Η ιδιαιτερότητα της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης με αφετηρία το διδακτικό της Αντικείμενο

Κωνστντίνα ΣχίζαΥπεύθυνη Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στη Διεύθυνση δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Α’ Αθηνών

Άρθρο Δημοσιευμένο στο Βιβλίο …… του Αλέκου Γεωργόπουλου, εκδ. …….

1. Εισαγωγικά

Κεντρική θέση στη διαμόρφωση της διδακτικής διαδικασίας κατέχει το αντικείμενό της αφού αυτό αποτελεί το αντικείμενο της διδασκαλίας από την πλευρά του δασκάλου και το αντικείμενο της μάθησης από την πλευρά του μαθητή (Γιαννούλης, 1993, Θεοφιλίδης, 1987, Δερβίσης, 1985).

Στη σχολική εκπαίδευση η αγωγή και η μόρφωση του ανθρώπινου υποκειμένου επιτυγχάνεται με τη διδασκαλία των «μορφωτικών αγαθών» (Δανασσής-Αφεντάκης, 1992). Δηλαδή με τη διδασκαλία του σώματος των επιστημονικών γνώσεων που αφορούν στο φυσικό και τον κοινωνικό κόσμο. Έτσι οι συντάσσοντες τα αναλυτικά προγράμματα καθορίζουν και διατάσσουν τη διδακτέα ύλη ανάλογα με τη βαθμίδα της εκπαίδευσης και τον τύπο του σχολείου (Ματσαγγούρας, 1996, Γιαννούλης, 1993, σελ.70) ενώ οι εκπαιδευτικοί ειδικότητας μεταφέρουν τις επιστημονικές γνώσεις του κλάδου τους στη σχολική τάξη και οι μαθητές τις αφομοιώνουν.

Η Περιβαλλοντική Eκπαίδευση όμως από τα πρώτα κείμενά της εισάγει την έννοια του «συνολικού περιβάλλοντος» και προτρέπει τους εκπαιδευτικούς που δραστηριοποιούνται σ’ αυτή να αναζητήσουν μια «ολιστική αφετηρία» για να οργανώσουν τη διδακτική τους παρέμβαση (Διακήρυξη Tιφλίδας, 1977, Φλογαΐτη, 1993, σελ. 248). Χρειάζεται λοιπόν να διερευνήσουμε αν το συνολικό περιβάλλον είναι διαφορετικό από το φυσικό και το κοινωνικό περιβάλλον μαζί έτσι όπως το μελετούν οι φυσικές και οι κοινωνικές επιστήμες, από την πλευρά της κάθε κατηγορία.

2. Το Συνολικό Περιβάλλον

Aν ανατρέξουμε στο κείμενο της Tιφλίδας, θα διαπιστώσουμε ότι το περιβάλλον περιγράφεται από «φυσικά στοιχεία, δημιουργημένα από τον άνθρωπο στοιχεία και κοινωνικά στοιχεία. Ως κοινωνικά στοιχεία αναφέρονται οι πολιτισμικές, ηθικές και προσωπικές αξίες και οι διαπροσωπικές σχέσεις που αναπτύσσονται κατά την εργασία και την αναψυχή».

H περιγραφική αυτή παρουσίαση του περιβάλλοντος με απλή αναφορά στα στοιχεία του δεν ευνοεί, κατά τη γνώμη μας, τη «συνολική του θεώρηση», επισήμανση στην οποία το κείμενο φαίνεται ότι αποδίδει ιδιαίτερη σημασία. Aν ωστόσο συμπεριλάβουμε στο συλλογισμό μας την πρόταση Nο(2) όπου το περιβάλλον αναφέρεται ως «συστημική πραγματικότητα» που αποτελείται από «οικοσυστήματα φυσικά και ανθρώπινα», τότε διαγράφεται η προοπτική μιας περισσότερο οργανωμένης περιγραφής των στοιχείων του περιβάλλοντος. Θα μπορούμε στο εξής να αναφερόμαστε τόσο στα στοιχεία του περιβάλλοντος όσο και στο ίδιο το περιβάλλον αποδίδοντάς τους τη φυσιογνωμία του συστήματος (Bertalanffy, 1968, De Rosnay, 1975, Le Moigne, 1978, Parsons, 1952).

