1

Ζ.Ζωγραφίδου και Ε.Κασάπη

«To 26ο Τραγούδι της Κόλασης. Παραδείγµατα ελληνικών

µεταφράσεων» ∗∗∗∗

Τη Θεία Κωµωδία του ∆άντη είχαµε την τύχη να τη γνωρίσουµε εκτός από τις

πολλές ολοκληρωµένες ελληνικές µεταφράσεις και από µεµονωµένα µεταφρασµένα

αποσπάσµατά της. Στην παρούσα µελέτη θα µας αποσχολήσουν οι µεταφράσεις των

Ν.Καζαντζάκη (1934) 1

, Τ.Κ.Παπατσώνη (1965) 2

και Γ.Σ.Βουτσινά (1895) 3

.

Οι λόγοι αυτής της επιλογής συνδέονται µε τα εξής γεγονότα: Η µετάφραση του

Καζαντζάκη4 που θεωρείται ιδιαίτερα δηµιουργικός λογοτέχνης

5, πιστεύουµε πως

συντελεί στη δηµιουργία µεταφραστικού κανόνα για τη µεταφορά της Θείας Κωµωδίας

στην ελληνική γλώσσα. Ο Καζαντζάκης, ο οποίος ως µεταφραστής έχει εµπιστοσύνη

στο προσωπικό του κριτήριο επιλογής πρωτοτύπων έργων: «Μεταφράζω», δηλώνει,

«τα καλύτερα απ’ όλους τους σύγχρονους ποιητές της [Ισπανίας]»6, έχει επαφή µε

κείµενα της κρητικής λογοτεχνίας, τα οποία ανακυκλώνουν µεσαιωνικά δυτικά

λογοτεχνικά πρότυπα7 ενώ µέσα από το λογοτεχνικό του έργο εκφράζει ιδεολογικούς

8

και πολιτικούς οραµατισµούς9.

Η µετάφραση του Τ.Κ. Παπατσώνη επιλέχθηκε γιατί περιλαµβάνεται σε

σχολικό εγχειρίδιο, εποµένως διαβάζεται από µεγάλο αριθµό αναγνωστών και έτσι

συµβάλλει στη διαµόρφωση αισθητικών απόψεων των αναγνωστών, καθώς η

εκπαίδευση δηµιουργεί αναγνωστικές κριτικές συνήθειες10

. Η επιλογή ελεύθερου

∗ Aνακοίνωση Ζ.Ζωγραφίδου και Ε.Κασάπη, µε τίτλο «To 26

ο Τραγούδι της Κόλασης. Παραδείγµατα

ελληνικών µεταφράσεων» που ανακοινώθηκε στο ∆ιεθνές Συνέδριο «Μεταφράζοντας στον 21ο αιώνα:

Τάσεις και προοπτικές». Τοµέας Μετάφρασης Τµήµατος Γαλλικής, Ελληνική Εταιρία Εφαρµοσµένης

Γλωσσολογίας. Θεσσαλονίκη 27-29/9/2002.

Η συµβολή της Ελένης Κασάπη εντοπίζεται στη µεταφρασεολογική προσέγγιση του εξεταζόµενου

προβλήµατος στο σύνολό του, στη µικροανάλυση των µεταφράσεων και στην περιγραφή των

στρατηγικών. Η συµβολή της Ζώζης Ζωγραφίδου εντοπίζεται στην ιστορικoσυγκριτική προσέγγιση που

αναπτύχθηκε µετά την ολοκλήρωση της µεταφρασεολογικής κριτικής προσέγγισης. 1 ∆άντη. Η Θεία Κωµωδία. Η Κόλαση. Στα ελληνικά από τον Ν.Καζαντζάκη. Εκδόσεις Ελένης

Καζαντζάκη. Αθήνα, 1992, σσ.125-7. 2 Βλ. Κείµενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Α’ τεύχος. Α’ Τάξη Ενιαίου Λυκείου. Αθήνα: Οργανισµός

Εκδόσεων ∆ιδακτικών Βιβλίων, 2001, σσ.360-2. 3 ∆άντε Αλιγιέρι. Κόλασι Καθαρτήριο Παράδεισος. Μετάφρασις Γ.Σ.Βουτσινά & ∆.Χ.Σταυρόπουλου.

Αθήναι: Σπ.∆αρέµας, χχε., σσ.173-9. 4 Βλ. Ε.Κασάπη, ∆ιακείµενο και κριτική µεταφραστικών στρατηγικών. Το 26

ο τραγούδι της Κόλασης

µεταφρασµένο από τον Νίκο Καζαντζάκη. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2003. 5 Μ.Vitti, H γενιά του τριάντα. Ιδεολογία και µορφή. Αθήνα: Ερµής, 1979, σ.239. - Κ.Θ.∆ηµαράς, Ιστορία

της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή µας. Έκτη έκδοση. Αθήνα: Ίκαρος,

1975, σ.441. 6 Μ.Vitti, ο.π., σ.81.

7 M. Vitti, ο.π., σ.205.

8 M.Vitti, ο.π., σ.53.

9 M.Vitti, ο.π., σσ. 64, 65.

10 L.L.Schucking. Η κοινωνιολογία του φιλολογικού γούστου, µετάφραση Τάκη Κονδύλη. Αθήνα:

Κάλβος, 1970, σσ.119-23.

2

στίχου αφήνει περιθώρια στον Παπατσώνη για προσθήκες και διευκολύνει τις

δυναµικές επιλογές του στη µετάφραση.

Το κείµενο του Βουτσινά έχει ενδιαφέρον καθώς ο µεταφραστής του

προσαρµόζει το ποιητικό έργο του ∆άντη σε πεζό κείµενο και, σε αντιδιαστολή µε τη

θεωρητική κατάρτιση που έχει ο Καζαντζάκης αλλά και τους βαθµούς ελευθερίας που

υιοθετεί ο Παπατσώνης ως µεταφραστής, µεταφράζει χωρίς στρατηγική11

.

Σκοπός της µελέτης είναι η αξιολογική επιλογή προτύπων µεταξύ κριτικής και

ιστορικοσυγκριτικής θεώρησης των µεταφράσεων ποίησης. Το ένα πρότυπο έλκει την

αφετηρία του από την περιγραφική µεταφρασεολογία12

και τη θεωρία της κριτικής των

µεταφράσεων13

, ενώ το άλλο αποτελεί γραµµική συνέχεια των µεθόδων της ιστορίας

της λογοτεχνίας14

και της συγκριτικής ανάλυσης λογοτεχνικών κειµένων15

µε στόχο τη

βελτιστοποίηση του περιεχοµένου και των µεθόδων εκπαίδευσης µεταφραστών

λογοτεχνίας. Τo βασικό δίληµµα στο οποίο θέλαµε να δώσουµε µια απάντηση ήταν το

ακόλουθο:

Οι προτεραιότητες στη µετάφραση λογοτεχνίας και στην εκπαίδευση κριτικών

µεταφράσεων λογοτεχνίας µπορούν να εναλλάσσονται µεταξύ κειµενικών γεγονότων

και ιστορικού πλαισίου της µετάφρασης;

Το πλαίσιο για τη διερεύνηση του παραπάνω διδακτικού διλήµµατος

αποτέλεσαν οι τρεις ελληνικές µεταφράσεις των στίχων 90-142 του 26ου τραγουδιού

της Κόλασης του ∆άντη, έργου αλληγορικού και επικού, γραµµένου σε τερτσίνες16

,

δηλαδή σε τρίστιχες στροφές µε δεκαπεντασύλλαβους στίχους. Στο απόσπασµα αυτό

έχουµε την αφήγηση του Οδυσσέα για το τελευταίο ταξίδι του µε τους συντρόφους

του.

Η µεταφρασεολογική διερεύνηση του προβλήµατος περιλαµβάνει τα εξής

στάδια: α) προσδιορισµό µεταφραστικών προβληµάτων, β) περιγραφή µεταφραστικών

δυσκολιών, γ) συλλογή πληροφοριών σχετικά µε τη µεταφραστική διαδικασία και τις

µεταφραστικές συµπεριφορές και δ) post-µεταφραστική αξιολόγηση.

Η ιστορικoσυγκριτική διερεύνηση που ακολούθησε ως έλεγχος των

πορισµάτων της µεταφραστικής κριτικής προσέγγισης περιλαµβάνει τα εξής στάδια: α)

αξιολογική και υφολογική θεώρηση του έργου, β) διαχρονική περιγραφή κριτικών

δηµοσιευµάτων για τις µεταφράσεις του 26ου τραγουδιού της Κόλασης στην ελληνική

γλώσσα.

11

Σχετικά µε τη θεωρητική και την εµπειρική κατάρτιση που έχει ένας µεταφραστής λογοτεχνίας, βλ.

D.Connolly. «Poetry Translation» στο Routledge Encyclopedia of Translation Studies, ο.π., σ.171. 12

Οι πληροφορίες για την περιγραφή των µεταφραστικών επιλογών και για την αξιολόγησή τους

προέρχονται από τα κείµενα του πρωτοτύπου και των µεταφράσεων που εξετάζουµε.. 13

Για να κατανοήσουµε την επιλογή µεταφραστικής διαδικασίας καθώς και τις µεταφραστικές επιλογές

των µεταφραστών ορίσαµε έναν άξονα προοδευτικής ανάλυσης για την κάθε µετάφραση που

εξετάζουµε. Αυτό έγινε µε κριτήριο τις περιοχές στις οποίες δηλώθηκε ο µεγαλύτερος όγκος

επεισοδιακών δυσκολιών στις τρεις µεταφράσεις. Στη φάση αυτή αναζητήσαµε, µέσω λεξικών, τις

πιθανές διακειµενικές σχέσεις των µεταφράσεων µε άλλα προγενέστερα κείµενα της νεοελληνικής

λογοτεχνίας ή της Βίβλου. Οι διακειµενικές αλυσίδες έδειξαν τις µεταφραστικές διαδροµές που

επέλεξαν, µέσω παράλληλων κειµένων, οι τρεις µεταφραστές για να λύσουν τις µεταφραστικές τους

δυσκολίες. 14

Βλ.F.Ciofi - A.Cristofori- E.Gavazzi. Leggere letteratura: le forme, i temi, i classici.Bruno Mondadori,

1994. 15

Ενδεικτικά αναφέρουµε: F.Muzzioli. Le teorie della critica letteraria. Roma: Carocci, 2005. 16

A.A.Rosa, ο.π., σσ.57-8. – Vocabolario della lingua italiana di Nicola Zingarelli, Bologna: Zanichelli,

1995, σ.1891.

