001-344 GODS8 17x24 final copy95.129.40.204/streamer/222.pdf · Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ...

ΘΕOμαχία

001-344_GODS8 17x24_final copyindd 3 121018 1103 PM

Τίτλος πρωτοτύπου Battling the Gods Atheism in the Ancient World Tim Whitmarsh copy Alfred A Knopf New York 2015

Για την ελληνική γλώσσα copy Polaris Εκδόσεις 2018

Μετάφραση Γιώργος ΚαζαντζίδηςΓραφιστική επιμέλεια Μαρία-Χριστίνα ΚατσίχτηΕπιμέλεια - διόρθωση κειμένων Αθανάσιος Τζ Φέρμιν

Στις εκδόσεις Polaris υποστηρίζουμε τα πνευματικά δικαιώματα των δημιουργών γιατί πιστεύουμε πως έτσι ενισχύεται η ελευθερία και η ποικιλομορφία της έκφρασης Σας ευχαριστούμε που διαβάζετε ένα αντίτυπο του βιβλίου το οποίο δεν έχει αντιγράψει το πρωτότυπο με οποιαδήποτε μορφή ή μέσο χωρίς τη νόμιμη άδεια Με τον τρόπο αυτό υποστηρίζετε τους δημιουργούς και εμάς ώστε να συνεχίσουμε να εκδίδουμε βιβλία για όλους τους αναγνώστες

PolAris ΕΚδόΣΕιΣΝαυαρίνου 17 10681 Αθήνατ 2103836482 fax 2103807608wwwpolarisekdoseisgr infopolarisekdoseisgr

isBN 978-960-6829-94-9

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΓιώρΓος Καζαντζιδης


Τιμ ΓουιΤμαρς

ΘΕOΗ ΑθεΐΑ στον ΑρχΑίο κοσμο

μαχίαμΕΤαΦραςΗ

ΓίώρΓοσ κΑζΑντζίδΗσ


Για τον ελληνικό λαό σε αυτούς τους δύσκολους καιρούς


ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕιΣΑΓωΓή 11 ΕΝΑΣ διΑΛόΓόΣ 13

Μ Ε Ρ ό Σ Π Ρ ω Τ ό

ΑΡΧΑΪΚΗ ΕΛΛΑΔΑΝ Ε ό ι ό Ρ ι Ζ ό Ν Τ Ε Σ

1 H ΠόΛυθΕϊΣΤιΚή ΕΛΛΑδΑ 27 2 ΤΑ ιΕΡΑ ΚΕιΜΕΝΑ 41 3 ΠόΛΕΜωΝΤΑΣ ΤόυΣ θΕόυΣ 54 4 ό υΛιΚόΣ ΚόΣΜόΣ 67

Μ Ε Ρ ό Σ δ Ε υ Τ Ε Ρ ό

Η ΑΘΗΝΑ ΤΗΣ ΚΛΑΣΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣΑ θ Ε ϊ Α Κ Α ι Κ Α Τ Α Σ Τ ό Λ ή

5 ΑιΤιό ΚΑι ΑΠόΤΕΛΕΣΜΑ 91 6 laquoΣΧΕΤιΚΑ ΜΕ ΤόυΣ θΕόυΣ δΕΝ ΜΠόΡω ΝΑ ΓΝωΡιΖωraquo 104 7 ΠΑΡιΣΤΑΝόΝΤΑΣ ΤόυΣ θΕόυΣ 115 8 ή ΑθΕϊΑ ΣΤό διΚΑΣΤήΡιό 134 9 ό ΠΛΑΤωΝΑΣ ΚΑι όι ΑθΕόι 145

Μ Ε Ρ ό Σ Τ Ρ ι Τ ό

Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗθ Ε ϊ Κ ό ι Β Α Σ ι Λ Ε ι Σ Κ Α ι Α θ Ε ό ι Φ ι Λ ό Σ ό Φ ό ι

10 θΕόι ΚΑι ΒΑΣιΛΕιΣ 168 11 ΦιΛόΣόΦιΚή ΑθΕϊΑ 181 12 ΕΠιΚόυΡόΣ ΘΕΟΜΑΧΟΣ 201

Μ Ε Ρ ό Σ Τ Ε Τ Α Ρ Τ ό

ΡΩΜΗή Ν Ε Α Τ Α Ξ ή Π Ρ Α Γ Μ Α Τ ω Ν

13 ΜΕ ΤόυΣ θΕόυΣ ΣΤό ΠΛΕυΡό ΜΑΣ 224 14 ΕιΚόΝιΚΑ διΚΤυΑ 238 15 ΦΑΝΤΑΣόυ 250 16 ΧΡιΣΤιΑΝόι ΑιΡΕΤιΚόι ΚΑι ΑθΕόι 269

ΕυΧΑΡιΣΤιΕΣ 285 ΣήΜΕιωΣΕιΣ 287 ΕυΡΕΤήΡιό 327


ΕΙΣΑγΩγΗ

Το βιβλίο αυτό έχει θέμα του τους άθεους στον αρχαίο κόσμο κυρίως στην Ελλάδα ασχολείται με τις ιδέες τους τις καινοτομίες τους τις μά-χες που έδωσαν και τις διώξεις που υπέστησαν Πρόκειται για ένα βιβλίο ιστορικό όχι θρησκευτικής προπαγάνδας δεν έχω στόχο να αποδείξω την αλήθεια (ούτε και τις ανακρίβειες) της αθεΐας ως φιλοσοφικής στάσης ζωής Έχω ωστόσο τη βαθιά πεποίθηση ndashμία πεποίθηση η οποία παγι-ωνόταν ολοένα και περισσότερο κατά τη διάρκεια της έρευνας και της συγγραφής του συγκεκριμένου βιβλίουndash ότι ο πολιτισμικός και θρησκευ-τικός πλουραλισμός και ο ελεύθερος διάλογος είναι απαραίτητα στοιχεία του ορθού βίου


13

ΕΝΑΣ ΔΙΑΛΟγΟΣ

θΕΡΣΑΝδΡόΣ όι θεοί είναι νεκροί Τα σάπια τους σώματα κεί-τονται θυσιασμένα στους βωμούς της επιστήμης και του λόγου όι ευσεβείς εκτίθενται ως εύπιστοι ηλίθιοι

διόΤιΜόΣ Ανοησίες ή πίστη στους θεούς είναι ισχυρότερη από ποτέ Είναι βεβαίως αλήθεια ότι τα παγόνια της ακαδημίας αυ-ταπατώνται νομίζοντας ότι η γνώση τους για τα εγκόσμια είναι το παν Αλλά πρέπει να βγεις στους δρόμους Ξέχνα τα φλύαρα συ-μπόσια και κάνε μια βόλτα στην πόλη τα ιερά είναι γεμάτα από κόσμο οι ναοί μαυρισμένοι από τους καπνούς των προσφορών

θΕΡΣΑΝδΡόΣ ή πίστη τους είναι επιφανειακή Κάνουν ότι κά-νουν από συνήθεια όχι από κάποια βαθιά πεποίθηση δεν έχουν χρόνο ή διάθεση για αμφιβολίες δεν προσπαθούν παρά να επιβιώ-σουν την ώρα που οι ανόητοι αρχηγοί τους τους σπρώχνουν από τη μια καταστροφή στην άλλη

διόΤιΜόΣ ό λαός χρειάζεται τους θεούς του στον επικίνδυνο κόσμο που ζούμε Είναι η παρηγοριά και το στήριγμά τους

θΕΡΣΑΝδΡόΣ Ναι φυσικά και η θρησκεία προσφέρει ανακούφι-ση και ελπίδα Όμως προκαλεί επίσης αγωνία και φόβο Εκμεταλ-λεύεται τα συναισθήματα των εύπιστων δεν έχει καμία σχέση με την αλήθεια Μόνο η παρατήρηση η εξακρίβωση και η ορθολογική έρευνα μπορούν να μας κάνουν να κατανοήσουμε πραγματικά τον κόσμο

διόΤιΜόΣ Κλείνεις τα μάτια σου μπροστά στην αλήθεια που δεν ανήκει σε αυτόν τον κόσμο Είναι προφανές ότι οι άνθρωποι γεννιούνται με την ικανότητα να δουν έστω και για μια στιγμή το θείο Όλοι οι άνθρωποι την έχουν ακόμη κι αν κάποιοι επιλέγουν


