβάτη (θέση 3)

Η θέα των υδροθερμικών κρατήρων από τον Προφήτη Ηλία (θέση 4)

8Α. Η διαδρομή ξεκινά με αυτοκί-νητο σε βατό χωματόδρομο, στις δυτικές πλαγιές της Νισύρου, στη συμβολή του θόλου του Καραβιώτη με αυτόν της Τραπεζίνας. Εδώ μπο-ρείτε να φτάσετε και με τα πόδια από το Μαντράκι. Το πρώτο σημείο για επίσκεψη είναι οι Σιώνες. Ένας μικρός ναός στα δυτικά πρανή της καλδέρας, αφιερωμένος στη γέννηση της Θεοτόκου, με πλούσια εικονογράφηση, όπως ανακαινίστηκε από τον ιερομόναχο Ιωνά το 1733.

Β. Αφήνετε το χωματόδρομο μετα-ξύ των θόλων Καραβιώτη και Τραπε-ζίνας και εισέρχεστε στο μονοπάτι που κινείται κατά κύριο λόγο στον μη ερευνημένο αρχαιολογικό χώρο του Άργους. Εδώ θα συναντήσετε πλήθος υπολείμματα κατοίκησης από τη νεολιθική (;) περίοδο (1, 2) ως τον προηγούμενο αιώνα. Ιδιαίτε-ρα εντυπωσιακές είναι οι «τάβλες» (αναβαθμίδες για καλλιέργεια) του χώρου, με τους ψηλούς αναλημμα-τικούς τοίχους τους να δομούνται

αποκλειστικά από τα υπολείμματα των δραστηριοτήτων λατόμευσης του ανδεσίτη για την παραγωγή των περίφημων «μυλίων λίθων» (μυλόπετρες) της Νισύρου.

Γ. Το τελευταίο τμήμα του μονο-πατιού κινείται σε εντυπωσιακές εμφανίσεις ρευμάτων ανδεσιτικής λάβας και σκωριών (3). Η περιοχή αυτή φιλοξενεί στοές, σκαμμένες μέσα στη γη, σε μήκος δεκάδων μέτρων και σε βάθος λίγων μέτρων. Το πιθανότερο είναι να πρόκειται για καταφύγια που κατασκεύασαν οι κάτοικοι του νησιού από τα αρ-χαία χρόνια, για να κρύβονται στη διάρκεια πειρατικών επιδρομών. Το μονοπάτι καταλήγει στην Αγία Ειρήνη, όπου υπάρχουν ερείπια του εργοστασίου επεξεργασίας του θείου (4), το οποίο οικοδομήθηκε εδώ το 1879 από τον Α. Ράλλη και λειτούργησε μόνο για 10 χρόνια.

Δ. Ένα μονοπάτι από την περιοχή του Άργους οδηγεί στο Δρακό-σπηλο (5), τη νοτιότερη φρυκτωρία

3η ΔΙΑΔΡΟΜH Άργος

Απόσταση: 8,5 χλμ. • Υψόμετρο: 0-350 μ. • Χρόνος: 4 ώρες

(φυλάκιο επιτήρησης του πελάγους) της Νισύρου. Εκεί σώζεται, κάτω από τα ερείπια της φρυκτωρίας, το σπήλαιο που πιθανότατα χρησίμευε για κατοικία στους φύλακες. Η διαδρομή είναι ιδιαίτερα δύσβατη στο τελευταίο τμήμα της, καθώς κινείται πάνω στις αιχμηρές κατα-κερματισμένες λάβες του Καραβιώτη, αφού ουσιαστικά δεν υπάρχει χαραγμένο μονοπάτι.

