ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΓΩΓΗΣ

ΘΕΜΑ

Η σημασία των συνεταιρισμών για την οικονομία της

Ελλάδας. Ο πρότυπος συνεταιρισμός των Αμπελακίων και η

προσφορά του στην ιστορία του τόπου.

ΓΥΜΝΑΣΙΟ – Λ. Τ. ΒΙΛΙΩΝ

ΣΧ. ΕΤΟΣ 2012-13

1

O συνεταιρισμός των Αμπελακίων

Στα τέλη του 18ου αιώνα, οι κάτοικοι των Αμπελακίων που επεξεργάζονταν κόκκινα νήματα και τα έβαφαν με βαφή που παρήγαγαν από το φυτό ριζάρι αποφάσισαν να συνεταιριστούν για να αντιμετωπίσουν τον εξωτερικό ανταγωνισμό. Αρχικά δημιουργήθηκαν μικροί συνεταιρισμοί, οι οποίοι το 1778 ενώθηκαν σε έναν. Πρόεδρος του συνεταιρισμού ήταν ο Αμπελακιώτης Γεώργιος Μαύρος. Ο συνεταιρισμός των Αμπελακίων θεωρείται ο πρώτος παγκοσμίως. Στο διάστημα λειτουργίας του συνεταιρισμού τα Αμπελάκια γνώρισαν μεγάλη ακμή και ανάπτυξη. Τα σπίτια των κατοίκων έγιναν πλουσιότερα και κτίστηκαν πολλά αρχοντικά, πολλά από τα οποία έχουν αναπαλαιωθεί σήμερα. Ο συνεταιρισμός διατηρήθηκε μέχρι το 1812 οπότε διαλύθηκε. Οι κυριότεροι λόγοι που οδήγησαν στη διάλυση του συνεταιρισμού ήταν η εφεύρεση της ανιλίνης που παρήγαγε ίδιο αποτέλεσμα με το ριζάρι και ήταν φθηνότερη, οι συγκρούσεις μεταξύ των μελών του συνεταιρισμού και η υψηλή φορολογία που επέβαλε στους κατοίκους ο Αλή Πασάς. Παράλληλα, μεγάλο πλήγμα δέχτηκε ο συνεταιρισμός από την πτώση της Ευρωπαϊκής οικονομίας λόγω των Ναπολεόντειων πολέμων. Μετά το τέλος του συνεταιρισμού ο οικισμός των Αμπελακίων άρχισε να παρακμάζει.

2

Γεώργιος Μαύρος (Σβαρτς)

Ιστορική Πορεία

Ο ταξιδιώτης που θα ήθελε να επισκεφτεί την ιστορική κωμόπολη - το φαινόμενο για πολλούς - ΑΜΠΕΛΑΚΙΑ, το Στολίδι της Θεσσαλίας, θα πρέπει να ανηφορίσει τον καλοφτιαγμένο δρόμο που ξεκινάει από τα Τέμπη (το παλιό Μπαμπά) και απέχει μόλις (5) πέντε χιλιόμετρα από τα Αμπελάκια. Πλησιάζοντας προς την κωμόπολη μπορούμε να διακρίνουμε το αρχοντικό του Γεωργίου Μαύρου (Σβαρτς). Πότε ακριβώς και από ποιους πρωτοχτίστηκαν τα Αμπελάκια δεν γνωρίζουμε ακριβώς, γιατί δεν υπάρχουν σαφή ντοκουμέντα. Τα πιο ασφαλή στοιχεία για την ίδρυσή τους δίνονται από τις επιγραφές των εκκλησιών και τις ενθυμήσεις των λειτουργικών τους στοιχείων. Ο ιστορικός Ηλίας Γεωργίου (Ιστορία και συνεταιρισμός των Αμπελακίων, Αθήνα 1951, σελ. 9), δημοσίευσε την ενθύμηση του Επισκόπου Πλαταμώνος Γρηγορίου στο τυπικό που αγόρασε ο Νίκος Γκαμέος το 1580 και το αφιέρωσε στον παλιό ναό της Αγίας Παρασκευής. Ο ιστορικός ερευνητής Κώστας Σπανός ανακοίνωσε στο Α΄ Συνέδριο Αμπελακιώτικων Σπουδών που έγινε στα Αμπελάκια στις 13-14-15 Αυγούστου 1994, ότι τα Αμπελάκια υπήρχαν ως οικισμός τουλάχιστον από τα τέλη του

3

14ου αιώνα μ. Χ. Επομένως, είναι ένας θεσσαλικός οικισμός της ύστερης Βυζαντινής εποχής.

Όσον αφορά το όνομα Αμπελάκια, το οποίο φέρει η κωμόπολη, μερικοί ιστορικοί υποστηρίζουν ότι προέρχεται από παραφθορά της λέξης «Αμφιλάκκια», που σημαίνει χωριό ανάμεσα σε δύο λάκκους. Αυτό όμως δεν είναι σωστό, γιατί τη κωμόπολη δεν τη διασχίζουν δύο λάκκοι, αλλά τέσσερις. Το πιθανότερο είναι πως η ονομασία της κωμόπολης προέρχεται από τα πολλά αμπέλια, τα οποία την περιτριγυρίζουν. Από το Μητρώο αμπελιών του 1899 που σώθηκε γνωρίζουμε ότι εκείνη τη χρονιά καλλιεργούνταν 1.100 στρέμματα, τα οποία ανήκαν σε 700 ιδιοκτήτες.