θΕόΜΑΧιΑ

14

να μην τη χρησιμοποιούν Γιrsquo αυτό δεν έχει υπάρξει και δεν πρό-κειται να υπάρξει ποτέ κοινωνία χωρίς θεούς

θΕΡΣΑΝδΡόΣ όι άνθρωποι δημιούργησαν τους θεούς όι πρω-τόγονοι άνθρωποι είδαν θεούς στον ήλιο στο φεγγάρι και στα άστρα στην επανάληψη των εποχών Τους έλειπε η επιστημονική κατανόηση της ύλης του σύμπαντος και της φύσης Με τον καιρό οι πολιτικοί και οι ηγέτες συνειδητοποίησαν τη δύναμη της θρη-σκευτικής πίστης και τη διαστρέβλωσαν κυνικά για τους δικούς τους σκοπούς δεν υπάρχουν θεοί που επιβλέπουν την κοινωνική τάξη και που τιμωρούν την αδικία αυτό μας το διδάσκουν οι ηγέ-τες μας για να μας κρατούν υπό τον έλεγχό τους

διόΤιΜόΣ ή αθεΐα είναι μια μόδα όι επόμενες γενιές θα τη θυμούνται σαν μια περαστική τρέλα

θΕΡΣΑΝδΡόΣ Το αντίθετο η θρησκεία είναι αυτή που πεθαίνει δεν έχει απαντήσεις στα ερωτήματα του σύγχρονου κόσμου παρά μόνο την υπακοή σε ξεπερασμένα δόγματα και τελετουργίες Το ξέρω ότι η πίστη στους θεούς είναι βαθιά ριζωμένη και ότι όσοι επωφελούνται από αυτή θα παλέψουν με νύχια και με δόντια για να τη διαφυλάξουν Αλλά καθώς η πραγματική κατανόηση του κόσμου εξελίσσεται και εξαπλώνεται η ματαιότητα της θρησκείας θα φανεί ολοκάθαρα

ό διάλογος αυτός μεταξύ ενός θρησκευόμενου και ενός άθεου διανοούμε-νου στην Αθήνα των τελών του 5ου αιώνα δεν έλαβε ποτέ χώρα Αλλά θα μπορούσε να είχε λάβει Όλες οι ιδέες που περιέχει απαντούν σε αρχαιο-ελληνικές πηγές Το γεγονός ότι οι όροι της συζήτησης μοιάζουν εντυπω-σιακά νεωτερικοί δεν είναι σύμπτωση Στον 21ο αιώνα συνεχίζουν ακόμη να μας απασχολούν προβλήματα ηλικίας τουλάχιστον δυόμισι χιλιετιών

Λέγεται συχνά ότι η αθεΐα είναι μια εφεύρεση της νεωτερικότητας ένα προϊόν του Eυρωπαϊκού διαφωτισμού θεωρείται ότι θα ήταν αδιανόητη χωρίς τις δίδυμες ιδέες του κοσμικού κράτους και της επιστήμης ως αντι-πάλων της θρησκευτικής πίστης Πρόκειται για έναν μύθο που καλλιερ-γείται και από τις δύο πλευρές της διαμάχης περί της laquoνέας αθεΐαςraquo οι υποστηρικτές της επιθυμούν να παρουσιάσουν τον σκεπτικισμό απέναντι στο υπερφυσικό ως αποτέλεσμα της σταδιακής εξαφάνισης της θρησκεί-ας κάτω από την επιρροή της επιστήμης και οι θρησκευόμενοι θέλουν να τη θεωρούν παθολογικό σύμπτωμα του παρηκμασμένου κυριευμένου από τον καπιταλισμό δυτικού κόσμου Και οι δύο πλευρές πάσχουν από νεωτερική αυταρέσκεια ή δυσπιστία απέναντι στο υπερφυσικό είναι


ΕΝΑΣ διΑΛόΓόΣ

15

πανάρχαια Ήδη τον 4ο αιώνα πΧ ο Πλάτωνας παρουσιάζει έναν πιστό να επιπλήττει έναν άθεο laquoΕσύ και οι φίλοι σου δεν είστε οι πρώτοι που έχετε αυτές τις πεποιθήσεις για τους θεούς υπάρχουν πάντα ndashλιγότεροι ή περισσότεροιndash άνθρωποι που έπασχαν από αυτήν την ασθένειαraquo Ακό-μη και αν η μεταφορά της ασθένειας μας ενοχλεί ο Πλάτωνας είχε σαφώς δίκιο σε γενικές γραμμές Κατά τη διάρκεια της ιστορίας και σε μια σει-ρά πολιτισμών υπήρξαν πολλοί που αντιστάθηκαν στην πίστη στο θείο1

δεν τίθεται αμφιβολία ότι η θρησκεία κυριαρχεί στον ανθρώπινο πο-λιτισμό ήδη από την εποχή για την οποία έχουμε τις πρώτες μαρτυρίες Το πρόβλημα έγκειται στους κανονιστικούς ισχυρισμούς που στηρίζο-νται σε αυτήν τη διαπίστωση Πολύ συχνά θεωρούμε ότι η θρησκευτική πρακτική είναι ένα φυσιολογικό φαινόμενο που δεν χρήζει εξήγησης ενώ οποιαδήποτε παρέκκλιση θεωρείται αξιοπερίεργη και αξιοσημείωτη Αυτή η άποψη βρίσκεται στη βάση της νεωτερικής μυθολογίας η μετα-διαφωτιστική δύση θεωρείται εξαίρεση που δεν έχει κανένα απολύτως κοινό με ότι προηγήθηκε ή με άλλες περιοχές του κόσμου Πρόκειται για μια επικίνδυνη παρερμηνεία Για τους θρησκευόμενους σημαίνει ότι η πίστη είναι τρόπον τινά οικουμενική ζωτικής σημασίας για την ανθρώπι-νη κατάσταση και ότι η υφέρπουσα εκκοσμίκευση είναι μία αφύσικη κα-τάσταση όι άθεοι από την άλλη παρασύρονται από μια ψευδαίσθηση αυταρέσκειας καθώς θεωρούν ότι η αστική δύση του εικοστού πρώτου αιώνα ήταν η μόνη που κατάφερε για πρώτη φορά να διακρίνει τα προ-βλήματα που θέτει η έννοια της θρησκείας

ό θρησκευτικός οικουμενισμός ndashη ιδέα ότι η πίστη στους θεούς είναι η προεπιλεγμένη ρύθμιση του ανθρώπινου είδουςndash είναι πανταχού παρών στον νεότερο κόσμο υπάρχει μία ολοένα και ισχυρότερη τάση να θεω-ρείται η θρησκεία ως laquoέμφυτηraquo ή ακόμη και laquoπρογραμματισμένηraquo στο ανθρώπινο υποκείμενο όι αυτοαποκαλούμενοι laquoνευροθεολόγοιraquo έχουν προσπαθήσει ακόμη και να εντοπίσουν ένα μέρος του εγκεφάλου το λε-γόμενο laquoσημείο του θεούraquo το οποίο είναι υπεύθυνο για το θρησκευτικό ένστικτο Άλλοι έχουν υποστηρίξει ότι η τάση του ανθρώπου προς τη θρησκεία εμφανίστηκε ως εξελικτικό πλεονέκτημα Πρόκειται για αμφι-λεγόμενους ισχυρισμούς και ευτυχώς η παρούσα μελέτη δεν έχει στόχο να τους αξιολογήσει Αυτό που είναι κρίσιμης σημασίας είναι το γεγονός ότι όλοι ενισχύουν την κανονιστική θεώρηση της θρησκείας δίνουν την εντύπωση ότι η πίστη στο υπερφυσικό είναι θεμελιώδους σημασίας για την ανθρωπότητα Συμφωνούν με την Karen Armstrong ορίζοντας εκ νέου τον homo sapiens ως homo religiosus Αυτού του είδους οι απόψεις προέρχονται από τις ιδέες των Ευρωπαίων θεωρητικών της φυσικής θρη-


θΕόΜΑΧιΑ

16

σκείας όπως ο Joseph-FranCcedilois lafitau ο οποίος προσπάθησε να αποδεί-ξει ότι όλοι οι λαοί έχουν μια έμφυτη τάση προς τον χριστιανισμό (και συνεπώς να νομιμοποιήσει το ιεραποστολικό εγχείρημα) τα σπέρματά τους ωστόσο μπορούν να εντοπιστούν στις θρησκευτικές επαναστάσεις της όψιμης αρχαιότητας2