Ε. Επιστρέφοντας από την Αγία Ειρήνη προς το μοναστήρι του Σταυρού, περίπου στα μισά του χωματόδρομου αρχίζει το μονοπάτι που οδηγεί στα Πυριά (6), περιοχή έκλυσης θερμού ατμού, ο οποίος χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα

ως χώρος θεραπείας με εισπνοές και φυσική σάουνα. Στη διαδρομή του υπάρχουν πολύ καλές εμφανί-σεις του σχηματισμού της Κατώτε-ρης κίσηρης: ορίζοντες πτώσης και πυροκλαστικά ρεύματα κίσηρης, της πρώτης καταστροφικής έκρηξης του νησιού. Η περιοχή ενδείκνυται για συλλογή όμορφων δειγμάτων σκαρν, εφόσον βέβαια τα βρίσκουμε στο έδαφος.

Ζ. Η διαδρομή τελειώνει στο μο-ναστήρι του Σταυρού, χτισμένο στο νότιο χείλος της καλδέρας. Εδώ βρισκόταν ένα από τα πέντε κάστρα των Ναϊτών Ιπποτών της Ρόδου, από το οποίο σώζονται ελά-χιστα δυσδιάκριτα λείψανα.

Δεξιά: Στρώματα κόκκινης ανδεσιτικής σκουριάς πάνω στις λάβες του Άργους

(θέση 3)

Κάτω: Ρεύμα ανδεσιτικής λάβας στην Αγία Ειρήνη

Λάβες του Άργους

9Α. Η διαδρομή ξεκινά μέσα από το Μαντράκι από την Τάβλα του Γιαλού, κάτω από τα γκρεμνά όπου βρίσκεται σκαρφαλωμένη η Παναγιά η Σπηλιανή. Εκεί μπορείτε να παρατηρήσετε τις παλιότερες λάβες του ηφαιστεί-ου: δεκάδες «μαξιλάρια» φαιού βασαλτικού ανδεσίτη (1), με διάμετρο από μισό έως δέκα μέτρα, από εδώ ως τον όρμο των Χοχλά-κων, την παραλία του Μανδρακίου, με εντυπωσιακά μαύρα βότσαλα, προϊόν θαλάσσιας διάβρωσης των υποθαλάσσιων λαβών.

Β. Συνεχίστε κατά μήκος της ακτής προς το ακρωτήρι Κανόνι. Ακροβα-τώντας για λίγο πάνω σε μεγάλους ογκόλιθους λάβας βασαλτικού ανδε-σίτη –με τους οποίους χτίστηκε το Παλαιόκαστρο, που βρίσκεται στην κορυφή της απότομης ακτής– θα φτάσετε στη δεύτερη απότομη κοιλάδα. Εδώ μια μικρή αναρρίχηση θα σας φανερώσει στρώματα από παλιά βότσαλα και άμμο (2), που άφησε η θάλασσα πάνω στις λάβες, τότε που αυτές βρίσκονταν κάτω από την επιφάνειά της. Ανάμεσα σε αυτά τα στρώματα θα δείτε μια λευκότεφρη άμμο που γυαλίζει περίεργα στον ήλιο. Μην την ακουμπήσετε! Τα χέρια σας θα γεμίσουν μικροσκοπικά

αγκάθια, σαν των φραγκόσυκων. Είναι εκατομμύρια αγκαθάκια από πυρίτιο, οι σκελετοί των σφουγγα-ριών που ζούσαν στη θάλασσα της εποχής εκείνης. Στο σύνολό τους, αυτές είναι οι αποθέσεις του κροκα-λοπαγούς του Κάστρου, στρώματα που δείχνουν ότι ο χώρος βρισκό-ταν μέχρι πρόσφατα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας.

Γ. Στη συνέχεια μπορείτε να αναρ-ριχηθείτε (ανάβαση με μικρή δυσκο-λία, λόγω της ύπαρξης ταβλών και μη σημασμένου μονοπατιού), διασχίζο-ντας την πλαγιά. Πάνω δεξιά σας θα δεσπόζουν τα μέτωπα των ανδεσιτικών ρευμά-των λάβας (3).

Δ. Όταν φτάσετε κοντά στο ελι-κοδρόμιο, μπορείτε να πάρετε το μονοπάτι για το Κανόνι, το δυτικό ακρωτήρι του νησιού. Εκεί δεσπό-ζουν εντυπωσιακά μέτωπα ανδε-σιτικής λάβας και δομές στηλοει-δούς κατάτμησης των λαβών (4).