Αρχοντικό του Γεωργίου Σβαρτς (Αμπελάκια)

Περιγραφή:

Το αρχοντικό Σβαρτς είναι ένα από τα σπουδαιότερα

κοσμικά κτίρια του Ελλαδικού χώρου. Αποτελείται από

τρεις ορόφους, με αίθουσα υποδοχής, υπνοδωμάτια και

άλλους βοηθητικούς χώρους. Χρονολογείται από το 1787

και παρουσιάζει πλούσια διακόσμηση (ζωγραφική και

ξυλόγλυπτη).

Το Αρχοντικό άρχισε να κτίζεται το 1778 ως κατοικία του

Προέδρου του Συνεταιρισμού των Αμπελακίων Γεωργίου

Μαύρου Σβαρτς. Υπήρξε επίσης και η έδρα του

Συνεταιρισμού σε όλη τη διάρκεια της σαραντάχρονης και

4

πλέον λειτουργίας του (1778-1820). Το 1965 αγοράστηκε

από το Ελληνικό Κράτος και από τότε λειτουργεί ως

επισκέψιμο μνημείο.

Χαρακτηριστικό δείγμα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του

18ου αιώνα, το αρχοντικό έχει κάτοψη σε σχήμα Γ και

αποτελείται από ισόγειο και δύο ορόφους, από τους

οποίους ο ανώτερος φέρει προεξοχές (σαχνισιά). Στο

εσωτερικό το πιο ενδιαφέρον στοιχείο είναι οι

τοιχογραφίες, που καλύπτουν όλους τους χώρους πάνω

από ξύλινες επενδύσεις.

Ο τοιχογραφικός διάκοσμος, έργο ζωγράφου γνωστού

μόνο με τα αρχικά Λ.Λ., ολοκληρώθηκε το 1778.

Αποτελείται από μικρές και μεγάλες συνθέσεις, με

γεωμετρικό και φυτικό διάκοσμο καθώς και τοπία, που

ξεχωρίζουν τόσο για τον πλούτο των θεμάτων τους όσο και

για τη δεξιοτεχνία και την ποιότητα της εκτέλεσής τους.

Το αρχοντικό Σβαρτς αναστηλώθηκε σχεδόν πλήρως στις

εξωτερικές πλευρές.

5

Αρχοντικό του Γεωργίου Σβαρτς.

Η ιστορική σημασία των συνεταιρισμών –

Η οικονομική σημασία για τον τόπο

Συνεταιρισμός είναι ο σχηματισμός εταιρείας, δηλ. η ένωση προσώπων σε μια κοινή οικονομική επιχείρηση. Ο συνεταιρισμός ως οργανισμός ανήκει και λειτουργεί προς όφελος εκείνων που εξυπηρετεί. Οι συνεταιρισμοί έχουν μεγάλη επιτυχία σε διάφορους τομείς, όπως η παραγωγή, η επεξεργασία και η εμπορία αγροτικών προϊόντων (αγροτικοί συνεταιρισμοί), η εμπορία διαφόρων εφοδίων και πρώτων υλών, το χονδρικό και λιανικό εμπόριο (καταναλωτικοί συνεταιρισμοί), η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, η τραπεζική πίστη και η οικοδομή (οικοδομικοί συνεταιρισμοί).

Οι συνεταιρισμοί αναπτύχθηκαν ραγδαία στο δεύτερο μισό του 19ου

αιώνα στη βόρεια Αγγλία και στη Σκωτία όπου υπήρχαν βιομηχανίες και ορυχεία. Γρήγορα διαδόθηκαν σε ολόκληρη τη Βρετανία, τη Γαλλία, τη

6

Γερμανία, τη Σουηδία, τη Νορβηγία, την Ολλανδία, τη Δανία και τη Φινλανδία.

Στην Αμερική, έγιναν προσπάθειες ίδρυσης καταναλωτικών και αγροτικών συνεταιρισμών στις αρχές του 19ου αιώνα. Οι συνεταιρισμοί εισήχθησαν στη Λατινική Αμερική από Ευρωπαίους μετανάστες στις αρχές του 20ού αιώνα. Οι εμπορικοί και πιστωτικοί συνεταιρισμοί απέκτησαν μεγάλη σπουδαιότητα σε πολλές αφρικανικές χώρες, ιδιαίτερα μετά το Β΄ παγκόσμιο πόλεμο. Στη Σοβιετική Ένωση και στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης οι εμπορικοί συνεταιρισμοί λειτουργούσαν ως τμήμα του κεντρικώς ελεγχόμενου δικτύου διανομής των αγροτικών προϊόντων.

Στην Ελλάδα, από τα τέλη του 18ου αιώνα λειτούργησε με επιτυχία ένας οργανισμός με έντονα συνεργατικά χαρακτηριστικά, η «Κοινή Συντροφιά και Αδελφότητα των Αμπελακίων». Τα Αμπελάκια είναι μια κοινότητα που βρίσκεται στο Νομό Λάρισας και ιδρύθηκε ως οικισμός στο τέλος του 16ου αιώνα.