3

Μεταφρασεολογική θεώρηση (Ε.Κασάπη)

Κύριο εργαλείο στη διερεύνησή µας αποτέλεσαν τα κειµενικά γεγονότα βάσει

των οποίων είναι δυνατόν να εκτιµηθεί η επίδραση του παράγοντα «διακειµενικές

αλυσίδες» στη λήψη µεταφραστικών αποφάσεων των µεταφραστών οι οποίοι

µεταφέρουν στην ίδια γλώσσα-στόχο το ίδιο πρωτότυπο κείµενο. Η ανάκληση

διακειµενικών αλυσίδων17 είναι προϋπόθεση τόσο για την κατανόηση και την

µετάφραση των κειµένων όσο και για την ιστορικοσυγκριτική θεώρηση των

µεταφράσεών τους.

Η διερεύνηση του ζητήµατος των διακειµενικών αλυσίδων, στις οποίες

εµπλέκεται σηµειωτικά η εξάρτηση των κειµένων από άλλα προγενέστερά τους,

εντάσσεται σ’ ένα ευρύτερο κύκλο προβληµάτων της κριτικής των µεταφράσεων, ο

οποίος συνδέεται µε ερωτήµατα όπως:

α) όταν επιλέγει ο µεταφραστής στρατηγικές για να λύσει µεταφραστικά

προβλήµατα και δυσκολίες, έχει υπόψη του συγκεκριµένα κείµενα δεδοµένου ότι

µεταφρασιµότητα είναι η ιδιότητα των κειµένων να είναι συµβατά µε παράλληλά τους

στη γλώσσα-στόχο ώστε η µεταφορά εννοιών, από µια γλώσσα σε άλλη, να γίνεται

χωρίς ριζικές διαφοροποιήσεις της µετάφρασης από το κείµενο του πρωτοτύπου18

;

β) είναι δυνατό να έχουµε, για το ίδιο πρωτότυπο, πολλαπλές διαφορετικές

µεταφράσεις µε µόνο κίνητρο την υπέρβαση µιας προηγούµενης µετάφρασης19;

Στη µεταφρασεολογική προσέγγιση που ακολουθεί θα ταξινοµήσουµε τα

εξεταζόµενα δευτερογενή έργα σε κατηγορίες όπως µετάφραση, παράφραση,

προσαρµογή: Παράφραση είναι η µεταφορά ολόκληρων φράσεων από µια γλώσσα σε

άλλη χωρίς να ακολουθείται πιστά το πρωτότυπο20

. Προσαρµογή είναι µια σειρά από

µεταφραστικές πράξεις (translative operations) οι οποίες έχουν ως αποτέλεσµα την

παραγωγή ενός κειµένου, ίδιου περίπου µεγέθους µε το πρωτότυπο κείµενο, το οποίο

όµως δε γίνεται αποδεκτό ως µετάφραση. Η προσαρµογή αντιµετωπίζεται αρνητικά,

γιατί προκαλεί µεταφραστικές απώλειες, επιτρέπεται όµως να χρησιµοποιείται όταν

στο διαπολιτισµικό επίπεδο υπάρχουν πολιτισµικές αναντιστοιχίες (cultural mistaches).

Τύποι προσαρµογής είναι η µερική (local), η ολική (global) προσαρµογή καθώς και, η

αλλαγή κειµενικού είδους (genre switching)21

.

17

Για τον όρο intertextuality, βλ. B.Hatim - Ι.Mason. The Translator as Communicator. London-N.York:

Routledge, 1996, σ.205. Ο όρος «διακειµενικές αλυσίδες» πρωτοεµφανίζεται στην ελληνική

βιβλιογραφία στο βιβλίο Περί µεταφράσεως σύγχρονες προσεγγίσεις, επιµέλεια Φρειδερίκης Μπατσαλιά,

Aθήνα: Αστάρτη, 2001, σ.227. 18

A.Pym and H.Turk. «Translatability», στο Routledge Encyclopedia of Translation Studies, ο.π.,

σσ.273-77. 19

Κατά τον L. Venuti: «Translation is stigmatized as a form of writing, discouraged by copyright law»,

στο The Scandals of Translation towards anethics of difference. London-New York, Routledge, 2001,

σ.1. 20

D.Robinson. «Paraphrase», στο Routledge Encyclopedia of Translation Studies, edited by Mona Baker.

London-New York: Routledge, 1998, σ.166. 21

G.L.Bastin. «Adaptation», στο Routledge Encyclopedia of Translation Studies, ο.π., σσ.5-6.

4

Μεταφραστικά προβλήµατα και µεταφραστικές δυσκολίες

Η επιλογή του πρωτότυπου λογοτεχνικού κειµένου έγινε µε βάση τα εξής

κριτήρια:

α) το πρωτότυπο αποτελεί ένα από τα σηµαντικότερα έργα µιας λογοτεχνίας

γλώσσας ισχυρότερης από τη νεοελληνική.

β) στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας22, και συγκεκριµένα στην

κρητική λογοτεχνία23

, ανακυκλώνονται δυτικά πρότυπα τα οποία παρέχουν τις

διακειµενικές αλυσίδες που πιστεύουµε πως χρειάζονται οι έλληνες µεταφραστές της

Θείας Κωµωδίας.

γ) έχουµε πολλές µεταφορές της Θείας Κωµωδίας στην ελληνική γλώσσα, όπως

µεταφράσεις, παραφράσεις κι άλλες µεταφραστικές απόπειρες24

.

Το µεταφραστικό πρόβληµα που παρουσιάζει η Θεία Κωµωδία είναι η

πρόσληψη, από τον αναγνώστη της ελληνικής µετάφρασης, όλων των εµπειρικών και

πολιτισµικών στοιχείων που δοµούν το πρωτότυπο. Το πρόβληµα αυτό δηλώνεται µε

δυσκολίες γλωσσικής και εξωγλωσσικής φύσεως του µεταφραστή της Θείας

Κωµωδίας.

Οι γλωσσικές δυσκολίες για τον έλληνα µεταφραστή της Θείας Κωµωδίας

συνδέονται µε την ανάγκη επιλογής γλώσσας που θα αναγνωρίζεται από τον έλληνα

αναγνώστη ως ισοδύναµη µε τη γλώσσα του πρωτότυπου.

Η ελληνική και η ιταλική δεν είναι συµµετρικές γλώσσες25 και αυτό θεωρούµε

πως έχει ως συνέπεια, στην περίπτωση της Θείας Κωµωδίας, την αδυναµία κατά την

µετάφρασή της, στην ελληνική γλώσσα της παραγωγής ενδεκασύλλαβων, ταυτόχρονα

µε την παραγωγή, οµοιοκατάληκτων στίχων. Στο επίπεδο, δηλαδή, της µορφής στις

µεταφράσεις της Θείας Κωµωδίας, από την ιταλική στην ελληνική γλώσσα θα

υπάρχουν πάντα µεταφραστικές απώλειες που ποσοτικά και ποιοτικά θα ποικίλουν

ανάλογα µε τον µεταφραστή.

Οι εξωγλωσσικές δυσκολίες που προέρχονται από τον ιδεολογικό κόσµο του

πρωτότυπου υποχρεώνουν σε µεταφραστικές επιλογές ισοδυναµιών κατανοητές και

αποδεκτές από τους αναγνώστες της µετάφρασης.

∆ιερεύνηση διακειµενικών αλυσίδων

Η µεταφραστική εντολή ενεργοποιεί παράγοντες, όπως πρόσωπα, τόπους,

γνωστικό σύστηµα ποιητή του πρωτότυπου, µεταφραστή και αναγνώστη και

καταστάσεις, που αποτυπώνονται στον πίνακα της προ-µεταφραστικής διαδικασίας26,

και που σε µια επιτυχή µετάφραση αναµένεται πως θα µπορούν να προσλαµβάνονται

από τους αναγνώστες τόσο του πρωτότυπου όσο και της µετάφρασης.

22

K.Θ.∆ηµαράς, ο.π., σσ.27, 29, 66, 77, 233. 23

Bλ. Μ.Vitti, ο.π., σ.205. 24

Φ.Κισκήρα-Καζαντζή. «Σχετικά µε την τύχη του ∆άντη στην Ελλάδα. Αθησαύριστες µεταφράσεις της

Θείας Κωµωδίας», στο Ιταλική γλώσσα και λογοτεχνία στην Ευρώπη του 2000. Με ένα βλέµµα στην

κοινωνία των πολιτών. Πρακτικά του Συνεδρίου Ιταλικών Σπουδών. Τµήµα Ιταλικής Γλώσσας και

Φιλολογίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2000, σσ. 197-216. 25

Traduzione II. A cura di E.Αrcaini. Roma: Istituto Poligrafico e Zecca dello Stato, 1995, σσ.14-6. 26

Προσαρµογή από R. De Bleeser - C.Luzzati. «Models in reading, Writing and their disorders in

Classical German Aphasiology». Cognitive Neuropsychology 6/6 (1989) 501-13.- F.Ciofi e altri Leggere

letteratura, Mondadori, 1994.

5

Πίνακας προµεταφραστικής διαδικασίας

______________________________________________________________________

∆ΑΝΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗΣ

Ο∆ΥΣΣΕΑΣ

ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΠΟΙ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

ΕΝΝΟΙΕΣ

Οδυσσέας

Κίρκη

νησί

της

Κίρκης

έρωτας

αντιπαλότητα

Οδυσσέας

οικείοι

(Πηνελόπη,

γιός,

πατέρας)

Ιθάκη

αγάπη

συναγωνιστικότητα/

ανταγωνιστικότητα

Οδυσσέας

σύντροφοι

ταξίδι

[σταθµοί]

συντροφικότητα

συναγωνιστικότητα

Οδυσσέας

περιέργεια

«άλλος»

altrui

τέλος

του

ταξιδιού

µοιρολατρία/θεολογία

ανταγωνιστικότητα

ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗΣ

στ.90-142

26ο τραγούδι

της ‘Κόλασης’

∆ΑΝΤΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ

ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΣ

6

Πιστεύουµε πως γενικότερα, µε βάση την ασυµµετρία της ελληνικής σε σχέση

µε άλλες οµιλούµενες γλώσσες, δεν είναι εφικτή η µετάφραση της ποίησης χωρίς

απώλειες κειµενικών στοιχείων27

κατά τη µεταφορά από το πρωτογενές στο

δευτερογενές κείµενο. Ζήτηµα το οποίο θα περιγράψουµε και θα αναλύσουµε στη

συνέχεια µε βάση τα δεδοµένα του πίνακα που ακολουθεί και που προέρχονται από τις

τρεις υπό εξέταση µεταφράσεις.