Η έννοια του συστήματος δεν είναι άγνωστη για την επιστήμη, αντίθετα έχει

1

εισέλθει δυναμικά στον τρόπο με τον οποίο οι επί μέρους επιστήμες πραγματεύονται τα αντικείμενά τους. Μπορούμε σήμερα να αναγνωρίσουμε τις, κατά τον Laszlo, «οργανωμένες συνθετότητες» (Laszlo, 1972, p. 10) στα ερευνητικά προγράμματα τόσο των επιστημών της φύσης όσο και των επιστημών του ανθρώπου. Στο πλαίσιο της διάκρισης του κόσμου σε φυσικό και κοινωνικό οι επιστήμες διαπραγματεύονται συστήματα που διαφοροποιούνται ανάλογα με το είδος των στοιχείων τους και τη φύση των μεταξύ τους σχέσεων. Μπορούμε έτσι σήμερα να μιλάμε για δυο κατηγορίες συστημάτων : για τα φυσικο-βιολογικά και για τα κοινωνικο-πολιτισμικά συστήματα.

Ο βαθμός της πολυπλοκότητας των σχέσεων που αναπτύσσονται μεταξύ των στοιχείων ενός συστήματος και η βαθμίδα που κατέχουν στην κοσμογονική εξέλιξη αφενός και στην κοινωνικο-πολιτισμική ανάπτυξη αφετέρου έχουν αναδείξει ιεραρχημένα οργανωτικά επίπεδα και για τις δυο κατηγορίες : το φυσικό, το βιολογικό, το ψυχολογικό, το διαπροσωπικό, το κοινωνικό και το πολιτισμικό οργανωτικό επίπεδο. Οι κατηγορίες των συστημάτων και τα οργανωτικά τους επίπεδα αποτυπώνονται με ευκρίνεια στο ταξινομικό σχήμα που παραθέτουμε το οποίο έχει προταθεί από τον William Wimsatt (Wimsatt, 1981)

Πολιτισμός

Kοινωνικές σχέσεις

Διαπροσωπικές σχέσεις

Ψυχολογικό επίπεδο

Bιολογικό επίπεδο

Φυσικό επίπεδο

Σχήμα 1. Το Σχήμα του William Wimsatt

Στο σχήμα του Wimsatt βλέπουμε να εμφανίζονται ταξινομημένα και ιεραρχημένα τα στοιχεία-συστήματα του περιβάλλοντος όπως παρουσιάζονται στο κείμενο της Tυφλίδας και αναγνωρίζουμε την κλασική αντιστοίχηση των συστημάτων με τους επιστημονικούς κλάδους που τα μελετούν. Tαυτόχρονα όμως παρατηρούμε ότι το ψυχολογικό οργανωτικό επίπεδο τοποθετείται τόσο στο φυσικό όσο και στο κοινωνικό επίπεδο. Θα λέγαμε πως το ψυχολογικό οργανωτικό επίπεδο εμφανίζεται σαν το επιστέγασμα των φυσικο-βιολογικών συστημάτων και ταυτόχρονα η βάση των κοινωνικο-πολιτισμικών συστημάτων. Θα μπορούσαμε έτσι να υποθέσουμε πως στο ψυχολογικό επίπεδο, δηλαδή στο ανθρώπινο υποκείμενο, θα πρέπει να αναζητήσουμε την αφετηρία για να συλλάβουμε το «συνολικό περιβάλλον του ανθρώπου». Αν δε λάβουμε υπόψη μας ότι το ψυχολογικό επίπεδο εμπεριέχει σχέσεις που αφορούν ταυτόχρονα στο συναίσθημα και τη νόηση θα λέγαμε ότι στο ανθρώπινο ιδίωμα και στην ικανότητα του ανθρώπου να συγκροτεί ταυτόχρονα αισθησιο-συναισθηματικές και νοητικές εμπειρίες και να τις μοιράζεται με τους

2

ΚΟ

ΙΝΩ

ΝΙΚ

Ο -

ΠΟ

ΛΙΤ

ΙΣΜ

ΙΚΟ

ΕΠΙΠ

ΕΔΟ

ΦΥ

ΣΙΚ

Ο -

ΒΙΟ

ΛΟ

ΓΙΚ

Ο

ΕΠΙΠ

ΕΔΟ

άλλους, θα πρέπει να αναζητήσουμε τη γέφυρα που συνδέει το φυσικο-βιολογικό με το κοινωνικο-πολιτισμικό επίπεδο και συγκροτεί το συνολικό περιβάλλον.