Το θεσσαλικό αυτό χωριό γνώρισε μεγάλη οικονομική ανάπτυξη στα χρόνια της τουρκοκρατίας ως αποτέλεσμα της βιοτεχνίας νημάτων και του εμπορίου του προϊόντος που διοχετεύθηκε στις σημαντικότερες αγορές της Κεντρικής Ευρώπης. Στα Αμπελάκια αναπτύχθηκε μια εμποροβιοτεχνική συσσωμάτωση γνωστή ως «Κοινή Συντροφιά» που θεωρείται η πρώτη του είδους στην Ευρώπη. (Με τον όρο συσσωμάτωση εννοούμε ένα σύνολο προσώπων με κοινούς σκοπούς, συνείδηση της κοινής υπόστασής του και των ιδιαίτερων και κοινών

7

σκοπών των μελών του, και με έστω και υποτυπώδη συγκρότηση και οργάνωση. Η έννοια της συσσωμάτωσης περιλαμβάνει πολλά είδη όπως π.χ. σωματεία, κοινότητες, εργοστάσια, εργοτάξια, συμμορίες, συνδικάτα, ενώσεις κλπ). Η βιοτεχνία αυτή στηρίχτηκε στη βαμβακοκαλλιέργεια αλλά περισσότερο στην τεχνική της βαφής των νημάτων με ανεξίτηλο κόκκινο χρώμα. Στα μέσα του 18ου αιώνα οι Αμπελακιώτες άρχισαν να σχηματίζουν «συντροφιές» που εμπορεύονταν βιοτεχνικά προϊόντα. Η πρώτη από τις «συντροφιές» σχηματίστηκε το 1750 – 1760 και είχε οικογενειακή μορφή και κεφάλαια που διατέθηκαν από εμπόρους της Λάρισας και των Ιωαννίνων. Το εμπόριο των προϊόντων των Αμπελακίων με την Αυστρία ιδιαίτερα, ευνοήθηκε από το γεγονός ότι τόσο στη Βιέννη όσο και στην Τεργέστη στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα είχαν αναπτυχθεί αξιόλογες ελληνικές παροικίες από εμπόρους και τεχνίτες, που μπορούσαν να διαθέτουν στην τοπική αγορά εμπορεύματα προερχόμενα από την Ελλάδα. Στα τέλη του αιώνα οι βιοτεχνίες είχαν φθάσει τις 24 και η ετήσια παραγωγή σε 2000 μπάλες. Για την καλύτερη οργάνωση της παραγωγής και της εμπορίας του προϊόντος οι μικρές αυτές βιοτεχνίες συσσωματώθηκαν και συγχωνεύτηκαν. Κίνητρο για τη συγχώνευση των μικρών βιοτεχνιών αποτέλεσε η επικοινωνία με τις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης και η δημιουργία δυνατοτήτων για τη διάθεση μεγάλων ποσοτήτων σε οργανωμένους εμπορικούς οίκους.

Η «Κοινή Συντροφιά και Αδελφότητα των Αμπελακίων» δημιουργήθηκε από τις πέντε «συντροφιές» των Αμπελακίων που συνενώθηκαν το 1778. Ήταν οργανισμός κεφαλαίου και εργασίας με συνεργατικά χαρακτηριστικά στη φιλοσοφία του , στην πρακτική που εφάρμοζε, στον τρόπο που λειτουργούσε, στους σκοπούς που έθετε και γενικά σε όλες τις πτυχές της δραστηριότητάς του.

Μέλη του συνεταιρισμού ήταν οι παραγωγοί βάμβακα και ερυθρόδανου (το φυτό ριζάρι) καθώς επίσης και το εργατικό δυναμικό το οποίο απασχολούσε ο οργανισμός στις διάφορες δραστηριότητές του. Έδρα του οργανισμού παρέμεινε η κοινότητα των Αμπελακίων. Σκοπός του συνεταιρισμού ήταν η οικονομική ενίσχυση των μελών του, αλλά και η πνευματική και ηθική καλλιέργεια και αναβάθμισή τους. Για

8

την επίτευξη των σκοπών του παραλάμβανε, επεξεργαζόταν και εμπορευόταν τα προϊόντα της πρωτογενούς παραγωγής των μελών του, παρείχε σε αυτά εργασία στα σύγχρονα τότε εργαστήριά του, παραχωρούσε στα μέλη πιστωτικές διευκολύνσεις με ευνοϊκούς όρους και δεχόταν από αυτά καταθέσεις.

Τα ετήσια κέρδη του συνεταιρισμού ύστερα από την αφαίρεση σημαντικών ποσών για έργα κοινής ωφέλειας και για φιλανθρωπικούς, πολιτιστικούς και άλλους παρεμφερείς σκοπούς διαμοιράζονταν στα μέλη ανάλογα με τα κεφάλαια με τα οποία το καθένα συμμετείχε στο συνεταιρισμό υπό μορφή σταθερού τόκου και ανάλογα με τη συνεργασία που κάθε μέλος είχε με το συνεταιρισμό. Ο τρόπος διάθεσης των καθαρών κερδών ικανοποιούσε την αρχή της δίκαιης κατανομής, σύμφωνα με την οποία φτωχοί και πλούσιοι εργάζονταν και απολάμβαναν τους καρπούς της προσωπικής τους εργασίας.

Οι συντεχνίες αποτέλεσαν έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες της οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης του Ελληνισμού κατά την Τουρκοκρατία. Βιοτέχνες και έμποροι κυρίως, αλλά και πλοιοκτήτες και γεωργοί, συσπειρώνονταν σε επαγγελματικές οργανώσεις, τα λεγόμενα «εσνάφια» ή «ρουφέτια», με σκοπό την περιφρούρηση των επαγγελματικών συμφερόντων τους, την εξασφάλιση της μονοπωλιακής παραγωγής ή διάθεσης των προϊόντων, την οικονομική ευημερία των μελών και τη μεταξύ τους αλληλεγγύη.