Ε. Από το Κανόνι συνεχίζετε προς τα ανατολικά σε ένα όχι καλά χα-ραγμένο μονοπάτι, περπατώντας πάνω στα λασπορεύματα που κα-λύπτουν την τέφρα της Κατώτερης κίσηρης της Νισύρου, της πρώτης μεγάλης καταστροφικής έκρηξης του ηφαιστείου.

4η ΔΙΑΔΡΟΜH Χοχλάκοι – Κανόνι

Απόσταση: 5,5 χλμ. • Υψόμετρο: 0-160 μ. • Χρόνος: 3 ώρες

Ζ. Από εδώ μπορείτε είτε να πάρετε το μονοπάτι της επιστρο-φής προς τα βόρεια, είτε να περπα-τήσετε για λίγο εκτός μονοπατιού, ώστε να συναντήσετε το χωματό-δρομο και να επισκεφθείτε την εκκλησία της Παναγίας της Φανερωμένης, σταυροειδούς ρυθμού με τρούλο. Στο ιερό διακρίνονται λείψανα από τοιχογραφίες, πιθανόν του 14ου-15ου αιώνα, ενώ πλήθος διάσπαρτα μαρμάρινα μέλη μαρτυρούν την προΰπαρξη στον ίδιο χώρο αρχαίου ναού.

Στη γύρω περιοχή υπάρχουν και άλλοι ερειπωμένοι ναοί, καθώς και

πέτρινα κτίσματα, που ίσως χρησί-μευαν για κατοικίες μοναχών.

Η. Ο χωματόδρομος της επιστρο-φής γίνεται άσφαλτος μετά το ελικοδρόμιο και οδηγεί αριστερά στο Παλαιόκαστρο και δεξιά στο Μαντράκι. Από εδώ ξεκινά και το μονοπάτι που οδηγεί στο Μαντράκι. Αν δεν έχετε επισκεφθεί το Παλαιόκαστρο, επιβάλλεται να το κάνετε. Μέσα στο χώρο του, εκτός από κλασικά, ελληνιστικά και βυζαντινά λείψανα, θα βρείτε και τα λατομεία εξόρυξης του ανδεσίτη (5) που χρησιμοποιήθηκε για την οικοδόμησή του.

Μαξιλάρια λάβας στην Τάβλα του Γιαλού (θέση 1)

Στηλοειδής κατάτμηση των ανδεσιτικών λαβών στο Κανόνι (θέση 4)

10Η διαδρομή κινείται στα ανατολικά πρανή της καλδέρας, ξεκινώντας από τα Νικιά και καταλήγοντας στο Φυλάκιο, ή αντίστροφα. Το ενδιάμε-σο τμήμα του μονοπατιού δεν είναι σημασμένο ούτε καλά διατηρημένο. Αν δεν έχετε το κουράγιο να το ψάξετε, μπορείτε να κάνετε μόνο την αρχή του μονοπατιού στο Φυ-λάκιο (Α) και να το ξαναπάρετε από τα Νικιά ως τα Παρλέτια (Β). Ιδιαίτερο γεωλογικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν εδώ οι δομές ροής και ανόρθωσης της λάβας των Νικιών (1), που δεσπόζει στο πρώ-το ήμισυ της διαδρομής, καθώς και τα μεγάλα ρεύματα ανδεσιτικής λάβας (2), που δομούν τα απότομα πρανή, κοντά στο τέλος του μονο-πατιού, κάτω από το Φυλάκιο. Στην αρχή της διαδρομής βρίσκεται το

μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, με ένα πολύ ενδιαφέρον καμπαναριό, από σμιλε-μένη λάβα. Στη μέση της διαδρομής κυριαρχεί ο λαιμός λά-βας (3), που δημιουργεί το ύψωμα Παρλέτια, ένα από τα μεσαιωνικά κάστρα της Νισύρου, όπου σώζο-νται ορισμένα ερείπια και στέρνες. Στα Νικιά μπορείτε να επισκεφθείτε το Ηφαιστειολογικό Μουσείο της Νισύρου, το οποίο στεγάζεται στο παλαιό Δημοτικό Σχολείο του οικι-σμού. Τα καφενεδάκια στη μοναδική πλατεία των Νικιών (Πόρτα) προ-σφέρουν ξεκούραση και τέρψη, ενώ μια βόλτα στα ρυμίδια (δρομάκια) του χωριού αποκαλύπτει την ενδια-φέρουσα αρχιτεκτονική του.