Πίνακας αναδροµικής αξιολόγησης

στί

χοι

Dante Alighieri

(1306-10)

µτφ.

Ν.Καζαντζάκης

(1934)

µτφ.

Γ.Σ.Βουτσινάς –

∆.Σταυρόπουλος

[1895]

µτφ.

Τ.Κ.Παπατσώνης

(1965)

90 Quando Σύντας ‘Οταν Μόλις

91 mi diparti’ ξεκόρµισα άφηκα χωρίστηκα

92 più di παρά περισσότερο από απάνω

94 la pièta το σπλάχνος η λύπη το σέβας

95 ‘l debito η πρέπια ο ιερός το χρέος µου για

97 L’ardore τη λαύρα την ζέσιν τη φλόγα

100 mare aperto πέλαο πέλαγος πελάγη

101 compagna την τσούρµα ολίγους

συντρόφους

η συντροφιά µου

106 tardi αχνοί αδυνατισµένοι αργοκίνητοι

107 foce stretta το στενοπόρι το στενόν το στενό το κανάλι

108 segnò στέλιωσε έθεσε έθεσε

110 destra δεξά δεξιά δεξιά

111 altra ζερβά αριστερά ζερβά

113 dissi κράζω είπα είπα

115 sensi του νου και του

κορµιού

να ζήσετε ζωή

119 bruti ζά κτήνη κτήνη

122 cammino στράτα ταξείδιόν τους άγνωστο ταξίδι

125 folle volo τρελοπετούµε τρελλό ταξείδι

µας

πετούσαµε στον

ξέφρενο τον πλου

128 vedea εθώρουν έβλεπε φωτίζανε

129 surgea πρόβαινε µόλις έβγαινε άγγιζε

130 volte βολές φοραίς φορές

132 passo διαπόρι ταξείδι πλάνεση

133 distanza αλαργάδα απόστασι µάκρος

134 alta αψηλό υψηλότερο ύψος

137 turbo ανεµορούφι φοβερή

ανεµοζάλι

µπουρίνι

137 nacque ασκώθη εσηκώθηκε ξέσπασε

138 legno η πλωτή µας του πλοίου το ξύλο µας

139 fe’ girar στρούφιξε εστριφογύρισε γύρους έκανε

142 sovra noi απάνωθέ µας µας εσκέπασε από πάνω µας

27

Για τον όρο «text elements», βλ. Κ.Kaindl. «Thump, Whizz, Poom: A framework fοr the study of

comics under translation». Target 11:2 (1999)263-88.

7

Οι στρατηγικές επιλογές των µεταφραστών Καζαντζάκη (1), Παπατσώνη (2),

Βουτσινά (3), σύµφωνα µε τον Kaindl28

, περιγράφονται µε τους παρακάτω όρους

µικροκειµενικής αξιολόγησης.

Repetitio γλωσσικά, εικονικά και τυπογραφικά

στοιχεία της γλώσσας-πηγής

µεταφέρονται πιστά στη γλώσσα-στόχο

Deletio αφαίρεση κειµένου

Detractio λογοκρισία κειµένου

Adiectio προσθήκες στο κείµενο

Transmutatio µετατόπιση στοιχείων του κειµένου

Substitutio δυναµικές µεταφράσεις στοιχείων του

κειµένου

Substitutio+ δυναµική επιλογή υπερωνύµου

Substitutio- δυναµική επιλογή υπωνύµου

- Substitutio

αδυναµία επιλογής λεξιλογίου/

µεταφραστικής µονάδος

1. Μετάφραση Ν.Καζαντζάκη

Η πρώτη κατά σειρά µετάφραση που εξετάζουµε είναι του Ν.Καζαντζάκη. Ο

Καζαντζάκης είναι δεκτικός σε λογοτεχνικά, φιλοσοφικά, πνευµατικά και µυστικιστικά

κινήµατα, εκφράζει µε ρεαλιστικές εκδηλώσεις τις θεωρητικές ανησυχίες του και

συχνά η έµµετρη καθώς και η πεζή λογοτεχνική παραγωγή του, περιέχει στοιχεία

αναζητήσεων καλλιτεχνικής και µορφολογικής ανανέωσης29

.

Προοδευτική ανάλυση στον άξονα των διακειµενικών αλυσίδων30

∆άντης Καζαντζάκης

Στίχοι / σειρές στ.53 στ.53

συλλαβές ≥ 11 ≥ 11

repetitio quando

più d’

pièta

‘l debito

l’ardore

compagna

tardi

segnò

man destra

bruti

al cammino

foce stretta

σύντας

πιο παρά

το σπλάχνος

η πρέπια

λαύρα

τσούρµα

αχνοί

στέλιωσε

ζερβά

ζα

στράτα

στενοπόρι

28

Βλ. K. Kaindl, ο.π., σσ.263-88. 29

Κ.Θ.∆ηµαράς, ο.π., σ. 441. 30

Βλ. Λ.Πολίτης. Η κρητική ποίηση του 17ου

αιώνα. Αθήνα: Εκδόσεις Γαλαξία, 1967. – Λεξικό

∆ηµητράκου. Μέγα Λεξικόν όλης της Ελληνικής Γλώσσης. Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικής Παιδείας, 1964.

8

vedea

surgea

volte

distanza

turbo

legno

fe’girar

sovra noi

εθώρουν

πρόβαινε

βολές

αλαργάδα

ανεµορούφι

πλωτή

στρούφιξε

απάνωθέ µας 20

repetitio µέσω

substitutio

L’altra ζερβά 1

repetitio - mare πέλαο 1

substitutio µέσω

transmutatio sintattico

al folle volo τρελοπετούµε 1

substitutio - mi dipartì

dissi

sensi

ξεκόρµισα

κράζω

του νου και του κορµιού 3

Deletio/adiectio L’alto passo διαπόρι 1

substitutio alta αψηλό 1

Η µετάφραση παρουσιάζει ελάχιστες µεταφραστικές απώλειες, σε σχέση µε το

πρωτότυπο, οι οποίες οφείλονται σε µερική προσαρµογή στην ποιητική των στροφών

του δαντικού κειµένου. Η επιλογή του Καζαντζάκη να οργανώσει σε ενδεκασύλλαβο

στίχο τη µετάφραση δεν του αφήνει περιθώρια να αναζητήσει λύσεις για την παραγωγή

οµοιοκαταληξίας.

Οι µεταφραστικές µονάδες για την απεικόνιση υπαρξιακών καταστάσεων

επιλέγονται µε µεγάλη προσοχή και είναι υπώνυµα που δεν επιτρέπουν καµιά

παρανόηση (πχ. «ξεκόρµισα»). Η µόνη µεταβολή που παρουσιάζουν οι στροφές του

είναι φορµαλιστική και συνδέεται µε την εύλογη αδυναµία να παραγάγει ποιητικό λόγο

που ακολουθεί τους ποιητικούς κανόνες ενός κειµένου, το οποίο γράφτηκε σε

γλωσσικό σύστηµα µη συµµετρικό µε το ελληνικό. Κάνει µη καταχρηστικούς

νεολογισµούς (π.χ. «τρελλοπετούµε») και χρησιµοποιεί λέξεις τις οποίες δανείζεται

από την κρητική ποίηση («τρελλοπετούµε», «πρέπια», «σύντας», «δεξά», «ζερβά»,

«ζα», «αλαργάδα»). Παρόλα αυτά η µετάφρασή του έχει ιδεολογική φόρτιση. Αυτό

φαίνεται στην απόφασή του να µεταφράσει τη λέξη «sensi» ως «του νου και του

κορµιού», ισοδυναµία ένα προς πολλά, που παραπέµπει σε µεσαιωνικές γνώσεις για τις

αισθήσεις και τα αισθητήρια όργανα31

.

Ο Καζαντζάκης διαπιστώνεται ότι επιδιώκει µεταφραστικές λύσεις κυρίως

µέσω στατικών ισοδυναµιών. Ο φορµαλισµός του, τόσο στο επίπεδο του στίχου όσο

και στο επίπεδο των ισοδυναµιών, του επιτρέπει να επεξεργαστεί άνετα το µετάφρασµά

του.

31

Για πρώτη φορά το Μεσαίωνα δέχονται ότι επεξεργαζόµαστε στον εγκέφαλο ερεθίσµατα που

προσλαµβάνουν τα αισθητήριά µας από τον έξω κόσµο. Βλ. Σταύρος Μπαλογιάννης. Από τον Vesalins

εις τον Santiago Ramon y Cajal. Θεσσαλονίκη, 2000, σ.20. – H.Whitaker. Παραδόσεις µαθηµάτων

ιστορίας νευρογλωσσολογίας. 1ο ∆ιεθνές Σεµινάριο Νευρογλωσσολογίας. Ξυλόκαστρο Κορινθίας. 17

Ιουν.-18 Ιουλ.2002.

9

2. Μετάφραση Τ.Κ.Παπατσώνη

Το ποιητικό του έργο του Τ.Κ.Παπατσώνη είναι «εµπνευσµένο από τις

θρησκευτικές πεποιθήσεις του32

».

Φαίνεται να χρησιµοποιεί λεξιλόγιο το οποίο δανείζεται από θρησκευτικά

κείµενα. Η επιλογή, στη µετάφραση που εξετάζουµε, της µεταφραστικής µονάδας

«κτήνη» για τον τύπο «bruti» του πρωτοτύπου µάλλον δεν είναι τυχαία. Για τη λέξη

«legno» που σηµαίνει «το πλοίο», χρησιµοποιεί τη λέξη «ξύλο»33, λέξη που

χρησιµοποιήθηκε παλιότερα από τον Όµηρο και τη συναντάµε επίσης στον

«Ερωτόκριτο» και στον «Εθνικό Ύµνο» του Σολωµού.