Όπως χαρακτηριστικά έγραψε ο Φελίξ Μπωζούρ στο βιβλίο του «Πίνακας του εμπορίου της Ελλάδας» το 1797, «τα Αμπελάκια έμοιαζαν μάλλον με κωμόπολη της Ολλανδίας, παρά με χωριό της Τουρκίας. Το χωριό αυτό σκορπίζει με τη βιοτεχνία του την κίνηση και τη ζωή σε όλη τη γύρω χώρα και δημιουργεί ένα απέραντο εμπόριο που συνδέει τη Γερμανία με την Ελλάδα με χίλια νήματα».

Τις συσσωματώσεις αυτές βρίσκουμε και κατά την Αρχαιότητα, τους Βυζαντινούς χρόνους και τη Φραγκοκρατία. Η συντεχνιακή παράδοση συνεχίστηκε και μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης. Προς το τέλος της Τουρκοκρατίας δεν υπήρχε πόλη χωρίς συντεχνίες. Η δομή και η λειτουργίας των συντεχνιών επηρεαζόταν από τις συνθήκες που

9

επικρατούσαν και κυρίως από τη μορφή της οικονομίας στην περιοχή. Με τη συντεχνιακή οργάνωση, οι υπόδουλοι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία Έλληνες κατόρθωσαν να αποσπάσουν ειδικά προνόμια, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα την οικονομική άνοδο των μελών και τη δημιουργία εύρωστων οικονομικά ομάδων. Δεν πρέπει, εξάλλου, να αγνοείται το γεγονός ότι τον πυρήνα των περισσότερων ελληνικών κοινοτήτων της Διασποράς αποτέλεσαν οι συντεχνίες των τεχνιτών και οι «κομπανίες» των εμπόρων, τα πλαίσια των οποίων με την πάροδο του χρόνου διευρύνθηκαν πέρα από τον καθαρά επαγγελματικό τους χαρακτήρα.

Εκτός από τις μεγάλες πόλεις, συντεχνίες υπήρχαν στα νησιά και σε αγροτικές περιοχές. Στην Κωνσταντινούπολη, στα μέσα του 18ου αιώνα υπήρχαν 150 περίπου συντεχνίες. Μεγάλος αριθμός συντεχνιών υπήρχε στην Αδριανούπολη, τη Ραιδεστό, την Καλλίπολη, τη Φιλιππούπολη και σε άλλες πόλεις της Θράκης. Στη Θεσσαλονίκη την ίδια εποχή λειτουργούσαν 40 συντεχνίες και άλλες τόσες περίπου στα Ιωάννινα. Συντεχνιακή ήταν και η οργάνωση των Μαντεμοχωρίων, των Μαστιχοχωρίων και των μεταλλείων αργύρου του Πόντου.

Δεν υπάρχουν σαφή στοιχεία για τον τρόπο λειτουργίας των συντεχνιών κατά τους πρώτους αιώνες της Τουρκοκρατίας, είναι όμως πιθανό ότι στις περισσότερες περιπτώσεις στηρίζονταν σε βυζαντινά πρότυπα και η διοίκησή τους ρυθμιζόταν με διατάξεις που καθόριζαν τα καθήκοντα και τα δικαιώματα των μελών. Από τις αρχές του 18ου αιώνα σώζονται ή αναφέρονται καταστατικά ανάλογα με τον επαγγελματικό χαρακτήρα και το σκοπό των συντεχνιών, τα οποία κάλυπταν όλες σχεδόν τις ειδικότητες. Αναφέρουμε ενδεικτικά μερικές από τις συντεχνίες της Φιλιππούπολης: Καφταντζήδες (υφασματέμποροι), γουναράδες, μπακάληδες, κοϊμτζήδες (χρυσοχόοι), καλαντζήδες (χαλκουργοί), ράπτες, δουλγκέρηδες (κτίστες), ψωμάδες, μπογιατζήδες, αραμπατζήδες (αμαξοποιοί) κλπ.

10

Στην Κωνσταντινούπολη, οι ισχυρότερες οικονομικά συντεχνίες ήταν των γουναράδων, των χρυσοχόων και των μεταξάδων. Η συντεχνία των γουναράδων υπήρχε από τον 15ο αιώνα και η δραστηριότητά της δεν περιορίστηκε μόνο στην εξυπηρέτηση και την προάσπιση των επαγγελματικών συμφερόντων των μελών της. Ενδιαφέρθηκε και διέθεσε ποσά για την ανέγερση σχολείων, ναών, νοσοκομείου και άλλων φιλανθρωπικών ιδρυμάτων. Το «μέγα εσνάφιον των γουναράδων» έως το 19ο αιώνα, οπότε άρχισε να παρακμάζει λόγω του περιορισμού χρήσης της γούνας, διέθετε το ποσό που συγκεντρωνόταν στο «κοινό ταμείο» του, το «κυτίον των γουναράδων», για την ενίσχυση και περίθαλψη ορφανών, γερόντων, χηρών.