ή ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι ένα κατά βάση θρησκευόμενο ον ωστό-σο είναι τόσο πειστική όσο και η ιδέα ότι τα μήλα είναι κατά βάση κόκ-κινα Όταν φανταζόμαστε ένα μήλο η εικόνα που έρχεται στο μυαλό των περισσοτέρων από εμάς είναι ένα γυαλιστερό κόκκινο χρώμα επειδή έχουμε μεγαλώσει με αυτό το στερεότυπο Τα εικονογραφημένα βιβλία τα παραδοσιακά τραγούδια τα κινούμενα σχέδια του Disney και οι τη-λεοπτικές διαφημίσεις έχουν συνωμοτήσει για να δημιουργήσουν αυτήν την κανονιστική ιδέα του τι είναι ένα μήλο ωστόσο θα ήταν γελοίο να θεωρήσουμε ένα μήλο της ποικιλίας Golden Delicious λιγότερο μήλο επειδή είναι πράσινο Με αυτόν ακριβώς τον τρόπο ωστόσο αναφερό-μαστε στους άθεους όταν αποδεχόμαστε τη νεωτερική μυθολογία περί αθεΐας τους αντιμετωπίζουμε σαν ανθρώπους των οποίων η ανθρωπιά δεν είναι πλήρης ακόμη κι αν δεν είναι γενετικά διακριτοί από τους συνανθρώπους τους Είμαστε συνένοχοι στην ετυμολογική αυθαιρεσία που τους προσδιορίζει αποκλειστικά βάσει της έλλειψης (α-) αυτής της αίσθησης του θεού που θεωρείται ότι είναι φυσιολογική

υπάρχουν άθεοι σε όλο τον κόσμο και όχι μόνο στη βιομηχανική δύση ndash κάτι που αποδεικνύεται ξεκάθαρα από το γεγονός ότι πολλά καθε-στώτα (μεταξύ αυτών του Αφγανιστάν του ιράν της Μαυριτανίας της Μαλαισίας του Πακιστάν της Σαουδικής Αραβίας και του Σουδάν) τους αναζητούν για να τους εκτελέσουν όι ανθρωπολόγοι έχουν επίσης συγκε-ντρώσει αποδείξεις για την ύπαρξη σκεπτικιστών σε μη δυτικούς πολι-τισμούς ό sir Edward Evans-Pritchard που έκανε επιτόπια έρευνα στη φυλή των Αζάντε του Κονγκό στις αρχές του εικοστού αιώνα γνώρισε έναν άντρα που πίστευε ότι οι μάγοι γιατροί ήταν απατεώνες ερευνώ-ντας περαιτέρω ο Evans-Pritchard κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αυτή ήταν η επικρατούσα άποψη δεν είναι περίεργο ή σπάνιο να υιοθετεί κανείς μια σκεπτικιστική προσέγγιση απέναντι στο υπερφυσικό οποιοσ-δήποτε σε οποιονδήποτε πολιτισμό οποιασδήποτε εποχής μπορεί να το κάνει ωστόσο αυτοί οι άνθρωποι δεν εμφανίζονται στις παραδοσιακές περιγραφές της θρησκευτικής κουλτούρας μιας συγκεκριμένης κοινωνί-ας επειδή οι παραδοσιακές εθνογραφίες είναι κανονιστικές τείνουν να παρουσιάζουν τη θρησκεία όχι απλώς ως ομοιόμορφη στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης πολιτισμικής κοινότητας αλλά και ως καθοριστικό της



17

στοιχείο Όταν θέλουμε να ορίσουμε μια συγκεκριμένη κοινότητα συνή-θως εξετάζουμε τις θρησκευτικές της πεποιθήσεις laquoόι ζωροαστριστές πιστεύουν ότιhellipraquo laquoοι Γιορούμπα στην Αφρική πιστεύουν ότιhellipraquo Αυτή η πολιτισμική ισοπέδωση δημιουργεί μια ψευδή εντύπωση ομοιομορφίας3

ή αθεΐα δεν απαντά μόνο σε όλους τους πολιτισμούς αλλά (όπως σω-στά επισημαίνει ο Πλάτωνας) και καθrsquo όλη τη διάρκεια της ιστορίας Σε μία εμπεριστατωμένη μελέτη του John Arnold από το κολέγιο Birkbeck του Πανεπιστημίου του Λονδίνου εξετάζεται για παράδειγμα η θέση των laquoαπίστωνraquo στη χριστιανική Ευρώπη του Μεσαίωνα και υποστηρί-ζεται ότι η ιδέα μίας κοινότητας που διαθέτει μια μοναδική ομοιογενή πίστη δεν είναι παρά μία ψευδαίσθηση αυτό που υπήρχε ήταν ένα laquoφά-σμα πίστης και απιστίαςraquo Εάν μετατοπίσουμε την προσοχή μας από τα εκκλησιαστικά κείμενα τα οποία είναι σχεδιασμένα έτσι ώστε να διαιω νίζουν την ιδέα της δογματικής ομοιογένειας προς τη θρησκευτική ζωή έτσι όπως αυτή βιωνόταν πραγματικά μπορούμε να βρούμε διάφο-ρες περιπτώσεις δυσπιστίας ό Arnold αναφέρει για παράδειγμα την περίπτωση του Thomas Tailour από το Νιούμπερι που τιμωρήθηκε το 1491 επειδή είχε αποκαλέσει τους προσκυνητές ανόητους είχε αρνηθεί τη δύναμη της προσευχής και είχε αμφισβητήσει την επιβίωση της ψυχής στη μετά θάνατον ζωή4

ή ιστορία της αθεΐας είναι σημαντική Όχι μόνο σε διανοητικό επίπεδο ndashδηλαδή γιατί μας ωθεί να κατανοήσουμε το παρελθόν με τη μεγαλύτε-ρη δυνατή πληρότηταndash αλλά και για ηθικούς και πολιτικούς λόγους ή ιστορία νομιμοποιεί και προσδίδει εγκυρότητα Ακριβώς γιrsquo αυτόν τον λόγο τα αυταρχικά καθεστώτα προσπαθούν να τη στερήσουν από εκεί-νους που τα αντιμάχονται καταστρέφοντας ιστορικά μνημεία και θέτο-ντας παραδοσιακές πρακτικές εκτός νόμου ή ιστορία της αθεΐας δεν ενσαρκώνεται σε κτίρια ή τελετουργίες με τον ίδιο τρόπο αλλά η αρχή παραμένει η ίδια Αν η θρησκευτική πίστη θεωρηθεί βαθιά ριζωμένη και αρχαία και η απιστία πρόσφατη τότε η αθεΐα μπορεί να παραμεριστεί εύκολα ως παροδική και ασήμαντη Ίσως επιπλέον η καταδίωξη των άθεων μπορεί να θεωρηθεί λιγότερο σοβαρό πρόβλημα από την καταδίω-ξη θρησκευτικών μειονοτήτων Συνεπώς η ιστορία της αθεΐας αποτελεί εν μέρει ζήτημα ανθρωπίνων δικαιωμάτων πρόκειται για την αναγνώριση των άθεων ως πραγματικών ανθρώπων που είναι άξιοι σεβασμού ανοχής καθώς και της δυνατότητας να ζουν τη ζωή τους χωρίς να απειλούνται

ή αθεΐα κατά τη γνώμη μου είναι αποδεδειγμένα συνομήλικη ndashαν όχι αρχαιότερηndash των μονοθεϊστικών θρησκειών του Αβραάμ και άρα συνο-μήλικη του εβραϊκού μονοθεϊσμού Το γεγονός αυτό εγείρει ένα επιπλέον