Προοδευτική ανάλυση στον άξονα των διακειµενικών αλυσίδων

∆άντης Παπατσώνης

Στίχοι στ.53 στ.55

Συλλαβές ≥ 11 ≥ 12

repetitio più di un anno

l’ardore

segnò

destra

dissi

bruti

folle volo

volte

turbo

legno

fe’ girar

sovra noi

περισσότερο από ένα έτος

τη φλόγα

έθεσε

δεξιά

είπα

κτήνη

πετούσαµε στον ξέφρενο τον πλου

φορές

µπουρίνι

το ξύλο µας

γύρους έκανε

από πάνω µας 12

repetitio µέσω

transmutatio sintattico

mare aperto πελάγη 1

repetitio µέσω

substitutio

tardi αργοκίνητοι 1

non repetitio la pièta το σέβας 1

substitutio µέσω

ισοδυναµίας του τύπου

ένα προς πολλά

l’debito amore το χρέος µου 1

substitutio l’altra ζερβά 1

substitutio- quando

compagni

sensi

vedea

nacque

µόλις

οι σύντροφοί µου

ζωή

φωτίζανε

ξέσπασε 5

-substitutio non surgea

distanza

άγγιζε

µάκρος 2

-substitutio/

transmutatio sintattico

alta ύψος 1

adiectio cammino άγνωστο ταξίδι 1

32

Κ.Θ.∆ηµαράς, ο.π., σ.452. – Μ.Vitti. Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Αθήνα: Οδυσσέας, 1987,

σ.363. 33

Βλ.Λεξικό ∆ηµητράκου, ο.π., τόµ.5ος

, σ.4158.

10

Η µετάφραση του Παπατσώνη αναπαράγει την αφήγηση που αναπτύσσεται στο

πρωτότυπο κείµενο. Ορισµένες όµως λεξιλογικές και συντακτικές επιλογές

µεταφραστικών αποφάσεων παραβιάζουν κρίσιµα αποσπάσµατα αναφοράς µέσω των

οποίων στο πρωτότυπο δηλώνονται χρονικές ακολουθίες γεγονότων, προσανατολισµοί

στο χώρο και στο χρόνο, εγγύτητα ανθρωπίνων σχέσεων καθώς και καταστάσεις.

Οι µεταφραστικές δυσκολίες που προαναφέρθηκαν έχουν ως βάση κυρίως

δυσκολία πρόσβασης στο λεξιλόγιο µε το οποίο δηλώνεται προσανατολισµός στο χώρο

ή στο χρόνο (επιλέγει για παράδειγµα τη µεταφραστική µονάδα «µάκρος» για να

µεταφράσει τη λέξη «distanza»). Ο Παπατσώνης, σε συντακτικό επίπεδο, κάνει

µετατοπίσεις µεταφραστικών µονάδων. Για τη µεταφραστική µονάδα «mi dipartì»

επιλέγει τον τύπο «χωρίστηκα» και αλλάζει την εικόνα των γεγονότων, επιλέγει

αντίθετα (για παράδειγµα τον τύπο «άγγιζε» για τη µεταφραστική µονάδα «non

surgea») και τέλος κάνει ερµηνευτικές προσθήκες (όπως «άγνωστο ταξίδι» για να

µεταφράσει τη λέξη «cammino»).

Ο Παπατσώνης, ο οποίος ιδεολογικά και αισθητικά δε φαίνεται να δεσµεύεται

για τα µορφολογικά χαρακτηριστικά του στίχου στο σύνολο της ποιητικής παραγωγής

του, επιλέγοντας τον ελεύθερο στίχο, προσπαθεί να µεταφράσει κατά λέξη το ποίηµα,

όπου δηλαδή µπορεί, κάνει στατικές ισοδυναµίες.

3. Μετάφραση Γ.Σ.Βουτσινά - ∆.Χ.Σταυρόπουλου

Ως πηγή χρησιµοποιήσαµε το µετάφρασµα που δηµοσιεύτηκε από τις εκδόσεις

∆αρέµα34

η οποία περιλαµβάνει πρόλογο του Κωστή Παλαµά.

Η µεταφραστική αυτή απόπειρα του Βουτσινά είναι µια παράφραση, η οποία

µετατοπίζει35

το κειµενικό είδος, από τη µεσαιωνική κωµική διδακτική ποίηση36

σε

πεζή προσαρµογή. Γράφει σε απλή καθαρεύουσα και όντας δηµοσιογράφος

χρησιµοποιεί τη γλώσσα των εφηµερίδων της εποχής37

.

Γενικότερα, στη µετάφραση αυτή, η αφήγηση µακροκειµενικά επηρεάζεται από

το περιεχόµενο της ιστορίας του πρωτογενούς κειµένου, µικροκειµενικά παρουσιάζει

σε υψηλή συχνότητα λέξεις που συνειδητά µεταφέρονται από τα γενικά πληροφοριακά

κείµενα των µέσων ενηµέρωσης της εποχής του («άφηκα», «αριστερά», «ταξείδιον»,

«απόστασι»). Μπορούµε να αναφέρουµε ως παράδειγµα συνειδητών επιλογών του τα

εξής δύο κειµενικά στοιχεία:

α) στο στίχο 111 του πρωτογενούς κειµένου η λέξη «altra» εξαιτίας του

παράγοντα της γειτνίασης38 ισοδυναµεί µε το αντίθετο της λέξης «destra» και υπονοεί

34

∆άντε Αλιγιέρι. Κόλασι Καθαρτήριο Παράδεισος. Μετάφρασις Γ.Σ.Βουτσινά & ∆.Χ.Σταυρόπουλου.

Πρόλογος Κωστή Παλαµά. Αθήναι: Σπ.∆αρέµας, χχε. 35

Βλ. G.L.Bastin. «Adaptation», ο.π., σσ.5-6. 36

Α.Α.Rosa, ο.π., σ.58. 37

Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη, τόµος 3ος

, Αθήνα, σ.558. 38

«neightboοrhood effect: Information about words in both languages is active even when a task requires

explicit processing in one language alone». ∆ηλαδή, πληροφορίες για λέξεις σε πλαίσιο δίγλωσσης

επικοινωνίας είναι ενεργές ακόµα κι όταν ένας γλωσσικός στόχος απαιτεί εµφανή διαδικασία µόνο σε

µια από τις δυο γλώσσες. Οι µηχανισµοί προσβασιµότητας µοιράζονται διαγλωσσικά και η γειτνίαση

των δυο γλωσσών κατά τη µεταφραστική πράξη προκαλεί αναγνώριση λέξεων και στις δυο γλώσσες. Ο

όρος χρησιµοποιείται στα πρωτόκολλα: Training Grant Dcooo41-06. National Institute on Deafness and

Other Communication Disorders Center for Research on Language του University of California, San

Diego NSF Grant 9905850. Τεχνικές που αξιοποιούν παράγοντες όπως «neightboοrhood effect»

παρουσιάζονται στα µαθήµατα διερµηνείας του Τµήµατος Ιταλικής.

11

«sinistra». Ο Βουτσινάς επιλέγει τη µεταφραστική µονάδα «αριστερά». Το ίδιο κάνουν

και οι δύο άλλοι εξεταζόµενοι µεταφραστές39 µέσα από τη διαδικασία της αναγνώρισης

λέξεων σε περιβάλλον µεταφραστικής διγλωσσίας.

β) η µεταφραστική µονάδα «φοβερή ανεµοζάλη» επιλέγεται ως ισοδύναµη της

λέξης «turbo» παρά το γεγονός ότι στα ελληνικά χρησιµοποιείται πολύ συχνά η λέξη

«µπουρίνι». Η επιλογή που κάνει ο Βουτσινάς είναι µια απόφαση συµπεριφοράς µε την

οποία µετατοπίζεται η µεταφραστική διαδικασία από το επίπεδο της παραγωγής λέξεων

στο επίπεδο της περιγραφής σηµασιών. Ένα επιπλέον στοιχείο, το οποίο δηλώνει

συνειδητές επιλογές που δανείζονται υφολογικά χαρακτηριστικά των γενικών

πληροφοριακών κειµένων της εποχής του, είναι οι τύποι: «άφηκα», «να ζήσετε», «µας

εσκέπασε».

Προοδευτική ανάλυση στον άξονα των διακειµενικών αλυσίδων

∆άντης Βουτσινάς - Σταυρόπουλος

Στίχοι / σειρές στ.53 στ.36

συλλαβές ≥ 11 ≥ 20

repetitio

quando

più di un anno

l’ardore

compagna picciola

foce stretta

folle volo

όταν

περισσότερο από ένα έτος

την ζέσιν

ολίγους συντρόφους

το στενόν

τρελλό ταξείδιόν µας 6

substitutio bruti

surgea

κτήνη

µόλις έβγαινε 2

substitutio+ mi dipartì άφηκα 1

substitutio- sensi

cammino

να ζήσετε

ταξείδιόν τους 2

-substitutio la pièta η λύπη 1

adiectio προσθήκη l’debito amore ο ιερός έρως 1

Σε γενικές γραµµές οι µεταφραστικές δηλώσεις του Βουτσινά δείχνουν άνετη

πρόσβαση στο πρωτότυπο και µεγάλο βαθµό κατανόησής του. Παρόλα αυτά δύο

σηµεία, ενός -substitutio και ενός adiectio, δείχνουν υποκειµενισµό40 στη µεταφορά

του ιταλικού κειµένου στην ελληνική γλώσσα. Αυτό οφείλεται σε ιδεολογική φόρτιση

του µεταφραστή από επικρατούντα κοινωνικά στερεότυπα. Η λέξη «pièta» αντί για

«οίκτος» αναγνωρίζεται από τον µεταφραστή ως «λύπη», η έκφραση «debito amore»

αντί για «οφειλόµενη» αναγνωρίζεται ως «ιερή».

39

Κατά τον L.Venuti: «Translation is stigmatized as a form of writing, discouraged by copyright law»,

στο The Scandals of Translation towards anethics of difference. London-New York, Routledge, 2001,

σ.1. 40

«Τhey [the critics] correct errors and imprecisions in conformity with scholarly standards and

interpretation, excluding other possible readings of the foreign txt and other possible audiences», βλ.