Γ. Ενδιαφέρουσα είναι επίσης η διαδρομή από το παλιό μονοπάτι που ενώνει τα Νικιά με το Λακκί, διασχίζοντας όλο το πρανές της ανατολικής καλδέρας. Έχει αποκατασταθεί πρόσφατα στο μεγαλύτερο μέρος του και είναι απόλαυση να το διασχίζεις, περπα-τώντας στην παλιά λιθοδομή.

5η ΔΙΑΔΡΟΜH Νικιά – Φυλάκιο – Παρλέτια

Απόσταση: 6 χλμ. • Υψόμετρο: 120-420 μ. • Χρόνος: 3,5 ώρες

< Ο λαιμός λάβας Παρλέτια (θέση 3).

Α. Η διαδρομή ξεκινά από τα Νι-κιά και διασχίζει αρχικά το νότιο χείλος της καλδέρας. Στο πρώτο τμήμα του θαυμάσια διατηρημένου παλιού πλακόστρωτου μονοπατιού, το οποίο ξεκινά από το δυτικό άκρο του χωριού, δίπλα από το κοι-μητήριο, συναντάμε χαρακτηριστικά σπηλάδια (αγροικίες), χτισμένα με «ζαχαρόπετρα» (περλιτική λάβα των Νικιών). Μια μικρή νότια δια-κλάδωση οδηγεί στην κορυφή του Κόκκινου Μύλου (1), όπου σώ-ζεται ένας ανεμόμυλος. Το ύψωμα όπου βρίσκεται ο Κόκκινος Μύλος αποτελείται από τους ρυόλιθους του Άργους, που σκεπάζονται από στρώματα σταχτοκόκκινων σκου-ριών των εκρήξεων της Κυράς, καθώς και από στρώματα ελαφρό-πετρας της πρώτης καταστροφικής έκρηξης. Το κύριο μονοπάτι περνά από το εσωτερικό χείλος της καλ-δέρας και προσφέρει μοναδική θέα των υδροθερμικών κρατήρων, του λαιμού λάβας Καϊλιάς και των δο-μών ανόρθωσης των λαβών του Άργους (2). Στη συνέχεια κατηφο-ρίζει, σαν το μονοπάτι της Καϊλιάς, και ενώνεται με το χωματόδρομο που οδηγεί στο Λακκί, ή το Μα-ντράκι, μέσω των δυτικών πρανών του ηφαιστείου.

Β. Επιστρέφετε στα Νικιά και παίρ-νετε το μονοπάτι που οδηγεί στο Αυλάκι, το νότιο όρμο της Νισύρου, όπου παλιότερα υπήρχε οικισμός με αρκετές οικογένειες και θερμά λουτρά. Στο πρώτο τμήμα του συναντάμε χαλάσματα εκκλησιών. Μετά το μικρό τμήμα που συμπί-πτει με τον αμαξιτό δρόμο, κινείται ξανά πάνω στις λάβες των Νικιών και καταλήγει στο μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα, πάνω από το Αυλάκι. Πλησιάζοντας στο Αυλάκι περνάει αρκετά κοντά από έναν ανθρωπογενή λόφο, το Κουμούλι (3). Δεν είναι γνωστό αν πρόκειται για αρχαίο θολωτό τάφο ή απλώς για περιοχή απόθεσης των απο-ξεσμάτων από τη λατόμευση και παραγωγή των μυλόπετρων. Στον όρμο του Αυλακιού ανιχνεύστε στη ρηχή θάλασσα, μπροστά στο τελευταίο σπίτι του εγκαταλειμμένου χωριού, τα νερά της θερμής πηγής. Παρατηρήστε τα όμορφα στρώματα μαύρων σκουριών, που στην οροφή γίνονται κόκκινες, και το επιβλητικό ανδεσιτικό ρεύμα λάβας που απο-τελεί και το ακρωτήρι του Αυλακιού. Αφού ξεκουραστείτε στη δροσερή αυλή του μοναστηριού του Αγίου Παντελεήμονα, πάρτε το δρόμο της επιστροφής.