Από τον άνθρωπο ξεκινά και η Διακήρυξη της Tιφλίδας όταν επισημαίνει ότι: «ο άνθρωπος χρησιμοποιώντας τη δυνατότητά του να μεταβάλλει το περιβάλλον του, επέφερε αλλαγές στη φυσική ισορροπία εντός ολίγων δεκαετιών». Από αυτήν την επισήμανση ο άνθρωπος προβάλλει κάτω από μια διαφορετική περιγραφή, του ανθρώπου «δυνάμει μετασχηματιστή του περιβάλλοντός του για την κάλυψη των αναγκών του» (όπως ερμηνεύει το ρήμα «χρησιμοποιώ» το Λεξικό της Kοινής Eλληνικής Γλώσσας του Aριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης). Γίνεται έτσι φανερό ότι το κείμενο της Τυφλίδας μας οδηγεί να διερευνήσουμε τη σχέση του ανθρώπου-μετασχηματιστή του περιβάλλοντός του με την ανθρώπινη εμπειρία και τις νοητικές, αισθησιο-συναισθηματικές και κοινωνικές της διαστάσεις. Με άλλα λόγια στη σχέση του ανθρώπου-μετασχηματιστή του περιβάλλοντός του και της ανθρώπινης εμπειρίας χρειάζεται να στραφούμε, προκειμένου να κατανοήσουμε το πώς οικοδομείται η μετάβαση από το φυσικό-οντολογικό επίπεδο στο κοινωνικο-πολιτισμικό επίπεδο.

Όταν τα κείμενα της Τιφλίδας αναφέρονται στον άνθρωπο με το ιδίωμα του μετασχηματιστή του περιβάλλοντός του, στην ουσία αναφέρονται στους ανθρώπινους συνεργατικούς μετασχηματισμούς υλικών και μη υλικών στοιχείων και δεδομένων. Με άλλα λόγια παραπέμπουν στον άνθρωπο με το ιδίωμα του δρώντος υποκειμένου και συνεπώς στην ανθρώπινη κοινωνική δράση την οποία η νεώτερη κοινωνιολογική σκέψη προσεγγίζει με την έννοια του συστήματος ανθρώπινης κοινωνικής δράσης ή του κοινωνικού συστήματος (Καραποστόλης, 1984, Μακρυδημήτρης και Καρκατσούλης, 1995, Τσιβάκου, 1997, Checkland, 1981, Churchman, 1968a, Luhmann, 1990a, b, c). Έτσι μας δίνεται η δυνατότητα να παρουσιάσουμε μια άλλη ταξινόμηση των συστημάτων, την ταξινόμηση του Peter Checkland (Checkland, 1981, pp. 110-112).

Σύμφωνα με τον Checkland τα συστήματα ταξινομούνται σε τέσσαρες κατηγορίες : τα φυσικά συστήματα, τα συστήματα ανθρώπινης κοινωνικής δράσης ή κοινωνικά συστήματα, τα σχεδιασμένα νοητά συστήματα και τα σχεδιασμένα φυσικά συστήματα. Οι τέσσαρες αυτές κατηγορίες συστημάτων αποτυπώνονται από τον Checkland στο σχήμα που παραθέτουμε.

Σχήμα 1. Τα Συστήματα του Checkland

3

Τα «φυσικά συστήματα» (natural systems) αποτελούν το σύνολο των ζωντανών οργανισμών έτσι όπως προέκυψαν από την κοσμογονική εξέλιξη στα οποία ανήκει ο άνθρωπος, βιολογικός οργανισμός. Τα «συστήματα ανθρώπινης κοινωνικής δράσης» (human activity systems) αποτελούν τα «τυπικά πλαίσια» όπου συντελούνται οι ανθρώπινοι συνεργατικοί μετασχηματισμοί και καθορίζονται οι όροι και οι συνθήκες που δεσμεύουν τη συνεργασία. Τα «σχεδιασμένα φυσικά συστήματα» (designed physical systems) είναι τα αποτελέσματα κάθε ανθρώπινου συνεργατικού μετασχηματισμού που εκδηλώνεται πάνω σε υλικά στοιχεία όπως τα εργαλεία, τα μηχανήματα, τα οικοδομήματα, τα έργα υποδομής, οι καλλιέργειες, οι βιομηχανίες, κ.α Τα «σχεδιασμένα νοητά συστήματα» (designed abstract systems) είναι τα αποτελέσματα κάθε ανθρώπινου συνεργατικού μετασχηματισμού που εκδηλώνεται πάνω σε μη υλικά στοιχεία ή δεδομένα όπως θεωρίες, φιλοσοφίες, επιστήμες, τέχνες, θρησκείες, θεσμοί, κ.α