θΕόΜΑΧιΑ

18

ερώτημα καθώς οι διαδικασίες μέσω των οποίων οι θρησκευτικοί αξιω-ματούχοι του Ναού στην ιερουσαλήμ υιοθέτησαν τον Γιαχβέ ως τον έναν και μοναδικό θεό ήταν μακρές πολύπλοκες και δεν έχουν κατανοηθεί πλήρως Συμφωνώ με εκείνους που θεωρούν ότι ο μονοθεϊσμός στη βι-βλική του μορφή όπως τον γνωρίζουμε σήμερα εγκαινιάστηκε μετά την επιστροφή των εξόριστων ισραηλιτών κατά την περίοδο του δεύτερου Ναού (μετά τους κατακτητικούς πολέμους του Πέρση βασιλιά Κύρου του Μεγάλου το 539 πΧ) Την ίδια περίπου περίοδο εμφανίζονται στην Ελλάδα οι πρώτες φιλοσοφικές διατυπώσεις ενός σκεπτικισμού απέναντι στην παραδοσιακή θρησκεία στα έργα του Ξενοφάνη του Κολοφώνιου (περίπου 570-475 πΧ) Το επιχείρημά μου που είναι κατά βάση ρητο-ρικό δεν εξαρτάται από την ακρίβεια των χρονολογιών η αθεΐα διαθέτει μια παράδοση συγκρίσιμη ως προς την ηλικία της με τον ιουδαϊσμό (και η οποία είναι πολύ παλαιότερη από τον χριστιανισμό ή τον ισλαμισμό)5

ή δυσκολία με την οποία βρίσκεται αντιμέτωπο το εγχείρημα της ιστορίας της αθεΐας όσο πηγαίνουμε πιο πίσω στην αρχαιότητα έγκειται ωστόσο στο γεγονός ότι οι σχετικές μαρτυρίες είναι συχνά σύνθετες και ασαφείς Είναι πολύ δύσκολο να εντοπίσουμε τους άθεους σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς δεν θα τους βρούμε λόγου χάρη στην ουγκαρι-τική αυλική λογοτεχνία ή στην εβραϊκή Βίβλο ndash ούτε και θα περιμένα-με κάτι τέτοιο Και οι δύο αυτές συλλογές κειμένων είναι εξαιρετικά κανονιστικές με διαφορετικό τρόπο η καθεμιά ό ρόλος τους είναι να παρουσιάσουν μια εικόνα του κόσμου στην οποία η θεϊκή εντολή καθο-ρίζει και εγγυάται την κοινωνική τάξη για πάντα υπάρχουν βεβαίως στη Βίβλο ενδείξεις από τις οποίες συνάγεται ως έναν βαθμό η συνείδηση ότι δεν είναι οι πάντες αφοσιωμένοι στην πίστη στον Γιαχβέ όι Ψαλ-μοί αναφέρουν αμαρτωλούς που υποστηρίζουν ότι laquoδεν υπάρχει θεόςraquo (104 141) ό ιώβ κατηγορεί (ευλόγως δεδομένων των περιστάσεων) τον Γιαχβέ για την ιδιότροπή σκληρότητά του Ίσως το βιβλίο του ιώβ εν γένει αφήνει κάποια περιθώρια για μια στάση καχυποψίας και αμφιβο-λίας απέναντι στο θείο Αλλά δεν πρόκειται παρά για ισχνές ενδείξεις Κατά κανόνα ο λόγος ύπαρξης της γραμματείας αυτού του είδους είναι η επίμονη πίστη στην αδιαμφισβήτητη αλήθεια μιας θεότητας που ευνοεί τους πιστούς της

Στον δυτικό κόσμο μόνο η αρχαία Ελλάδα ndashκαι αργότερα η Ρώμη υπό την ελληνική επιρροήndash προσφέρουν διάσπαρτες ψηφίδες που μπο-ρούν να συνδυαστούν σε ένα συνεκτικό μωσαϊκό (ή αρχαία Κίνα είχε επίσης τους άθεούς της αλλά αυτή είναι μια άλλη ιστορία) Αυτό οφείλε-ται εν μέρει στο γεγονός ότι η έκταση των κειμένων που έχουν σωθεί στα



19

αρχαία ελληνικά είναι πολύ μεγαλύτερη από τη συνδυασμένη έκταση των κειμένων όλων των υπόλοιπων αρχαίων γλωσσών (συμπεριλαμβανο-μένων των λατινικών) Πράγματι θα στοιχημάτιζα ότι έχουν σωθεί πε-ρισσότερες λέξεις γραμμένες από τον Έλληνα ιατρό συγγραφέα Γαληνό απrsquo ότι στις γραμματείες της αρχαίας Σουμερίας της Βαβυλώνας της Αιγύπτου και του ισραήλ Αν προσθέσουμε τον τεράστιο όγκο υλικού πολιτισμού τέχνης επιγραφών και παπύρων που παρήγαγε η Ελλάδα κατά τη διάρκεια μιας χιλιετίας αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε γιατί τα τεκμήρια για τους κατοίκους αυτής της μικρής χερσονήσου και της διασποράς τους είναι τόσο πλούσια Αλλά δεν είναι απλώς ζήτημα της πυκνότητας των μαρτυριών ή Ελλάδα μάς κληροδότησε μια τέτοια ποι-κιλία υλικού που δυστυχώς δεν έχει σωθεί στην περίπτωση άλλων πολι-τισμών οι Έλληνες ιστορικοί δεν αφηγούνται μόνο την ούτως ειπείν επί-σημη ιστορία αλλά και τις σκηνές που κόπηκαν στο μοντάζ καθώς και τις εναλλακτικές εκδοχές ή ελληνική ιστορία μάς μιλά για τους εκκε-ντρικούς τους παρεκκλίνοντες τους παραβάτες και τους σκεπτικιστές

Λέγεται συχνά ότι η ιστορία γράφεται από τους νικητές Ένα μεγάλο μέρος του μόχθου που κατέβαλε η κοινωνική ιστορία από τα μέσα του 20ού αιώνα και εξής συνίσταται στην προσπάθεια να αποκατασταθούν οι φωνές αυτών που δεν πρωταγωνιστούν στο δεσπόζον σενάριο των γυναικών των δούλων των παιδιών των ασθενών των μειονοτήτων ή παρούσα μελέτη αντιθέτως ασχολείται με ένα σχετικά μικρό μέρος της αρχαίας κοινωνίας Στις σελίδες που ακολουθούν θα αναφερθώ κυρίως σε μορφωμένους άνδρες από τα υψηλά στρώματα της ελληνικής και ρω-μαϊκής κοινωνίας (όχι επειδή η αθεΐα είναι αποκλειστικό προνόμιο της ανδρικής ελίτ αλλά επειδή αυτό το μικρό δημογραφικό δείγμα εκπρο-σωπείται δυσανάλογα στις πηγές που έχουμε στη διάθεσή μας) Παρrsquo όλα αυτά είτε έχουν συχνά παραλειφθεί από την αρχαία ιστορία είτε η σημασία τους έχει ελαχιστοποιηθεί όι αναλύσεις της ελληνικής θρησκεί-ας και του πολιτισμού έχουν γραφτεί κατά κύριο λόγο από την οπτι-κή των πιστών Το αποτέλεσμα είναι η απατηλή αίσθηση ότι η αρχαία θρησκεία ήταν ένα σύστημα με ομαλή λειτουργία χωρίς προβλήματα Είναι καιρός να επαναφέρουμε τους υπόλοιπους συνομιλητές αυτού του διαλόγου στη ζωή6

Γιατί έχει γραφτεί η ιστορία με τέτοιο τρόπο ώστε να ευνοεί τη θρη-σκεία ή απάντηση δεν είναι απλή Είναι αλήθεια ότι ως έναν βαθμό οι νεότεροι ερευνητές επέτρεψαν στις δικές τους θρησκευτικές αξίες να πα-ρεισφρήσουν στις μελέτες τους για την αρχαιότητα Ακόμη και σήμερα επιστημονικές συζητήσεις περί της αρχαίας αθεΐας μπορούν να προκα-