6η ΔΙΑΔΡΟΜH Νικιά – Αυλάκι

Απόσταση: 9,5 χλμ. • Υψόμετρο: 0-420 μ. • Χρόνος: 4 ώρες

11Α. Το μονοπάτι αυτό κινείται στα δυ-τικά πρανή του ηφαιστείου και οδηγεί στον όρμο του Κατέρου, ένα μονα-δικό χώρο, απομονωμένο από κάθε πρόσφατη ανθρώπινη δράση, που ως τα μέσα του 20ού αιώνα καλλιεργού-νταν από κατοίκους του Μανδρακίου. Η διαδρομή είναι πολύ ενδιαφέρου-σα, καθώς διασχίζει στην αρχή της ρεύματα ανδεσιτικής λάβας και τους παλαιότερους (κατώτερους) ορίζο-ντες τέφρας της Νισύρου (1).

Β. Στη συνέχεια το μονοπάτι κινεί-ται πάνω στις νεότερες λάβες του ηφαιστείου, τους ρυόλιθους του θόλου του Καραβιώτη (2). Στο Κά-

τερος σώζονται σπηλάδια (αγροικί-ες) και εκκλησίες, ενώ εμφανή είναι τα ίχνη κατοίκησης αρχαίων χρόνων. Πλήθος όστρακα αρχαίων αμφορέ-ων μεταφοράς κρασιού μαρτυρούν εντατική καλλιέργεια αμπέλου και σοβαρή παραγωγή κρασιού κατά τα κλασικά και ελληνιστικά χρόνια. Το μονοπάτι αυτό είναι ελάχιστα σημα-σμένο και το μεσαίο τμήμα του είναι δύσκολο να διακριθεί. Γι’ αυτό, όσοι δεν είναι εφοδιασμένοι με δορυφο-ρική πυξίδα (GPS) και το αντίστοιχο αρχείο (που μπορείτε να προμηθευ-θείτε από το δικτυακό τόπο www.nisyrosvolcano.com), πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί.

7η ΔΙΑΔΡΟΜH Κάτερος

Απόσταση: 6,5 χλμ. • Υψόμετρο: 50-160 μ. • Χρόνος: 4 ώρες

Ακίδες λάβας του θόλου Καραβιώτη (θέση 2)

Α. Ιδιαίτερα πλούσια είναι η διαδρο-μή από τους Πάλους προς τις Λιες, με επίκεντρο την περιοχή γύρω από το Κατσούνι, τόσο ακολουθώντας τον αμαξιτό δρόμο, όσο και στο μονοπάτι που περνά σύρριζα στη θάλασσα. Στην άκρη του γραφικού χωριού των Πάλων μπορείτε να επι-σκεφθείτε την Παναγιά τη Θερμια-νή, χτισμένη στα ερείπια των ρωμαϊ-κών λουτρών, και τη θερμή πηγή (1) στην οποία οφείλει την ονομασία της. Περπατώντας από εκεί προς το ακρωτήρι Κατσούνι, συναντάτε την γκρίζα και μαύρη τέφρα των τελευ-ταίων εκρήξεων της Κυράς και τα τελευταία ρεύματα λάβας από βασαλτικό ανδεσίτη του πρώτου χερσαίου κώνου (2).