Επιχειρώντας μια περιγραφή του σχήματος του Checkland θα λέγαμε ότι : * Από τα φυσικά συστήματα τα οποία συγκροτούν τη Φύση με την έννοια του «πρωταρχικού είναι» αναδύθηκε ο άνθρωπος συνειδησιακό υποκείμενο (Σχήμα 2. α). O μετασχηματισμός του ανθρώπινου βιολογικού όντος σε ανθρώπινο υποκείμενο συντελέστηκε μέσω της εμπειρίας δηλαδή μέσω της προθετικής του κίνησης να συνδεθεί με τον αντι-κείμενο κόσμο του προκειμένου να τον κατανοήσει και ταυτόχρονα να κατανοήσει τον εαυτό του μέσα σ’ αυτόν. * Η ανθρώπινη εμπειρία, κάτω από αυτήν τη σύνθετη σύλληψή της, ξεπέρασε το όριο της σιωπηρής σκέψης, αναζήτησε τον «άλλο», εγκαινίασε διάλογο με αυτόν και ανέδειξε το ανθρώπινο υποκείμενο σε συνειδησιακό σύστημα-παρατηρητή του κόσμου της εμπειρίας του και ταυτόχρονα τον κόσμο της ανθρώπινης εμπειρίας σε αντικείμενο του ανθρώπινου διαλόγου. * Mε βάση τις κοινές εμπειρίες που διαμοιράζονται και αναζητώντας τις βιωματικές του δυνατότητες, ο άνθρωπος συνεργάστηκε με τον «άλλο» για να μετασχηματίσει τον κόσμο, αισθητό και νοητό. Έτσι αναδύθηκε ο άνθρωπος σκεπτόμενο και δρων υποκείμενο και οι ανθρώπινοι συνεργατικοί μετασχηματισμοί υλικών και μη υλικών δεδομένων ταυτόχρονα με τους όρους και τις συνθήκες της συνεργασίας-συνομιλίας. Αναδύθηκαν δηλαδή οι ανθρώπινες κοινωνικές δράσεις ή τα συστήματα ανθρώπινης κοινωνικής δράσης ή κοινωνικά συστήματα (Σχήμα 2. β).* Η ανθρώπινη κοινωνική δράση μετασχημάτισε τα υλικά στοιχεία σε «σχεδιασμένα φυσικά συστήματα» (Σχήμα 2. γ) και τα μη υλικά στοιχεία σε «σχεδιασμένα νοητά συστήματα» (Σχήμα 2. δ). * Tα «σχεδιασμένα συστήματα» -φυσικά και νοητά- ενεργοποίησαν τις ίδιες ή νέες δράσεις (Σχήμα 2. ε) και με αυτήν την έννοια ενσωματώθηκαν μέσα στον κύκλου των ανθρώπινων συνεργατικών δραστηριοτήτων μετασχηματίζοντας τη «Φύση» σε «Περιβάλλον του Ανθρώπου» (Σχήμα 2. στ).

Mέσα σ' αυτό το δημιουργημένο από τον άνθρωπο περιβάλλον, συγκροτούνται συνεχώς νέες ανθρώπινες εμπειρίες και τοποθετούνται σα βάση για νέους ανθρώπινους συνεργατικούς μετασχηματισμούς οι οποίοι συνεχίζουν τον κύκλο της αναδημιουργίας του Ανθρώπου, των ανθρώπινων εμπειριών και του «Περιβάλλοντος του Ανθρώπου».

Με βάση την περιγραφή αυτή η οποία ανατρέχει στη διαδικασία της ανα-δημιουργίας του κόσμου που μας περιβάλλει, αποκαλύπτονται διασυνδέσεις ανάμεσα στον άνθρωπο ως έλλογο ον, στην ανθρώπινη συνύπαρξη ως «λέγειν» και στο «φυσικό είναι». Μπορούμε έτσι να ισχυριστούμε ότι το σχήμα που παραθέτουμε αποτελεί ένα μοντέλο-τέχνημα για το περιβάλλον του ανθρώπου.

4

Σχήμα 2. Ένα Μοντέλο-Τέχνημα για το Περιβάλλον του Ανθρώπου

Επισημαίνοντας ότι : 1) τα φυσικά συστήματα δε θα μπορούσαν να είναι παρά όπως είναι 2) τα σχεδιασμένα συστήματα, φυσικά και νοητά, είναι αποτελέσματα της ανθρώπινης κοινωνικής δράσης και 3) η ανθρώπινη κοινωνική δράση αναδύθηκε σε σύστημα από τους όρους και τις συνθήκες της ανθρώπινης κοινωνικής πρακτικής, της γλώσσας και της αλληλόδρασης, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι γεννεσιουργός αρχή του περιβάλλοντος του ανθρώπου είναι η επικοινωνία. Δηλαδή η σκόπιμη συνομιλία που διεξάγεται στο πλαίσιο κάθε ανθρώπινου συνεργατικού μετασχηματισμού και ταυτόχρονα οι όροι και οι συνθήκες της συνομιλίας που τον δεσμεύουν.