θΕόΜΑΧιΑ

20

λέσουν εντάσεις και ξεσπάσματα εναντίον της laquoλαϊκιστικής φανατικής αθεΐαςraquo και των laquoένθερμων ιεροκηρύκωνraquo της όι κλασικοί φιλόλογοι ωστόσο δεν φημίζονται για την ευσέβειά τους αντιθέτως αρέσκονται να θεωρούν εαυτούς παθιασμένα κοσμικούς ή επιστήμη της κλασικής φιλολογίας όπως τη γνωρίζουμε σήμερα είναι πράγματι το αποτέλεσμα ενός πολυτάραχου διαζυγίου από τις θεολογικές σπουδές Έκτοτε οι ιστορικοί της ελληνικής θρησκείας προσπάθησαν να την ορίσουν αντι-παραθέτοντάς τη στις μονοθεϊστικές θρησκείες της νεότερης δύσης και ιδιαιτέρως στον χριστιανισμό Το γεγονός αυτό ωστόσο αποτελεί μέρος του προβλήματος όι κλασικοί φιλόλογοι υπήρξαν τόσο πρόθυμοι να αποφύγουν να laquoεκχριστιανίσουνraquo τους Έλληνες (θανάσιμο αμάρτημα στον χώρο του πανεπιστημίου) ώστε τα συγγράμματα αναφοράς τεί-νουν πράγματι να περιγράφουν τον ελληνικό πολυθεϊσμό ως μια ξεκάθα-ρα αντεστραμμένη εικόνα του νεότερου χριστιανισμού (ιδίως στην προ-τεσταντική εκδοχή του) παρουσιάζεται να δίνει έμφαση στη συλλογική τελετουργία αντί της ατομικής περισυλλογής στη δημόσια σφαίρα αντί του ατομικού εαυτού στην εξωστρεφή θεαματικότητα αντί της εσωστρε-φούς πίστης στη συμμόρφωση με την πρακτική του παρελθόντος αντί με τα ιερά κείμενα Ένα μεγάλο μέρος αυτής της περιγραφής είναι ακριβές αλλά οι άκαμπτες σχηματικές αντιθέσεις είναι συχνά βαθιά παραπλα-νητικές Είναι εύκολο να καταδείξει κανείς την ανακρίβεια της ιδέας ότι η ελληνική θρησκεία ήταν laquoενσωματωμένηraquo (για να χρησιμοποιήσω την επιστημονική ιδιόλεκτο) χωρίς προβλήματα στην κοινωνία και ότι απο-τελούσε αναπόσπαστο κομμάτι του συνόλου των καθημερινών ρυθμών της αρχαίας πόλης σε βαθμό που κανείς αρχαίος Έλληνας δεν θα μπο-ρούσε να φανταστεί έναν κόσμο χωρίς θρησκεία7

Αυτή η άποψη στηρίζεται συχνά στην τάση να χρησιμοποιούνται επί-σημες επιγραφές της πόλης ως βασικές πηγές για την ιστορία της ελλη-νικής θρησκείας ως έναν βαθμό πρόκειται για μια απολύτως δικαιολο-γημένη πρακτική ενώ τα λογοτεχνικά κείμενα μας δίνουν την ατομική οπτική ενός συχνά υπερ-μορφωμένου και υπερ-προνομιούχου συγγρα-φέα οι επιγραφές που έχουν βρεθεί σε όλο τον ελληνόφωνο κόσμο συχνά καταγράφουν συλλογικές αποφάσεις Αποτελούν εγκυρότερες πηγές για τις συλλογικές πεποιθήσεις συγκεκριμένων ομάδων ωστόσο έχουν και ένα μειονέκτημα όι επίσημες επιγραφές δίνουν φυσικά την επίσημη ιδεολογικά δόκιμη εκδοχή των γεγονότων Τείνουν να συντηρούν τον μύθο ότι οι κοινωνίες λειτουργούν ομαλά και απρόσκοπτα Συνεπώς δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι οι αρχαίες επιγραφές μετά βίας αναφέρονται σε ετερόδοξες απόψεις για τους θεούς όι κανονιστικές πη-



21

γές δεν μπορούν παρά να δίνουν μια κανονιστική εικόνα της κοινωνίας Φανταστείτε μια πολιτική ιστορία της Βρετανίας του 21ου αιώνα που θα στηριζόταν αποκλειστικά στο αρχείο Hansard του αγγλικού κοινοβουλί-ου θα μας έλεγε πολλά για τις θεσμικές διαδικασίες της κυβέρνησης στο όυέστμινστερ αλλά θα περιείχε ελάχιστες πληροφορίες για τις σύνθετες και ποικίλες συμπεριφορές και πρακτικές των πραγματικών ανθρώπων της εποχής

ωστόσο δεν ανήκουν όλες οι επιγραφές σε αυτό το επίσημο δημό-σιο είδος Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περίπτωση μας μιλά ακριβώς για μία τελετουργική laquoδυσλειτουργίαraquo που έλαβε χώρα όταν κάποιος αρνήθηκε να πιστέψει Γύρω στο 320 πΧ μια σειρά αναθηματικών επιγραφών είχαν αφιερωθεί στον θεό της ιατρικής Ασκληπιό κοντά στο ιερό του στην Επίδαυρο Μεταξύ τους βρίσκουμε και την περίπτωση ενός άντρα που είχε χάσει τον έλεγχο των δακτύλων του Όταν ωστό-σο έφτασε στο ιερό χλεύασε τις άλλες ιστορίες θαυματουργής ίασης που ήταν καταγεγραμμένες εκεί και δήλωσε ότι δεν τις πίστευε Όταν αποκοιμήθηκε στο ιερό (μια συνηθισμένη τελετουργική πράξη γνωστή και ως laquoεγκοίμησηraquo) ο Ασκληπιός τού εμφανίστηκε σε ένα όνειρο Τα δάχτυλά του γιατρεύτηκαν αλλά ο θεός τον επέπληξε laquoΕπειδή αμφισβή-τησες πράγματα που δεν είναι απίστευτα το όνομά σου εφεξής θα είναι Άπιστοςraquo Εκτός από τη θαυμάσια αυτοσυνειδησία της (μια επιγραφή για θαύματα με θέμα της κάποιον που δεν πίστευε σε επιγραφές για θαύματα) η ιστορία μάς προσφέρει μια πολύτιμη μαρτυρία για μια πολύ συγκεκριμένη περίπτωση σκεπτικισμού απέναντι στη θρησκεία από την οπτική ενός κοινού καθημερινού Έλληνα δεν γνωρίζουμε τίποτε για την κοινωνική του θέση αλλά δεν έχουμε κανένα λόγο να υποθέσουμε ότι ήταν πλούσιος Σε κάθε περίπτωση η ίδια η επιγραφή είναι σχετικά στοιχειώδης και η γλώσσα στην οποία είναι γραμμένη δεν είναι ούτε πομπώδης ούτε εξεζητημένη

Βεβαίως επειδή πρόκειται για μια επιγραφή σε έναν ναό η ιστο-ρία που αφηγείται είναι ηθικοπλαστική και ο άπιστος τιμωρείται όπως του αξίζει ωστόσο η αρχική αντίδραση του laquoΑπίστουraquo θα πρέπει να ήταν αρκετά συχνό φαινόμενο ή μετα-διαφωτιστική νοοτροπία δεν εί-ναι απαραίτητη προϋπόθεση για να κάνει κάποιος τη σκέψη ότι οι θαυ-ματουργές ιστορίες θείας σωτηρίας είναι ύποπτες Τα θαύματα βάσει του ίδιου τους του ορισμού δοκιμάζουν τα όρια της αληθοφάνειας όι Έλληνες ήταν εξίσου ικανοί να το καταλάβουν όσο και οι Αζάντε του Evans-Pritchard Μια παρόμοια ιστορία παραδίδεται για τον διογένη τον Κυνικό τον πιο πνευματώδη και ανατρεπτικό Έλληνα φιλόσοφο Λέ-


θΕόΜΑΧιΑ

22

γεται ότι την ώρα που κάποιος θαύμαζε μια σειρά από αναθήματα που είχαν αφιερώσει επιζώντες από ναυάγια ο διογένης αντέτεινε ότι θα υπήρχαν πολλά περισσότερα αν είχαν προσφέρει αναθήματα και εκείνοι που δεν επέζησαν Το απόφθεγμα υπαινίσσεται ότι οι laquoθαυματουργέςraquo εμπειρίες δεν έχουν να κάνουν με τη θεϊκή παρέμβαση και τη δύναμη της προσευχής αλλά με τους φυσιολογικούς νόμους της στατιστικής πι-θανότητας Όπως και ο Άπιστος (πριν από το όνειρό του) ο διογένης δυσπιστεί απέναντι στις ιστορίες θαυμάτων όυσιαστικά το σχόλιο του διογένη ταυτίζεται με τον ισχυρισμό μου τα επίσημα θρησκευτικά αρ-χεία μαρτυρούν μόνο τις περιπτώσεις στις οποίες η λατρεία φαίνεται να είναι αποτελεσματική και εξαλείφουν κάθε αντίθετη ένδειξη8