Εκτός από τις συντεχνίες των Ελλήνων υπήρχαν, όπως είναι ευνόητο, και συντεχνίες Εβραίων, Αρμενίων και Τούρκων, αλλά και μικτές συντεχνίεςστην Κωνσταντινούπολη, μολονότι ο αριθμός τους ήταν περιορισμένος. Επικεφαλής της συντεχνίας ήταν ο πρωτομαΐστωρ (πρωτομάστορας), που εκλεγόταν από συνέλευση των μαστόρων και είχε συνήθως ετήσια θητεία. Αντιπροσώπευε τη συντεχνία, διαχειριζόταν την περιουσία της και αναλάμβανε την επίλυση των διαφορών που αναφύονταν μεταξύ των μελών της, των μαϊστόρων, η εισδοχή των οποίων στη συσσωμάτωση αποφασιζόταν από τη συνέλευση όλων των μελών. Οι μαθητευόμενοι (τσιράκια) και οι καλφάδες βοηθούσαν τον μάστορα, ενώ ο πρωτοκάλφας ήταν επιφορτισμένος με την παρακολούθηση της εύρυθμης λειτουργίας της συντεχνίας. Κάθε συντεχνία είχε τον προστάτη άγιό της και η ημέρα της εορτής του πανηγυριζόταν με ιδιαίτερη λαμπρότητα.

Όπως συνέβαινε με τις κοινότητες, και οι συντεχνίες διέθεταν σημαντικά ποσά για την ενίσχυση σχολείων, για την περίθαλψη απόρων και ασθενών και για την απελευθέρωση σκλάβων. Η ανάπτυξή τους κατά τον 18ο αιώνα υπήρξε καθοριστική για τη διακίνηση βιοτεχνικών και αγροτικών προϊόντων, τόσο στα εμπορικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όσο και στις χώρες της Διασποράς. Εκεί, οι ελληνικές εμπορικές κομπανίες είχαν δημιουργήσει τις προϋποθέσεις ενός τεράστιου δικτύου που έφερνε σε επαφή, οικονομική και πολιτιστική,

11

τους υπόδουλους Έλληνες με την πρακτική και την τεχνολογία, αλλά και με τα πολιτικά και ιδεολογικά ρεύματα της Δυτικής Ευρώπης.

Το 1808 άρχισε η βαθμιαία παρακμή του συνεταιρισμού και ολοκληρώθηκε το 1820, παραμονές της Ελληνικής Επανάστασης. Η παρακμή του οργανισμού οφειλόταν σε διάφορες αιτίες, οι κυριότερες από τις οποίες ήταν:

Ο βαρύς φόρος που επέβαλλε η «Υψηλή Πύλη» στη Συντροφιά και οι επιδρομές και λεηλασίες στις οποίες εξωθούσε ο Αλή Πασάς τους Τούρκους που κατοικούσαν στα γύρω χωριά επειδή ανησυχούσε για την οικονομική και πνευματική πρόοδο της περιοχής.

Ο οξύς ανταγωνισμός της αγγλικής νηματουργίας, η οποία προμηθευόταν τις πρώτες ύλες από τις αποικίες σε εξευτελιστικές τιμές.

Η απώλεια δέκα εκατομμυρίων φράγκων που ο οργανισμός είχε συγκεντρωμένα σε τράπεζες της Βιέννης, ύστερα από την οικονομική κατάρρευση της Αυστρίας το 1811.

Ορισμένες εσωτερικές αντιθέσεις που το γενικότερο κλίμα δημιούργησε μεταξύ των συνεταίρων.

Πολλοί Έλληνες μελετητές του συνεργατικού κινήματος της Ελλάδας και ειδικότερα της συνεργατικής κίνησης που αναπτύχθηκε στην κοιλάδα των Τεμπών, υποστηρίζουν έντονα ότι ο συνεταιρισμός του Rochdale του Ηνωμένου Βασιλείου δεν ήταν η πρώτη στον κόσμο συνεργατική εταιρεία. Επιμένουν ότι η πρώτη συνεργατική εταιρεία ήταν «η Κοινή Συντροφία και Αδελφότητα των Αμπελακίων» και υπογραμμίζουν ότι η Ελλάδα είναι ιστορικά αδικημένη στο θέμα αυτό.

12

Αμπελάκια... Το Στολίδι της Θεσσαλίας!

Κάνοντας μια ιστορική αναδρομή τα Αμπελάκια πρωτοεμφανίζονται περίπου το 1.400 μ.Χ., επομένως είναι ένας από τους θεσσαλικούς οικισμούς της ύστερης Βυζαντινής εποχής.

Οι έρευνες και πληροφορίες, συγκλίνουν ότι η ονομασία προέρχεται από τα μικρά σε κλήρο Αμπέλια , «Αμπελάκια».

ΤΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ 17Ο ΑΙΩΝΑ ΚΑΙ Η ΣΤΡΟΦΗ ΣΤΙΣ ΒΑΦΕΣ

Περίπου μέχρι τα μισά του 17ου αιώνα, τα Αμπελάκια ήταν μια κτηνοτροφική και οινοπαραγωγική κοινότητα, που μέχρι εκείνη την χρονική περίοδο είχε κατορθώσει να ανταπεξέλθει στις ανάγκες του

13

συνεχώς αναπτυσσόμενου πληθυσμού της, μάλλον λόγω της κάλυψης που τους παρείχαν οι Τούρκοι εισβολείς. Με την αύξηση του πληθυσμού, η παραγωγή οίνου δεν ήταν αρκετή ώστε να τους στηρίξει οικονομικά. Έτσι, οι Αμπελακιώτες έστρεψαν το ενδιαφέρον τους στην παραγωγή και το βάψιμο βαμβακονημάτων. Προς το τέλος του 17ου

αιώνα και την αρχή του 18ου, η βαφή βαμβακονήματος έγινε η βασική απασχόληση των χωρικών. Τα Αμπελάκια έγιναν ευρέως γνωστά στην Ελλάδα αλλά και στην Ευρώπη για τα ερυθροβαμμένα βαμβακονήματά τους. Η φήμη της Ιστορικής Κοινότητας των Αμπελακίων οφείλεται στην οικονομική τους ανάπτυξη, η οποία ήταν αποτέλεσμα της βιοτεχνίας νημάτων και στο εμπόριο του προϊόντος που διοχετεύτηκε στις σημαντικότερες αγορές της Κεντρικής κυρίως Ευρώπης.