Με βάση το τέχνημα που παραθέτουμε το Περιβάλλον του Ανθρώπου προβάλλει με τη φυσιογνωμία ποικίλων και πολύπλοκων επαναδρομικών σχέσεων που συναρθρώνουν το φυσικό και το κατασκευασμένο από τον άνθρωπο «είναι» γύρω από το ανθρώπινο «λέγειν».

Το τέχνημα αποτελεί στην ουσία μια περιγραφή του περιβάλλοντος του ανθρώπου διαφορετική από οποιαδήποτε άλλη. Μια περιγραφή όπου οι αιτίες των φαινομένων δε διαχωρίζονται από τα φαινόμενα αφού αυτά μπορούν να ενεργοποιήσουν τα ίδια αλλά και διαφορετικά φαινόμενα. Και όπου οι παρατηρητές των φαινομένων δε διαχωρίζονται από τα παρατηρούμενα φαινόμενα αφού η παρατήρηση, καθώς δε διαχωρίζεται από το λόγο (προφορικό ή γραπτό), παρεμβαίνει μετασχηματιστικά τόσο στα παρατηρούμενα φαινόμενα όσο και στον ίδιο τον παρατηρητή.

Η περιγραφή του «περιβάλλοντος του ανθρώπου» που παρουσιάστηκε αποκαλύπτει, κατά τη γνώμη μας, τη δυσκολία των διδασκόμενων μαθημάτων να το συμπεριλάβουν στο περιεχόμενό τους χωρίς να αναιρέσουν τη «συνολική του σύλληψη». Ταυτόχρονα ωστόσο εγείρει ερωτήματα και σε σχέση με την προτεινόμενη διεπιστημονική προσέγγιση του περιβάλλοντος. Η άποψη αυτή θα στοιχειοθετηθεί με μεγαλύτερη σαφήνεια αν αναζητήσουμε την «ολιστική αφετηρία» της συνολικής θεώρησης του περιβάλλοντος του ανθρώπου.

3. H «Oλιστική Aφετηρία»

Ο τρόπος με τον οποίο περιγράψαμε το «συνολικό περιβάλλον του ανθρώπου» φανερώνει ότι το κυρίαρχο χαρακτηριστικό του είναι οι επαναδρομικές διαδικασίες. Δηλαδή οι διαδικασίες που, κατά κάποιο τρόπο, οδηγούν και

5

ενσωματώνονται σε αποτελέσματα που τις επανενεργοποιούν δημιουργικά. Ταυτόχρονα φανερώνει ότι οι επαναδρομικές αυτές διαδικασίες οι οποίες διατρέχουν και τα δυο επίπεδα της οργανωμένης ζωής, το φυσικό-οντολογικό και το κοινωνικό-πολιτισμικό, έχουν τα χαρακτηριστικά του ανθρώπινου «λέγειν». Για να μπορέσουμε συνεπώς να προσεγγίσουμε το περιβάλλον του ανθρώπου χρειάζεται να υιοθετήσουμε ένα θεωρητικό σχήμα που να μπορεί να διαπραγματεύεται και ταυτόχρονα να εγγράφει στο «υπάρχον» την έλλογη ανθρώπινη σκέψη ή το ανθρώπινο «λέγειν». Δηλαδή το λόγο και τους όρους και τις συνθήκες της ανθρώπινης συνομιλίας, που μετασχηματίζουν συνεχώς το «υπάρχον» σε «περιγραφές του υπάρχοντος». Αυτό το θεωρητικό σχήμα θα μπορούσε να είναι το σύστημα-παρατηρητής, συνειδησιακό και κοινωνικό (Maturana, 1987, Maturana, Varela, 1980, Τσιβάκου, 1997, Luhmann, 1990a, b, c).

Με αφετηρία το θεωρητικό σχήμα «σύστημα-παρατηρητής» το περιβάλλον του ανθρώπου 1) ανάγεται σε ένα σύμπαν παρατήρησης παρατηρητών όπου συστήματα-παρατηρητές, συνειδησιακά και κοινωνικά, προβαίνουν σε επιλογές νοήματος του «υπάρχοντος» και 2) αποκτά τη φυσιογνωμία μιας «ερμηνευτικής δυνατότητας» της οποίας εκφραστές είναι τα συστήματα-παρατηρητές και η παρατηρησιακή διαδικασία δηλαδή η συνομιλία και οι συνομιλητές που συγκροτούν το λόγο, προφορικό ή γραπτό ή με άλλα λόγια το ανθρώπινο «λέγειν» ή η οργάνωση του «παρατηρείν», όπου ο απαρεμφατικός όρος χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει ταυτόχρονα τον παρατηρητή, το παρατηρούμενο και την ίδια την παρατήρηση .