Στην παρούσα μελέτη θα επιχειρήσω να αφηγηθώ την ιστορία της ελ-ληνικής αθεΐας κατά τη διάρκεια μίας χιλιετίας στο πλαίσιο τεράστιων ιστορικών αλλαγών την ανάδυση της Ελλάδας από τη laquoσκοτεινή εποχήraquo σε έναν κόσμο πολιτισμένων πόλεων-κρατών την εξέλιξη της έννοιας του πολίτη και της δημοκρατίας τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τον κατακερματισμό της αυτοκρατορίας του την ενσωμάτωση του ελληνόφωνου κόσμου στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και τέλος την έλευση του χριστιανισμού ό εκχριστιανισμός του αρχαίου κόσμου δεν συνέβη εν μιά νυκτί ούτε και υπήρξε μια ομοιογενής διαδικασία υπήρχαν πολ-λές διαφορετικές εκδοχές του χριστιανισμού η καθεμιά από τις οποίες διατηρούσε μια (αντιφατική) σχέση με την ελληνική πνευματική παρά-δοση την οποία διαδέχθηκε Ακόμη κι έτσι παρά τη ρευστότητα αυτή η χριστιανική αυτοκρατορία επέφερε ριζικές αλλαγές ό χριστιανισμός έθεσε τέλος σε μια μακρά περίοδο κατά τη διάρκεια της οποίας πολλοί σημαντικοί στοχαστές είχαν εξερευνήσει ακραίες ιδέες για τη φύση των θεών φτάνοντας ακόμη και στο σημείο να αρνηθούν την ύπαρξή τους ή προχριστιανική αθεΐα ήταν βεβαίως αντικείμενο διαμάχης και υπήρξαν περίοδοι αυστηρής καταστολής της Αλλά κατά κανόνα ο πολυθεϊσμός ήταν πολύ πιο ανεκτικός απέναντι στους απίστους απrsquo ότι ο μονοθεϊ-σμός Στο πλαίσιο του χριστιανισμού αντιθέτως δεν υπάρχει κανένας καλός τρόπος να είναι κανείς άθεος ή αθεΐα αποτελούσε την κατηγορη-ματική άρνηση των αρχών βάσει των οποίων οι χριστιανοί προσδιόριζαν τους εαυτούς τους

ή παρούσα μελέτη συνιστά συνεπώς ένα είδος αρχαιολογίας του σκεπτικισμού απέναντι στη θρησκεία Αποτελεί εν μέρει μια προσπά-θεια ανασκαφής που αναζητά την αρχαία αθεΐα κάτω από τα ερείπια που σώριασαν πάνω της χιλιετίες χριστιανικής κατακραυγής Αλλά η έρευνά μου θα ασχοληθεί και με την επιφάνεια η οποία θέτει προβλή-



23

ματα διαφορετικού είδους Στην Ευρώπη του 18ου και του 19ου αιώνα κατά τη διάρκεια της περιόδου διαμόρφωσης της νεότερης αθεΐας η κλασική παιδεία ήταν πανταχού παρούσα (τουλάχιστον στους κύκλους των μορφωμένων) Την εποχή αυτή όσοι διακήρυτταν έναν κόσμο χω-ρίς θεούς μπορούσαν να επικαλούνται την αυθεντία του Επίκουρου και του Λουκρήτιου ή να αναφέρονται στον διαγόρα της Μήλου και στον θεόδωρο της Κυρήνης όντας βέβαιοι ότι θα γίνουν κατανοητοί ωστόσο από τις αρχές του 20ού αιώνα και εξής η γνώση της κλασικής παιδείας συρρικνώθηκε με ανησυχητική ταχύτητα Ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης για τη συλλογική μας άγνοια της μακράς ιστορίας της αθεΐας μπορεί να αποδοθεί σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που αδυνατεί να αναγνωρίσει τον κρίσιμο ρόλο της ελληνορωμαϊκής σκέψης στη διαμόρφωση της δυ-τικής κοσμικής νεωτερικότητας Αυτή η λήθη της κλασικής κληρονομιάς επέτρεψε την εδραίωση της laquoνεωτερικής μυθολογίαςraquo ή ιδέα ότι οι Ευ-ρωπαίοι του 18ου αιώνα ήταν οι πρώτοι που εναντιώθηκαν στους θεούς οφείλεται αποκλειστικά στη βαθιά άγνοια της κλασικής παράδοσης





27

1

H ΠΟΛυΘΕΪΣΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ

Η επικράτεια που σήμερα αποκαλούμε Ελλάδα είναι μια χερσόνησος που εκτείνεται νότια προς την κεντρική Μεσόγειο Καθώς βρίσκε-

ται στο σημείο όπου η αφρικανική τεκτονική πλάκα συγκρούεται με αυτή του Αιγαίου παρουσιάζει σεισμική δραστηριότητα έχει ηφαίστεια και μια πολυσχιδή ακτογραμμή κατακερματισμένη επιπλέον σε χιλιάδες νησιά το μεγαλύτερο των οποίων (η Κρήτη) βρίσκεται στο νοτιότερο μέρος της Το τοπίο της στο οποίο κυριαρχεί ο ασβεστόλιθος ξεχωρίζει για τα απότομα βραχώδη βουνά του (περίπου τα δύο τρίτα της χερσο-νήσου είναι λοφώδη ή ορεινά) και τις γόνιμες πεδιάδες που διασχίζονται από ποτάμια9

ή Ελλάδα είναι μια χώρα φυσικών ορίων οροσειρές κοιλάδες κόλ-ποι ποτάμια και θάλασσες Το ταξίδι από το ένα μέρος στο άλλο είναι συχνά δύσκολο Όλοι έχουν ακουστά τις θερμοπύλες το στενό πέρασμα μεταξύ της όίτης και της θάλασσας όπου η εισβολή του περσικού στρα-τού του Ξέρξη Α΄ ανεκόπη για λίγο από μια μικρή ομάδα Σπαρτιατών και Φωκέων Μακρινά ταξίδια στη στεριά έρχονται πάντα αντιμέτωπα με φυσικά εμπόδια Γιrsquo αυτόν τον λόγο οι Έλληνες στράφηκαν στη θά-λασσα Κατά τη διάρκεια της δεύτερης χιλιετίας πΧ οι Μινωίτες (οι κάτοικοι της Κρήτης) δημιούργησαν θαλάσσια εμπορικά δίκτυα Μεγά-λα πλοία με ψηλές κάθετες πρύμνες τούς επέτρεπαν να διασχίζουν την ανοιχτή θάλασσα και να ανταλλάσσουν τις ελιές τα σταφύλια το μαλλί και την ξυλεία τους με εμπορεύματα από τη Μέση Ανατολή Χάρη στην επαφή με την Αίγυπτο υιοθέτησαν μεταξύ άλλων την τέχνη της γραφής

ό μινωικός πολιτισμός κατέρρευσε γρήγορα πιθανώς εξαιτίας μιας οικολογικής καταστροφής που πήρε τη μορφή μιας τεράστιας ηφαιστεια-κής έκρηξης στη θήρα (τη σημερινή Σαντορίνη) Στη θέση του εμφανί-