Β. Αφήστε τον αμαξιτό δρόμο και ακολουθήστε την παραλία ως το Κα-τσούνι. Το μονοπάτι σχεδόν κόβεται από το ανορθωμένο μέτωπο λάβας (3). Μόλις προσπεράσετε το ακρω-τήρι, αντικρίζετε μια θαυμάσια τομή πάνω στην απότομη ακτή. Στη βάση βρίσκονται οι λάβες και η τέφρα των τελευταίων μεγάλων εκρήξε-ων του χερσαίου κώνου (4), που σκεπάζονται από κόκκινο συμπαγές έδαφος, το οποίο είχε αναπτυχθεί πάνω τους (παλαιοέδαφος). Ακολου-θούν τα στρώματα της ελαφρόπε-τρας από την πρώτη καταστροφική

έκρηξη, κατόπιν ένα δεύτερο πα-λαιοέδαφος και στη συνέχεια τα στρώματα της ελαφρόπετρας από τη δεύτερη καταστροφική έκρηξη. Στα κύματα των στρωμάτων της τέφρας αποτυπώνεται η ορμή των πυρακτω-μένων σύννεφων που μετέφεραν την ηφαιστειακή στάχτη ως εδώ.

Γ. Συνεχίστε, ξαναπαίρνοντας το δρόμο προς τις Λιες. Κατά μήκος της ακτής είναι πιθανό να συναντή-σετε αγελάδες ελεύθερης βοσκής, ενώ η παρουσία σας μάλλον θα ανησυχήσει τους «κυανούς» (χαλκοκουρούνες).

Δ. Στη νότια άκρη της μεγάλης πα-ραλίας τελειώνει ο δρόμος. Παίρνετε το μονοπάτι που σας οδηγεί στα στρώματα τέφρας των εκρήξεων της Κυράς (5). Παρατηρήστε στα λευκά στρώματα της τέφρας εντυ-πωσιακά ίχνη πτώσης των ηφαιστει-ακών βολίδων. Στο ψηλότερο σημείο του μονοπατιού θα συναντήσετε στρώματα από μαύρες σκουριές αν-δεσίτη. Συλλέξτε όμορφα κομμάτια από σκαρν, αλλά μην τα αφαιρείτε από την εμφάνιση: τα καλύτερα βρί-σκονται ήδη διάσπαρτα στο έδαφος από τη διάβρωση. Απολαύστε στο τέλος του μονοπατιού την παραλία της Παχιάς Άμμου, προτού πάρετε το δρόμο της επιστροφής.

8η ΔΙΑΔΡΟΜH Πάλοι – Λιες

Απόσταση: 13 χλμ. • Υψόμετρο: 0-40 μ. • Χρόνος: 4 ώρες

12Α. Το μονοπάτι αυτό ξεκινάει από την Ευαγγελίστρα και ακολουθεί το βόρειο χείλος της καλδέρας. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι γεω-λογικοί σχηματισμοί που δομούν τα ΒΔ (1) και βόρεια (2) πρανή της καλδέρας. Η αλληλουχία ρευμάτων ανδεσιτικής λάβας με ορίζοντες τεφρής και κόκκινης σκουριάς δίνουν παραστατικά την εικόνα της δομής ενός κλασικού στρωματο-ηφαιστείου.

Β. Στη συνέχεια συναντώνται οι εντυπωσιακές μορφές αιολικής διάβρωσης των δακιτικών λαβών του θόλου Ακιμαρώνα (3).

Γ. Το μονοπάτι καταλήγει στο Εμπορειό, που αξίζει να το περιηγη-θείτε για την ιδιαίτερη αρχιτεκτονι-κή του. Επισκεφθείτε τα ερείπια του μεσαιωνικού κάστρου (Παντονίκη), τους ναούς του Ταξιάρχη και της

Μεταμόρφωσης του Σωτήρα, καθώς και το Ηφαιστειολογικό Παρατη-ρητήριο που στεγάζεται στο παλιό Δημοτικό Σχολείο του χωριού.

Δ. Από το κέντρο του Εμπορειού, ένα ωραίο μονοπάτι οδηγεί στο Λακκί.

Ε. Η επιστροφή στην Ευαγγελίστρα προτείνεται από το μονοπάτι που ενώνει τους θόλους του Μποριά-τικου και της Βιστερνιάς. Εδώ θα παρατηρήσετε τα ρεύματα και τις ακίδες λάβας των τελευταίων ηφαι-στειακών δράσεων της Νισύρου και έναν εντυπωσιακό λαιμό λάβας στα βόρεια πρανή της καλδέρας.