Θα μπορούσαμε έτσι να ισχυριστούμε ότι το περιβάλλον του ανθρώπου είναι αυτό που είναι, διότι γεννήθηκε από μια συγκεκριμένη οργάνωση του «παρατηρείν» και ότι αυτή η συγκεκριμένη οργάνωση του «παρατηρείν» που έκανε το περιβάλλον του ανθρώπου να είναι αυτό που είναι, αποτελεί το αυστηρό ρυθμιστικό πλαίσιο του Λογικού Θετικισμού (Wittgenstein, 1961, Vygotsky, 1985, 1988, Καλλίνικος, 1995, Τσιβάκου, 1997, Luhmann, 1990a, b, c).

Η κριτική ερμηνεία του περιβάλλοντος του ανθρώπου που παρουσιάσαμε διαφαίνεται και μέσα από τα κείμενα της Τιφλίδας. Ίσως να μην έχει εκτιμηθεί όσο θα έπρεπε, ωστόσο η πρόταση Νο(4) αναφέρει με σαφήνεια ότι τα «βαθύτερα αίτια της οικολογικής κρίσης θα πρέπει να αναζητηθούν στη λανθασμένη σχέση ανθρωπότητας και Φύσης και στη συρρίκνωση της επιστημονικής θεώρησης της πραγματικότητας που έχει προκαλέσει ένας ακραίος θετικισμός-ορθολογισμός» (Διακήρυξη της Τιφλίδας, Φλογαΐτη, 1993).

Η σημαντική αυτή επισήμανση των κειμένων της Τιφλίδας σηματοδοτεί, κατά τη γνώμη μας, την ανάγκη να μετακινηθεί ο τρόπος με τον οποίο οργανώνεται η σκέψη μας απέναντι στο περιβάλλον του ανθρώπου σε άλλα επιστημολογικά παραδείγματα. Με άλλα λόγια μας προτρέπει να προσεγγίσουμε το περιβάλλον του ανθρώπου υιοθετώντας θεωρίες ή «οπτικές» για τη γνώση οι οποίες δε διαχωρίζουν το γνωρίζον σύστημα από το γνωσιακό του αντικείμενο ούτε από τη γνωσιακή διαδικασία. Αυτό το αλληλένδετο μεταξύ του γνωρίζοντος συστήματος, του γνωσιακού του αντικειμένου και της γνωσιακής διαδικασίας υπαινίσσονται, κατά τη γνώμη μας, τα κείμενα της Τιφλίδας όταν αναφέρονται στην «ολιστική αφετηρία» την οποία προϋποθέτει η «συνολική θεώρηση» του περιβάλλοντος του ανθρώπου.

Χρειάζεται εδώ να επισημάνουμε ότι, όταν οι κοινωνικοί επιστήμονες και διανοητές ασκούν κριτική απέναντι στον ακραίο Θετικισμό-Ορθολογισμό δεν αναφέρονται τόσο στα κριτήρια που ελέγχουν την εγκυρότητα των επιστημονικών μας προτάσεων όσο στον έλεγχο τον οποίο ασκούν οι διαδικασίες εγκυρότητας πάνω στους όρους και τις συνθήκες της συνομιλίας-επικοινωνίας που δεσμεύουν τον

6

ανθρώπινο λόγο και κατά κατ’ επέκταση τις ανθρώπινες αποφάσεις και επιλογές και εντέλει το ίδιο το ανθρώπινο υποκείμενο, τις ανθρώπινες κοινωνίες και το πρωταρχικό «φυσικό είναι» (Maturana, Varele, 1980, pp. XXVIII-XXIX).

Η πρόταση Νο(4) της Τιφλίδας σηματοδοτεί, κατά τη γνώμη μας, τον κοινωνικά κριτικό χαρακτήρα της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης με την έννοια της κριτικής στάσης 1) απέναντι στις περιγραφές του περιβάλλοντος οι οποίες συγκροτούν τον ορίζοντα των κοινωνικών νοημάτων γι’ αυτό 2) απέναντι στους «εκφραστές» των περιγραφών του, τα κοινωνικά συστήματα-παρατηρητές, που προβαίνουν σε επιλογές νοήματος ανεξάρτητα από τα ανθρώπινα υποκείμενα και εν τέλει 3) απέναντι στις «ιεραρχίες-εξουσίες» των κοινωνικών συστημάτων που νομιμοποιήθηκαν στο όνομα του Ορθού Λόγου, έθεσαν σε κυκλοφορία «χρήσιμες» περιγραφές του περιβάλλοντος, ικανές να χειραγωγούν όχι μόνο τη φύση αλλά και τον άνθρωπο και τις ανθρώπινες κοινωνίες ενώ συχνά υποκρύπτουν συμφέροντα και ιδιοτελή κίνητρα.

