Λαμπεντούζα: Ένα χρόνο μετά

Στόχος της Ευρώπης στην μεταπολεμική περίοδο που σηματοδοτούσε την αφετηρία μιας νέας εποχής για τα ανθρώπινα δικαιώματα ήταν να καταστεί μια δεύτερη «Γη της Επαγγελίας», κοιτίδα πολιτισμού, ειρήνης, ελευθεριών και πρωτίστως ανοιχτών συνόρων. Δυναμικά και σταδιακά το όραμα αυτό επετεύχθη με την ίδρυση της ΕΚΑΧ, μετέπειτα της ΕΟΚ και πλέον μετά το 2009, της ΕΕ. Δυστυχώς όμως, όπως καθημερινά αποδεικνύεται, οι νόμοι εν τέλει πάντα προηγούνται των πολιτικών επιλογών.

Ο λόγος των παραπάνω διαπιστώσεων εντοπίζεται στα συχνά περιστατικά ομαδικών απωλειών στη Λαμπεντούζα. Αιχμή του δόρατος η «Ευρώπη της δουλείας», ο πάλαι ποτέ αποικιοκράτης, που επιδίδεται σε μια άκρως επιλεκτική (a la carte) πολιτική ως προς το άνοιγμα των συνόρων της. Η Λαμπεντούζα τα τελευταία χρόνια έχει μετατραπεί σε ομαδικό υγρό τάφο. Οι αμέτρητοι νεκροί της αποτελούν αναντίλεκτη απόδειξη της διάβρωσης του ευρωπαϊκού κεκτημένου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων (acquis communautaire), το οποίο (φαίνεται να) έχει απωλέσει κάθε αίγλη και περιεχόμενο.

Δυστυχώς μετά το περσινό τραγικό δυστύχημα, λίγα έχουν αλλάξει. Σχεδόν κάθε μήνα σημειώνονται παρόμοια περιστατικά, ενώ η Ύπατη Αρμοστεία σε έκθεσή της σχετικά με τις παράτυπες διελεύσεις από τη Μεσόγειο, για το τρίτο τρίμηνο του 2014, επισημαίνει μια ανησυχητική αύξηση στον αριθμό των ανθρώπων που ξεψυχούν σε μια απόδραση στο άγνωστο. 

Συγκεκριμένα, σύμφωνα με στοιχεία της ως άνω έκθεσης, από την 1η Ιουλίου έως τις 30 Σεπτεμβρίου 2014, συνολικά 90.000 άνθρωποι μετέβησαν στην Ευρώπη μέσω θαλάσσης και τουλάχιστον 2.200 έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια της μεταφοράς τους. Συγκριτικά, την περίοδο 1η Ιανουαρίου - 30 Ιουνίου 2014, ο

αριθμός τους ήταν 75.000 και 800 αντιστοίχως1. Σε ποσοστιαία βάση, τα δεδομένα αυτά, διαπιστώνουμε πως, κατά το πρώτο εξάμηνο του έτους, κάποιος που επέλεγε να ταξιδέψει λαθραία στην Ευρώπη είχε 1,06% πιθανότητες να χάσει τη ζωή του, ενώ κατά το τρίτο τρίμηνο της χρονιάς, οι πιθανότητες αυτές υπερδιπλασιάστηκαν, αγγίζοντας το 2,4%. Συνολικά, 165.000 άνθρωποι έχουν διασχίσει τη Μεσόγειο τη φετινή χρονιά, σε σύγκριση με τους 60.000 κατά το 20132. Πρόκειται για πρωτοφανή αριθμό, ο οποίος αντικατοπτρίζει το επίπεδο της απόγνωσης των μεταναστευτικών πληθυσμών. 

Η έκκληση που απευθύνει η Αρμοστεία στις κυβερνήσεις των ευρωπαϊκών κρατών είναι περισσότερο κρίσιμη παρά ποτέ. «Δεν καταφέρνουμε να λάβουμε σοβαρά υπόψη τα διδάγματα από τα τραγικά γεγονότα του περασμένου Οκτωβρίου, και όλο και περισσότεροι πρόσφυγες πνίγονται προσπαθώντας να φτάσουν στην ασφάλεια. Τα κράτη μέλη της ΕΕ πρέπει να συνεργαστούν για να συνεχίσουν και να ενισχύσουν το σημαντικό έργο της διάσωσης ανθρώπων στη θάλασσα, το οποίο ως επί το πλείστον πραγματοποιείται στο πλαίσιο της ιταλικής επιχείρησης Mare Nostrum, αλλά και από εμπορικά πλοία», όπως πρόσφατα δήλωσε ο Ύπατος Αρμοστής του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, Αντόνιο Γκουτέρες.3

 Παρόλο που το άσυλο δεν είναι ο μοναδικός στόχος όσων πραγματοποιούν το μακρύ ταξίδι προς την Ευρώπη, τα στοιχεία του τρίτου τριμήνου καταδεικνύουν ότι αυξάνεται το ποσοστό όσων διαφεύγουν πολέμους ή διώξεις. Σχεδόν οι μισοί από όσους διέσχισαν τη Μεσόγειο από την 1η Ιουλίου αιτήθηκαν άσυλο από δύο χώρες σε εμπόλεμη κατάσταση, τη Συρία και την Ερυθραία.

Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, εκείνοι που πραγματοποιούν τη διέλευση δε διαθέτουν κανένα νόμιμο ή ασφαλή τρόπο να φτάσουν στην Ευρώπη. Κρίνεται επιβεβλημένη όσο ποτέ άλλοτε η εύρεση εναλλακτικών μηχανισμών έννομης προστασίας, όπως η αύξηση των ποσοστών επανεγκατάστασης και η πρόσβαση σε θεώρηση εισόδου (visa) για ανθρωπιστικούς λόγους για τα άτομα που διαφεύγουν από τον πόλεμο και τις διώξεις. Η ΕΕ μπορεί να συνάψει διμερείς/πολυμερείς συμβάσεις με τις χώρες της Β. Αφρικής, λόγου χάρη, όχι μόνο προς ενίσχυση της διασυνοριακής προστασίας, αλλά περαιτέρω προς αποφυγή μαζικών καταστρατηγήσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των προσφύγων.  Η οικογενειακή επανένωση συνιστά μείζον ζήτημα, που μπορεί να επιλυθεί μέσω θέσπισης ειδικών προνομίων για σπουδές ή απασχόληση.

 Στην προσπάθεια συμμόρφωσής τους προς τις ανωτέρω επιταγές, τα κράτη-μέλη υιοθέτησαν προσφάτως τον Κανονισμό Δουβλίνο ΙΙΙ (604/2013). Ο κανονισμός αυτός περιέχει εκτενείς ρυθμίσεις αναφορικά με το ποια κράτη-μέλη της ΕΕ είναι υπεύθυνα για την εξέταση αιτήσεων ασύλου και διαμορφώνει ευνοϊκότερο πλαίσιο μεταχείρισης των μεταναστών.Ο προηγούμενος κανονισμός (Δουβλίνο ΙΙ) (343/2003) ήταν ελλιπής ως προς τις ρυθμίσεις περί κράτησης των αιτούντων άσυλο, ενώ προέβλεπε συχνά χρονοβόρες διαδικασίες. 1 http://frontex.europa.eu/assets/Publications/Risk_Analysis/FRAN_Q1_2014.pdf, http://frontex.europa.eu/assets/Publications/Risk_Analysis/FRAN_Q2_2014.pdf .http://frontex.europa.eu/assets/Publications/Risk_Analysis/WB_ARA_2014.pdf .2 https://www.youtube.com/watch?v=cC8WzkRi5ts .3 http://www.unhcr.gr/nea/deltia-typoy/artikel/f7e960fc3f868bcc539e6f21757c2210/enas-chronos-apo-to-n.html?L=jbufsfamr.

Κατ’αρχήν, απαγορεύει στα κράτη-μέλη να κρατούν κάποιον αποκλειστικά λόγω του αιτήματός του για διεθνή προστασία, ενώ επιτρέπει την κράτηση μόνο εάν το συντρέχει κίνδυνος φυγής του ατόμου, ώσπου να πραγματοποιηθεί η μεταφορά του και εφόσον έχουν εξαντληθεί άλλες λιγότερο εξαναγκαστικές επιλογές. (άρθρα 8.1, 8.2)Ωστόσο, δεν προβλέπεται συγκεκριμένος χρόνος για την κράτηση πέρα από μια αναφορά στο ότι αυτή θα πρέπει να είναι «όσο το δυνατόν συντομότερη», χωρίς πάντως να ξεπερνά τον εύλογο χρόνο που απαιτείται για την διεξαγωγή των διοικητικών διαδικασιών για την μεταφορά του αιτούντος άσυλο. (άρθρο 28.3). Με το πέρας της τασσόμενης προθεσμίας μεταφοράς των προσώπων που τελούν υπό κράτηση, τα τελευταία πρέπει να αφεθούν ελεύθερα.

Συνοψίζοντας, το ζήτημα που ανακύπτει είναι στη βαθύτερη ουσία του πρωτίστως δικαιοπολιτικό και δευτερευόντως νομικό. Είναι στην πραγματικότητα ζήτημα πολιτικής βούλησης. Η Ευρώπη πρέπει επιτέλους να δώσει λύση στο διαχρονικό και φλέγον δίλημμά της: ανοιχτά ή κλειστά σύνορα; Οι νομοθετικές επιλογές σε ενωσιακό επίπεδο νομοτεχνικά εμφανίζονται πρωτοπόρες, αλλά σε καμία περίπτωση δε συνιστούν πανάκεια για το διάχυτο δημοκρατικό έλλειμμα που υπερτονίζεται με αφορμή τέτοια τραγικά περιστατικά. Η Ευρώπη ως ταγός του παγκόσμιου πολιτισμού και της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων οφείλει να σταθεί συνεπής προς την μεταναστευτική πολιτική που επιλέγει, ούτως ώστε να μη βρίσκεται συνεχώς έκθετη μπροστά στις εξελίξεις.