L.Venuti, o.π., σ.33.

12

Ο Βουτσινάς στο απόσπασµα που εξετάζουµε, και βάσει του άξονα

προοδευτικής ανάλυσης που έχουµε προκαθορίσει, δεν φαίνεται να ασχολείται µε την

αναζήτηση στατικών ή δυναµικών ισοδυναµιών.

Συνοψίζοντας, µε βάση τα µικροκειµενικά γεγονότα αλλά και τα ελάχιστα

γενικά και ειδικά πληροφοριακά κείµενα που χρησιµοποιήθηκαν, οδηγούµαστε στα

ακόλουθα συµπεράσµατα:

α) ∆εν είναι εφικτή η γλωσσική µεταφορά της ποίησης χωρίς µεταφραστικές

απώλειες. Αυτό ενισχύεται από τα κειµενικά γεγονότα που παρουσιάζει η µετάφραση

του Καζαντζάκη στο επίπεδο της ρίµας όπου δεν διαφοροποιείται καθόλου σε σχέση µε

τη µετάφραση του ποιητή Παπατσώνη ο οποίος, όπως προαναφέραµε, επιλέγει τον

ελεύθερο στίχο για το πρωτότυπο ποιητικό του έργο.

β) Οι µεταφραστές µέσα από τις επιλογές τους παρέχουν στοιχεία από κείµενα

τα οποία πιθανόν συνειδητά χρησιµοποιούν ως παράλληλα και κάνουν µεταφραστικές

επιλογές που φανερώνουν τον τύπο υποκειµενικής ανάγνωσης του πρωτοτύπου. Για

παράδειγµα ο Καζαντζάκης στο στίχο 132 αφαιρεί µεταφραστικές µονάδες και

ταυτόχρονα προσθέτει άλλες µε στόχο την παραγωγή ενδεκασύλλαβου στίχου, και

γ) Η διαφορετικότητα πολλαπλών µεταφράσεων του ίδιου πρωτότυπου στην

ίδια γλώσσα συνδέεται µε τη γλωσσική και λογοτεχνική ιδιοσυγκρασία καθώς και την

ιδεολογική ταυτότητα του κάθε µεταφραστή.

13

Ιστορικoσυγκριτική θεώρηση (Ζ. Ζωγραφίδου)

Η Θεία Κωµωδία του ∆άντη, το σπουδαιότερο ιταλικό επικό αλληγορικό

ποίηµα41

, είναι το έπος της ανθρώπινης περιπέτειας και θεωρείται ένα από τα

σηµαντικότερα έργα στην ιστορία της παγκόσµιας λογοτεχνίας. Γραµµένο στην

τοσκανική διάλεκτο, έχει ύφος «επιγραµµατικά αφηγηµατικό» και η εικονογραφία του

ακολουθεί το σύστηµα των αλληγορικών παροµοιώσεων του αρχαίου έπους42, ενώ

ξεχωρίζει για την τεχνική του αρτιότητα και την ποιητική του φαντασία.

Ο ∆άντης, ο οποίος ήταν και ο δηµιουργός της, χρησιµοποιεί την τερτσίνα

(terza rima ή rima incatenata) που ονοµάστηκε αργότερα προς τιµήν του δαντική

τερτσίνα43

και αποτελείται από τρίστιχες στροφές µε ενδεκασύλλαβους στίχους44

. Ο

πρώτος στίχος κάθε τρίστιχης στροφής (τερτσίνας) οµοιοκαταληκτεί µε τον τρίτο, ο

δεύτερος µε τον πρώτο και τον τρίτο της επόµενης στροφής (τερτσίνας) και ούτω

καθεξής (ΑBA BCB CDC DED EFE….YZYZ). Όλες οι στροφές παραµένουν

τρίστιχες εκτός από το πρώτο και το τελευταίο ζευγάρι (το Α και Ζ). Ο αριθµός των

στροφών µπορεί να ποικίλει, αλλά αν διαιρεθούν µε τον αριθµό 3 πάντα ένας στίχος

από την τελευταία στροφή δεν οµοιοκαταληκτεί µε κανέναν, είναι ο επονοµαζόµενος

verso rilevato ή isolato45.

Το απόσπασµα που µελετούµε προέρχεται από τo 26o τραγούδι (το ένα από τα

34 τραγούδια, ωδές ή κάντο46

) από την Κόλαση, ένα από τα 3 άσµατα (cantica) της

Θείας Κωµωδίας.

Πίνακας 1: Απεικονιστικός πίνακας της δοµής των οµοιοκαταληξιών

Στον πίνακα που ακολουθεί: 1) οι οµοιοκαταληξίες δηλώνονται µε τους χρωµατισµούς

των τελευταίων λέξεων κάθε στίχου (βλ. δεύτερη στήλη) και 2) το πρώτο Α στην τρίτη

στήλη αντιστοιχεί στον 73ο στίχο του πρωτοτύπου, το Β στον 74

ο, και ούτω καθεξής.

41

A.A.Rosa, ο.π., 58. – Ε. Auerbach, Studi su Dante, Milano: Feltrinelli, 1963.- Dante nella critica di

oggi. Risultati e prospettive. A cura di Umberto Bosco. Firenze, le Monnier, 1965. E. Malato, Studi su

Dante: “Lecturae Dantis”, Chiose e altre note dantesche, Bertoncello Artigrafiche, 2005.

42 Α.Καραντώνης, «Από τη ζωή και το έργο του ∆άντη». Στο αφιέρωµα «Ντάντε Αλιγκιέρι». Νέα Εστία

τόµ.78, τχ.923 (Χριστούγεννα 1965) , σ.33.

43 P.G.Beltrami, La metrica italiana, Bologna: il Mulino, 2002.

44 P.G. Beltrami, ο.π.. - Α.Α.Rosa, o.π., σσ.57-8.

45 P.G. Beltrami, ο.π..

46 Οι τρεις όροι καθιερώθηκαν στην ελληνική από τους λογοτέχνες: Ν.Καζαντζάκη canto=τραγούδι,

Γ.Σεφέρη canto=κάντο, Τ.Παπατσώνη canto=άσµα

14

Dante Alighieri. La Divina Commedia. Inferno. A cura di Natalino Sapegno. Firenze: la Nuova Italia,

1985, σσ. 296-300.

A

B

A B

C

B C

D

C D

E

D E

F

E F

G

sottrasse

Gaeta nomasse

pieta

amore lieta

ardore

esperto valore

aperto

compagna diserto

Spagna

Sardi bagna

tardi

stretta riguardi

metta

Sibilia Setta

milia

occidente vigilia

rimanente

esperienza gente

semenza

bruti canoscenza

aguti

cammino ritenuti mattino

volo mancino

polo basso

suolo

casso luna

passo

bruna tanto

alcuna

pianto nacque

canto

acque suso

piacque

richiuso

F

G

H G

H

I H

I

K I

K

L K

L

M L

M

N M

N

O N

O

P O

P

Q P

Q

R Q

R

S R S

T S

T U

T

U V

U

V W

V

W Y

W

Y Z

Y

Ζ

15

Περί µεταφρασιµότητας της Θείας Κωµωδίας

«Ο ∆άντης δεν µεταφράζεται» 47

. Μ’ αυτόν τον αφορισµό του ποιητή Ιουλίου

Τυπάλδου48

, γνώστη της ιταλικής γλώσσας και φιλολογίας, ο οποίος µέσα στην ποίησή

του αφοµοιώνει δυτικά πρότυπα49

, ξεκινάει ο Letterio Augliera τη µελέτη του «In

margine alla fortuna greca di Dante»50

.

Η συζήτηση περί µη µεταφρασιµότητας της Θείας Κωµωδίας δεν βρίσκει

απόλυτα σύµφωνο τον Κώστα Καιροφύλλα, ο οποίος είναι λιγότερο απόλυτος: «Ο

µέγας της Ιταλίας ποιητής», θα πει µέσα στη µακροκειµενική του θεώρηση, «είναι από

εκείνους που δεν µεταφράζονται εύκολα». Οι λόγοι που συντελούν στη δυσκολία της

µετάφρασης και στο ακατόρθωτο της τέλειας µετάφρασης της Θείας Κωµωδίας, κατά

τον Καιροφύλλα, αποτελούν «το βάθος των εννοιών, οι αναρίθµητοι αλληγορίαι του, η

γλώσσα του και ιδίως η ανάγκη τελείας γνώσεως της πολιτικής και εκκλησιαστικής

ιστορίας του µεσαίωνος»51

.

O ∆άντης, παρά την ύπαρξη επιφυλάξεων περί µη µεταφρασιµότητας του έργου

του, κατέχει κυρίαρχη θέση ανάµεσα στους ιταλούς συγγραφείς που µεταφράζονται

στην Ελλάδα, συµπέρασµα το οποίο εξάγεται από την καταγραφή του αριθµού

αυτοτελών εκδόσεων µεταφράσεων ιταλικής λογοτεχνίας στην ελληνική γλώσσα. Στα

47

Βλ. επιστολή του Ιουλίου Τυπάλδου προς τον Παναγιώτη Βεργωτή στο Π.Βεργωτής, Τα παραδείσια

της Κολάσεως, Εν Κεφαλληνία, τυπογραφείον «Η Ηχώ», 1882, σ.30.- Βλ. επίσης Τα παραδείπνια της

Κολάσεως του κυρ.Βεργωτή υπό Ιωάννου Ραζή. Εν Κεφαλληνία, Τυπογραφείον «Η Ηχώ», 1882, σ.48.