θΕόΜΑΧιΑ

28

στηκε μια νέα δύναμη η βάση της οποίας ήταν στην ηπειρωτική Ελλάδα οι Μυκηναίοι ή οικονομία τους βασιζόταν επίσης στη ναυτιλία και ανέ-πτυξαν εμπορικές σχέσεις με μακρινές περιοχές αλλά επιπλέον προ-σάρμοσαν την τεχνολογία των προκατόχων τους σε νέους στρατιωτικούς σκοπούς και εξαπλώθηκαν στην Κρήτη και στο ανατολικό Αιγαίο Τα αρχεία των Χετταίων στην Ανατολία (τη σημερινή Τουρκία) τον 14ο αι-ώνα πΧ αναφέρονται στους βασιλείς της laquoAhhiyawaraquo που κατά πάσα πιθανότητα είναι μια εκδοχή της λέξης Αχαΐα τοπωνύμιο που στον Όμη-ρο αναφέρεται στην ηπειρωτική Ελλάδα Πράγματι αν ο ομηρικός θρύ-λος της τρωικής εκστρατείας έχει κάποια ιστορική βάση η τελευταία θα πρέπει να έλαβε χώρα περίπου αυτήν την εποχή όι Μυκηναίοι μπορεί επίσης να κρύβονται πίσω από τους laquoθαλασσινούς λαούςraquo που αναφέ-ρονται σε αιγυπτιακές επιγραφές της βασιλείας του Ραμσή Γ΄ τον 12ο αιώνα τους επιδρομείς που λεηλατούσαν το τρίγωνο του Νείλου και τα συροπαλαιστινιακά παράλια Αρχαιολογικά ευρήματα καθιστούν επίσης πιθανές τις σχέσεις των Μυκηναίων με τους Φιλισταίους της Παλαιάς διαθήκης ό μυκηναϊκός πολιτισμός όπως και ο μινωικός του προκά-τοχος παρήκμασε ξαφνικά περίπου από το 1100 πΧ για άγνωστους λόγους ή περίοδος μέχρι το 800 αποκαλείται συνήθως laquoσκοτεινή επο-χήraquo επειδή τα τεκμήρια γιrsquo αυτούς τους αιώνες είναι ελάχιστα ή τέχνη της γραφής χάνεται Μνημειώδη κτίρια μετατρέπονται σε ερείπια όι τοπικές κοινωνίες κατά πάσα πιθανότητα ελέγχονταν από πολέμαρχους που απέκτησαν την εύθραυστη ισχύ τους λόγω των ικανοτήτων και της δύναμής τους και όχι στο πλαίσιο μιας σταθερής διαδοχής δυναστών10

ή αιτία της επιστροφής του πολιτισμού τον 8ο αιώνα ήταν και πάλι η θάλασσα ή εμφάνιση του θαλάσσιου εμπορίου σε μακρινές περιοχές τη δεύτερη χιλιετία πΧ σήμαινε ότι ολόκληρη η Μεσόγειος είχε γίνει μια σκακιέρα και ότι η Ελλάδα και η ιταλία με τα γεωγραφικά τους πλεο-νεκτήματα κατελάμβαναν τις πιο ισχυρές θέσεις Το θαλάσσιο εμπόριο ο αποικισμός και η επιμειξία είχαν ως αποτέλεσμα πολύ πιο στενές σχέσεις με τους γειτονικούς λαούς και τη δυνατότητα εκμάθησης νέων τεχνολογιών Συνεπώς τροφοδότησαν την τεράστια ανάπτυξη του ελλη-νικού πλούτου μεταξύ του 8ου και του 6ου αιώνα πΧ την περίοδο που αποκαλείται αρχαϊκή Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις η ευημερία φαίνε-ται να αυξήθηκε δραστικά ό μέσος όρος ζωής εκτοξεύτηκε η υγεία και η διατροφή βελτιώθηκαν (όπως δείχνουν η κατάσταση των δοντιών και το ύψος των διασωθέντων σκελετών) Τα σπίτια έγιναν πιο μεγάλα ό πληθυσμός της ηπειρωτικής Ελλάδας φαίνεται να διπλασιάστηκε Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου η Ελλάδα επανάκτησε τη γραφή και


H ΠόΛυθΕϊΣΤιΚή ΕΛΛΑδΑ

29

δανείστηκε από τους γείτονές της πολλά από τα διακριτά πολιτισμικά χαρακτηριστικά για τα οποία είναι γνωστή σήμερα ναούς αγάλματα ζωγραφιστά αγγεία και την επική ποίηση11

Το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό της ήταν η ανάπτυξη ενός νέου εί-δους κοινωνικής οργάνωσης της πόλης-κράτους Τον 8ο αιώνα μπορούμε να διακρίνουμε τις πρώτες ενδείξεις της εμφάνισης της πόλεως όι πό-λεις (ή τουλάχιστον οι μεγαλύτερες από αυτές) σταδιακά αναπτύσσουν μια συγκεκριμένη μορφή η οποία ακολούθησε τον ελληνικό πολιτισμό παντού είχαν συνήθως τείχη που χώριζαν το αστικό κέντρο από την αγροτική ενδοχώρα μία ακρόπολη ή ένα φρούριο έναν ναό αφιερωμένο στον πολιούχο θεό ένα μέρος όπου φυλάσσονταν τα αποθέματα νερού και δημόσιους χώρους αφιερωμένους σε διάφορα είδη συλλογικής δρα-στηριότητας (εμπορικής θρησκευτικής πολιτικής δικαστικής ψυχαγω-γικής) Κατά τη διάρκεια της αρχαϊκής εποχής οι μεγαλύτερες πόλεις διακοσμήθηκαν με εκθαμβωτικά μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μνημεία τα οποία σήμερα θεωρούμε τυπικά ελληνικά με τις σειρές κιόνων τα αε-τώματα τα τρίγλυφα τις μετόπες και τις ζωφόρους τους Και πάνω απrsquo όλα ολόκληρα στρέμματα γραφής όι Έλληνες της πόλεως σκάλιζαν σε πέτρα τους νόμους τις αποφάσεις και τις προσφορές τους παρουσιάζο-ντας στον αρχαίο παρατηρητή μια ισχυρή εικόνα μιας πολιτισμένης και οργανωμένης κοινωνίας ndash και στον νεότερο παρατηρητή μια πολύτιμη μαρτυρία των αξιών και των προτεραιοτήτων τους12

ό πολιτισμός της πόλεως χρηματοδοτούνταν από το διεθνές εμπόριο και τον αποικισμό ή Ελλάδα είχε ιδανική γεωγραφική θέση για να εκ-μεταλλευτεί τις ευκαιρίες που προσέφερε το θαλάσσιο εμπόριο μεγάλων αποστάσεων και όχι μόνο από γεωγραφικής άποψης ή νέα εμπορική οικονομία δεν στηριζόταν σε μεγάλες γραφειοκρατικές αυτοκρατορι-κές δυνάμεις αλλά σε εγχειρήματα ατόμων και μικρών κοινοτήτων ή απουσία μιας κεντρικής πολιτικής εξουσίας λειτουργούσε σε όφελος της Ελλάδας ενθαρρύνοντας τον ανταγωνισμό μεταξύ των πόλεων-κρατών τόσο ως προς την τεχνολογική καινοτομία όσο και ως προς την εκμετάλ-λευση των θαλάσσιων αγορών

Κατά την αρχαϊκή εποχή ανταγωνιστές υπήρχαν και εκτός του ελ-λαδικού χώρου ndash κυρίως οι Φοίνικες που και αυτοί είχαν το πλεονέκτη-μα μιας αποκεντρωμένης οργάνωσης σε πόλεις-κράτη όι Καναανίτες κάτοικοι της Τύρου και της Σιδώνας στον σημερινό Λίβανο ήταν ένας ανεπτυγμένος επιδέξιος εγγράμματος λαός που μιλούσε μια σημιτι-κή γλώσσα συγγενή της εβραϊκής Τον 11ο αιώνα είχαν ήδη αναπτύξει εμπορικές σχέσεις με την Κύπρο για την ακρίβεια κατά πάσα πιθανό-


θΕόΜΑΧιΑ

30

τητα ίδρυσαν το Κίτιον τη σημερινή Λάρνακα Μέχρι το τέλος του 10ου αιώνα η παρουσία τους μαρτυρείται και στην Κρήτη Μέσα σε εκατό χρόνια η επιρροή τους έφτασε μέχρι τη Σαρδηνία και τη σημερινή Τυ-νησία Με τον καιρό η προτίμησή τους για πολύτιμα μέταλλα τους οδή-γησε μέχρι τον ορυκτό πλούτο της ισπανίας και μέχρι τις Κασσιτερίδες Νήσους (που πολλοί τις ταυτίζουν με λίγη φαντασία με τις Βρετανικές Νήσους) Μέχρι τις αρχές της πρώτης χιλιετίας πΧ οι Φοίνικες είχαν μετατρέψει τη Μεσόγειο σε ένα εμπορικό δίκτυο ή τουλάχιστον σε ένα σύμπλεγμα δικτύων που επικοινωνούσαν μεταξύ τους ό άργυρος για παράδειγμα μπορούσε να εξορυχθεί στην ισπανία να δουλευτεί στην Ελλάδα και κατόπιν να πουληθεί στην ανατολική Μεσόγειο13