9η ΔΙΑΔΡΟΜH Ευαγγελίστρα – Εμπορειό

Απόσταση: 8 χλμ. • Υψόμετρο: 120-340 μ. • Χρόνος: 4 ώρες

Αριστερά: Αιολική διάβρωση στις λάβες του Ακιμαρώνα (θέση 3)Δεξιά: Λαιμός λάβας στα βόρεια πρανή της καλδέρας (Ε)

Α. Ξεκινώντας από το Μαντράκι και κατευθυνόμενοι προς τα νότια, πρώτα βλέπουμε τις υποθαλάσσιες λάβες (1)/4(1) και κατόπιν τα χερ-σαία ρεύματα λάβας (2)/4(3), που τις σκεπάζουν, τα παλιότερα πετρώ-ματα του ηφαιστείου που βρίσκο-νται σήμερα πάνω από τη θάλασσα. Στο ακρωτήρι Κανόνι εμφανίζονται εντυπωσιακά πρίσματα ανδεσιτι-κής λάβας (3)/4(4).

Β. Μετά την κοιλάδα της Καρδιάς αρχίζει το βασίλειο του Καραβιώτη. Παχιά ρεύματα δακίτη, τα οποία ξεκινούν από το μοναδικό μετακαλ-δερικό θόλο που αναπτύχθηκε έξω από την καλδέρα, δημιουργούν από-κρημνες ακτές και μοναδικά γλυ-πτά της φύσης από τη διάβρωση του αέρα και της θάλασσας πάνω στη λάβα (4)/7(2). Αν το επιτρέπει η ώρα, ο καιρός και οι γνώσεις του οδηγού, η επίσκεψη στο Δρακό-σπηλο (5)/3(5) είναι ενδιαφέρουσα και σχετικά εύκολη.

Γ. Από τον όρμο του Λευκού και ως την Αγία Ειρήνη την παράστα-ση κλέβει ένα στρώμα κόκκινων σκουριών (6)/3(3), από τις τελευταί-ες εκρήξεις της Κυράς, που στεφα-νώνει την παραλία. Στον όρμο της Αγίας Ειρήνης δεσπόζει ο σκελετός

των εγκαταστάσεων επεξεργασί-ας θειοχωμάτων του 1879 (7)/3(4).

Δ. Από εκεί και ως το Αυλάκι, επικρατούν τα μέτωπα των παχιών ρυολιθικών ρευμάτων λάβας του Άργους (8).

Ε. Μετά το Αυλάκι εισέρχεστε στην επικράτεια των λαβών των Νικιών: θεαματικά παχιά μέτωπα με εμφανείς τις πτυχώσεις των αλλε-πάλληλων ελασμάτων του παχύρ-ρευστου μάγματος (9)/5(1).

Ζ. Μετά την παραλία της Παχιάς Άμμου και τα στρώματα τέφρας των πρώτων μεγάλων εκρήξεων της Νισύρου (10)/8(5), η ακτή γί-νεται ομαλή. Οι γεωλογικές τομές και η θέα των ακτών της περιοχής Κατσούνι (11)/8(3) είναι επίσης μοναδικές. Εδώ τα ρεύματα ανδεσι-τικής λάβας στεφανώνονται από την τέφρα των μεγάλων καταστροφικών εκρήξεων.

Η. Κατά την επιστροφή στο Μαντρά-κι βλέπετε το επιβλητικό κτήριο των Ιαματικών Λουτρών Παντελίδη (12)/8(1), στην άκρη του γραφικού οικισμού των Πάλων, καθώς και τις εγκαταστάσεις των Δημοτικών Ιαμα-τικών Λουτρών (13) στα Θερμιά, λίγο πριν από το λιμάνι του Μανδρακίου.

10η ΔΙΑΔΡΟΜH Περίπλους

Απόσταση: 28 χλμ. • Χρόνος: 3 ώρες