4. Συμπεράσματα

Με βάση τους συλλογισμούς που αναπτύξαμε, αφορμώντας από το διδακτικό αντικείμενο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, γίνεται φανερό ότι η νέα αυτή παιδαγωγική-εκπαιδευτική διαδικασία, προσδιορίζεται από μια ιδιαιτερότητα που έχει γνωσιο-θεωρητικό χαρακτήρα. Με άλλα λόγια συγκροτείται με βάση μια διαφορετική αντίληψη για το περιεχόμενο της γνώσης και τον τρόπο με τον οποίο η γνώση θεμελιώνεται και αναπτύσσεται.

Αυτή η διαφορετική αντίληψη για τη γνώση, της αποδίδει μια κοινωνική συνιστώσα και με αυτήν την έννοια τη συναρθρώνει με τις ανθρώπινες αξίες και με τον τρόπο με τον οποίο οι ανθρώπινες αξίες εγκαθιδρύονται ιδίως στη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα όπου συνυπάρχουν και συνεξελίσσονται συστήματα, κοινωνικά και συνειδησιακά, αναπτύσσοντας μεταξύ τους τη σχέση «σύστημα-περιβάλλον του συστήματος».

Αν δεχτούμε ότι 1) το συνολικό Περιβάλλον του Ανθρώπου-Διδακτικό Αντικείμενο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης δεν είναι παρά το δημιούργημα της οργάνωσης του «παρατηρείν» στο πλαίσιο του Θετικισμού-Ορθολογισμού 2) ο Θετικισμός-Ορθολογισμός δεν είναι παρά ένα ρυθμιστικό πλαίσιο οργάνωσης της ανθρώπινης σκέψης και τέλος ότι 3) ο ακραίος Θετικισμός-Ορθολογισμός συρρικνώνει την επιστημονική θεώρηση της πραγματικότητας, ιδιαίτερα όταν στρέφεται σε φαινόμενα που αφορούν τη σχέση των ανθρώπινων κοινωνιών με τον άνθρωπο και τη φύση, είναι προφανές πως η ιδιαιτερότητα της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης χρειάζεται να οργανωθεί στο πλαίσιο άλλων επιστημολογικών παραδειγμάτων (Κουζέλης, 1997, Καστοριάδης, 1985, Kάλφας, 1970, Bachelard, 1975, Chomsky, 1957, 1968, Habermas, 1990, Husserl, 1958, Kuhn, 1970).

Οι σκέψεις που παρουσιάστηκαν σ’ αυτό το κείμενο, αφορμώντας από το διδακτικό αντικείμενο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, διαμορφώθηκαν στο πλαίσιο της Συστημικής Σκέψης που θεμελιώνεται κριτικά. Χρειάζεται εδώ να επισημάνουμε ότι ο κριτικός χαρακτήρας της θεμελίωσης της Συστημικής Σκέψης έχει τις φιλοσοφικές-επιστημολογικές του ρίζες στην Κριτική Θεωρία της Σχολής της Φρανκφούρτης (Marcuse, 1971, Adorno, 1961). Η Κριτική Θεωρία της Σχολής της Φρανκφούρτης πρωτοεμφανίστηκε με την ονομασία Κριτική Σχολή της Κοινωνίας για να υποδηλώσει ότι βασική της επιδίωξή ήταν να διερευνήσει τους όρους και τις συνθήκες του συνεργατικού μετασχηματισμού του κόσμου που μοιραζόμαστε με τους άλλους ανθρώπους. Σ’ αυτήν την επιδίωξη της θεωρητικής προσέγγισης της

7

ανθρώπινης γνώσης συμπυκνώνεται, κατά τη γνώμη μας, η ιδιαιτερότητα της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Και με αυτήν την ιδιαιτερότητά της η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση «ενσάρκωσε» τις παιδαγωγικές προσδοκίες της υπογράφουσας το κείμενο εκπαιδευτικού.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Γέμτος, Π. (1985) Μεθοδολογία των Κοινωνικών Επιστημών, Αθήνα : ΠαπαζήσηςΓιαννούλης, Ν. (1993) Διδακτική Μεθοδολογία, Αθήνα : Αυτοέκδοση Δανασσής, Αφεντάκης, Α. (1992) Εισαγωγή στην Παιδαγωγική, τ. Α΄, Αθήνα : Αυτοέκδοση Δερβίσης, Σ. (1985) Σύγχρονη Γενική Διδακτική Μεθοδολογία, Θεσσαλονίκη : AυτοέκδοσηΘεοφιλίδης, Χ. (1987) Διαθεματική Προσέγγιση της Διδασκαλίας, Λευκωσία : ΑυτοέκδοσηΚαλλίνικος, Γ. (1995) Η Εποχή των Πληροφοριών στο Τσιβάκου, Ι. (επιμ.) Δράση και Σύστημα, Αθήνα : Θεμέλιο, σελ. 17-74Kάλφας, B. (1970) Ριζικές ανακατατάξεις στη σύγχρονη αγγλοσαξωνική επιστημολογία : Ο Thomas S. Kuhn και η "στροφή" της δεκαετίας 1960-70 στο Kuhn, T. Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων, Γεωργακόπουλος, Γ. και Κάλφας, Β. (μτφρ), Κάλφας, Β (επιμ.) Αθήνα : Σύγχρονα Θέματα, Επιστημολογία