48 Το 1865 στο Αργοστόλι της Κεφαλονιάς ο Βεργωτής (1842-1916) µεταφράζει σε

δεκαπεντασύλλαβους χωρίς ρίµες στη δηµοτική γλώσσα, τα πέντε πρώτα άσµατα της Κόλασης (Η

Κόλασις του ∆άντου: εξελληνισθείσα εµµέτρως, και µε σηµειώσεις εξηγητικάς, ιστορικάς και φιλολογικάς,

αναπτυχθείσα κατά τα πέντε πρώτα άσµατα υπό Παναγιώτη Βεργωτή. Εν Κεφαλληνία, εκ του

τυπογραφείου «Η Κεφαλληνία», 1865). Παράλληλα µε το άλλο έργο του τον απασχόλησαν σε όλη του

τη ζωή και συνεχώς βελτίωνε τις µεταφράσεις του προσπαθώντας να αποδώσει πιστά το νόηµα του

έργου, να δώσει µουσικότητα και πλαστικότητα στο στίχο χωρίς να αλλοιώσει την ποιητικότητα του

πρωτοτύπου. (Βλ. Κ.Καιροφύλας, «Ο ∆άντης εις την Ελλάδα» Ηµερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος,

Αθήνα (1933), σσ.148-9) Η µετάφραση, παρά τις κάποιες ατέλειες (αποµάκρυνση από το πρωτότυπο,

πλατειασµούς) και κάποιες αρνητικές κριτικές (βλ.Ραζής, Επίκρισις επί τινων ασµάτων της Κολάσεως του

∆άντη εξελινισθέντων [sic] υπό του κ.Π.Βεργωτή και Παναγή Μαυροκεφάλου, 1881. – Βλ. επίσης

Γ.Αλισανδράτος, «Ο Παναγιώτης Βεργωτής και η ‘Κόλαση’του ∆άντη», Στο αφιέρωµα «Ντάντε

Αλιγκιέρι». Νέα Εστία τόµ.78, τχ.923 (Χριστούγεννα 1965), σσ.122-3. - Τα παραδείσια της Κολάσεως,

ο.π..- Γ.Σπαταλάς, «Η Κόλαση του ∆άντη», Νουµάς χρ.Κ (1923), σσ.386-90, 450-55.- Κ.Καιροφύλας,

ο.π., σσ.145-61), θεωρήθηκε από τους λόγιους Επτανήσιους ως η πιο επιτυχηµένη µετάφραση της

‘Κόλασης’(Βιβλιοκρισία για την έκδοση και την µετάφραση βλ. στο περιοδικό Χρυσαλλίς Γ’ 66 (1865),

σ.567 µε υπογραφή Γ.;., Βλ.επίσης Φ.Γιοφύλλης, «Η ‘Θεία Κωµωδία» στη λογοτεχνία µας», Στο

αφιέρωµα «Ντάντε Αλιγκιέρι». Νέα Εστία τόµ.78, τχ.923 (Χριστούγεννα 1965), σσ.17 και

Γ.Αλισανδράτος, ο.π., σσ.115-26. Το 1899 δηµοσιεύει στο περιοδικό Τέχνη το τέταρτο «τραγούδι» της

Κόλασης («Η Κόλαση του Ντάντε, τραγούδι τέταρτο», µτφ. Π.Βεργωτή. Τέχνη τχ.6 (Απρίλιος 1899)). Η

µεταφραστική προσπάθεια του Βεργωτή παρόλο που ήταν µικρή σε έκταση εξακολουθεί ακόµα και

σήµερα να έχει ενδιαφέρον γιατί είναι γραµµένη στη δηµοτική και µε µαχητική επιµονή (Βλ.

Γ.Αλισανδράτος, ο.π., σ.115).

49 Κ.Θ.∆ηµαράς, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας: από τις ρίζες ως την εποχή µας. Αθήνα: Ίκαρος,

1987, σ.292.

50 L.Augliera. «In margine alla fortuna greca di Dante». Università di Padova. Istituto di studi bizantini e

neogreci diretto da Filippo Maria Pontani. Quaderni 6, 1972, σ.3.

51 Κ.Καιροφύλας, ο.π., σ.145.

16

περιοδικά που κυκλοφορούν στην Ελλάδα τα συµπεράσµατα που προκύπτουν δεν είναι

διαφορετικά52

. Στις προτιµήσεις των ελλήνων µεταφραστών φαίνεται πώς ο ∆άντης

ανήκει στους επικρατέστερους.

Για τις τρεις εξεταζόµενες µεταφράσεις

1. Η µετάφραση του Νίκου Καζαντζάκη

Ο Νίκος Καζαντζάκης (1883-1958) από πολύ µικρός ακόµα, κατά τη φοίτησή

του στο Γαλλικό Κολλέγιο του Τίµιου Σταυρού της Νάξου, όταν ήταν 14-16 χρονών

διδάσκεται τη γαλλική και την ιταλική γλώσσα και αφοµοιώνει τα πρώτα στοιχεία του

δυτικού πολιτισµού53

.

Κατά την περίοδο 1933-1939 ο Καζαντζάκης γράφει ποιήµατα, τα οποία

ονοµάζει «κάντα», σε δαντική τερτσίνα, «τη µόνη ίσως λυρική παραγωγή του», που

τυπώθηκαν µετά το θάνατό του µε τον τίτλο Τερτσίνες. Τα «κάντα» «είναι αφιερωµένα

σε πρόσωπα που έπαιξαν σηµαντικό ρόλο στη διαµόρφωση της δικής του

προσωπικότητας, από το ∆άντη και τον Γκρέκο ως τους γονείς του και τους πιο

κοντινούς φίλους του54

».

Ο Καζαντζάκης, ως δόκιµος µεταφραστής, επιλέγει να µεταφράσει κλασικούς

συγγραφείς. ∆ιαλέγει τον ∆άντη γιατί είναι ο θεµελιωτής µιας εθνικής λογοτεχνίας,

ανήκει στους κλασικούς της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, καθρεφτίζει τον κόσµο της

εποχής του και συγκεφαλαιώνει ολόκληρο τον µεσαίωνα. «Οι µεταφράσεις του, των

αριστουργηµάτων της παγκόσµιας φιλολογίας (Dante, Faust, Όµηρος) είναι κι αυτές

σαν µια πιο υπεύθυνη ανάγνωση ή σαν σχολιασµός55

».

Η µετάφραση της Θείας Κωµωδίας του Καζαντζάκη θεωρείται από τον Pontani

σταθµός για την ιστορία των δαντικών µεταφράσεων στην ελληνική56

. ∆ηµοσιεύεται

αρχικά το 1932 και 1933, αποσπασµατικά από τον ίδιο τον Καζαντζάκη στα περιοδικά

Κύκλος57

και Νέα Επιθεώρηση, ενώ το ολοκληρωµένο κείµενο της µετάφρασης

κυκλοφορεί το 193458

ως έκδοση του περιοδικού Κύκλος.

«Η δηµοτική µας», λέει ο Καζαντζάκης, «δε µπορεί ακόµα ν’αποδώσει τέτοια

κείµενα»59

. «Μάζεψα απ’όλη τη Ελάδα όσο γλωσικο και συνταχτικο υλικο µπορεσα,

52

Για την τύχη της ιταλικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα βλ. Ζ.Ζωγραφίδου, Η παρουσία της ιταλικής

λογοτεχνίας στην Ελλάδα, Θεσσαλονίκη, Παρατηρητής, 1997.

53 Π.Πρεβελάκη. Ο ποιητής και το ποίηµα της Οδύσσειας. Ο Καζαντζάκης του Π.Πρεβελάκη. Αθήνα:

Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 1958, σ.18.

54 Λ.Πολίτης, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, β΄έκδοση, Αθήνα: Moρφωτικό Ίδρυµα Εθνικής

Τραπέζης, 1979, σ.275.

55 Λ.Πολίτης , ο.π., σ.278.

56 F.M.Pontani, ο.π., σ.20.

57 Κόλαση Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, Κύκλος Ι (1932), σσ.145-54 και Κόλαση V, στ.73-142, XXXIII στ.1-75 Κύκλος

(1933), σσ.304-7.

58 Η Θεία Κωµωδία, µτφ. Νίκος Καζαντζάκης. Αθήνα: έκδοση του περιοδικού Κύκλος, 1934, σσ.527.

59 Ε.Καζαντζάκη, Νίκος Καζαντζάκης Ο ασυµβίβαστος: βιογραφία βασισµένη σε ανέκδοτα γράµµατα και

κείµενά του, Αθήνα: Eκδόσεις Ελένης Ν.Καζαντζάκη, 1977, σ.305.

17

εκαµα επιλογη, µα επειδη ελαχε νάµαι Κρητικος – δοξάζω το Θεο!- τόνισα, συχνα

υποσύνειδά µου το κρητικόµας ιδίωµα. Και λέω: δοξάζω το Θεο, γιατί ίσια ίσια µου

φαίνεται η κρητικη γλωσα τεριάζει στιν αφστηρη, ηχηρη, αντρίκια γλωσα του

Ντάντε»60

.

Η µετάφραση όµως δέχτηκε τόσο θετικές όσο και αρνητικές κριτικές61.

«Εύτυχη µέρα για την Ελλάδα», γράφει η Ελένη Καζαντζάκη. «Ο Καζαντζάκης

θα της χαρίσει τη µετάφραση της ‘Θείας Κωµωδίας’ στη δηµοτική, σε στίχο, δίχως να

παραλείψει καµιά λέξη, προσπαθώντας να κρατήσει και τα παιχνιδίσµατα της γλώσσας

του ∆άντη»62

.

Σύµφωνα µε τον Γεράσιµο Σπαταλά, η µετάφραση έγινε «σε ενδεκασύλλαβους

στίχους και σε Κρητική ντοπιολαλιά, που µερικές φορές καταντάει δυσκολονόητη

τόσο, που θα µπορούσε κανείς να πει πως, κάπου-κάπου, χρειάζεται καινούρια

µετάφραση για να γίνει νοητή». «Η µετάφραση αυτή», συνεχίζει ο Σπαταλάς, «διατηρεί

βέβαια το στίχο του κειµένου και την ισοστιχία, µα δεν έχει την οµοιοκαταληξία και τις

παραστατικές του εκφράσεις. Ο Καζαντζάκης είναι αναντίρρητα ικανός στιχουργός και

συνήθως οι στίχοι του είναι τεχνικοί και αρµονικοί, µα κάνει συχνές αποµακρύνσεις

από το κείµενο και χρησιµοποιεί πολλές φορές αταίριαστη φρασεολογία»63

.