Κυρίως όμως η Ιστορική Κοινότητα είναι γνωστή για την «Κοινή Συντροφιά» τους, μια εμποροβιοτεχνική συσσωμάτωση που θεωρείται η πρώτη του είδους στην Ευρώπη αλλά και στον κόσμο και χαρακτηρίζεται από τους περισσότερους ιστορικούς ως συνεταιρισμός κεφαλαίου και εργασίας.

Η ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Τα πρώτα δείγματα προκάλεσαν ζωηρή έκπληξη στους Ευρωπαίους, εξαιτίας της ζωηρότητας του χρώματος και της επεξεργασίας των νημάτων. Από τα πρώτα βήματα η επιχείρηση των Αμπελακίων γνώρισε καταπληκτική επιτυχία, διότι εξασφάλισε αφάνταστη κατανάλωση. Έτσι γύρω στα 1750-1760 σχηματίστηκε η πρώτη συντροφιά οικογενειακής μορφής. Μέσα σε λίγα χρόνια λειτουργούσανε στα Αμπελάκια πέντε συνολικά συντροφιές, οι οποίες απασχολούσαν χίλιους τεχνίτες.

ΤΑ ΑΜΠΕΛΑΚΙΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΟΛΗ

Το άφθονο χρήμα από τη μια μεριά και η μόρφωση και η συνεχής επαφή με την πολιτισμένη Ευρώπη από την άλλη, έκαναν τα Αμπελάκια να μοιάζουν με μια σύγχρονη ευρωπαϊκή πόλη. Στους δρόμους ακουγόταν με θαυμαστή ευχέρεια η γαλλική, η γερμανική και η ιταλική γλώσσα. Τα Αμπελάκια την εποχή αυτή ζούσαν μεγαλόπρεπα και πλουσιοπάροχα, ενώ στην παραδείσια αυτή πολιτεία έφταναν και ακούγονταν καθαρά το βογκητό και οι αναστεναγμοί των αδελφών

14

ραγιάδων. Τον Αμπελακιώτικο Συνεταιρισμό διέκρινε ο λαϊκότατος χαρακτήρας του και η κυριαρχία του πνεύματος της κοινωνικής συνείδησης, της αλληλεγγύης και της αδερφικής αλληλεξάρτησης όλων των μελών του. Η οικονομική του κατάσταση ήταν ασύλληπτης ακμής. Τόσο τεράστια ήταν τα κέρδη, ώστε το 1810 τα αρχικά κεφάλαια του Συνεταιρισμού είχαν υπερχιλιοπολλαπλασιαστεί και μόνο το περίσσευμα της χρονιάς αυτής ήταν 20.000.000 φράγκα.Δυστυχώς όμως και για τα Αμπελάκια και για το νεοελληνικό πολιτισμό, ο περίφημος αυτός συνεταιρισμός κράτησε για πολύ λίγο χρονικό διάστημα.

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΕΣ

Αρχές του 18ου αιώνα: αναφέρεται η λειτουργία στα Αμπελάκια εικοσιτεσσάρων νηματοβαφείων.

1807: Ναπολεόντειοι πόλεμοι και πτώχευση της Τράπεζας της Βιέννης με 10 εκ. φράγκα κατάθεση της «Συντροφιάς».

1812: Διάλυση «Κοινής» Συντροφιάς.

1813: Λειτουργία άλλων «Κοινών» Συντροφιών.

1814: Αγορά κλωστικής μηχανής από την Αγγλία, η οποία όμως δε λειτούργησε.

1812-1814: Ξεκλήρισμα πολλών οικογενειών από πανούκλα.

1818: Χρέος κοινότητας Αμπελακίων 86.000 γρόσια.

1821-1855: Παραγωγή μικρών ποσοτήτων νημάτων και ιδιαίτερα πανιών.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ ΤΟ «ΘΑΥΜΑ», ΟΙ ΕΞΩΓΕΝΕΙΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΑΚΜΗΣ ΤΗΣ«ΚΟΙΝΗΣ ΣΥΝΤΡΟΦΙΑΣ»

15

Τα στοιχεία που συνθέτουν το «θαύμα» του Συνεταιρισμού των Αμπελακίων είναι :

Ι Η ανάπτυξη και οργάνωση σε ένα δυσπρόσιτο (ορεινό) και απομακρυσμένο χώρο από τα τότε κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά και των άλλων αυτοκρατοριών της Ευρώπης, μιας παραγωγικής επιχείρησης η οποία ακμάζει «ανταγωνιστικά» σε πανευρωπαϊκό επίπεδο.

ΙΙ Η οργάνωση ανάλογου εμπορικού δικτύου διάθεσης των προϊόντων-δικτύου μεταφοράς με ζώα και καράβια, εμπορικού δικτύου με Πρακτορεία σε όλα τα τότε κέντρα (Βιέννη, Λειψία, Δρέσδη, Σμύρνη, Κων/πολη) αλλά και του απαραίτητου λογιστικού συστήματος παρακολούθησης και διοίκησης.

ΕΞΩΓΕΝΕΙΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΑΚΜΗΣ ΤΩΝ ΑΜΠΕΛΑΚΙΩΝ

1) Σταθερότητα των συνόρων.Ευνοϊκές Συνθήκες σταθερότητας που δημιουργήθηκαν από τον Αλή Πασά, ειδικότερα στις περιοχές Ηπείρου - Δ. Μακεδονίας – Θεσσαλίας -Κεντρικής Ελλάδας.

2) Εσωτερική Ασφάλεια.Χορηγήθηκε άδεια «αρματολικιού» στο Πήλιο το 1774 και στα Αμπελάκια το 1779.Προσπάθεια του Αλή Πασά για δημιουργία ανεξάρτητου κράτους, με επίσημη γλώσσα την Ελληνική και ανεπίσημη την Αλβανική.

ΟΙ ΛΟΓΟΙ ΠΑΡΑΚΜΗΣ ΤΗΣ «ΚΟΙΝΗΣ ΣΥΝΤΡΟΦΙΑΣ»

1) Ο κυριότερος λόγος παρακμής είναι το γεγονός ότι οι Αμπελακιώτες δεν μπόρεσαν να ανταγωνιστούν την Αγγλική, Γερμανική και Γαλλική παραγωγή νημάτων. Όλοι αυτοί είχαν μειώσει το κόστος παραγωγής και έριξαν στην αγορά φθηνότερα εμπορεύματα, εκμεταλλευόμενοι τις τεχνικές εφευρέσεις, κάτι που οι Αμπελακιώτες δεν μπόρεσαν να κάνουν.

16

2) Η καταραμένη πανούκλα που εμφανίστηκε στα 1812 και θέρισε κυριολεκτικά τους κατοίκους των Αμπελακίων και των άλλων γύρω χωριών, αναγκάζοντας πολλούς Αμπελακιώτες και προ πάντων τα στελέχη του συνεταιρισμού να εγκαταλείψουν την Κοινότητα και να φύγουν στο εξωτερικό ή σε άλλα μέρη της Ελλάδας.

3) Το μεγάλο ελάττωμα της φυλής μας, η γκρίνια και το αλληλοφάγωμα ανάμεσα στις κεφαλές της Κοινότητας, που χύθηκε σαν δηλητήριο για να μαράνει και να διαλύσει την εργατική αυτή κυψέλη.

ΤΑ ΑΜΠΕΛΑΚΙΑ ΣΗΜΕΡΑ

Παρ'όλους τους κατατρεγμούς που επιφύλαξε η μοίρα στα Αμπελάκια, οι σημερινοί κάτοικοι των Αμπελακίων διακρίνονται για την αρχοντική τους συμπεριφορά.Η φιλοξενία, η νοικοκυροσύνη και η καλοσύνη τους είναι αξιοπρόσεκτες.

Αρέσκονται στις διασκεδάσεις και στα τραγούδια και διατηρούν πολλά ήθη και έθιμα τα οποία μαρτυρούν την ιστορική πορεία και την περίοδο της μεγάλης άνθησης που πέρασαν τα Αμπελάκια κάποια χρόνια πριν.

Σήμερα κατοικούν και εργάζονται στα Αμπελάκια λίγοι, και από αυτούς οι περισσότεροι είναι συνταξιούχοι. Από τους νεότερους πολλοί είναι ξυλοκόποι, κάποιοι δουλεύουν στην πέτρα, άλλοι είναι μάστορες και κάποιοι εκτρέφουν ζώα. Η Κοινότητα κάνει ό,τι μπορεί για να διατηρήσει την αρχιτεκτονική δομή του χωριού και να οργανώσει τον τουρισμό, γιατί μόνο έτσι θα επιβιώσει το χωριό το οποίο σήμερα αποτελεί Ιστορική Κοινότητα διευρυμένη με το Διαμέρισμα των Τεμπών. Όμως μπορούμε να πούμε ότι παρά την παρακμή τους τα Αμπελάκια διατηρούν μέχρι σήμερα βαθιά τις ρίζες μιας μακραίωνης παράδοσης και ιστορίας. Η δόξα αυτής της θαυμαστής ιστορίας προβάλλεται από τα εναπομείναντα αρχοντικά, με κυριότερο το επιβλητικό αρχοντικό του Γ. Μαύρου (Σβαρτς), Προέδρου του Συνεταιρισμού, καθώς επίσης και την παλιά βιβλιοθήκη της Μανιάρειου Σχολής με βιβλία σπάνιων εκδόσεων.

17

Παρόλα αυτά, τα Αμπελάκια στέκονται σήμερα μαραμένα και μελαγχολικά μέσα στην αρχοντιά τους και περιτριγυρισμένα από τη μαγική φύση η οποία τούς κρατά την καλύτερη συντροφιά μέσα στην τόση ησυχία.

Η σιωπή κυριαρχεί και η σκέψη και ο συλλογισμός είναι «δοσμένοι» στο ένδοξο παρελθόν και στις μεγάλες προσφορές στην Πατρίδα... υπερηφάνεια.

Αμπελάκια : Λειτουργία και Οικονομική Σημασία

Τα Αμπελάκια είναι χωριό και έδρα της ομώνυμης κοινότητας της επαρχίας Λάρισας. Βρίσκονται στο οροπέδιο της Όσσας σε ύψος 450 μ., στην είσοδο της κοιλάδας των Τεμπών.

Τα Αμπελάκια επί τουρκοκρατίας ανάπτυξαν αξιόλογη δράση σε όλες τις εκδηλώσεις της ζωής, γι' αυτό και κατάκτησαν σημαντική θέση στην ιστορία του νεοελληνικού πολιτισμού, αλλά και του ευρωπαϊκού. Τα Αμπελάκια έγιναν ονομαστά για την οργάνωση και ανάπτυξη της οικονομικής τους ζωής, με την ίδρυση και λειτουργία ενός πρότυπου συνεργατικού συνεταιρισμού όλων των κατοίκων. Η ευημερία που πέτυχαν οι Αμπελακιώτες φαίνεται στην αρχιτεκτονική των σπιτιών, των αρχοντικών και στην διακόσμηση, στις χαρακτηριστικές ξυλόγλυπτες κατασκευές, τους ημικυκλικούς φεγγίτες (οι οποίοι είναι φτιαγμένοι με την τεχνική του βιτρό) και της απαράμιλλης ομορφιάς τοιχογραφίες τους.

Η ανάπτυξη όμως δεν ήταν μόνο οικονομική. Ήταν γενική, πνευματική, ηθική, πολιτική, κοινωνική. Μαζί με την ίδρυση του συνεταιρισμού και κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του εκτελέστηκαν μεγάλα κοινοτικά έργα. Ιδρύθηκαν νοσοκομεία που πρόσφεραν περίθαλψη από τους καλύτερους ιατρούς, χτίστηκαν σχολεία, εκκλησίες, κατασκευάστηκε σύστημα υπόγειας αποχέτευσης, υπήρχαν λιθόστρωτοι δρόμοι, ένα ανοιχτό θέατρο όπου παίζονταν κλασσικά θεατρικά έργα και μια πλουσιότατη βιβλιοθήκη. Οι Αμπελακιώτες χρηματοδότησαν επίσης την έκδοση του Πρώτου Λεξικού της Ελληνικής Γλώσσας και κατά το 17ο και 18ο αιώνα λειτούργησε το Ελληνομουσείο, όπου δίδαξαν σημαντικοί Διδάσκαλοι του Γένους και μαθήτευσε ο Ρήγας Βελεστινλής.

Ο συνεταιρισμός των Αμπελακίων ιδρύθηκε το 1788, έζησε 23 έτη και διαλύθηκε το 1811. Σκοπός όλης της οργάνωσης και της ζωής του

18

συνεταιρισμού ήταν η εξυπηρέτηση του γενικού συμφέροντος των μελών της κοινότητας.

Τα μέλη του συνεταιρισμού έφτασαν σε 6.000, από τα οποία τα 4.000 άτομα ήταν από τα Αμπελάκια και τα υπόλοιπα 2.000 από τα γύρω χωριά.

Η συμμετοχή ήταν ως εξής: Οι κεφαλαιούχοι κατέβαλαν τα κεφάλαιά τους, οι γαιοκτήμονες τη γη τους, για την καλλιέργεια βαμβακιού και ερυθρόδανου και οι εργάτες την εργασία τους. Το κατώτατο όριο της συνεταιριστικής μερίδας ήταν 5.000 γρόσια (1.700 φρ.) και το ανώτατο όριο 20.000 γρόσια (6.800 φρ.). Ο περιορισμός αυτός μπήκε για να αποφευχθεί η κυριαρχία του συνεταιρισμού από τους μεγάλους κεφαλαιούχους. Το αρχικό κεφάλαιο ήταν 300.000 γρόσια.

Οι γυναίκες και τα παιδιά εργάζονταν στους αγρούς, στα κλωστήρια, τα υφαντήρια, και τα βαφεία του συνεταιρισμού. Οι παραγωγοί του βαμβακιού, όταν παράδιναν αυτό στο συνεταιρισμό, έπαιρναν το μισό της αξίας του σαν προκαταβολή. Την αξία εκτιμούσαν προσωπικά ειδικοί εμπειρογνώμονες. Οι εργάτες και οι εργάτριες έπαιρναν και αυτοί προκαταβολή και τους δινόταν γραμμάτιο, πάνω στο οποίο γράφονταν τα ημερομίσθια.

Η διάλυση του συνεταιρισμού (1811) οφείλεται στη δίωξή του από τον Αλή Πασά και στην πτώχευση του αυστριακού δημόσιου ταμείου και των αυστριακών τραπεζών.

ΠΗΓΕΣ

www . livepedia . gr

www . topikopoiisi . blogspot . com

ΟΜΑΔΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΗΣ Α΄ΛΥΚΕΙΟΥ

1. ΔΟΥΔΕΣΗΣ ΧΡΗΣΤΟΣ

2. ΙΝΤΡΙΖΑΪ ΝΤΟΡΙΣ

3. ΚΙΑΦΕΜΑΛΙ ΡΕΝΕΑ

4. ΛΙΖΑΪ ΠΑΡΙΣ

19

5. ΛΙΩΡΗ ΦΡΕΙΔΕΡΙΚΗ

6. ΠΑΛΗΜΕΡΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

7. ΠΑΛΗΜΕΡΗ ΕΥΤΥΧΙΑ

8. ΠΕΡΔΙΚΟΥΡΗΣ ΙΑΣΩΝΑΣ

9. ΠΕΡΔΙΚΟΥΡΗΣ ΟΡΦΕΑΣ

10. ΣΗΦΑΚΑΚΗ ΑΡΓΥΡΩ

11. ΤΩΡΟΥ ΒΕΝΕΤΙΑ

12. ΦΛΕΒΑΡΑΚΗΣ ΜΕΛΕΤΙΟΣ

13. ΧΑΣΙ ΝΤΡΙΤΑΝ

ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΣ

ΧΑΡΙΚΛΕΙΑ ΜΥΡΩΤΗ

20