Καραποστόλης, Β. (1984) Μορφές Κοινωνικής Δράσης, Αθήνα : ΘεμέλιοΚαστοριάδης, Κ. (1985) Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας, Αθήνα : ΡάππαΚουζέλης, Γ. (1997) Εικόνες της Επιστήμης, στο Κουζέλης, Γ. (επιμ.), Επιστημολογία : Κείμενα, Αθήνα : ΝήσοςΜακρυδημήτρης, Α. Καρκατσούλης, Π. (1995) Εισαγωγή στο Θεωρία των Κοινωνικών Συστημάτων του Luhmann, N. (επιμ.) Μακρυδημήτρης, Α. Καρκατσούλης, Π. Αθήνα : Σάκκουλα Ματσαγγούρας, Η. (1996) Η Εξέλιξη της Διδακτικής, Επιστημολογική Θεώρηση, Αθήνα : GutenbergΤσιβάκου, Ι. (1997) Υπό το Βλέμμα του Παρατηρητή, Αθήνα : ΘεμέλιοΦλογαΐτη, Ευ. (1993) Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Αθήνα : Ελληνικές Πανεπιστημιακές Εκδόσεις

ΞΕΝΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Adorno, Th. W. (1961) Σχετικά με τη λογική των κοινωνικών επιστημών, στο Κουζέλης, Γ. (επιμ.) Επιστημολογία, Κείμενα (1996α), Αθήνα : ΝήσοςBachelard, G. (1975) Le Nouvel Esprit Scientifique, Paris : P.U.FBertalanffy, L. (1968) General System Theory, New York : BrazillerCheckland, P. (1981) Systems Thinking, Systems Practice, New York : Wiley & SonsChomsky, N. (1957) Syntactic Structure, The Hague : MoutonChomsky, N. (1968) Language and Mind, New York : Harcourt and Brace

8

Churchman, C. (1968a) The Systems Approach, New York : Dell Publishing CoDe Rosnay, J. (1975) Le Macroscope, Paris : Le SeuilHabermas, J. (1990) Κείμενα Γνωσιοθεωρίας και Κοινωνικής Κριτικής, Αθήνα : ΠλέθρονHusserl, E. (1958) Ideas : general introduction to pure Phenomenology, London : Allen and UnwinKuhn, T. (1970) The Structure of Scientific Revolution, Chicago : University of Chicago, Γεωργακόπουλος, Γ. και Κάλφας, Β. (μτφρ), Κάλφας, Β (επιμ.) Αθήνα : Σύγχρονα Θέματα, Επιστημολογία Laszlo, E. (1972) The Systems View of Creation, New York : BrazillerLe Moigne, L. (1978) La Theorie du Système Général, Paris : Le SeuilLuhmann, N. (1990a) Meaning as Sociology’s Basic Concept, στο Luhmann, N. (επιμ.) Essays on Self-Reference, New York : Columbia University PressLumann, N. (1990b) Tautology and Paradox in Self-Descriptions of Modern Societies, στο Luhmann, N. Essays on Self-Reference, New York : Columbia University PressLuhmann, N. (1990c) Essays on Self-Reference, New York : Columbia University PressMarcuse, H. (1971) Ο Μονοδιάστατος Άνθρωπος, Αθήνα : ΠαπαζήσηςMaturana, H. (1987) Everything Said is Said by an Observer, Στο Thomson, W. (επιμ.) Gaia : A Way of Knowledge, California : Lindisfarme PressMaturana, H. Varela, F. (1980) Autopoiesis and Cognition, Holland : Reidel, DordrechtParsons, T. (1952) The Social System, Illinois : GlencoeVygotsky, L. (1985) Pensée et Langage, Paris : Editions SocialesVygotsky, L. (1988) Thought and Language, Cambridge : M.I.T PressZuniga, R. (1994) Collection INTERVENIR, L’ Evaluation dans l’ action, Les Press de l’ Université de Montréal (Quèbec)

9