Όµως ο Ν.Πιµπλής αντίθετα διαφωνεί µε τον Σπαταλά και σε επιστολή του στη

Νέα Εστία δηλώνει ότι «ο Καζαντζάκης δεν µετέφρασεν εις την κρητικήν διάλεκτον

και εάν έτι ούτος ισχυρίζετο τοιούτόν τι, αλλ’ εις γλωσσικόν ιδίωµα ιδίας εµπνεύσεως

και συνθέσεως, το οποίον κάπου κάπου βασίζεται εις κρητικούς ιδιωµατισµούς», και

συνεχίζει ότι «από την µετάφρασιν αυτήν, εξ όνυχος κρινοµένην, λείπει η σαφήνεια της

κρητικής διαλέκτου, ής πιστόν και άριστον υπόδειγµα είναι ο Ερωτόκριτος. ‘Ισως το

µέτρον εις ο µετέφρασεν, ίσως η προσπάθεια πιστής αποδόσεως του πρωτοτύπου,

ήνάγκασαν τον Ν.Kαζαντζάκην να παραθέση λέξεις και φράσεις πλασµένας υπ’αυτού

εκ ριζών λέξεων του κρητικού διαλεκτικού ιδιώµατος, ή και φράσεων παρεµφερούς

εννοίας, είµεθα όµως υπόχρεοι να επιµείνωµεν εις τον χαρακτηρισµόν, διότι η

µετάφρασις, εις ά σηµεία επικρίνεται, κατασυκοφαντείται ως γραµµένη εις την

κρητικήν ιδιωµατικήν γλώσσαν, είναι δε στρυφνή γενικώς και δύσληπτος» 64

.

60

Βλ. Λ.Αλεξίου «∆άντη, η Θεία Κωµωδία στα ελληνικά από το Ν.Καζαντζάκη, έκδοση Κύκλου,

Αθήνα 1934, σελίδες 527» Το Κάστρο 6 (Ιούνιος 1937), σ.8 – Βλ. επίσης «Οι απόψεις του

Ν.Καζαντζάκη για τη δηµοτική γλώσσα», ∆ιαβάζω 190 (27 Απριλίου 1988), σσ.36-8. - C.Luciani,

“Kazantzakis traduttore di Dante” in Testi Letterari Italiani Tradotti in Greco dal ‘500 ad ogg. Atti del

IV Convegno di Studi Neogreci. Viterbo 20-21-22 maggio 1993. A cura di Mario Vitti, Messina,

Rubbettino, 1994, σ. 345.

61 Θετικές κριτικές δέχτηκε από τον Γ.Νάζο (Καθηµερινή 25 ∆εκεµβρίου 1934) και τον Π.Πρεβελάκη

(Νεοελληνικά Γράµµατα, 5 Μαϊου 1935). Επιφυλακτικοί στην κριτική τους ήταν οι Γ.Σπαταλάς,

Ποριώτης, Ν.Πιµπλής (βλ. Γ.Κ.Κατσίµπαλης, Βιβλιογραφία Ν.Καζαντζάκη Ι, Αθήνα, 1958, αριθµ.904,

905, 906, 907) και ο Βαλέριο Μέξας («Ο ∆άντης στη γλώσσας µας» Μηνιαίος Νέος Κόσµος, Φεβρ.1935,

σσ.232-6).

62 Ε.Καζαντζάκη, Νίκος Καζαντζάκης Ο ασυµβίβαστος:βιογραφία βασισµένη σε ανέκδοτα γράµµατα και

κείµενά του, Αθήνα: Eκδόσεις Ελένης Ν.Καζαντζάκη, 1977, σ.305.

63 Γ.Σπαταλάς, ο.π., σ. 13.

64 Ν.Πιµπλής «Η κρητική διάλεκτο και η ‘Θεία Κωµωδία’ του κ.Καζαντζάκη», Νέα Εστία 7

(1935), σσ.443-5. - Φ.Γιοφύλλης, ο.π., σ.23.

18

Ο Φώτος Γιοφύλλης υποστηρίζει ότι η µεγάλη προσοχή του Καζαντζάκη στο να

αποδώσει όλους τους χρωµατισµούς του κειµένου και την άψογη µετρική του

εντεκασύλλαβου τον εµπόδισε να πετύχει στο ελληνικό κείµενο την τριπλή ρίµα της

τερτσίνας65

. Θεωρεί όµως ότι η µετάφραση έχει διαύγεια και χάρη και γι’αυτό ο

λογοτεχνικός κόσµος της εποχής του τη δέχτηκε µε θαυµασµό παρά τις αρνητικές

κριτικές που γράφτηκαν.

«Η µετάφραση της Θείας Κωµωδίας είναι πραγµατικός άθλος», θα πει η

Μαργαρίτα ∆αλµάτη. «Στη γλώσσα µας την έδωσε ο Νίκος Καζαντζάκης, µια ψυχή

συγγενική µε τον ∆άντη, και τούτο ίσως είναι το µυστικό που πέτυχε να µπει στα

νοήµατα και να βρίσκει την ακριβή απόδοση στις λέξεις …Αν µερικές ασυνήθιστες

λέξεις ενοχλούν στη µετάφραση του Καζαντζάκη, είναι τόσες οι οµορφιές της µέσα

στους δώδεκα χιλιάδες στίχους της Θείας Κωµωδίας, που αυτές µονάχα θα έπρεπε να

βαραίνουν την κρίση…»66

.

Την ίδια περίοδο (1934-37) στο περιοδικό Κάστρο του Ηρακλείου Κρήτης ο

Λευτέρης Αλεξίου δηµοσιεύει τις δικές του µεταφράσεις ασµάτων της Θείας

Κωµωδίας.

Στις 6 Ιουνίου του 1937, στο ίδιο περιοδικό, δηµοσιεύεται µια εκτενής κριτική

40 σελίδων του Αλεξίου για τη µετάφραση του Καζαντζάκη67

, του οποίου η

µετάφραση κατηγορείται πως δεν είναι πιστή και πως έχει πολλές ατέλειες. «Η δαντική

µετάφραση ήταν ένα πελώριο σφάλµα του Καζαντζάκη, τόσο πελώριο σφάλµα, όσο

πελώριο αριστούργηµα πιστεύω ακράδαντα πως θάναι κάθε έργο που σ’αυτό ο

Καζαντζάκης θα κατορθώση να πετύχη». Η κριτική αυτή γράφτηκε πολύ πριν από τη

δηµοσίευσή της γιατί ο Καζαντζάκης απαντά σε αυτήν, από την Αίγινα όπου διέµενε,

στις 10 Απριλίου της ίδιας χρονιάς.

Το 195468

δηµοσιεύεται από τον εκδοτικό οίκο ∆ίφρος µια δεύτερη, τελική και

πιο προσεγµένη έκδοση µε αρκετές τροποποιήσεις69

. Το 1962 επανακυκλοφορεί η

µετάφραση από τις εκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη70

, σε δερµατόδετη έκδοση, όπου

περιλαµβάνονται εισαγωγή µε βιογραφικό σηµείωµα, ανάλυση της Θείας Κωµωδίας,

εξωτερικό και εσωτερικό διάγραµµα, σχόλια και λεξιλόγιο.

65

Φ.Γιοφύλλης, ο.π., σ.23.

66 Μ.∆αλµάτη, «Dante Alighieri, αυτοβιογραφία και πλαίσιο από τη ‘Θεία Κωµωδία’», Στο αφιέρωµα

«Ντάντε Αλιγκιέρι». Νέα Εστία, τόµ.78 τχ.923 (Χριστούγεννα 1965), σ.96.

67 Λ. Αλεξίου. «∆άντη, Η Θεία Κωµωδία στα ελληνικά από το Ν.Καζαντζάκη, έκδοση Κύκλου, Αθήνα

1934, σελίδες 527». Το Κάστρο (Ηρακλείου) (6 Ιουνίου 1937), σσ.6-46.

68 ∆άντη Η Θεία Κωµωδία στα ελληνικά από τον Ν.Καζαντζάκη, Αθήνα, ∆ίφρος, 1954 σε 3 τόµους

(σύνολο σελ.602). (∆άντη Η Θεία Κωµωδία στα ελληνικά από τον Ν.Καζαντζάκη, Αθήνα: Ελένη

Καζαντζάκη, 1962, σσ.514.- ∆άντη Η Θεία Κωµωδία Η Κόλαση Το Καθαρτήρι Ο Παράδεισος Στα

ελληνικά από τον Ν.Καζαντζάκη, Αθήνα: Ελένη Καζαντζάκη, 1992, σσ.508.

69 ∆άντη, Η Θεία Κωµωδία, µετάφραση Ν.Καζαντζάκη, έκδ.Β’ ξαναπλασµένη, 3 τόµοι, Αθήναι, ∆ίφρος,

1954-55.Βλ.Φ.Γιοφύλλης, ο.π., σ.23.- F.M.Pontani, ο.π., σ.21.

70 ∆άντη Η Θεία Κωµωδία στα ελληνικά από τον Ν.Καζαντζάκη, Αθήνα: Ελένη Καζαντζάκη, 1962,

σσ.514.- ∆άντη Η Θεία Κωµωδία Η Κόλαση Το Καθαρτήρι Ο Παράδεισος Στα ελληνικά από τον

Ν.Καζαντζάκη, Αθήνα: Ελένη Καζαντζάκη, 1992, σσ.508.

19

2. Η µετάφραση των Γ.Σ.Βουτσινά και ∆.Χ.Σταυρόπουλου

Αξίζει να σηµειώσουµε ότι η πρώτη µετάφραση σε πεζό λόγο της Θείας

Κωµωδίας έγινε από τον δηµοσιογράφο Γ.Σ.Βουτσινά και τον ∆.Χ.Σταυρόπουλο71

.

Η µετάφραση αυτή αναδηµοσιεύεται από τις εκδόσεις ∆αρέµα γύρω στο 1921

και περιλαµβάνει πρόλογο του Κωστή Παλαµά72

.

Πρόκειται για µια επιµεληµένη παράφραση, σε πεζή όµως προσαρµογή που

χάνει πολύ από τη λυρική αξία του πρωτοτύπου’73

. Το κείµενο της συνοδεύεται από

πολλές υποσηµειώσεις. Σύµφωνα µε τον Pontani πρόκειται για µια ασήµαντη

«µετάφραση», βασισµένη σε µια γαλλικό µετάφρασµα74.

Ο Βουτσινάς, παρότι είναι Επτανήσιος είναι κάπως αποµακρυσµένος από την

Επτανησιακή Σχολή75

. Γράφει σε απλή καθαρεύουσα και χρησιµοποιεί τη γλώσσα των

εφηµερίδων της εποχής του, στοιχείο που συνδέεται µε τη δηµοσιογραφική του

ιδιότητα76

, η οποία αποτελεί και κύριο χαρακτηριστικό του, δεδοµένου ότι είναι

διευθυντής της εφηµερίδας «Ακρόπολις». Γνωρίζει καλά την ιταλική, την αγγλική και

την γαλλική γλώσσα.

Σύµφωνα µε τον Pontani, η µετάφραση του δηµοσιογράφου Βουτσινά

συγκαταλέγεται µαζί µε τη µετάφραση του Καζαντζάκη ανάµεσα στις έξι

«µεταφράσεις» του συνολικού κειµένου της Θείας Κωµωδίας77

.

3. Η µετάφραση του Τ.Κ.Παπατσώνη

Ο ποιητής Τ.Κ.Παπατσώνης (1895-1976) το 1965 µεταφράζει το 26ο κάντο της

Κόλασης που περιλαµβάνεται στη µελέτη του “Dante Alighieri (1265-1965)” η οποία

δηµοσιεύεται στο περιοδικό Εποχές78

και αναδηµοσιεύεται στα Κείµενα Νεοελληνικής

Λογοτεχνίας της Α’ Λυκείου79

.

71

∆άντου Αλιγιέρη, Η Θεία Κωµωδία. Κόλασις. Μετάφρασις Γ.Σ.Βουτσινά και ∆.Χ.Σταυρόπουλου, Εν

Αθήναις, 1894.

72 ∆άντε Αλιγιέρι. Κόλασι Καθαρτήριο Παράδεισος. Μετάφρασις Γ.Σ.Βουτσινά & ∆.Χ.Σταυρόπουλου.

Πρόλογος Κωστή Παλαµά. Επιµέλεια ∆ηµήτρη Πάλλη, Αθήναι: Σπ.∆αρέµας, χχε.- Η µετάφραση

επανακυκλοφορεί στις εκδόσεις Ζουµπουλάκης.- Βλ. επίσης F.M.Pontani, ο.π., σ.14. – Ζ.Ζωγραφίδου,

ο.π., σσ.32, 148.

73 Φ.Γιοφύλλης, ο.π., σ.21.

74 F.M.Pontani, ο.π., σ.14.

75 Φ.Γιοφύλλης, ο.π., σ.21.

76 Φ.Γιοφύλλης, ο.π., σ.21.

77 F.M.Pontani, ο.π., σ.14. – Βλ. επίσης Φ.Κισκήρα-Καζαντζή. Θεία Κωµωδία: ∆ώδεκα αθησαύριστες

µεταφράσεις. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2000, σ.13.

78 Βλ.Τ.Κ.Παπατσώνης «Dante Alighieri (1265-1965)» Εποχές τχ.25 (1965), σσ.3-13 και η συνέχεια στο

τχ.26 (1965), σσ. 11-22. Στο β’ µέρος της µελέτης περιλαµβάνονται οι µεταφράσεις Από τη Θεία

Κωµωδία: «κόλαση: άσµα 3ο, άσµα 12ο, καθαρτήριο: άσµα 9ο, κόλαση: άσµα 26ο».

79 Κείµενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Α’ τεύχος. Α’ Τάξη Ενιαίου Λυκείου. Αθήνα: Οργανισµός

Εκδόσεων ∆ιδακτικών Βιβλίων, 2001, σσ.360-2.

20

Το ποιητικό έργο του Τ.Κ.Παπατσώνη είναι «εµπνευσµένο από τις

θρησκευτικές πεποιθήσεις του80

». Έχει έντονο το θρησκευτικό στοιχείο, η θρησκευτική

παράδοση της ∆ύσης διαπνέεται τόσο από το πρωτότυπο όσο και το µεταφραστικό του

έργο. «Η οικειότητα του µε το δόγµα των Καθολικών βοηθάει εν µέρει µόνο να

ερµηνευτεί ένα σηµαντικό στοιχείο τη ποίησης του, το οποίο συνήθως ξενίζει τους

αναγνώστες και τους κριτικούς»81

. Ο ποιητής αφοµοιώνει τα επιτεύγµατα της λυρικής

έκφρασης82

και «τα ποιήµατά του παρόλες τις ποικίλες επιδράσεις που µαρτυρούν,

δείχνουν ένα ύφος απόλυτα προσωπικό και εκφραστικούς τρόπους επαναστατικούς για

την εποχή του»83. Ο Παπατσώνης συµπορεύεται µε τους σύγχρονούς του84 και γράφει

σε ελεύθερο στίχο.

Εκτός από το ογκώδες ποιητικό του έργο που περιλαµβάνεται στις ποιητικές

συλλογές Εκλογή Α’ (α’ έκδοση 1934, β’ έκδοση 1962), Εκλογή Β’ (1962) και Ursa

Minor85

έχει µεταφράσει πολλά κείµενα από την ξένη λογοτεχνία που µαρτυρούν τη

γλωσσοµάθειά του και τις γνώσεις του για την ευρωπαϊκή λογοτεχνία. Μέσα στο έργο

του αναφέρεται πολύ συχνά ο ∆άντης. Όµως το στεγνό και σκοτεινό ύφος του

µεταφραστή, σύµφωνα µε τον Beaton, δυσκολεύει αφάνταστα τον αναγνώστη86

. Οι

στίχοι του είναι συχνά άρρυθµοι και δυσκίνητοι.

80

Κ.Θ.∆ηµαράς, ο.π., σ.452. – Μ.Vitti. Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Αθήνα: Οδυσσέας, 1987,

σ.363.

81 R.Beaton, ο.π., σ.208.

82 Κ.Θ.∆ηµαράς., ο.π., σ.452.

83 Λ.Πολίτης, ο.π., σ.250.

84 M.Vitti. Η γενιά του τριάντα. Ιδεολογία και µορφή. Αθήνα: Ερµής, 1995, σ.87. - Α.Αργυρίου (επιµ.) Η

ελληνική ποίηση. Ανθολογία, γραµµατολογία.Οι νεωτερικοί ποιητές του Μεσοπολέµου. Επιµέλεια Αθήνα:

Εκδόσεις Σοκόλη, 1979, σ.3.

85 Α.Αργυρίου, ο.π., σσ.2-3.

86 R.Beaton, ο.π., σ.208.

21

Πίνακας 2: Τα υπό εξέταση µεταφράσµατα

∆άντη H Θεία Κωµωδία. Η κόλαση. Στα

ελληνικά από τον Ν.Καζαντζάκη.

Αθήνα: Eκδόσεις Ελένης Καζαντζάκη,

1992, σσ.125-7

(σελίδα τίτλου)

Μετάφραση Τ.Κ.Παπατσώνη στο:

Kείµενα Νεοελληνικής Λογoτεχνίας, Α’

τεύχος. Α’ τάξη Ενιαίου Λυκείου,

Αθήνα: ΟΕ∆Β, 2001, σσ.360-2

∆άντε Αλιγιέρι Κόλασι Καθαρτήριο Παρά-

δεισος. Μετάφρασις Γ.Σ.Βουτσινά & ∆.Χ.

Σταυρόπουλου. Πρόλογος Κωστή Παλαµά.

Αθήναι: Σπ.∆αρέµας, χχε, σσ.173-9

(σελίδα τίτλου)

22

Συνοψίζοντας, µε βάση τα µακροκειµενικά και εξωκειµενικά γεγονότα αλλά και

τα ελάχιστα µικροκειµενικά που εξετάστηκαν, καταλήγουµε στα ίδια συµπεράσµατα

στα οποία οδήγησε και η µεταφρασεολογική έρευνα. ∆ηλαδή:

α) ∆εν είναι εφικτή η µεταφορά ενός ποιητικού κειµένου από µια γλώσσα σε

µια άλλη χωρίς απώλειες στη µετάφραση και

β) Η διαφορετικότητα πολλαπλών µεταφράσεων του ίδιου πρωτοτύπου

κειµένου στην ίδια γλώσσα συνδέεται µε τη γλωσσική και λογοτεχνική ιδιοσυγκρασία

του κάθε µεταφραστή όπως επίσης και µε την ιδεολογική του ταυτότητα.

Επίλογος

Συµπερασµατικά κατά τη διδασκαλία της µετάφρασης λογοτεχνίας και κατά

την κριτική µεταφράσεων λογοτεχνικών κειµένων, οι προτεραιότητες εναλλάσσονται

µεταξύ των κειµενικών γεγονότων και του ιστορικού πλαισίου της µετάφρασης ή

αλλιώς µεταξύ της µικροκειµενικής ανάλυσης των µεταφραστικών έργων και της

ιστορικής ερµηνείας των κειµενικών γεγονότων του πρωτοτύπου.

Οι δυο αυτές εναλλασσόµενες προσεγγίσεις δεν είναι ανταγωνιστικές αλλά

αλληλοσυµπληρώνονται και αποτελούν βασικό και αναπόσπαστο στοιχείο της

εκπαίδευσης µεταφραστών λογοτεχνίας.

Riassunto

Il 26o canto dell’Inferno. Esempi di traduzioni in greco.

Nel presente studio si focalizza l’attenzione sulle traduzioni di N.Kazantzakis

(1934), T.Κ.Papatsonis (1965) e G.Voutsinas (1895) per valutare approcci traduttivi

della traduttologia descrittiva e della ricerca storica della letteratura, con i metodi

dell’analisi comparata dei testi letterari, allo scopo di migliorarne il contenuto e al

tempo stesso di migliorare la metodologia formativa dei traduttori di letteratura italiana

in lingua greca. A livello teorico ci si interroga sul valore dei fatti testuali e del contesto

storico della traduzione, nella formazione di traduttori e di critici di traduzioni

letterarie.

Zosi Zografidou, prof.ssa associata di Storia della letteratura italiana

Dipartimento di Lingua e Letteratura Italiana

Email: zosi@itl.auth.gr

Eleni Kassapi, prof.ssa associata di Traduttologia

Dipartimento di Lingua e Letteratura Italiana

Email: kassapi@yahoo.gr