ή αρχαϊκή Ελλάδα αναπτύχθηκε μέσω των σχέσεών της με τους ανα-τολικούς και νότιους γείτονές της όι Φοίνικες ήταν ο λόγος για τον οποίο οι Έλληνες υιοθέτησαν το αλφάβητο που χρησιμοποιούν ακόμη και σήμερα Το γράμμα άλεφ πήρε το όνομά του στη φοινικική και στις γλώσσες τις οποίες αυτή κληρονόμησε επειδή το σχήμα του έμοιαζε με το βόδι ενώ το μπεθ σημαίνει laquoσπίτιraquo Όταν οι Έλληνες δανείστηκαν αυτά τα σύμβολα και τα αποκάλεσαν άλφα και βήτα γεννήθηκε το laquoαλφάβητοraquo Αυτή η μιμητική τάση να υιοθετούν τις τεχνολογίες άλλων λαών (καθώς η αλφαβητική γραφή είναι πράγματι ένα είδος τεχνολο-γίας) αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της πρακτικής των Ελλήνων αυτή την εποχή ή Ελλάδα δεν ήταν laquoευρωπαϊκήraquo με την έννοια που δίνουμε σήμερα σε αυτόν τον όρο Βρισκόταν εντός ενός δυναμικού εμπορικού πλέγματος της ανατολικής Μεσογείου με ισχυρότερες τις πολιτισμικές της σχέσεις με τη Μέση Ανατολή την Αίγυπτο και την Ανατολία (Τουρ-κία) στις δυτικές ακτές της οποίας βρίσκονταν πλούσιες πόλεις όπως η Μίλητος η Έφεσος και η Αλικαρνασσός Αλλά αυτές οι σχέσεις δεν ήταν πάντα ειρηνικές ιδίως με τους Φοίνικες δεδομένης της μειονεκτικής γεωγραφικής τους θέσης στις ανατολικές ακτές της Μεσογείου οι Φοί-νικες ίδρυσαν δικές τους αποικίες στην ιταλία και τη Σικελία οι οποίες συγκρούστηκαν με τις νεότερες αποικίες των Ελλήνων Πιο συγκεκρι-μένα στα τέλη του 9ου αιώνα έχτισαν μια πρωτεύουσα στο άκρο της βορειοανατολικής ακτής της σημερινής Τυνησίας ακριβώς απέναντι από τη Σικελία την κατεξοχήν δυτική βάση των Ελλήνων ή νέα φοινικική πρωτεύουσα ήταν γνωστή ως Qart hadast (laquoνέα πόληraquo) την οποία οι Έλληνες ονόμασαν Καρχηδόνα και οι Ρωμαίοι Carthago Αν οι Έλληνες είχαν αρχίσει να εκμεταλλεύονται τα πλεονεκτήματά τους αργότερα και αν οι συνθήκες ήταν λίγο διαφορετικές η Καρχηδόνα θα μπορούσε να είχε κυριαρχήσει στη Μεσόγειο και οι γλώσσες της μεσαιωνικής Ευρώ-


Τίτλος πρωτοτύπου Battling the Gods Atheism in the Ancient World Tim Whitmarsh copy Alfred A Knopf New York 2015

Για την ελληνική γλώσσα copy Polaris Εκδόσεις 2018

Μετάφραση Γιώργος ΚαζαντζίδηςΓραφιστική επιμέλεια Μαρία-Χριστίνα ΚατσίχτηΕπιμέλεια - διόρθωση κειμένων Αθανάσιος Τζ Φέρμιν

Στις εκδόσεις Polaris υποστηρίζουμε τα πνευματικά δικαιώματα των δημιουργών γιατί πιστεύουμε πως έτσι ενισχύεται η ελευθερία και η ποικιλομορφία της έκφρασης Σας ευχαριστούμε που διαβάζετε ένα αντίτυπο του βιβλίου το οποίο δεν έχει αντιγράψει το πρωτότυπο με οποιαδήποτε μορφή ή μέσο χωρίς τη νόμιμη άδεια Με τον τρόπο αυτό υποστηρίζετε τους δημιουργούς και εμάς ώστε να συνεχίσουμε να εκδίδουμε βιβλία για όλους τους αναγνώστες

PolAris ΕΚδόΣΕιΣΝαυαρίνου 17 10681 Αθήνατ 2103836482 fax 2103807608wwwpolarisekdoseisgr infopolarisekdoseisgr

isBN 978-960-6829-94-9

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΓιώρΓος Καζαντζιδης

























ΕΙΣΑγΩγΗ



13









θΕόΜΑΧιΑ

14









15





θΕόΜΑΧιΑ

16






17






θΕόΜΑΧιΑ

18






19





θΕόΜΑΧιΑ

20





21





θΕόΜΑΧιΑ

22






23






27

1







θΕόΜΑΧιΑ

28





29






θΕόΜΑΧιΑ

30



























ΕΙΣΑγΩγΗ



13









θΕόΜΑΧιΑ

14









15





θΕόΜΑΧιΑ

16






17






θΕόΜΑΧιΑ

18






19





θΕόΜΑΧιΑ

20





21





θΕόΜΑΧιΑ

22






23






27

1







θΕόΜΑΧιΑ

28





29






θΕόΜΑΧιΑ

30




13









θΕόΜΑΧιΑ

14









15





θΕόΜΑΧιΑ

16






17






θΕόΜΑΧιΑ

18






19





θΕόΜΑΧιΑ

20





21





θΕόΜΑΧιΑ

22






23






27

1







θΕόΜΑΧιΑ

28





29






θΕόΜΑΧιΑ

30




θΕόΜΑΧιΑ

14









15





θΕόΜΑΧιΑ

16






17






θΕόΜΑΧιΑ

18






19





θΕόΜΑΧιΑ

20





21





θΕόΜΑΧιΑ

22






23






27

1







θΕόΜΑΧιΑ

28





29






θΕόΜΑΧιΑ

30





15





θΕόΜΑΧιΑ

16






17






θΕόΜΑΧιΑ

18






19





θΕόΜΑΧιΑ

20





21





θΕόΜΑΧιΑ

22






23






27

1







θΕόΜΑΧιΑ

28





29






θΕόΜΑΧιΑ

30




θΕόΜΑΧιΑ

16






17






θΕόΜΑΧιΑ

18






19





θΕόΜΑΧιΑ

20





21





θΕόΜΑΧιΑ

22






23






27

1







θΕόΜΑΧιΑ

28





29






θΕόΜΑΧιΑ

30





17






θΕόΜΑΧιΑ

18






19





θΕόΜΑΧιΑ

20





21





θΕόΜΑΧιΑ

22






23






27

1







θΕόΜΑΧιΑ

28





29






θΕόΜΑΧιΑ

30




θΕόΜΑΧιΑ

18






19





θΕόΜΑΧιΑ

20





21





θΕόΜΑΧιΑ

22






23






27

1







θΕόΜΑΧιΑ

28





29






θΕόΜΑΧιΑ

30





19





θΕόΜΑΧιΑ

20





21





θΕόΜΑΧιΑ

22






23






27

1







θΕόΜΑΧιΑ

28





29






θΕόΜΑΧιΑ

30




θΕόΜΑΧιΑ

20





21





θΕόΜΑΧιΑ

22






23






27

1







θΕόΜΑΧιΑ

28





29






θΕόΜΑΧιΑ

30





21





θΕόΜΑΧιΑ

22






23






27

1







θΕόΜΑΧιΑ

28





29






θΕόΜΑΧιΑ

30




θΕόΜΑΧιΑ

22






23






27

1







θΕόΜΑΧιΑ

28





29






θΕόΜΑΧιΑ

30





23






27

1







θΕόΜΑΧιΑ

28





29






θΕόΜΑΧιΑ

30







27

1







θΕόΜΑΧιΑ

28





29






θΕόΜΑΧιΑ

30




θΕόΜΑΧιΑ

28





29






θΕόΜΑΧιΑ

30





29






θΕόΜΑΧιΑ

30




θΕόΜΑΧιΑ

30




001-344 GODS8 17x24 final copy95.129.40.204/streamer/222.pdf · Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ...

Documents

Transcript of 001-344 GODS8 17x24 final copy95.129.40.204/streamer/222.pdf · Η ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ...