ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ...

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ

ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ

ΜΕΛΕΤΗ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

Μέρος Β: Γεωγραφία

Νίκος Λαμπρινός

Θεσσαλονίκη



ΠΗΓΕΣ ΑΝΤΛΗΣΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

ΧΑΡΤΕΣ – ΑΕΡΟΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ – ΔΟΡΥΦΟΡΙΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ


Αναπληρωτής Καθηγητής ΠΤΔΕ, ΑΠΘ

Θεσσαλονίκη 2012

ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΧΑΡΤΩΝ ΚΑΙ ΑΕΡΟΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ.

ΜΙΑ ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΔΟΡΥΦΟΡΙΚΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ

Δορυφορική εικόνα της περιοχής της λίμνης του Πολυφύτου (Νομός Κοζάνης). Η

εικόνα λήφθηκε από τον δορυφόρο LANDSAT -5TM

1.1. Χάρτες

1. Ορισμός

Ως χάρτη ορίζουμε την οποιαδήποτε αποτύπωση (αναπαράσταση) των φυσικών και

τεχνητών γνωρισμάτων ενός τμήματος της επιφάνειας της γης σε ένα επίπεδο φύλλο

χαρτιού και υπό ορισμένη κλίμακα. Βασική παρατήρηση: Όλοι οι χάρτες που

ακολουθούν τον παραπάνω ορισμό (εκτός των τρισδιάστατων) αποτελούν προβολή

της επιφάνειας της γης στο οριζόντιο επίπεδο (που σ’ αυτήν την περίπτωση είναι

το φύλλο του χαρτιού). Η παρατήρηση αυτή είναι σημαντική γιατί οποιαδήποτε

απόσταση ή επιφάνεια μετρήσουμε σ’ ένα χάρτη δεν είναι η πραγματική (αυτή

δηλαδή που παρατηρείται στο ύπαιθρο) αλλά η προβολή αυτής στο οριζόντιο

επίπεδο. Έτσι, οι επιφάνειες και οι αποστάσεις που μετράμε σ’ ένα χάρτη είναι

μικρότερες (ή στην ιδανική περίπτωση ίσες, όταν η περιοχή είναι απολύτως επίπεδη)

από τις πραγματικές. Για να προσεγγίσουμε τις πραγματικές τιμές πρέπει να

υπολογίσουμε και τη μεταβολή της κλίσης από σημείο σε σημείο πάνω στο χάρτη.

1) Τοπογραφικοί χάρτες.

Τοπογραφικοί χάρτες με τη στενή έννοια του όρου είναι χάρτες μεγάλης ή μεσαίας

κλίμακας, των οποίων η κατασκευή βασίζεται σε πραγματικές και ακριβείς μετρήσεις

τμημάτων της γήινης επιφάνειας.

2. Περιγραφή ενός τοπογραφικού χάρτη.

α) Ονομασία του χάρτη.

Κάθε χάρτης της Γ.Υ.Σ. (Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού), με συγκεκριμένη κλίμακα,

φέρει ένα και μοναδικό όνομα. Αυτό είναι γραμμένο με κεφαλαία γράμματα στο

κέντρο του επάνω τμήματος του χάρτη. Είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε το όνομα

του χάρτη για να μπορούμε να ζητάμε το κάθε φύλλο χάρτη με το όνομά του αλλά,

και για να μπορεί ο κάθε ενδιαφερόμενος να γνωρίζει σε ποιο σημείο (της Ελλάδας

π.χ.) βρίσκεται η περιοχή που εξετάζουμε.

Εκτός από το κέντρο του επάνω τμήματος του χάρτη, το όνομά του βρίσκεται, πολλές

φορές, και στο κάτω δεξιό τμήμα του.

5

β) Προσανατολισμός του χάρτη.

Σε όλους τους χάρτες το επάνω τμήμα τους είναι προσανατολισμένο να απεικονίζει

τον Βορρά, το δεξί την Ανατολή, το κάτω τον Νότο και το αριστερό τη Δύση, εκτός

αν υπάρχει κάποια ένδειξη πάνω στον χάρτη που διαφοροποιεί αυτή τη σειρά.

Σ’αυτή την περίπτωση υπάρχει πάντοτε ένα διάγραμμα (συνήθως ένα βέλος) που

δείχνει προς τα πού βρίσκεται ο Βορράς. Έτσι, όταν βρισκόμαστε στο ύπαιθρο και

γνωρίζουμε προς τα πού βρίσκεται ο Βορράς (συνήθως με τη βοήθεια μιας πυξίδας)

δεν έχουμε παρά να στρέψουμε τον χάρτη έτσι ώστε, τα κάθετα περιθώρια του χάρτη

να είναι παράλληλα προς την μαγνητική βελόνα της πυξίδας και το επάνω μέρος του

χάρτη να είναι στραμμένο προς τον Βορρά. Κατ’ αυτόν τον τρόπο έχουμε πετύχει να

προσανατολίσουμε τον χάρτη μας.

γ) Περιθώρια του χάρτη.

Είναι τα πλαίσια μέσα στα οποία απεικονίζεται ένα συγκεκριμένο τμήμα της

επιφάνειας της γης.

δ) Γεωγραφικές συντεταγμένες.

Ως γεωγραφικές συντεταγμένες ορίζονται το γεωγραφικό πλάτος και το γεωγραφικό

μήκος κάθε τόπου. Κάθε σημείο του χάρτη (και κατ’ επέκταση κάθε σημείο της

επιφάνειας της γης) έχει συγκεκριμένες και μοναδικές γεωγραφικές

συντεταγμένες.

i) Γεωγραφικό μήκος (γ.μ.).

Μεταβάλλεται κατά μήκος των οριζόντιων περιθωρίων του χάρτη (δηλ. των

παραλλήλων). Η τιμή του αναγράφεται στην κάτω αριστερή και κάτω δεξιά γωνία

του χάρτη και δίνεται σε μοίρες, πρώτα και δεύτερα λεπτά της μοίρας. Η κάτω

οριζόντια ευθεία είναι διαιρεμένη σε πρώτα λεπτά της μοίρας. Το γεωγραφικό μήκος

μεταβάλλεται (στους χάρτες της ΓΥΣ κλίμακας 1:50000) κατά 15 πρώτα λεπτά της

μοίρας από αριστερά προς τα δεξιά (από τη Δύση προς την Ανατολή).

Όλα τα παραπάνω ισχύουν ακριβώς τα ίδια και για την επάνω οριζόντια ευθεία.

Το γεωγραφικό μήκος μέσα στο οποίο «βρίσκεται» η Ελλάδα είναι:

από 190 22΄ 41΄΄ (Νήσοι Οθωνοί: δυτικό άκρο της Ελλάδας) έως 290 38΄ 39΄΄ (Νήσος

Στρογγύλη: ανατολικό άκρο της Ελλάδας).

6

1. Γεωγραφικό πλάτος (γ.π.).

Μεταβάλλεται κατά μήκος των κάθετων περιθωρίων του χάρτη (δηλ. των

μεσημβρινών). Η τιμή του αναγράφεται στην κάτω αριστερή και πάνω αριστερή

γωνία του χάρτη και δίνεται σε μοίρες, πρώτα και δεύτερα λεπτά της μοίρας. Η

αριστερή ευθεία είναι διαιρεμένη σε πρώτα λεπτά της μοίρας. Το γεωγραφικό πλάτος

(γ.π.) μεταβάλλεται στους χάρτες της ΓΥΣ κλίμακας 1:50000) κατά 15 πρώτα λεπτά

της μοίρας από κάτω προς τα πάνω (από Νότο προς Βορρά).

Όλα τα παραπάνω ισχύουν ακριβώς και τη δεξιά ευθεία.

Το γεωγραφικό πλάτος μέσα στο οποίο «βρίσκεται» η Ελλάδα είναι:

από 240 07΄ 25΄΄ (Νήσος Γαύδος: Νότιο άκρο της Ελλάδας) έως 410 45΄ 02΄΄

(Ορμένιο: Βόρειο άκρο της Ελλάδας).

Οι ευθείες αυτές (δεξιά, αριστερή, πάνω, κάτω) αποτελούν και την απεικόνιση των

δύο μεσημβρινών (κάθετες ευθείες) και των δύο παραλλήλων (οριζόντιες ευθείες),

μέσα στις οποίες περικλείεται η συγκεκριμένη περιοχή.

iii) Υπολογισμός γεωγραφικών συντεταγμένων κάποιου σημείου του χάρτη(σχ. 1).

Για τον υπολογισμό των γεωγραφικών συντεταγμένων (γ.σ.) ενός σημείου (σημείο 1

του σχ. 1) στο εσωτερικό του χάρτη ακολουθούμε την εξής διαδικασία:

Φέρουμε από το σημείο δύο ευθείες, η πρώτη παράλληλη προς το κάθετο περιθώριο

του χάρτη (άξονας Ψ ή άξονας μέτρησης του γ.π.) και η δεύτερη παράλληλη προς το

οριζόντιο περιθώριο του χάρτη (άξονας Χ ή άξονας μέτρησης του γ.μ.). Σημειώνουμε

τα σημεία που οι ευθείες τέμνουν τους δύο άξονες. Κατόπιν, για να υπολογίσουμε το

γεωγραφικό μήκος του σημείου του χάρτη παίρνουμε ένα υποδεκάμετρο και

μετράμε την απόσταση από την αρχή των δύο αξόνων (Χ και Ψ) μέχρι το σημείο που

η παράλληλη που έχουμε φέρει τέμνει τον οριζόντιο άξονα. Έστω ότι η απόσταση

αυτή βρέθηκε ότι είναι α΄. Μετράμε ύστερα την απόσταση μεταξύ δύο ενδείξεων

πάνω στον ίδιο άξονα, οι οποίες ενδείξεις δείχνουν μεταβολή 5 πρώτων λεπτών της

μοίρας, και έτσι γνωρίζουμε σε πόση απόσταση αντιστοιχούν στο χάρτη τα 5 πρώτα

λεπτά της μοίρας. Έστω ότι η απόσταση αυτή είναι α. Κατόπιν, εφαρμόζουμε μία

απλή μέθοδο των τριών λέγοντας:

7

η απόσταση α αντιστοιχεί σε μεταβολή 5 πρώτων λεπτών της μοίρας

« α΄ « « ; « «

Αφού βρούμε σε πόσα πρώτα λεπτά της μοίρας αντιστοιχεί, τα προσθέτουμε στα

πρώτα λεπτά που γράφει ο χάρτης για το σημείο της αρχής των αξόνων (με την

προϋπόθεση ότι μετράμε τις αποστάσεις από το αριστερό σημείο. Διαφορετικά, αν

μετράμε τις αποστάσεις από το δεξιό σημείο του χάρτη τότε, αφαιρούμε). Έτσι,

βρίσκουμε το γεωγραφικό μήκος του σημείου μας στο χάρτη. Για να βρούμε το

γεωγραφικό πλάτος κάνουμε την ίδια ακριβώς διαδικασία αλλά, στο άξονα Ψ (δηλ.

τον κατακόρυφο άξονα όπου φαίνεται η μεταβολή του γεωγραφικού πλάτους).

ε) Κλίμακα του χάρτη.

Κλίμακα ονομάζουμε το λόγο του μήκους μιας συγκεκριμένης απόστασης που

μετριέται πάνω στο χάρτη προς το μήκος της ίδιας απόστασης μετρημένης στο

ύπαιθρο. Μας δείχνει π.χ. σε πόσα μέτρα στο ύπαιθρο αντιστοιχεί ένα εκατοστό του

χάρτη.

Βρίσκεται στο κάτω και κεντρικό τμήμα του χάρτη. Υπάρχουν δύο ειδών κλίμακες

στους χάρτες της ΓΥΣ:

- Κλασματική κλίμακα: Είναι ο λόγος του μήκους που μετρήθηκε πάνω στο

χάρτη προς το μήκος που αντιστοιχεί στο ύπαιθρο για την ίδια απόσταση.

Κ=μ/Μ, όπου μ: το μήκος που μετρήθηκε στο χάρτη και Μ: το μήκος που

μετρήθηκε στο ύπαιθρο, π.χ. κλίμακα 1:50000 σημαίνει ότι 1 εκ. στο χάρτη

αντιστοιχεί σε 50000 εκ. στο ύπαιθρο ή σε 500 μέτρα.

8

Σχ. 1. Υπολογισμός Γεωγραφικού Μήκους του σημείου 1

Το σημείο 1 απέχει από την αρχή των αξόνων απόσταση α΄

Η απόσταση α αντιστοιχεί σε 5΄ λεπτά της μοίρας

Η απόσταση α΄ σε ; λεπτά της μοίρας αντιστοιχεί

Έστω ότι αντιστοιχεί σε Χ λεπτά. Τότε το γ.μ. του σημείου 1 είναι:

23 00΄ + Χ λεπτά

Ομοίως υπολογίζεται το γ.π.

9

ii) Γραφική κλίμακα: Είναι μία ευθεία γραμμή με υποδιαιρέσεις που έχουν γίνει με

συγκεκριμένη αναλογία (την αναλογία που υποδηλώνεται από την κλασματική

κλίμακα) και αντιπροσωπεύουν μέτρα ή χιλιόμετρα.

-1000000 0 1000000 2000000 3000000

Μέτρα

Κλίμακα 1:50.000.000

Η γραφική κλίμακα είναι απαραίτητη σε κάθε χάρτη γιατί αν ο χάρτης υποστεί

οποιαδήποτε μεταβολή (μεγέθυνση ή σμίκρυνση) θα μεταβληθεί και αυτή κατά τον

ίδιο με τον υπόλοιπο χάρτη τρόπο. Έτσι, μετρώντας την γραφική κλίμακα στον

καινούργιο χάρτη θα μπορούμε να υπολογίσουμε την κλίμακά του, π.χ.

Αρχική Κλίμακα 1:50.000.000

αυτό σημαίνει ότι τα 2εκ. στον χάρτη αντιστοιχούν σε 1000 χιλιόμετρα στο ύπαιθρο.

Αν ο χάρτης σμικρυνθεί τότε, θα σμικρυνθεί μαζί του και η γραφική κλίμακα. Έστω

ότι ο χάρτης σμικρύνθηκε στο μισό, δηλ. η κλίμακα υποδιπλασιάστηκε:

Κλίμακα μετά τη σμίκρυνση

-1000000 0 1000000 2000000 3000000

Μέτρα

Κλίμακα 1:50.000.000

Ενώ λοιπόν αυτή η γραφική κλίμακα δείχνει ότι τα 2 εκ. αντιστοιχούν σε 1000

χιλιόμετρα, αν μετρήσουμε με το υποδεκάμετρο θα διαπιστώσουμε ότι τα 1000

χιλιόμετρα αντιστοιχούν σε λιγότερο από 2 εκ., π.χ. σε 1 εκ. Έτσι, η κλίμακα του

νέου χάρτη έπαψε να είναι 1:50000000 και έγινε 1:100000000.

10

Αν στον αρχικό χάρτη είχαμε μόνο κλασματική κλίμακα τότε δεν θα μπορούσαμε να

υπολογίσουμε πόσο σμικρύνθηκε ο χάρτης μας (στο συγκεκριμένο παράδειγμα

χρησιμοποιήθηκε σμίκρυνση στο μισό για χάρη ευκολίας, οπότε κι αν ακόμη δεν

υπήρχε γραφική κλίμακα θα μπορούσαμε να βρούμε την νέα κλίμακα, με την

προϋπόθεση ότι η σμίκρυνση δεν θα είχε σφάλματα. Τί θα γινόταν όμως αν η

σμίκρυνση γινόταν κατά ένα άγνωστο ποσοστό ή κάναμε διαδοχικές σμικρύνσεις

μέχρι να πετύχουμε το σκοπό μας, χωρίς να έχουμε προβλέψει να βάλουμε μία

γραφική κλίμακα;). Γιαυτό το λόγο είναι απαραίτητο να υπάρχει πάντοτε γραφική

κλίμακα σε όλους τους χάρτες.

Τα ίδια ισχύουν και για την περίπτωση της μεγέθυνσης και φυσικά για κάθε

μεταβολή του αρχικού χάρτη.

i) Επιπτώσεις στο εμβαδόν της απεικονιζόμενης περιοχής του χάρτη από την

οποιαδήποτε μεταβολή της κλίμακάς του.

Κανόνας: Το εμβαδόν ενός χάρτη, με συγκεκριμένες εξωτερικές διαστάσεις,

μεταβάλλεται αντιστρόφως ανάλογα προς το τετράγωνο της μεταβολής της κλίμακάς

του.

Παράδειγμα: Δίδεται η κλίμακα 1:40000 ενός χάρτη και το εμβαδόν του 200 Km2. Να

βρεθούν οι: (υπό) διπλάσια, (υπό) τριπλάσια και (υπό) τετραπλάσια κλίμακά του και

τα αντίστοιχα εμβαδά.

ΥΠΟΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑ ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑ

1/4 1/3 1/2 1/1 2 3 4Κ

Λ

Ι

Μ

Α

Κ

Α

1

160000

1

120000

1

80000

1

40000

1

20000

1

13333

1

10000

Ε

Μ

Β

Α

Δ

Ο

Ν

(4)2

3200Km2

(3)2

1800Km2

(2)2

800Km2

1

200Km2

(1/2)2

50Km2

(1/3)2

22.2Km2

(1/4)2

12.5Km2

11

ζ) Ισοϋψείς καμπύλες - Είδη και ιδιότητες.

Ορισμός: Ισοϋψής καμπύλη ονομάζεται η καμπύλη εκείνη που ενώνει όλα τα σημεία

που βρίσκονται στο ίδιο υψόμετρο από την επιφάνεια της θάλασσας ή από άλλη

επιφάνεια, η οποία ορίζεται ως επίπεδο αναφοράς.

Ισοδιάσταση ονομάζεται η κατακόρυφη απόσταση που χωρίζει δύο διαδοχικές

ισοϋψείς καμπύλες και παραμένει πάντοτε σταθερή σε ένα χάρτη. Το πόσο είναι η

ισοδιάσταση του χάρτη είναι γραμμένο στο κάτω και κεντρικό τμήμα του χάρτη,

κάτω από την γραφική κλίμακα. Η τιμή της ισοδιάστασης εξαρτάται από τη

μορφολογία του ανάγλυφου (έντονο ή ήπιο) και την κλίμακα του χάρτη. Στους χάρτες

της ΓΥΣ κλίμακας 1:50000 η ισοδιάσταση είναι 20 μέτρα.

Οι ισοϋψείς καμπύλες διακρίνονται στα εξής είδη (Σχ. 2, 3):

iii) Κύριες ισοϋψείς: Αντιστοιχούν στις εκατοντάδες των μέτρων και έχουν πιο

έντονο καφέ χρώμα.

iv) Δευτερεύουσες ισοϋψείς: Αντιστοιχούν στην ισοδιάσταση του χάρτη. Έχουν

πιο ανοικτό καφέ χρώμα και είναι πιο λεπτές από τις κύριες.

v) Ενδιάμεσες ισοϋψείς: Είναι διακεκομμένες με ανοικτό καφέ χρώμα και το ίδιο

λεπτές με τις δευτερεύουσες. Συνήθως εντοπίζονται σε περιοχές πολύ πεδινές

(μεγάλες πεδινές καλλιεργούμενες εκτάσεις, δέλτα ποταμών) όπου, οι

δευτερεύουσες ισοϋψείς απέχουν πολύ μεταξύ τους. Στις ισοϋψείς αυτής της

κατηγορίας αναγράφεται πάντοτε το υψόμετρό τους το οποίο, συνήθως είναι το

μισό της ισοδιάστασης.

vi) Καταπτώσεων: Αποτελούν ιδιαίτερο τύπο ισοϋψών που χρησιμοποιούνται

όταν θέλουμε να απεικονίσουμε λεκανοειδούς μορφής βυθίσματα της επιφάνειας

του εδάφους (π.χ. δολίνες, ουβάλες) αλλά και κάθε μορφής βύθισμα (π.χ. κρατήρες

ηφαιστείων).

Παρουσιάζονται όπως και οι δευτερεύουσες ισοϋψείς με τη διαφορά ότι φέρουν στο

εσωτερικό τους μικρές χαραγές κάθετες προς το εσωτερικό της καμπύλης.

Το υψόμετρο μιας ισοϋψούς καταπτώσεως είναι κατά μία ισοδιάσταση μικρότερο

από εκείνο της ισοϋψούς που την περιβάλλει.

12

Σχ. 2. Τα είδη των ισοϋψών καμπυλών

Σχ. 3. Οι ισοϋψείς όπως παρουσιάζονται σε χάρτη

Οι ισοϋψείς καμπύλες έχουν τις εξής ιδιότητες:

ii) Είναι πάντοτε οριζόντιες

iii) Είναι κάθετες προς την κλίση του εδάφους

iv) Είναι ομαλές και πάντοτε κλειστές καμπύλες

v) Είναι παράλληλες μεταξύ τους και ποτέ δεν τέμνονται, εκτός ειδικών περιπτώσεων

όπως η περίπτωση απότομων βράχων, καταρρακτών κ.α. Στις περιπτώσεις αυτές

φαίνονται ότι τέμνονται αλλά στην πραγματικότητα δεν συμβαίνει αυτό. Απλά,

13

είναι πάρα πολύ πυκνές και λόγω σχεδιαστικής αδυναμίας ( η οποία προκύπτει από

την κλίμακα και την ισοδιάσταση του χάρτη) πέφτουν η μία πάνω στην άλλη.

vi) Η πυκνότητά τους είναι ανάλογη της κλίσης της επιφανείας του εδάφους

(μεγαλύτερη κλίση ⇒ πυκνότερες ισοϋψείς, μικρότερη κλίση ⇒ αραιότερες

ισοϋψείς).

vii) Στις κοιλάδες έχουν τη μορφή V με την κορυφή στραμμένη προς τα σημεία με

το μεγαλύτερο υψόμετρο

viii) Στις ράχες έχουν τη μορφή U με την κορυφή στραμμένη προς τα

σημεία με το μικρότερο υψόμετρο.

η) Κλίση

Κλίση της επιφάνειας του εδάφους ονομάζουμε τη γωνία που σχηματίζεται μεταξύ

της επιφανείας και του οριζόντιου επιπέδου.

Η κλίση μπορεί να δίνεται είτε ως γωνία σε μοίρες είτε ως %. Σε περίπτωση που

εκφράζεται ως % τότε 100% κλίση σημαίνει 450 γωνία.

Η κλίση υπολογίζεται από τον τύπο φ = Υ.Δ./Ο.Α. όπου Υ.Δ.: η υψομετρική διαφορά

μεταξύ του χαμηλότερου και του υψηλότερου σημείου της επιφανείας και Ο.Α. : η

οριζόντια απόσταση μεταξύ των δύο σημείων, όπως μετριέται αυτή στον χάρτη (δηλ.

η προβολή στον χάρτη της πραγματικής απόστασης στο ύπαιθρο).

Για την μετατροπή της κλίσης σε % χρησιμοποιείται ο τύπος Υ.Δ,/Ο.Α. Χ 100, π.χ.

10% κλίση σημαίνει ότι σε 100 μέτρα οριζόντια απόσταση το υψόμετρο

μεταβάλλεται κατά 10 μέτρα.

θ) Μορφολογική τομή (σχ. 2).

Ως μορφολογική τομή χαρακτηρίζεται η γραμμή που προκύπτει από την τομή ενός

τμήματος της γήινης επιφάνειας και ενός κάθετου προς αυτήν επιπέδου. Μέσω μιας

μορφολογικής τομής μπορούμε πιο εύκολα να κατανοήσουμε την μορφολογία του

14

ανάγλυφου και να υπολογίσουμε σχετικά εύκολα την πραγματική απόσταση και την

κλίση μεταξύ διαδοχικών σημείων της τομής.

Η μορφολογική τομή, όταν γίνει ακολουθώντας την κλίμακα του χάρτη και στους δύο

άξονες (άξονας υψομέτρου -Ψ, άξονας οριζόντιας απόστασης - Χ) λέγεται φυσική

μορφολογική τομή (σχ. 2 Α). Πολλές φορές όμως, σε περιοχές όπου το ανάγλυφο δεν

μεταβάλλεται έντονα ή η κλίμακα του χάρτη είναι πολύ μικρή, καταφεύγουμε σε μία

τροποποίηση της κλίμακας του άξονα Ψ (άξονας υψομέτρου) και συγκεκριμένα

μεγαλώνουμε την κλίμακα του άξονα Ψ ώστε να γίνουν εμφανείς οι ανωμαλίες του

εδάφους πιο έντονα. Αυτού του είδους η τομή λέγεται υπερυψωμένη επειδή ακριβώς

υπερυψώνει την επιφάνεια (σχ. 2 Β, C). Σοβαρό μειονέκτημα των τομών αυτών είναι

μεταβάλλουν την πραγματική κλίση του ανάγλυφου, μεγαλώνοντάς την.

Οι μορφολογικές τομές κάθε τύπου πρέπει να είναι πάντοτε προσανατολισμένες,

δηλαδή να αναγράφεται από πού προς τα πού έχει η τομή, είτα με τα σημεία του

ορίζοντα είτα με γράμματα της αλφαβήτου, που να αναγράφονται και στον χάρτη

πάνω στην ευθεία της τομής.

Σχ. 4. Φυσική (Α) και υπερυψωμένες (B, C) μορφολογικές τομές (Dickinson, 1969).

ι) Υπόμνημα του χάρτη.

Βρίσκεται στο κάτω και αριστερό μέρος του χάρτη. Είναι ένα βασικό βοήθημα για να

γίνει δυνατή η ανάγνωση του χάρτη. Σ’ αυτό το τμήμα αναγράφονται όλοι οι

15

συμβολισμοί που χρησιμοποιούνται στο εσωτερικό του χάρτη, όπως τα διάφορα είδη

δρόμων, οι κατοικημένες περιοχές, οι σιδηροδρομικές γραμμές, τα είδη των

τριγωνομετρικών σημείων, κ.ά.

κ) Διάγραμμα συνδέσμου φύλλων.

Βρίσκεται στο κάτω και δεξιό μέρος του χάρτη. Αποτελείται από ένα ορθογώνιο

παραλληλόγραμμο το οποίο είναι διαιρεμένο σε εννέα μικρότερα. Το κάθε ένα από

αυτά φέρει ένα όνομα. Το μεσαίο από αυτά διακρίνεται από τα υπόλοιπα γιατί είναι

χωρισμένο με πιο έντονη γραμμή και το όνομά του συμπίπτει με αυτό του χάρτη. Το

διάγραμμα αυτό υπάρχει για να μπορεί ο χρήστης να γνωρίζει τα ονόματα των

διπλανών χαρτών και να μπορεί να τους αναζητήσει με το όνομά τους, αν κάποιος

από αυτούς του χρειαστεί π.χ. σε περίπτωση που η περιοχή που μας ενδιαφέρει

καλύπτεται από δύο γειτονικά φύλλα.

1.2. Αεροφωτογραφίες.

Οι αεροφωτογραφίες (α/φιες) χωρίζονται σε δύο κατηγορίες:

α) τις κατακόρυφες, όπου η κάμερα είναι έτσι τοποθετημένη ώστε να «σημαδεύει» το

τμήμα του εδάφους που βρίσκεται ακριβώς κάτω από αυτήν και β) τις πλάγιες, όπου

η κάμερα είναι έτσι τοποθετημένη ώστε ο άξονάς της να σχηματίζει γωνία με το

έδαφος και οι φωτογραφίες που λαμβάνονται παρουσιάζουν την ίδια εικόνα που θα

παρουσίαζε το ίδιο τοπίο αν το φωτογραφίζαμε από ένα πολύ ψηλό κτίριο.

Το σχήμα τους μπορεί να είναι τετράγωνο ή ορθογώνιο παραλληλόγραμμο και

μπορούν να είναι είτε ασπρόμαυρες είτε έγχρωμες.

Τα στοιχεία που υπάρχουν πάνω σε μία α/φια είναι τα εξής:

ix) α/α α/φιας. Βρίσκεται σε μία από τις πλευρές της α/φιας και είναι ο αύξοντας

αριθμός της α/φίας κατά τη λήψη της. Κάθε πτήση για αεροφωτογράφηση έχει

τους δικούς της αύξοντες αριθμούς. Οι αριθμοί αυτοί τυπώνονται πάνω στην

16

α/φία. Ο α/α μας διευκολύνει στη σωστή τοποθέτηση των α/φιων (σε σειρά) κατά

την παρατήρηση.

x) ημερομηνία λήψης. Είναι η ημερομηνία κατά την οποία λήφθηκε η α/φία και

είναι τυπωμένη και αυτή στο ίδιο μέρος μαζί με τον α/α της α/φίας. Η ημερομηνία

δείχνει: α) ποιο έτος έγινε η λήψη της α/φίας, ώστε να μπορούμε αν θέλουμε να

παρακολουθούμε διαχρονικά από έτος σε έτος τη μεταβολή κάποιων

χαρακτηριστικών (φυσικών και ανθρωπογενών) της επιφάνειας του εδάφους, β)

ποιο μήνα έγινε η λήψη, ώστε να γνωρίζουμε την εποχή του έτους (αυτό έχει

σημασία σε εργασίες που αφορούν τη βλάστηση) και γ) την ημέρα, ώστε να

μπορούμε να ανατρέξουμε σε άλλες πηγές και να διαπιστώσουμε αν εκείνη την

ημέρα είχε συμβεί κάποιο γεγονός που επηρέασε θετικά ή αρνητικά την

συγκεκριμένη περιοχή (π.χ. μία απότομη και καταρρακτώδης βροχή που έπεσε το

προηγούμενο βράδυ).

xi) ώρα λήψης. Δείχνει την ώρα (ώρα-πρώτα λεπτά) κατά την οποία πάρθηκε η

α/φία και βρίσκεται τυπωμένη στο ίδιο σημείο με τα προηγούμενα σημεία.

Χρησιμεύει στο να γνωρίζουμε (ανάλογα με την ώρα) σε ποιο ύψος βρισκόταν ο

ήλιος κατά την λήψη της φωτογραφίας, οπότε θα έχει δώσει και ανάλογο μήκος

σκιών στα αντικείμενα παρατήρησης.

xii) ύψος πτήσης (Η). Δείχνει σε τί ύψος πετούσε το αεροπλάνο την ώρα της

λήψης της α/φίας. Χρησιμεύει για τον υπολογισμό της κλίμακας της α/φίας.

xiii) εστιακή απόσταση (f). Είναι η εστιακή απόσταση των φακών της

κάμερας και χρησιμεύει για τον υπολογισμό της κλίμακας της α/φίας.

xiv) ύψος λήψης της α/φίας. Είναι το μέσο υψόμετρο της περιοχής που

καλύπτει η α/φία.

xv) ενδεικτικά σημεία. Στο μέσον κάθε μιας από τις τέσσερις πλευρές της α/φίας

υπάρχει τυπωμένη μία εγκοπή ή μία παύλα. Οι εγκοπές αυτές αποτελούν τα

ενδεικτικά σημεία της α/φίας.

xvi) κύριο σημείο. Αν ενώσουμε με δύο ευθείες τα απέναντι ενδεικτικά

σημεία τότε, οι δύο ευθείες τέμνονται στο κέντρο της α/φίας. Το σημείο αυτό

λέγεται κύριο σημείο της α/φίας.

xvii) φωτογραφικό ναδίρ. Στις κατακόρυφες α/φίες το φωτογραφικό ναδίρ

συμπίπτει με το κύριο σημείο της α/φίας και αποτελεί το σημείο εκείνο της

επιφάνειας της γης που φαίνεται ακριβώς κάθετα από το φακό της κάμερας.

17

xviii) συζυγές κύριο σημείο. Ονομάζεται το κύριο σημείο της διπλανής

α/φίας, προβαλλόμενο στην προηγούμενη α/φία.

xix) βασική απόσταση α/φίας. Είναι το μήκος της ευθείας που ενώνει το

κύριο με το συζυγές σημείο σε μία α/φία.

xx) γραμμή πτήσης του αεροπλάνου. Είναι η διεύθυνση που ακολούθησε το

αεροπλάνο κατά την πτήση του. Βρίσκεται αν ενώσουμε με μία ευθεία όλα τα

κύρια σημεία με τα συζυγή όλων των α/φιών της συγκεκριμένης πτήσης.

xxi) πορεία πτήσης του αεροπλάνου (σχ. 5). Είναι η φορά που ακολούθησε

το αεροπλάνο κατά την πτήση του σε συγκεκριμένη διεύθυνση.

xxii) ζώνη α/φιών. Κατά την πτήση του το αεροπλάνο, πολλές φορές, δεν

μπορεί να καλύψει την ζητούμενη επιφάνεια γιατί μπορεί να έχει πολύ μεγάλο

πλάτος. Σ’ αυτήν την περίπτωση το αεροπλάνο είναι υποχρεωμένο να

φωτογραφίζει την περιοχή καλύπτοντάς την κατά ζώνες παράλληλες μεταξύ τους.

Έτσι, το αποτέλεσμα είναι να λαμβάνουμε πολλές σειρές α/φιών παράλληλες

μεταξύ τους. Αυτές οι σειρές, λαμβανομένων ανά δύο, αποτελούν τις ζώνες των

α/φιών.

xxiii) επικάλυψη των α/φιών (σχ. 6). Χωρίζεται σε: 1) κατά μήκος

επικάλυψη και 2) κατά πλάτος επικάλυψη

1. Κατά μήκος επικάλυψη. Κάθε α/φία απεικονίζει μία συγκεκριμένη επιφάνεια

η οποία κατά ένα ποσοστό 60% ανήκει και στην επόμενη α/φία. Έτσι, πάντοτε

ένα ποσοστό 60% κατά μήκος της επιφάνειας καλύπτεται από δύο γειτονικές

α/φίες.

2. Κατά πλάτος επικάλυψη. Σε περίπτωση που για την κάλυψη μιας περιοχής

χρειάστηκαν περισσότερες από μία ζώνες α/φιών τότε, οι α/φίες κάθε ζώνης

παρουσιάζουν μία επικάλυψη κατά 25% με την επάνω και με την κάτω ζώνη.

18

Σχ. 5. Προγραμματισμένη και πραγματική πορεία του αεροσκάφους λόγω

μετατοπίσεώς του από τον πλευρικό άνεμο.

Προσπάθεια αποφυγής της εκτροπής της πορείας από τον πιλότο, κλίνοντας το

αεροσκάφος ελαφρώς (100) προς τον άνεμο (Avery, 1977, από Αστάρα 1990).

Την επικάλυψη αυτή των α/φιών την χρειαζόμαστε για να μπορούμε να παρατηρούμε

στερεοσκοπικά (δηλ. τρισδιάστατα) τις περιοχές που φωτογραφήθηκαν, βάζοντάς τες

κάτω από ένα στερεοσκόπιο κατοπτρικό ή τσέπης. Αυτό επιτυγχάνεται γιατί η

τρισδιάστατη εντύπωση που μας δημιουργείται κάτω από συνθήκες ομαλούς όρασης,

προέρχεται από το γεγονός ότι, κάθε μάτι είναι ικανό να αναπαραστήσει στο μυαλό

μία ελαφρώς διαφορετική εικόνα του ίδιου αντικειμένου, επειδή το παρατηρεί από

διαφορετική γωνία. Έτσι, με την αλλαγή της γωνίας, επιτυγχάνουμε έμμεσα την

μετατόπιση του αντικειμένου. Η μετατόπιση του ίδιου αντικειμένου που προκαλείται

έμμεσα από την αλλαγή της γωνίας παρατήρησης καλείται παράλλαξη.

19

Σχ. 6. Τυπική τοποθέτηση 6 α/φιών στο τέλος δύο γραμμών πτήσης. Φαίνεται η κατά

μήκος και κατά πλάτος επικάλυψη των α/φιών. Η επιφάνεια των α/φιών 2 και 5

καλύπτεται εξ ολοκλήρου από τις α/φίες 1, 3, 4 και 6 (Dickinson, 1969, από Αστάρα,

1990).

Τη διαφορά αυτή που προκύπτει από τις δύο εικόνες (δύο μάτια - δύο εικόνες) το

μυαλό είναι ικανό να τη «μεταφράσει» σε «βάθος εικόνας» (τρίτη διάσταση) και έτσι

να «κτίσει» μία τρισδιάστατη εικόνα. Με αυτό το σκεπτικό, αν πάρουμε δύο ελαφρώς

διαφορετικές α/φίες με σημαντική επικάλυψη μεταξύ τους και αφήσουμε το αριστερό

μάτι να βλέπει τη μία και το δεξί την άλλη (με τη βοήθεια του κατοπτρικού

στερεοσκοπίου) τότε, στο μυαλό μας θα δημιουργηθεί μία καινούργια εικόνα που θα

αποτελεί τη σύνθεση αυτών των δύο αλλά σε τρισδιάστατη απεικόνιση.

Το κατοπτρικό στερεοσκόπιο είναι ένα οπτικό όργανο που αποτελείται από δύο

προσοφθάλμιους φακούς, δύο κάτοπτρα (καθρέπτες) και δύο πρίσματα. Η διάταξη

των κατόπτρων και των πρισμάτων είναι τέτοια ώστε να μας δίνεται η δυνατότητα να

παρατηρούμε δύο διαφορετικές α/φίες συγχρόνως, οπότε μας δίνεται η εντύπωση της

τρίτης διάστασης.

xxiv) κλίμακα α/φίας. Η κλίμακα μιας α/φίας δίνεται από τον τύπο: K=f*10-3

/ (H-h) όπου Κ: η κλίμακα, f : η εστιακή απόσταση των φακών της κάμερας, H: το

20

ύψος πτήσης του αεροπλάνου και h: το υψόμετρο της επιφάνειας που

φωτογραφίζεται.

Αν δεν υπάρχουν όλα αυτά τα στοιχεία στην α/φία τότε, δεν μπορεί να υπολογιστεί η

κλίμακα με αυτόν τον τύπο. Σ’ αυτήν την περίπτωση βρίσκουμε το κύριο σημείο της

α/φίας (το οποίο είναι το μοναδικό σημείο της α/φίας που απεικονίζεται χωρίς την

παραμικρή παραμόρφωση, με την προϋπόθεση ότι η α/φία είναι κατακόρυφη) και

επιλέγουμε χαρακτηριστικά σημεία της α/φίας εκατέρωθεν του κύριου σημείου, χωρίς

να πλησιάζουμε στα περιθώρια της α/φίας (παρακάτω θα αναφέρουμε τον λόγο) και

χωρίς αυτά να ανήκουν σε διαφορετικού υψομέτρου επίπεδα (π.χ. το ένα να βρίσκεται

σε πεδιάδα και το άλλο πάνω σε βουνό). Τα ίδια σημεία πρέπει να εντοπιστούν και σε

ένα χάρτη γνωστής κλίμακας. Μετρώντας πάνω στην α/φία την απόσταση μεταξύ

αυτών των σημείων και γνωρίζοντας την απόστασή τους από τον χάρτη, κάνουμε μία

απλή αναγωγή και βρίσκουμε την κλίμακα της α/φίας. Την ίδια διαδικασία την

επαναλαμβάνουμε για όσα περισσότερα ζεύγη σημείων μπορούμε. Τέλος, βρίσκουμε

τον μέσο όρο από όλες αυτές τις τιμές κλίμακας που υπολογίσαμε. Σε περίπτωση που

το ανάγλυφο είναι ιδιαίτερα έντονο τότε, ακολουθούμε την ίδια διαδικασία αλλά,

προσπαθούμε τα σημεία που επιλέγουμε να βρίσκονται ανά δύο περίπου στο ίδιο

υψόμετρο.

Πρέπει πάντοτε να έχουμε υπόψη μας ότι όταν παρατηρούμε μία α/φία, τα

αντικείμενα δεν παρουσιάζουν το πραγματικό τους ύψος αλλά, υπόκεινται σε κάποια

κατακόρυφη υπερύψωση. Αυτή μπορεί να υπολογιστεί από τον λόγο: Βασική

απόσταση α/φίας / ύψος πτήσης του αεροπλάνου.

Επίσης, όλα τα αντικείμενα υπόκεινται σε μία μετατόπιση λόγω ανάγλυφου. Η

μετατόπιση αυτή διακρίνεται σε: α) ακτινωτή, όταν τα αντικείμενα φαίνονται να

απομακρύνονται από το κέντρο της α/φίας ακτινωτά προς τα άκρα της, β) εγκάρσια

προς την κατεύθυνση πτήσης του αεροπλάνου και από τις δύο πλευρές (αριστερά και

δεξιά της γραμμής πτήσης) και γ) εγκάρσια μόνο προς την μία πλευρά πτήσης, όταν

οι εικόνες δεν λήφθηκαν από κάμερες αλλά από σαρωτές ή ραντάρ πλευρικής

κάλυψης.

21

Όσο πιο μακριά είναι τα αντικείμενα από το κέντρο της α/φίας τόσο μεγαλύτερη είναι

η μετατόπιση λόγω ανάγλυφου. Έτσι, μπορούμε να πούμε ότι το πιο ακριβές σημείο

της α/φίας είναι εκείνο που φαίνεται στο κέντρο της (το κύριο σημείο) και τα γύρω

από αυτό σημεία.

Όσο πιο μεγάλο είναι το ύψος πτήσης του αεροπλάνου τόσο μικρότερη είναι η

μετατόπιση λόγω ανάγλυφου και τέλος, η μετατόπιση είναι ανάλογη του ύψους h του

αντικειμένου.

1.2.1. Φωτογραφικά χαρακτηριστικά που μελετώνται στην φωτοερμηνεία.

xxv) Ο τόνος της α/φίας.

Είναι η διαβάθμιση του τεφρού χρώματος από το μαύρο μέχρι το λευκό σε μία

ασπρόμαυρη α/φία. Εξαρτάται από την ανακλαστικότητα των ίδιων των στοιχείων

της α/φίας, από τη γωνία πρόσπτωσης των ηλιακών ακτινών στην περιοχή κατά την

ώρα λήψης και από την εποχή του έτους.

xxvi) Η διάταξη των διαφόρων στοιχείων της α/φίας.

Είναι ο τρόπος που διευθετούνται χωρικά (δηλ. στο χώρο) τα διάφορα στοιχεία της

α/φίας, π.χ. ο τρόπος που είναι ανεπτυγμένο ένα υδρογραφικό δίκτυο και σε ποιο

τύπο δικτύου ανήκει (δενδριτικό, παράλληλο, κλπ.)

xxvii) Κηλιδώσεις ακανόνιστου σχήματος, μεγέθους και τόνου.

Είναι κηλιδώσεις οι οποίες φανερώνουν την ύπαρξη κάποιων ειδικών

γεωμορφολογικών χαρακτηριστικών, π.χ. δολίνες, ουβάλες.

xxviii) Το σχήμα των αντικειμένων.

Το σχήμα βοηθάει στην αναγνώριση χαρακτηριστικών δομών φυσικών ή τεχνητών,

όπως π.χ., οι δρόμοι.

xxix) Το μέγεθος των αντικειμένων σε σχέση με άλλα γνωστά αντικείμενα

και την κλίμακα της α/φίας

xxx) Οι σκιές των αντικειμένων

Είναι χρήσιμες γιατί βοηθούν στη στερεοσκοπική παρατήρηση καθώς και στον

υπολογισμό του ύψους των αντικειμένων.

xxxi) Η τοπογραφική θέση.

Πολλές φορές ενδιαφέρει να γνωρίζουμε προς τα πού είναι προσανατολισμένη μία

κλιτύς, ώστε να ξέρουμε κατά πόσο είναι εκτεθειμένη στον άνεμο και τον ήλιο. Αυτοί

22

οι παράγοντες είναι σημαντικοί για πολλές διεργασίες διάβρωσης και αποσάθρωσης

και μπορούν να οδηγήσουν σε γρήγορη διάβρωση μία κλιτύ.

xxxii) Γεωγραφική θέση.

Αποτελεί ένα σημαντικό βοήθημα στην φωτοερμηνεία να γνωρίζουμε την

γεωγραφικά θέση στην οποία βρίσκεται μία περιοχή γιατί έτσι γνωρίζουμε τον τύπο

του κλίματος που επιδρά στην περιοχή και κατ’ επέκταση τους βασικούς παράγοντες

διάβρωσης που επιδρούν.

1.2.2. Ποιοτική και Ποσοτική Φωτοερμηνεία.

Η φωτοερμηνεία μπορεί να χωριστεί σε ποιοτική και ποσοτική.

Στην ποιοτική φωτοερμηνεία λαμβάνονται στοιχεία σχετικά με: α) την λιθολογία της

περιοχής, δηλ. από τί είδους πετρώματα καλύπτεται η περιοχή. Ανάλογα με την την

κατηγορία στην οποία ανήκουν τα πετρώματα (πυριγενή, μεταμορφωμένα,

ιζηματογενή) φαίνονται και διαφορετικά χαρακτηριστικά στην α/φία, όπως π.χ. ο

τόνος, β) την στρωματογραφία, όπου μπορεί να γίνει εμφανής η αλληλουχία των

διαφόρων στρωμάτων σε περίπτωση που αυτά παρουσιάζονται με κάποια κλίση ή

κάποια ασύμφωνη σύνδεση μεταξύ τους ή κάποια πτυχή, γ) την τεκτονική, όπου

μπορούμε να καταγράψουμε την ύπαρξη κάποιων βέβαιων ρηγμάτων αν τα

χαρακτηριστικά του ρήγματος δεν έχουν αλλοιωθεί με την πάροδο του χρόνου, δ) την

μορφολογία, όπου πολλές φορές εμφανίζονται σχηματισμοί με συγκεκριμένα

χαρακτηριστικά, όπως π.χ. μια παγετώδης κοιλάδα, ένα αλλουβιακό ριπίδιο κλπ.

Στην ποσοτική φωτοερμηνεία λαμβάνονται από τις α/φίες στοιχεία σχετικά με

παραμέτρους που εκφράζουν την γεωμετρία του ανάγλυφου. Τα στοιχεία αυτά

μπορούν να έχουν σχέση με τη δομή των πετρωμάτων, τη διεύθυνση και την κλίση

τους, το μήκος των ρευμάτων, το εμβαδόν των λεκανών απορροής, κλπ.

23

1.3. Δορυφορικές εικόνες

Σε ορισμένα παιδιά έχουν δημιουργηθεί απορίες εξαιτίας των δορυφορικών εικόνων

που παρουσιάζονται σε βιβλία ή περιοδικά, π.χ. γιατί σε μία φωτογραφία

απεικονίζεται ολόκληρη η γη, ενώ σε άλλη φαίνεται μόνο ένα μικρό τμήμα της χώρας

μας και β) γιατί στη κάποιες φωτογραφίες τα πεδινά τμήματα παρουσιάζονται με

κόκκινο χρώμα, ενώ το φυσικό τους χρώμα είναι καφέ (περίοδος σποράς των

χωραφιών), ή πράσινο (κατά την ανάπτυξη των φυτών) ή κίτρινο (περίοδος

θερισμού).

Σχετικά με την πρώτη απορία, η εικόνα λήφθηκε από δορυφόρο που βρίσκεται σε

τροχιά πολύ απομακρυσμένη από τη γη και το “οπτικό” του πεδίο του επιτρέπει να

παίρνει εικόνες που καλύπτουν ολόκληρο το δίσκο της γης. Τέτοιοι δορυφόροι είναι

οι μετεωρολογικοί δορυφόροι. Η συγκεκριμένη εικόνα τραβήχτηκε από τον

δορυφόρο SMS/GOES (Syghronous Meteorological Satellite/ Geostationary

Operational Environmental Satellite) , η οποία καλύπτει όλο το δίσκο της γης σε μία

μόνο εικόνα. Το ύψος της τροχιάς του δορυφόρου βρισκόταν 36000 χλμ πάνω από τη

Γη (Αστάρας, 1991, Λαμπρινός, 1995). Η απόσταση αυτή μπορεί να συγκριθεί με την

περίμετρο της Γης (40000 χλμ περίπου), ώστε τα παιδιά να μπορέσουν να την

αξιολογήσουν. Αν τα παιδιά δεν μπορούν να καταλάβουν πως μπόρεσε ο δορυφόρος

να “φωτογραφίσει ολόκληρο το δίσκο της Γης, τότε ένα παράδειγμα με μία μπάλα θα

μπορέσει να τα κάνει να το καταλάβουν πιο εύκολα. Πλησιάζοντας την μπάλα προς

το πρόσωπο ενός παιδιού, και απομακρύνοντάς την μετά, μπορεί το παιδί να

διαπιστώσει πώς μεταβάλλεται το οπτικό του πεδίο και ότι ανάλογα με την απόστασή

του από την μπάλα βλέπει και διαφορετική επιφάνεια. Αντί για μπάλα μπορεί βέβαια

να χρησιμοποιηθεί η ίδια η υδρόγειος σφαίρα, ζητώντας από το παιδί να κατονομάζει

κάθε φορά τα κράτη ή τις ηπείρους που έχει στο οπτικό του πεδίο.

Η δεύτερη εικόνα ουσιαστικά δεν καλύπτει μία έκταση τόσο μικρή όσο αρχικά

φαίνεται. Απλά φαίνεται μικρή όταν συγκριθεί με την πρώτη εικόνα, γιατί στην

πραγματικότητα απεικονίζει μία πεδιάδα π.χ. όση η Θεσσαλία. Η εικόνα αυτή δεν

πάρθηκε από μετεωρολογικό δορυφόρο (ο οποίος πρέπει υποχρεωτικά να βρίσκεται

σε πολύ μεγάλο ύψος τροχιάς), αλλά από δορυφόρο που βρίσκεται σε πολύ μικρότερο

ύψος και στέλνει εικόνες που παρουσιάζουν μικρότερα τμήματα της επιφάνειας της

24

γης. Συνήθως οι εικόνες αυτές ανήκουν στον δορυφόρο LANDSAT-5 του οποίου το

ύψος της τροχιάς είναι περίπου 705 χλμ και οι εικόνες που λαμβάνει καλύπτουν μία

έκταση 185 Χ 185 χλμ. (34000 τετραγωνικά χλμ. περίπου). Η τροχιά του δορυφόρου

αυτού είναι σχεδόν πολική, κατά τη διάρκεια μιας ημέρας περιστρέφεται 14 φορές

γύρω από τη γη και χρειάζεται 16 ημέρες για να καλύψει (σαρώσει) ολόκληρη την

επιφάνεια της γης.

Πιν. 1. Οι διάφοροι δορυφόροι που έχουν εκτοξευτεί μεταξύ 1960 – 1992 και η

σκοπιμότητά τους (Από Αστάρα, 1991, 1993)

Χρονολογία

εκτόξευσης

Ονομασία

δορυφόρου

Χώρα προέλευσης / σκοπιμότητα δορυφόρου

1960 TIROS-1 ΗΠΑ / έρευνα ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος1967 METEOR Σοβιετική Ένωση / μετεωρολογικός1968 KOSMOS 243 Σοβιετική Ένωση / ωκεανογραφικές μελέτες1972 ERTS-1

(LANDSAT-1)

ΗΠΑ / φυσικά διαθέσιμα

1975 ERTS-2

(LANDSAT-2)


1978 σειρά GOES ΗΠΑ / μετεωρολογικοί1978 NIMBUS-7 ΗΠΑ / μετεωρολογικός1978 SEASAT-1 ΗΠΑ / ωκεανογραφικές, γεωλογικές έρευνες1978 HCMM ΗΠΑ / ανίχνευση των θερμοκρασιακών

μεταβολών της επιφάνειας της Γης από τον 85 Β

παράλληλο έως τον 85 Ν 1978 ERTS-3

(LANDSAT-3)


1978 HIMAWARI Ιαπωνία / μετεωρολογικός1978 TIROS-N ΗΠΑ / έρευνες ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος

1978-91 NOAA-6 έως

NOAA-11

ΗΠΑ / μετεωρολογικοί

1979 METEOSAT-1 ESA (Ευρώπη) / μετεωρολογικός1979 MAGSAT ΗΠΑ / μελέτη του μαγνητικού πεδίου της Γηςδεκαετία

1970

Soyuz,KOSMOS

METEOR-

PRIRODA,

OCEAN

Σοβιετική Ένωση / ποικίλων χρήσεων (φυσικά

διαθέσιμα, μετεωρολογικοί, ωκεανογραφικοί,

κλπ.)

1981 METEOSAT-2 ESA (Ευρώπη) / μετεωρολογικός

25

Πιν. 1. Συνέχεια ...



Ονομασία

δορυφόρου

Χώρα προέλευσης / σκοπιμότητα δορυφόρου

1984 LANDSAT-5 ΗΠΑ / φυσικά διαθέσιμα1986 SPOT-1 Γαλλία / φυσικά διαθέσιμα1987 MOS-1 Ιαπωνία / ωκεανογραφικές έρευνες1987 ALMAZ Σοβιετική Ένωση / ωκεανογραφικές έρευνες1988 IRSIA Ινδία / φυσικά διαθέσιμαδεκαετία

1980

RESOURCE

(σύστημα

δορυφόρων)

Σοβιετική Ένωση / φυσικά διαθέσιμα

1990 SPOT-2 Γαλλία / φυσικά διαθέσιμα1990 RADARSAT Καναδάς / εικόνες radar1991 ERS-1 ESA (Ευρώπη) / φυσικά διαθέσιμα1992 JERS-1 Ιαπωνία / παρακολούθηση χερσαίου

περιβάλλοντοςΑκόμη, εκτοξεύτηκαν και οι μετεωρολογικοί δορυφόροι GOMS (Σοβιετική Ένωση),

INSAT (Ινδία) και GMS (Ιαπωνία).

Τα ίδια ακριβώς ισχύουν και για το δορυφόρο LANDSAT- 4, με τη διαφορά ότι οι

δύο δορυφόροι έχουν διαφορά πτήσης 180°. Ο συνδυασμός των πτήσεων των δύο

δορυφόρων έχει ως αποτέλεσμα κάθε σημείο της γης να σαρώνεται κάθε 8 ημέρες

από τους LANDSAT - 4 και LANDSAT - 5 (Αστάρας, 1991). Αυτό δίνει τη

δυνατότητα στους επιστήμονες να παρατηρούν κάθε σημείο της επιφάνειας της Γης

κάθε 8 ημέρες και να είναι έτσι σε θέση να εντοπίσουν και να ειδοποιήσουν για μία

ενδεχόμενη οικολογική καταστροφή πολύ έγκαιρα.

Οι δύο αυτές εικόνες δεν μπορούν φυσικά να συγκριθούν μεταξύ τους γιατί

πάρθηκαν, η κάθε μία, από διαφορετικό ύψος και από διαφορετικούς δορυφόρους,

που ο κάθε ένας εξυπηρετεί διαφορετικό σκοπό. Έτσι, ο μεν πρώτος βοηθάει στην

πρόβλεψη του καιρού (και γι’ αυτό πρέπει να είναι σε θέση να παρατηρεί πολύ

μεγάλες περιοχές του πλανήτη), ο δε δεύτερος βοηθάει στον εντοπισμό, στην

οριοθέτηση και στη διαχρονική παρακολούθηση διαφόρων χαρακτηριστικών της

γήϊνης επιφάνειας, όπως π.χ. λιμνών, ποταμών, θαλασσών, δασών (Αστάρας, 1993,

Λαμπρινός, 1997), περιοχών δύσβατων και απομονωμένων κλπ. για τον εντοπισμό

περιβαλλοντικών προβλημάτων ή γενικά για οποιαδήποτε εφαρμογή έχει σχέση με

την επιφάνεια της γης. Επομένως, είναι απαραίτητο οι εικόνες αυτές να παρέχουν την

26

καλύτερη δυνατή λεπτομέρεια. Αναλόγως λοιπόν του σκοπού που εξυπηρετεί ο κάθε

δορυφόρος δίνει και ανάλογες εικόνες.

Σχετικά με τη δεύτερη απορία, η απάντηση είναι πιο πολύπλοκη και σχετίζεται με το

τί ακριβώς “φωτογραφίζει” ο δορυφόρος.

Ξεκινώντας θα πρέπει πρώτα να τονίσουμε ότι οι δορυφόροι δε βγάζουν

φωτογραφίες, αλλά λαμβάνουν εικόνες. Για να βγει μία φωτογραφία χρειάζεται να

υπάρχει φιλμ ευαίσθητο στο φως που να καταγράφει οτιδήποτε εκτεθεί σε αυτό για

κάποιο χρονικό διάστημα. Στην περίπτωση των δορυφόρων όμως δεν υπάρχει φιλμ

(εκτός από την περίπτωση των Σοβιετικών δορυφόρων της σειράς Sojuz που είχαν

φιλμ και έπαιρναν φωτογραφίες), οπότε, δεν τίθεται θέμα φωτογράφησης. Αντί για

φιλμ οι δορυφόροι διαθέτουν ειδικούς δέκτες (που θα μπορούσαν κατά κάποιο τρόπο

να παρομοιαστούν με κάμερες λήψης), οι οποίοι καταγράφουν συνεχώς την ηλιακή

ακτινοβολία που ανακλάται από την επιφάνεια της γης στο διάστημα. Κάθε

αντικείμενο πάνω στην επιφάνεια της Γης ανακλά διαφορετικό ποσοστό ηλιακής

ακτινοβολίας. Την ακτινοβολία αυτή τη μετατρέπουν (οι δέκτες του δορυφόρου) σε

σήματα τα οποία εκπέμπουν πίσω στη γη (σχ.7), όπου τα λαμβάνουν οι επίγειοι

δέκτες. Από αυτό το σημείο και ύστερα αρχίζει η επεξεργασία αυτών των σημάτων

(τα οποία ουσιαστικά αποτελούν ένα σύνολο αριθμών) μέχρι να επιτευχθεί η

απεικόνιση της συγκεκριμένης περιοχής είτε σε ένα κομμάτι χαρτί (τυπωμένη), είτε

στην οθόνη ενός υπολογιστή. Γι’ αυτό το λόγο δεν μπορούμε να μιλάμε για

φωτογραφία, αλλά για μία εικόνα η οποία αποτελείται από ένα σύνολο αριθμών, τους

οποίους μπορούμε να επεξεργαστούμε με ειδικά προγράμματα σε Η/Υ. Η εικόνα που

προκύπτει από την επεξεργασία των δεδομένων (σημάτων) που έστειλε ο δορυφόρος

είναι ασπρόμαυρη και μάλιστα, μπορεί να περιέχει μέχρι 256 αποχρώσεις του τεφρού

χρώματος (συνήθως περιέχει πολύ λιγότερες).

Η τιμή μηδέν (0) αντιστοιχεί στο απόλυτο μαύρο και η τιμή 255 στο απόλυτο λευκό.

Ανάμεσα στις τιμές μηδέν (0) και 255 (συνολικά δηλαδή 256 τιμές) υπάρχουν όλες οι

διακυμάνσεις του τεφρού χρώματος, έστω κι αν δεν μπορεί το ανθρώπινο μάτι να τις

ξεχωρίσει.

27

Σχ. 7 Διάγραμμα που δείχνει το γενικό τρόπο λήψης, μεταβίβασης,

επεξεργασίας και χρήσης δορυφορικών δεδομένων. 1) Ηλιακή ακτινοβολία, 2)

μεταβολή της ηλιακής ακτινοβολίας καθώς περνάει μέσα από την ατμόσφαιρα, 3)

ανάκλαση της ακτινοβολίας στην επιφάνεια του εδάφους, 4) μεταβίβαση της

ακτινοβολίας στο δορυφόρο, 5) λήψη της ακτινοβολίας, 6) παροχή ηλεκτρικής

ενέργειας από τους ηλιακούς συλλέκτες, 7) καταγραφή των δεδομένων, 8) διάδοση

των σημάτων, 9) λήψη των σημάτων από επίγειο σταθμό, 10) επεξεργασία

(διόρθωση) των σημάτων, 11) μεταβίβαση των σημάτων σε τράπεζα πληροφοριών,

12) διανομή των δεδομένων στους χρήστες, 13) ανάλυση των δεδομένων από τους

χρήστες (Από Αστάρα, 1991).

Από τη στιγμή που οποιοδήποτε σημείο της εικόνας είναι ένας αριθμός, μπορούν να

εφαρμοστούν διάφορες μαθηματικές τεχνικές και να τονισθούν κάποια από αυτά τα

σημεία περισσότερο από τα άλλα. Με αυτόν τον τρόπο η αρχική εικόνα βελτιώνεται

28

και μάλιστα με την κατάλληλη τεχνική μπορεί να αποκτήσει χρώμα είτε στο σύνολό

της είτε σε ορισμένα μόνο σημεία.

Έτσι λοιπόν, αν στη θέση μιας ομάδας τεφρών σημείων υπάρχει μία ομάδα από

έγχρωμα σημεία, είναι φανερό ότι αυτά θα δημιουργούν ένα σύνολο που θα

συγκεντρώνει περισσότερο το ενδιαφέρον του παρατηρητή. Πρέπει όμως να γίνει η

διευκρίνιση ότι τα χρώματα αυτά δεν είναι πραγματικά για τον απλούστατο λόγο ότι

προέκυψαν όχι επειδή η επιφάνεια της Γης είχε τέτοια χρώματα τη στιγμή που ο

δορυφόρος “πήρε” την εικόνα αλλά, επειδή κάποιος, με τη βοήθεια του υπολογιστή,

τα δημιούργησε θέλοντας να τονίσει κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της

επιφάνειας (π.χ. αλλαγή στη βλάστηση, στα πετρώματα, κλπ.). Έτσι, είναι δυνατόν να

τονιστούν ορισμένα χαρακτηριστικά περισσότερο από άλλα και ενώ αρχικά δεν ήταν

ευδιάκριτα, τελικά να ξεχωρίζουν.

Αυτό ακριβώς έχει γίνει και με την εικόνα της πεδιάδας. Τα χρώματα αυτά

οφείλονται στην επεξεργασία που έχει υποστεί η δορυφορική εικόνα, με αποτέλεσμα

τα εύφορα χωράφια της πεδιάδας να παρουσιάζονται με έντονο κόκκινο χρώμα.

Πιν. 2. Δορυφόροι από το 1990 μέχρι το 2011



και διάρκεια

πτήσης

Ονομασία

δορυφόρου

Χώρα προέλευσης / σκοπιμότητα δορυφόρου /

διακριτική ικανότητα

1988 - 1995 IRS - 1A Ινδία / υπόγεια νερά, χρήση γης, δάση

πλημμύρες, επιφανειακά νερά / δεν λειτουργεί1988 -1995 RESURS-01-2 Ρωσία / χρήσεις γης - έρευνα ορυκτών / 170-600

μ.1990 - SPOT 2 Γαλλία / χρήση γης1991 - IRS - 1B Ινδία / υπόγεια νερά, χρήση γης, δάση

πλημμύρες, επιφανειακά νερά1991-1992 ALMAZ-1 Ρωσία / δεν λειτουργεί1991-2000 ERS-1 Ευρώπη/ χρήση γης / 30 μ.1992-1998 JERS Ιαπωνία / χρήσεις γης, παγοκαλύμματα1993-1996 SPOT 3 Γαλλία / χρήση γης / δεν λειτουργεί1994 - RESURS-01-3 Ρωσία / χρήσεις γης - έρευνα ορυκτών / 170-600

μ.

29




πτήσης

Ονομασία

δορυφόρου



1995 - IRS - 1C Ινδία / υπόγεια νερά, χρήση γης, δάση

πλημμύρες, επιφανειακά νερά1995- ERS-2 Ευρώπη/ χρήση γης / 30 μ.1996 - PRIRODA Ρωσία / χρήσεις γης / 6 - 300 μ.1996-1997 ADEOS Ιαπωνία / περιβάλλον / δεν λειτουργεί / 250- 1

χλμ.1997 - IRS - 1D Ινδία / υπόγεια νερά, χρήση γης, δάση

πλημμύρες, επιφανειακά νερά

1997- ORBVIEW-2 USA / Θαλάσσια βιολογία1998 - SPOT 4 Γαλλία / χρήση γης1999 - EOS AM-1

(Terra)

USA / χρήση γης / 30-1000 μ.

1999 - CBERS-1 Κίνα-Βραζιλία / χρήσεις γης-περιβάλλον / 20 -

260 μ.1999 - IKONOS USA / χρήσεις γης / 1 μ.1999 - LANDSAT 7 USA / χρήση γης /30 μ.2000 EO-1 USA /χρήσεις γης -αντικαταστάτης του Landsat72000 - SPOT-5 Γαλλία / χρήσεις γης /5 μ.2000 - ARIES Αυστραλία / χρήσεις γης2000 - EROS-Α1 Ινδία-Ισραήλ/ χρήσεις γης2000-2001 QUICKBIRD-1 USA / χρήσεις γης / δεν λειτουργεί / 61 εκ.2001 - EROS-Α2 Ινδία-Ισραήλ/ χρήσεις γης2001 ORBVIEW-4 USA / Θαλάσσια βιολογία / δεν λειτουργεί2001 - CBERS-2 Κίνα-Βραζιλία/χρήσεις γης-περιβάλλον/20-260 μ.2002 EOS PM-1 USA / Κλιματικά στοιχεία2002 CBERS-3 Κίνα-Βραζιλία2002 LIGHTSAR USA / το πρόγραμμα ακυρώθηκε2002 EROS B1 Ινδία-Ισραήλ/ χρήσεις γης2002 EROS B2 Ινδία-Ισραήλ/ χρήσεις γης2002 ADEOS-2 Ιαπωνία / περιβάλλον2002 ENVISAT-1 Ευρώπη / ωκεανογραφία2003 CBERS-4 Κίνα-Βραζιλία2003 RADARSAT-2 Καναδάς / χρήσεις γης2003 EROS B3 Ινδία-Ισραήλ/ χρήσεις γης2003 EROS B4 Ινδία-Ισραήλ/ χρήσεις γης2004 EROS B5 Ινδία-Ισραήλ/ χρήσεις γης2004 EOS AM-2 USA2004 ALOS Ιαπωνία / χαρτογράφηση-παρακολούθηση

30

καταστροφών-έρευνα πηγών / 10 μ.Χρονολογία



πτήσης

Ονομασία

δορυφόρου



Άγνωστη ORBVIEW-3 USA / Θαλάσσια βιολογία / 4 μ.Εκτός

προγραμματι

σμού

RESURS-O2/

Resurs-Arktika

Ρωσία / έλεγχος παγοκαλυμμάτων

2005 NOAA-N Η.Π.Α / Βελτίωση των κλιματικών προβλέψεων: αντίξοες καιρικές συνθήκες αναφέρονται στην Εθνική Μετεωρολογική Υπηρεσία, που μεταδίδει τα ευρήματα στη διεθνή κοινότητα, ώστε να μειωθούν οι αρνητικές επιπτώσεις των καταστροφικών καιρικών αλλαγών. Διασωστικό έργο: εντοπισμός ατόμων που κινδυνεύουν / AVHRR/3: 1.1 χιλιόμετρα

-AMSU- A: 48 χιλιόμετρα2005 CartoSat-1 ΙΝΔΙΑ / Χαρτογραφικές εφαρμογές:

χαρτογράφηση της Ινδίας / 2.5 μέτρα2006 Calipso Η.Π.Α / Μελέτη επίδρασης της σύστασης των

σύννεφων και των αερολυμάτων στις κλιματικές αλλαγές / Κάθετη: 30-180 μέτρα - Οριζόντια:333-1667 μέτρα

2006 Cloudsat Η.Π.Α / Εφαρμογές στην ποιότητα αέρα, καιρικά μοντέλα, διαχείριση νερού, ασφάλεια αεροπορίας και διαχείριση καταστροφών / Κάθετη: 240 μέτρα ανάμεσα στην επιφάνεια και τα 30 χιλιόμετρα

2006 EROS B ΙΣΡΑΗΛ / Λήψη και διάθεση εμπορικών φωτογραφιών υψηλής ανάλυσης / 0,70 μέτρα

2006 Kompsat-2 Ν.ΚΟΡΕΑ / Μελέτη φυσικών πόρων, σύνθεση έντυπων και ψηφιακών χαρτών, επιτήρηση καταστροφών μεγάλης κλίμακας / 1 μέτρο

2007 WorldView-1 Η.Π.Α / Δεδομένα σχετικά με παροχή βοήθειας σε περίπτωση καταστροφών, κυβερνητική χαρτογράφηση, χωροταξία, άμυνα / 0.5 μέτρα

2007 RadarSat- 2 ΚΑΝΑΔΑΣ / Παρακολούθηση μετακινήσεων πάγων της Αρκτικής. Εφαρμογές στη γεωργία, δασολογία, τοπογραφία, ωκεανογραφία / 3 μέτρα

2007 CartoSat-2 ΙΝΔΙΑ / Χαρτογραφικές εφαρμογές / 0.8 μέτρα2008 OSTM Η.Π.Α / Μέτρηση του ύψους της επιφάνειας της

θάλασσας, για τον καθορισμό της κυκλοφορίας

31

των ωκεανών, της αλλαγής του κλίματος και της ανόδου της στάθμης της θάλασσας / 5,8 χιλιόμετρα




πτήσης

Ονομασία

δορυφόρου



2008 CartoSat-2A ΙΝΔΙΑ / Χαρτογραφικές εφαρμογές: χαρτογράφηση, διαχείριση αστικών και αγροτικών υποδομών / 1 μέτρο

2009 Operation IceBridge

Η.Π.Α / Παρακολούθηση των χαρακτηριστικών της κρυόσφαιρας της Γης, μέσω γεωφυσικών και άλλων μετρήσεων / 17,8 μέτρα- 965 μέτρα

2009 WorldView-2 Η.Π.Α / Κυβερνητική χαρτογράφηση, σχεδιασμός χρήσεων Γης, παροχή βοήθειας σε περίπτωση καταστροφών, άμυνα κλπ. / Παγχρωματική0.50 – Πολυφασματική 1.64

2009 SMOS Ε.Ε. / Μέτρηση εδαφικής υγρασίας και ωκεάνιας αλμυρότητας /35-50 χιλιόμετρα

2009 Proba-2 Ε.Ε. / Αξιολόγηση των νέων τεχνολογιών, των οργάνων και των λογισμικών διαστημοπλοίων

2009 OceanSat-2 ΙΝΔΙΑ / Παρακολούθηση των ωκεανών / 360 μέτρα

2010 CartoSat-2B ΙΝΔΙΑ / Χαρτογραφικές εφαρμογές / 1 μέτρο2011 Aquarius Η.Π.Α / Μέτρηση ωκεάνιας αλμυρότητας /100-

300 χιλιόμετρα2011 Discover-AQ Η.Π.Α / Διάγνωση της ποιότητας της κατάστασης

του αέρα / 1,6 χιλιόμετρα2011 NPOESS

Preparatory Project (NPP)

Η.Π.Α / Παρακολούθηση των εξελίξεων του κλίματος και της παγκόσμιας βιολογικής παραγωγικότητας / 14 χιλιόμετρα

2011 Megha-Tropiques ΙΝΔΙΑ – ΓΑΛΛΙΑ / Μελέτη του κύκλου του νερού και της μεταφοράς της ενέργειας στα τροπικά κλίματα M1-M3: 40 χιλιόμετρα

-Μ4: 10 χιλιόμετρα

-Μ5: 6 χιλιόμετρα2011 ResourceSat-2 ΙΝΔΙΑ / Παροχή τηλεπισκοπικών δεδομένων /

AWiFS: 56 μέτρα

-LISS-III: 23.5 μέτρα

-LISS-IV: 5.8 μέτρα

32

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αστάρας, Θ., (1990). Φωτοερμηνεία (Τηλεπισκόπηση) στις γεωεπιστήμες

(σημειώσεις). Α.Π.Θ., Τμήμα Γεωλογίας, Θεσσαλονίκη, σελ. 198.

Αστάρας, Θ., (1993). Η συμβολή της σύγχρονης τηλεπισκόπησης στην περιοδική

ανίχνευση - προστασία του περιβάλλοντος. Παραδείγματα από το διεθνή

και Ελληνικό χώρο. Πρακτικά 2ου Πανελλήνιου Συμποσίου ¨ΗΛΙΑΚΗ

ΚΑΙ ΔΙΑΣΤΗΜΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΣΗΜΕΡΑ. Βασική

Ερευνα, Τεχνολογία και Εφαρμογές. Δημοκρίτειο Παν/μιο Ξάνθης,

τόμος Ι, σελ. 332-366, Ξάνθη.

Avery, T., (1977). Interpretation of aerial photographs. Third edition, Burgess Publ.

Co., Mineapolis, Minnesota, pp.392.

Βαβλιάκης, Ε., (1985). Μαθήματα γεωγραφίας. Α.Π.Θ., Τμήμα Γεωλογίας,

Θεσσαλονίκη, σελ. 193.

Dickinson, C.G., (1969). Maps and airphotographs. Edward Arnold (publ.), London,

pp. 286.

Λαμπρινός, Ν., (1997). Μία αναφορά στη σύγχρονη τεχνολογία με αφορμή το βιβλίο

Γεωγραφίας της Ε΄ τάξης του Δημοτικού σχολείου. Σύγχρονη Εκπαίδευση,

τεύχος 93, Μαρτ.-Απρ. 1997, σελ. 70-78.

Σωτηριάδης, Δ.Λ., Ψιλοβίκος, Α.Α., (1976). Γεωγραφία. Μέρος Α. Χαρτογραφία.

Α.Π.Θ. Εργ. Φυσικής Γεωγραφίας, Θεσσαλονίκη, σελ. 168.

ΠΗΓΕΣ

http://satellites.satellus.se

http://geo.arc.nasa.gov/esdstaff/health/sensor/sensors

http :// eo 1. gsfc . nasa . gov / miscPages / home . html

http://envisat.esa.int/

ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΗΠΑ

ii) http://science.nasa.gov/missions/

iii) http://www.tos.org/oceanography/issues/issue_archive/issue_pdfs/21_1/21.1_l

agerloef.pdf

33

http://www.tos.org/oceanography/issues/issue_archive/issue_pdfs/21_1/21.1_lagerloef.pdf

http://www.tos.org/oceanography/issues/issue_archive/issue_pdfs/21_1/21.1_lagerloef.pdf

http://science.nasa.gov/missions/

http://eo1.gsfc.nasa.gov/miscPages/home.html

iv) http://eosweb.larc.nasa.gov/PRODOCS/calipso/Quality_Summaries/CALIOP_

L2VFMProducts.html

v) http://www.nwas.org/ej/2010-EJ2/

vi) http://earthobservatory.nasa.gov/Features/EO1/printall.php

vii) http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast30oct_1/

viii) http://www.nasa.gov/pdf/111742main_noaa_n_booklet.pdf

ix) http://launch.geoeye.com/LaunchSite/about/

x) http://www.ballaerospace.com/page.jsp?page=77

xi) http://aura.gsfc.nasa.gov/instruments/hirdls.html

xii) http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast30oct_1/

xiii) http://discover-aq.larc.nasa.gov/pdf/DISCOVER-AQ_science.pdf

xiv) http://podaac-old.jpl.nasa.gov/DATA_CATALOG/jason1info.html

xv) http://www.nasa.gov/pdf/111742main_noaa_n_booklet.pdf

xvi) http://npoess.noaa.gov/ams/2009/posters/AMS_09_NPP_CrIS_Performanc

e_also_for_AGU-MOFFA.pdf

xvii) http://podaac-old.jpl.nasa.gov/DATA_CATALOG/OSTMjason2info.html

xviii) http://nsidc.org/data/docs/daac/icebridge/irmcr2/index.html

ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΙΣΡΑΗΛ

3. http://www.imagesatintl.com

4. https://engineering.purdue.edu/~bethel/eros_orbit.pdf

5. https://engineering.purdue.edu/~bethel/eros_orbit.pdf

ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΚΑΝΑΔΑ

ii) http://www.asc-csa.gc.ca/eng/satellites/radarsat2/inf_data.asp

iii) http://e-topo.web.auth.gr/index_gr.html?reload (Πανεπιστημιακές παραδόσεις,

Τσακίρη- Στρατή, 2010).

ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

2. http://www.satimagingcorp.com/satellite-sensors/spot-5.html

3. http://e-topo.web.auth.gr/index_gr.html?reload (Πανεπιστημιακές παραδόσεις,

Τσακίρη- Στρατή, 2010).

ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΙΝΔΙΑΣ

34

http://e-topo.web.auth.gr/index_gr.html?reload

http://e-topo.web.auth.gr/index_gr.html?reload

http://www.asc-csa.gc.ca/eng/satellites/radarsat2/inf_data.asp

https://engineering.purdue.edu/~bethel/eros_orbit.pdf

https://engineering.purdue.edu/~bethel/eros_orbit.pdf

http://www.imagesatintl.com/

http://podaac-old.jpl.nasa.gov/DATA_CATALOG/OSTMjason2info.html

http://npoess.noaa.gov/ams/2009/posters/AMS_09_NPP_CrIS_Performance_also_for_AGU-MOFFA.pdf

http://npoess.noaa.gov/ams/2009/posters/AMS_09_NPP_CrIS_Performance_also_for_AGU-MOFFA.pdf

http://discover-aq.larc.nasa.gov/pdf/DISCOVER-AQ_science.pdf

http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast30oct_1/

http://www.ballaerospace.com/page.jsp?page=77

http://launch.geoeye.com/LaunchSite/about/

http://www.nasa.gov/pdf/111742main_noaa_n_booklet.pdf

http://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2001/ast30oct_1/

http://earthobservatory.nasa.gov/Features/EO1/printall.php

http://www.nwas.org/ej/2010-EJ2/

http://eosweb.larc.nasa.gov/PRODOCS/calipso/Quality_Summaries/CALIOP_L2VFMProducts.html

http://eosweb.larc.nasa.gov/PRODOCS/calipso/Quality_Summaries/CALIOP_L2VFMProducts.html

- http://www.isro.org/satellites/earthobservationsatellites.aspx

- http://www.isro.org/satellites/megha-tropiques.aspx

- http://meghatropiques.ipsl.polytechnique.fr/latest/18-october-2011-real-time-

megha-tropiques-tra.html

- http://www.isro.org/pressrelease/scripts/pressreleasein.aspx?Apr28_2011

- http://www.nasaspaceflight.c om/2011/10/pslv-launch-megha-tropiques-for-

india/

- http://www.ioccg.org/sensors/OCM-2.pdf

ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΑΙΒΑΝ

2) http://www.astrium-geo.com/en/160-formosat-2

3) http://www.nspo.org.tw/2008e/projects/project2/intro.htm

ΑΠΟΣΤΟΛΗ Ν.ΚΟΡΕΑΣ

2. http://www.spot.com/web/SICORP/2378-kompsat-2-images.php

3. http://www.eurockot.com/joomla/index.php?

option=com_content&view=article&id=20040664&Itemid=80

Οι αναφορές σε αποστολές από το 2005 έως το 2011 προέρχονται από:Τριανταφύλλου Κ. (2012) Αποστολες Δορυφόρων: 2000-2011 – Χρονολογία εκτόξευσης – ονομασία – χώρα αποστολής – σκοπιμότητα – διακριτική ικανότητα, ΠΤΔΕ, Θεσσαλονίκη

35

http://www.eurockot.com/joomla/index.php?option=com_content&view=article&id=20040664&Itemid=80

http://www.eurockot.com/joomla/index.php?option=com_content&view=article&id=20040664&Itemid=80

http://www.spot.com/web/SICORP/2378-kompsat-2-images.php

http://www.nspo.org.tw/2008e/projects/project2/intro.htm

http://www.astrium-geo.com/en/160-formosat-2

http://www.nasaspaceflight.com/2011/10/pslv-launch-megha-tropiques-for-india/

http://www.nasaspaceflight.com/2011/10/pslv-launch-megha-tropiques-for-india/

http://www.isro.org/pressrelease/scripts/pressreleasein.aspx?Apr28_2011

http://meghatropiques.ipsl.polytechnique.fr/latest/18-october-2011-real-time-megha-tropiques-tra.html

http://meghatropiques.ipsl.polytechnique.fr/latest/18-october-2011-real-time-megha-tropiques-tra.html



ΠΑΛΑΙΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

Η ΦΥΣΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΗ ΓΗ

Νίκος ΛαμπρινόςΕπίκουρος Καθηγητής ΠΤΔΕ, ΑΠΘ


36

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Κόκκινη κλωστή δεμένη

στην ανέμη τυλιγμένη

δώστης μπάτσο να γυρίσει

παραμύθι ν΄αρχινήσει

Όταν αποφασίσει κανείς να γράψει την προσωπική του ιστορία σε ένα κομμάτι χαρτί

αντιλαμβάνεται για πρώτη φορά πόσο δύσκολο είναι να αποφασίσει τί θα γράψει και

πώς θα παρουσιάσει γεγονότα, σκέψεις, προσδοκίες, όνειρα μιας ολόκληρης ζωής,

που όσο περνούσε τόσο φθείρονταν από τον χρόνο και έμεναν μόνο τα πιο δυνατά, τα

πιο ανθεκτικά να δείχνουν πώς όλα ξεκίνησαν και πώς έφτασαν μέχρι εκείνη τη

στιγμή. Και όμως, τα χρόνια δεν είναι τόσο πολλά, είναι όμως σημαντικά για τον

καθένα χωριστά. Γιαυτό ίσως είναι καλύτερα ο καθένας να γράφει την ιστορία του

μόνος του.

Όταν άρχισε ο πλανήτης μας να γράφει την ιστορία του, οι άνθρωποι δεν υπήρχαν. Το

μόνο που υπήρχε ήταν κάτι μικροσκοπικοί οργανισμοί (φύκια και βακτήρια) που

σήμερα οι άνθρωποι τα αντιμετωπίζουμε μάλλον υποτιμητικά. Αυτοί οι οργανισμοί

άφησαν όμως το ίχνος τους, «έγραψαν» και αυτοί κάτι στο βιβλίο της ιστορίας του

πλανήτη.

Ας τα πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή ή ας πούμε «Μια φορά κι έναν

καιρό…» δεδομένου ότι κανείς δεν είναι απόλυτα σίγουρος πότε άρχισε η ιστορία

αλλά μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν με βάση τις ενδείξεις που υπάρχουν.

Αυτές λοιπόν οι ενδείξεις παρουσιάζουν ένα κόσμο πολύ διαφορετικό από αυτόν που

βλέπουμε σήμερα. Σήμερα όλα δείχνουν να είναι τακτοποιημένα, να έχουν βρει το

δρόμο τους, σε αντίθεση με τις εποχές εκείνες που τα πάντα ήταν ρευστά, αβέβαια

και βίαια. Έτσι τουλάχιστον τα έχουμε στο μυαλό μας, προσπαθώντας να

καταλάβουμε πώς από το τίποτα προέκυψε ολόκληρο το Σύμπαν, ένα σύνολο δηλαδή

από γαλαξίες, ύλη και ενέργεια που αναπτύχθηκε με μία εκπληκτική, για τη δική μας

αντίληψη, ταχύτητα και δύναμη. Ώσπου, μέσα από όλα αυτά, κάποια στιγμή άρχισε

να παίρνει σχήμα και θέση και ο δικός μας πλανήτης (4.5 δισεκατομμύρια χρόνια

πριν ή περίπου τόσα), δίπλα σε ένα συνηθισμένο, λαμπρό αστέρι τον Ήλιο, που άθελά

37

του θα γινόταν μάρτυρας αλλά και αυτουργός μιας μοναδικής, με όσα μέχρι στιγμής

γνωρίζουμε, διαδικασίας. Της δημιουργίας της ζωής.

Όπως κάνει κάθε μητέρα πριν φέρει στον κόσμο το παιδί της έτσι και η ΓΗ άρχισε να

προετοιμάζει το χώρο στον οποίο θα υποδεχόταν το μεγάλο γεγονός. Ο χώρος αυτός

θα έπρεπε να έχει τα απαραίτητα εφόδια για να συντηρήσει τη ζωή, δηλαδή,

κατάλληλη ατμόσφαιρα, κατάλληλη θερμοκρασία, νερό και όσο το δυνατόν λιγότερες

απειλές, σε ένα περιβάλλον που αρχικά δεν είχε σταθερή ξηρά για να το υποστηρίξει.

Η ΓΗ τότε αποτελούνταν από αέρια ατμόσφαιρα και νερό. Σιγά-σιγά, με πολλή

υπομονή, η ΓΗ άρχισε να σχηματίζει τον πρώτο φλοιό, αφού πρώτα είχε σχηματίσει

την εσωτερική της δομή. Αργότερα, όσο ο στερεός φλοιός σχηματιζόταν, αέρια και

νερό ελευθερώνονταν στην επιφάνεια από τα ηφαίστεια. Αυτή η διαδικασία φαίνεται

να σχημάτισε τελικά την κατάλληλη ατμόσφαιρα η οποία συγκρατήθηκε από τη ΓΗ

λόγω της έλξης της βαρύτητας και θερμάνθηκε από τις ακτίνες του Ήλιου στη σωστή

θερμοκρασία για να μπορέσει να διατηρήσει τη ζωή. Έτσι, ετοιμάστηκε η

«θερμοκοιτίδα».

Παράλληλα, ο πλανήτης μας, δείχνοντας ότι είναι πολύ πιο τυπικός από τον καθένα

μας, άρχισε να «καταγράφει» οτιδήποτε συμβαίνει. Τίποτα δεν αφήνει να περάσει

δίχως να το «σημειώσει» ακριβώς τη στιγμή που συμβαίνει και μέχρι να συμβεί κάτι

καινούργιο, οπότε πάλι το «σημειώνει» και ο κύκλος συνεχίζεται.

Και υπήρχαν πολλά να «σημειώσει». Χαρτί και μολύβι ήταν οι ίδιες οι πέτρες. Τα

παλιότερα πετρώματα που έχουν βρεθεί στη ΓΗ είναι ιζηματογενή, ηλικίας 3.8

δισεκατομμυρίων ετών και βρίσκονται στην Γροιλανδία. Άγνωστο πώς διατηρήθηκαν

μέχρι σήμερα αλλά μάλλον θέμα τύχης, αφού επέζησαν από διεργασίες που έχουν

μετατρέψει τεράστιες οροσειρές σε μικρές πέτρες και άμμο ή εξαφάνισαν πετρώματα

δημιουργώντας καινούργια. Αποτελούν όμως ένα τμήμα της «παιδικής» ζωής της

ΓΗΣ.

Όσο περνούσαν τα χρόνια η ΓΗ άλλαζε. Νέες ξηρές δημιουργούνταν σε βάρος της

θάλασσας και νέες θάλασσες χώριζαν τις αρχικές. Η μία και μοναδική ξηρά, η

Πανγαία, κομματιάστηκε σε μικρότερα κομμάτια, την Γκοτβάνα και τη Λαυρασία και

κάθε μία άρχισε να γράφει το δικό της κεφάλαιο στην ιστορία της ΓΗΣ. Αυτός ο

διαχωρισμός όμως οδήγησε και στη δημιουργία νέων θαλασσών. Ο ένας ωκεανός που

υπήρχε, η Πανθάλασσα, διαμελίστηκε και άρχισαν να δημιουργούνται νέες θάλασσες

όπως η θάλασσα της Τηθύος και ο Ατλαντικός ωκεανός.

38

Η ΓΗ επομένως αρχίζει να αποκτάει επιμέρους «γειτονιές» που κάθε μία «γράφει» τη

δική της ιστορία. Οι «γειτονιές» αυτές αργότερα ονομάστηκαν «ήπειροι» από τον

άνθρωπο αλλά για τη ΓΗ εξακολουθούν να είναι κομμάτια από την αρχική ξηρά και

εκείνη εξακολουθεί να «καταγράφει» την ιστορία τους έτσι όπως τόσα χρόνια κάνει.

Οι «γειτονιές» αυτές όμως ήδη έχουν αποκτήσει τους κατοίκους τους. Τότε ακόμη

που ήταν οι «γειτονιές» ενωμένες. Οι κάτοικοι αυτοί ξεκίνησαν από μικρές αποικίες

για να εξαπλωθούν σε ολόκληρες τις περιοχές, από μικροσκοπικούς οργανισμούς

μέχρι τεραστίων διαστάσεων πλάσματα, ζώντας είτε στο νερό είτε στην επιφάνεια της

ξηράς είτε στον αέρα. Όλα όμως ξεκίνησαν από το νερό. Κάποιοι από τους

προγόνους αυτών των πλασμάτων αποφάσισαν να βγουν από τη θάλασσα και να

ζήσουν στην ξηρά. Οι πρώτοι δε που το επιχείρησαν έζησαν σε μία τεράστια περιοχή

με ελάχιστους φυσικούς εχθρούς. Η ανάπτυξη επομένως γνώρισε νέους ρυθμούς και

η εξέλιξη προχώρησε.

Όμως, τα πράγματα δεν προχωρούν πάντοτε δίχως προβλήματα. Σε δύο περιπτώσεις

παρουσιάστηκαν προβλήματα τόσο μεγάλα που λίγο έλειψε να χαθούν όλα. Η ΓΗ

μας ήταν αφοσιωμένη στο έργο της και δεν πρόσεξε το κίνδυνο που πλησίαζε από

μακριά. Έτσι, μια μέρα μία μεγάλη πέτρα, ένα μετεωρίτης, έπεσε πάνω της. Δεν ήταν

βέβαια πρώτη φορά. Τον καιρό που σχηματιζόταν έπεφταν πολλές τέτοιες πέτρες από

τη γύρω περιοχή (διάστημα). Τότε όμως της χρειαζόταν γιατί έπρεπε να μεγαλώσει,

τότε έκτιζε. Τώρα όμως που το κτίσμα ήταν έτοιμο, η πέτρα αυτή κόντεψε να τα

γκρεμίσει όλα. Ευτυχώς όμως, η συνετή και προσεκτική δουλειά των προηγούμενων

(γεωλογικών) χρόνων είχε ως αποτέλεσμα να αντέξει το οικοδόμημα, και οι ένοικοί

του (οι οργανισμοί του) να επιβιώσουν, αν και κατά πολύ λιγότεροι γιατί οι

περισσότεροι χάθηκαν.

Όπως συμβαίνει με όλες τις «γειτονιές» έτσι και αυτές δεν έμειναν ίδιες με την

πάροδο του (γεωλογικού) χρόνου. Άλλες «γειτονιές» χαλάνε και άλλες

αναπτύσσονται. Άλλες μικραίνουν και τελικά χάνονται και άλλες μεγαλώνουν μέχρι

που γίνονται σπουδαίες και ξακουστές. Αυτό συνέβη και στη δική μας περίπτωση. Η

δική μας «γειτονιά», που την ονομάσαμε Ευρώπη, δεν ήταν από την πρώτη στιγμή

μεγάλη. Ξεκίνησε μικρή, ως τμήμα μιας μεγαλύτερης, της Ασίας. Και έγινε μεγάλη

γιατί από νωρίς «φρόντισε» σε κάθε ευκαιρία να προσθέτει και καινούργια τμήματα.

Και δεν της δόθηκαν λίγες ευκαιρίες. Τρεις ευκαιρίες είχε και τις άρπαξε όλες.

Η πρώτη ευκαιρία της δόθηκε όταν άρχισαν να αναπτύσσονται τα πρώτα μεγάλα

βουνά προς τα ανατολικά. Τα βουνά αυτά μεγαλώνοντας δημιούργησαν ένα κομμάτι

39

ξηράς που ενώθηκε στην υπόλοιπη ξηρά και δημιουργήθηκε έτσι ένα μέρος της

βόρειας και ανατολικής Ευρώπης. Όταν πέρασαν τα (γεωλογικά) χρόνια άρχισαν να

δημιουργούνται καινούργια βουνά κοντά στα προηγούμενα και αυτά με τη σειρά τους

δημιούργησαν την κεντρική και δυτική Ευρώπη. Η τρίτη ευκαιρία δόθηκε όταν

άρχισαν να σχηματίζονται και να μεγαλώνουν οι Άλπεις. Τότε με αφορμή αυτό το

γεγονός δημιουργήθηκε η νότια Ευρώπη και κοντά σ’ αυτή και η μικρή της άκρη που

την ονομάσαμε Ελλάδα. Και αυτή όμως δεν δημιουργήθηκε από την πρώτη στιγμή

όπως την βλέπουμε σήμερα. Σταδιακά μεγάλωνε, αποσπώντας συνέχεια κομμάτια

από τη θάλασσα. Όταν ήταν μικρή σε έκταση καταλάμβανε την περιοχή της

οροσειράς της Ροδόπης και πάνω στην Ροδόπη ακούμπησαν όλα τα άλλα κομμάτια

της Ελλάδας, 12 τον αριθμό, με τελευταίο αυτό των Ιονίων νησιών. Το ένα κομμάτι

ακουμπούσε πάνω στο άλλο μόλις έβγαινε από το βυθό της θάλασσας, λες και ήθελε

να ξεκουραστεί από τη μεγάλη προσπάθεια να ξεπεράσει τόσα μέτρα θάλασσας.

Έτσι, όσο προς τα δυτικά κινείται κανείς τόσο πιο νέα σε ηλικία τμήματα συναντάει.

Τελικά, η Ελλάδα είναι μία περιοχή σχετικά νέα σε ηλικία. Και όπως κάθε τι νέο,

κρύβει μέσα της μία ορμητικότητα που σε ορισμένες περιπτώσεις την εκδηλώνει

βίαια. Αυτή τη βιαιότητα τη ζούμε μέχρι τις μέρες μας.

40

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ

Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΚΡΗΞΗ (BIG BANG)

Το σύμπαν άρχισε να υπάρχει μετά από μία μεγάλη έκρηξη πριν από 15 έως 20

δισεκατομμύρια χρόνια.

Ετσι, δημιουργήθηκαν:

α) η ενέργεια

β) ο χώρος

γ) ο χρόνος και

δ) η ύλη

Υπάρχουν τρεις αποδείξεις που υποστηρίζουν αυτή την άποψη:

Α) οι γαλαξίες απομακρύνονται μεταξύ τους

Β) η ακτινοβολία που φτάνει στη γη από όλες τις διευθύνσεις με την ίδια ένταση

Γ) υπάρχει συγκεκριμένη αναλογία δευτέριου και ήλιου (είναι ακριβώς αυτή που

προβλέπουν οι θεωρίες)

41

Η ΠΡΩΤΗ ΣΤΙΓΜΗ

Πριν τη γέννηση του σύμπαντος η ενέργεια και η ύλη ήταν ενωμένες σε μία μάζα με

αφάνταστα μεγάλη πυκνότητα.

Μπορούμε να μιλάμε με βεβαιότητα για το τί συνέβη μετά από ένα απειροελάχιστο

χρόνο μετά την Μεγάλη Έκρηξη. Ο χρόνος αυτός είναι:

Χρόνος του Planck: 10 -43 δευτερόλεπτα

(0.0000000000000000000000000000000000000000001 δευτερόλεπτα).

Το σύμπαν καταλάμβανε ένα χώρο 10-20 φορές μικρότερο από ένα πυρήνα ατόμου.

Μετά από 10-35 δευτερόλεπτα άρχισε η διόγκωση του σύμπαντος.

Η άποψη αυτή πρέπει να είναι σωστή επειδή:

Α) Το συμπιεσμένο σύμπαν διαστάλθηκε ούτε πολύ γρήγορα ώστε να αραιώσει και

μην προλάβουν να σχηματιστούν οι γαλαξίες αλλά και

Β) ούτε πολύ αργά ώστε να εξαφανιστεί η δύναμη της βαρύτητας

10-33 δευτερόλεπτα μετά τη Μεγάλη Έκρηξη η πυκνότητα του Σύμπαντος πρέπει να

είχε μία τιμή 10-49

Το σύμπαν διπλασιαζόταν σε όγκο κάθε 10-35 δευτερόλεπτα με αποτέλεσμα να

αυξηθεί τουλάχιστον 1050 φορές.

Υπάρχουν όμως και αντίθετες απόψεις που είναι εναντίον της θεωρίας της Μεγάλης

Έκρηξης, θέτοντας ερωτήματα και προβληματισμούς για την ορθότητα της θεωρίας.

(http://www.creationscience.com/onlinebook/AstroPhysicalSciences16.html).

42

http://www.creationscience.com/onlinebook/AstroPhysicalSciences16.html

Γαλαξίες

Οι γαλαξίες διακρίνονται α) στους σπειροειδής, β) στους ελλειπτικούς γ) στους ακανόνιστους και δ) στους φακοειδής.

α) σπειροειδείς γαλαξίες Μ100 και Μ83. Ο τελευταίος θεωρείται ότι μοιάζει στο μέγεθος και στο σχήμα με τον δικό μας

β) ο ελλειπτικός γαλαξίας Μ87

γ) Μεγάλο Σμήνος Μαγγελάνου: Ακανόνιστος γαλαξίας

δ) φακοειδής γαλαξίας Σομπρέρο

• Ο δικός μας Γαλαξίας ανήκει στους Σπειροειδείς και αποτελείται από 100

δισεκατομμύρια αστέρια

• Ανήκει σε Σμήνος Γαλαξιών που ονομάζεται Τοπική Ομάδα και είναι μικρού

μεγέθους (28 Γαλαξίες)

43

• Η Ομάδα έχει διάμετρο σχεδόν 4 εκατομμύρια έτη φωτός

• Ο Γαλαξίας μας ταξιδεύει με ταχύτητα 200 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο.

• Η διάμετρος του κύριου μέρους του Γαλαξία μας είναι 100.000 έτη φωτός. Ο Ήλιος

απέχει περίπου 30.000 έτη φωτός από το κέντρο του Γαλαξία.

• Το πάχος του δίσκου του Γαλαξία είναι 1000 έτη φωτός

• Ο Ήλιος κινείται με 250 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο και χρειάζεται περίπου 200

εκατομμύρια έτη για μια πλήρη περιστροφή γύρω από το κέντρο του Γαλαξία.

Βιβλιογραφία:

Ronan, C.A. 1993. Η εξέλιξη του Σύμπαντος. Από τη Μεγάλη Έκρηξη ως το τέλος

του Χρόνου. Εκδόσεις Σίρρις

H ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Η Ευρωπαϊκή ήπειρος δεν είχε εξ’ αρχής την έκταση και το σχήμα που έχει σήμερα.

Σταδιακά, με την πάροδο του γεωλογικού χρόνου, και με τη συνδρομή πολλών

ορογενετικών φάσεων και πτυχώσεων πήρε το σημερινό της σχήμα και μέγεθος.

44

Το πιο παλιό τμήμα της Ευρώπης είναι η Πανάρχαια Ευρώπη (σχ.1) η οποία

αποτελείται από την Φενοσαρμάτιο χώρα (Ευρωπαϊκή Ρωσία και Ανατολική

Σκανδιναβία) και τη Λαυρέντιο χώρα (περιοχή Ισλανδίας). Οι περιοχές αυτές

αποτελούσαν πάντοτε ξηρά ήδη από τον Προτεροζωϊκό αιώνα.

Η Παλαιά Ευρώπη (σχ.1) αποτελείται από τη Δυτική Σκανδιναβία και τη Βρετανία

και σχηματίστηκε στο Κάτω Παλαιοζωϊκό (Κάμβριο – Κάτω Δεβόνιο) κατά τις

Καληδονικές πτυχώσεις.

Η Μέση Ευρώπη (σχ. 1) αποτελείται από την Ιβηρική χερσόνησο, την Γαλλία και την

Κεντρική Ευρώπη. Ο σχηματισμός της ολοκληρώθηκε στο Άνω Παλαιοζωϊκό αιώνα

(Μέσο Δεβόνιο – Πέρμιο) με τις Ερκύνιες πτυχώσεις.

Η Νέα Ευρώπη (σχ. 1) αποτελείται από την Ιταλική χερσόνησο, τις Άλπεις και τα

Βαλκάνια. Σχηματίστηκε κατά τη διάρκεια των Αλπικών πτυχώσεων κατά τη

διάρκεια του Μεσοζωϊκού και Καινοζωϊκού αιώνα.

Κάθε φορά επομένως που εκδηλωνόταν κάποια πτύχωση σχηματιζόταν και ένα

τμήμα της Ευρωπαϊκής ηπείρου.

45

Σχ. 1. Γεωτεκτονικός χάρτης της Ευρώπης (από Μουντράκη 1983)

•ΑΛΠΙΚΗ ΟΡΟΓΕΝΕΣΗ

•Στην Ευρώπη διακρίνουμε δύο μεγάλους κλάδους του Αλπικού Συστήματος (σχ. 2):

•1. Αλπιδικός κλάδος: Αποτελείται από τις οροσειρές: Ελβετίδες – Πεννίδες –

Καρπάθια – Βαλκάν και συνεχίζεται στην Ποντιακή αλυσίδα

•2. Διναρικός κλάδος: Αποτελείται από ένα τμήμα των Απένινων – Νότιες Άλπεις –

Διναρικές Άλπεις και συνεχίζεται με τις Ταυρίδες και τα όρη Ζάγρος

46

•Ανάμεσα στους δύο κλάδους βρίσκεται η οροσειρά της Ροδόπης

Σχ. 2. Γεωγραφική απεικόνιση της διεύθυνσης των δύο μεγάλων αλπικών κλάδων

•ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΟΡΟΣΕΙΡΕΣ

•Οι Ελληνικές οροσειρές ανήκουν στον Διναρικό κλάδο.

–Με κύρια οροσειρά την Πίνδο και βασική διάταξη ΒΔ-ΝΑ αρχίζουν από το βόρειο

άκρο της χώρας και εκτείνονται μέχρι την Κρήτη όπου κάμπτονται και ακολουθούν

διεύθυνση Δ-Α προς τα Δωδεκάνησα και τις Ταυρίδες οροσειρές (Νότια Τουρκία)

••Οι Διναρίδες, Ελληνίδες και Ταυρίδες οροσειρές σχηματίζουν το λεγόμενο

Διναροταυρικό Τόξο

•Πιο ανατολικά σχηματίζεται ένα άλλο τόξο από τις οροσειρές: Βόρας, Βέρμιο,

Πιέρια, Όλυμπος, Όσσα και Πήλιο. Και αυτό κάμπτεται προς Α και συνεχίζεται στη

Μ.Ασία (σχ. 3)

47

Σχ. 3. Εσωτερικό τόξο

•Οι δύο αυτές οροσειρές (τόξα) περικλείουν τη μάζα της Ροδόπης και γιαυτό η

τελευταία θεωρείται ως πυρήνας.

•ΠΑΛΑΙΟΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

•Από παλαιογεωγραφική άποψη οι Ελληνίδες οροσειρές είναι διατεταγμένες σε

παράλληλες ζώνες σε μία ΒΔ-ΝΑ διεύθυνση και προς τα Ν κάμπτονται προς τα Α και

ενώνονται με τις Ταυρίδες οροσειρές της Μ. Ασίας

•

•Από το εσωτερικό (Ανατολικά) προς το εξωτερικό (Δυτικά) οι ζώνες αυτές είναι οι

εξής:

•ΓΕΩΤΕΚΤΟΝΙΚΕΣ ΖΩΝΕΣ

1.ΖώνηΡοδόπης

2.Ζώνη Σερβομακεδονική

3.Ζώνη Αξιού

48

α.Υποζώνη Παιονίας

β.Υποζώνη Πάϊκου

γ.Υποζώνη Αλμωπίας

4.Ζώνη Πελαγωνική

5.Ζώνη Υποπελαγωνική-Δυτική κατωφέρεια της Πελαγωνικής ζώνης

6.Ζώνη Παρνασσού – Γκιώνας

7.Ζώνη Ωλονού – Πίνδου

8.Ζώνη Γαβρόβου – Τριπόλεως

9.Ζώνη Ιόνιος

10.Ζώνη Παξών

Από παλαιογεωγραφικής πλευράς οι ζώνες παρουσιάζουν μία εναλλασσόμενη μορφή

από αύλακες σε υβώματα.

Συγκεκριμένα:

Γεωτεκτονική Ζώνη Ηλικία σχηματισμού (πετρωμάτων)1. Ζώνη Ροδόπης

2. “ Σερβομακεδονική

3 “ Αξιού

Υποζώνη Παιονίας

Υποζώνη Πάϊκου

Υποζώνη Αλμωπίας

4. “ Πελαγονική

5. “ Υποπελαγονική

6. “ Παρνασσού - Γκιώνας

7. “ Ωλονού – Πίνδου

8. “ Γαβρόβου – Τριπόλεως

9. “ Ιόνιος

10 “ Παξών

ύβωμα

ρηχή

θάλασσα

αύλακα

ύβωμα

αύλακα

ύβωμα

αύλακα

ύβωμα

αύλακα

ύβωμα

αύλακα

ύβωμα

Προκάμβριο

Παλαιοζωικό (Μεσ. Τριαδ - Κατ. Ιουρ.)

Μέχρι Ανώτ. Ιουρασικό

Ανώτ. Ιουρασικό – Κάτω Κρητιδικό

Κρητιδικό

Κατ. Κρητιδικό (δημιουργία)

Ανω Ηώκαινο

Ανω Ηώκαινο

Ανω Ηώκαινο - Κάτω Ολιγόκαινο

Τέλος Ολιγοκαίνου

Αν. Ιουρ. (δημιουργία), Μειόκαινο

(ανάδυση)

Μειόκαινο

Οι πέντε πρώτες ονομάζονται “εσωτερικές ελληνικές ζώνες” και οι υπόλοιπες πέντε

“εξωτερικές ελληνικές ζώνες”. Η διάκριση οφείλεται:

49

1) στην επίδραση μίας ορογένεσης που εκδηλώθηκε κατά το Κάτω Κρητιδικό στις

εσωτερικές ζώνες και

2) στο ότι σ’ αυτές συνέβη έντονη μαγματική δραστηριότητα κατά το Μεσοζωϊκό -

Καινοζωϊκό αιώνα.

Από τον παραπάνω πίνακα διαπιστώνει κανείς ότι ο σχηματισμός της Ελλάδας

ακολούθησε μία πορεία από Ανατολικά προς Δυτικά, με την ανάδυση των τεμαχών

κατά ζώνες. Έτσι, η ανατολική Ελλάδα είναι η πιο παλιά ενώ η Δυτική Ελλάδα η

νεώτερη ως προς την ηλικία των πετρωμάτων. Θα πρέπει να τονιστεί ότι καμία ζώνη

δεν ήταν αποτέλεσμα μιας και μόνο κίνησης, γι αυτό άλλωστε η ανάδυσή τους

διάρκεσε εκατομμύρια χρόνια. Επίσης, κατά τη διάρκεια των χρόνων αυτών

συνέβησαν και άλλες επί μέρους κινήσεις οι οποίες μπορεί να οδήγησαν στην

εισχώρηση της θάλασσας μέσα στην ξηρά και κάποιο τμήμα της ζώνης να παρέμεινε

κάτω από τη θάλασσα για ένα εύλογο χρονικό διάστημα (με τη γεωλογική έννοια του

χρόνου).

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η παλαιογεωγραφική εξέλιξη της Ελλάδας είναι πολύ

σύνθετη. Οι κινήσεις που συνέβησαν ήταν πολλές. Το μόνο τμήμα ζώνης που

φαίνεται να μην αποτέλεσε ποτέ βυθό θάλασσας είναι η μάζα της Ροδόπης αν και

κάποια μικρά τμήματά της παρουσιάζουν αντίστοιχη ιζηματογένεση.

Βιβλιογραφία

Μουντράκης, Δ., 1983. Μαθήματα Γεωλογίας της Ελλάδας. University Studio Press,

Θεσσαλονίκη



50

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ

Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΣΤΟΝ ΠΛΑΝΗΤΗ

ΓΗ


Επίκουρος Καθηγητής ΠΤΔΕ, ΑΠΘ


Εισαγωγή

Παλαιοντολογία είναι η επιστήμη που μελετάει, περιγράφει και κατατάσσει με

συστηματικό τρόπο τα απολιθώματα οργανισμών που έζησαν στο παρελθόν.

Γιατί όμως μας ενδιαφέρουν οργανισμοί που έζησαν πριν από εκατομμύρια χρόνια

ενώ σήμερα – οι περισσότεροι από αυτούς – δεν ζουν πλέον; Μήπως θα πρέπει πρώτα

να κατανοήσει κανείς τη σημασία που έχουν οι οργανισμοί αυτοί για τον άνθρωπο

ώστε να διαπιστώσει την ανάγκη που δημιουργήθηκε για τη μελέτη τους; Ή μήπως

51

πρώτα άρχισε η μελέτη τους και ύστερα διαπιστώθηκε η σημασία που έχουν για τον

σημερινό άνθρωπο;

Αρχικά θα πρέπει να οριστεί τι είναι απολίθωμα και πώς δημιουργείται. Πρόκειται για

λείψανα οργανισμών (ζωικών και φυτικών) που έζησαν πριν από εκατομμύρια χρόνια

και διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα κλεισμένα μέσα σε πετρώματα ή/και γεωλογικούς

σχηματισμούς. Σήμερα τα απολιθώματα έρχονται στο φως συνήθως με ανασκαφές.

Σε κάποιες περιπτώσεις βρίσκονται στην επιφάνεια αποκαλυπτόμενα από φυσικές

διεργασίες, π.χ. διάβρωση και μεταφορά από επιφανειακά κινούμενα νερά.

Η μελέτη των απολιθωμάτων συμβάλλει στον εμπλουτισμό α) των γεωλογικών και β)

των βιολογικών μας γνώσεων. Σε ότι αφορά τις γεωλογικές γνώσεις βοηθάει στον

προσδιορισμό της ηλικίας των γεωλογικών σχηματισμών μέσω απολιθωμένων

οργανισμών που βρέθηκαν μέσα σε αυτούς και γνωρίζουμε ότι έζησαν σε

συγκεκριμένη γεωλογική περίοδο και σε ότι αφορά τις βιολογικές γνώσεις

γνωρίζουμε τη μορφή των ζωικών και φυτικών οργανισμών του παρελθόντος.

Μέσα από τις βιολογικές γνώσεις ανακύπτουν ερωτήματα που σχετίζονται με την

αποδοχή θεωριών όπως «του αμετάβλητου των ειδών», «της εξέλιξης των όντων» και

αν η εξέλιξη αυτή είναι μία συνεχής μεταβολή από το ατελές προς το τελειότερο

κατευθυνόμενη προς ένα απώτερο προκαθορισμένο σκοπό ή είναι τυχαία βασιζόμενοι

σε τυχαίες μεταλλάξεις;

Η απολίθωση ενός οργανισμού δεν είναι πάντοτε δυνατή. Για να μπορέσει ένας

οργανισμός να απολιθωθεί θα πρέπει να καλυφθεί η αρχική του ύλη από λεπτόκοκκο

χώμα μέσα στο οποίο να μπορεί να κυκλοφορεί νερό έστω και σε μικρή ποσότητα.

Μόνο τα σκληρά μέρη ενός οργανισμού μπορούν να απολιθωθούν, π.χ. ο σκελετός,

τα κέρατα, τα λέπια, το καβούκι, τα όστρακα και όχι τα μαλακά όπως π.χ. μία

προβοσκίδα, ένα μαλάκιο, κλπ.

Με την πάροδο του χρόνου γίνεται αντικατάσταση μόριο προς μόριο της αρχικής

οργανικής ύλης από ανόργανη. Με τον τρόπο αυτό, προκύπτει μία πέτρα που έχει το

ακριβές σχήμα και μέγεθος με το αρχικό υλικό, π.χ. ένα μηρό ελέφαντα. Στις

περισσότερες των περιπτώσεων η ανόργανη ύλη είναι ανθρακικό ασβέστιο (CaCO3).

Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που άλλα υλικά – εκτός του ανθρακικού ασβεστίου -

αντικαθιστούν την αρχική ύλη όπως, το διοξείδιο του πυριτίου (SiO2) οπότε πρόκειται

52

για οπαλλίωση (απολιθωμένο δάσος της Μυτιλήνης), και ο σιδηροπυρίτης (FeS)

οπότε μιλάμε για σιδηροπυριτίωση. Στην τελευταία περίπτωση το υλικό

αποσαθρώνεται εύκολα και το απολίθωμα μετατρέπεται σε άμορφη μάζα. Η λύση

είναι να καλυφθεί το απολίθωμα γρήγορα ώστε να μην έρθει σε επαφή με τον

ατμοσφαιρικό αέρα.

Πολλές φορές έχουμε περιπτώσεις που διατηρούνται διάφορα ίχνη δηλωτικά της

ζωής και της δράσης των οργανισμών, ικανά να μας δώσουν χρήσιμες πληροφορίες

για τον τρόπο της ζωής τους αλλά και για τους ίδιους τους οργανισμούς. Τα ίχνη αυτά

τα ονομάζουμε βιοδηλωτικά.

Τέτοια βιοδηλωτικά ίχνη θεωρούνται: α) οι πατημασιές, β) οι οπές σε πέτρες, γ) τα

εκμαγεία, δ) οι κατοικίες και οι φωλιές των οργανισμών, ε) οι χαραγιές δοντιών

σαρκοφάγων σε οστά άλλων ζώων που κατασπάραξαν, στ) οι κοπρόλιθοι και ζ) τα

αβγά.

Εκτός από τα βιοδηλωτικά ίχνη έχουν βρεθεί και διατηρημένα πτώματα οργανισμών.

Τα πτώματα αυτά διατηρήθηκαν αναλλοίωτα εξαιτίας συγκυριών που συνέβαλλαν

ώστε να μην καταστραφούν μέχρι τις ημέρες μας. Τέτοια πτώματα είναι: α) ένα

ολόκληρο μαμούθ που βρέθηκε καλυμμένο, σε όρθια στάση, μέσα στον πάγο της

Σιβηρίας, β) ένας τριχωτός ρινόκερος, στην Πολωνία, μέσα σε μία λίμνη οζοκηρίτη

(φυσικό παράγωγο του πετρελαίου) και γ) διάφορα έντομα, όπως μυρμήγκια,

μέλισσες, καλυμμένα με ρητίνη.

Πέρα από αυτά, υπάρχουν και ευρήματα που θυμίζουν απολιθωμένους οργανισμούς

αλλά δεν είναι. Στην πραγματικότητα είναι σχηματισμοί που θυμίζουν

απολιθωμένους οργανισμούς και γιαυτό κατατάσσονται στα ψευδοαπολιθώματα.

Τέτοια ψευδοαπολιθώματα είναι: α) οι δενδρίτες (εικ. 1), β) οι χείρες γιγάντων, γ) οι

άνθρωποι του Loess και δ) τα ψευδοαπολιθώματα του Beringer

53

Εικ. 1. Δενδρίτες πάνω σε πλάκα πεζοδρομίου (Βαλέτα, Μάλτα)

Α) Οι δενδρίτες είναι σχηματισμοί που μοιάζουν με βρύα. Δημιουργούνται ανάμεσα

σε σχισμές πετρωμάτων από νερά που είναι πλούσια σε διαλυμένα οξείδια του

μαγγανίου και του σιδήρου. Τα οξείδια απλώνονται μέσα σε αυτές τις σχισμές και

αποτίθενται μετά από την απομάκρυνση του νερού.

Β) Οι «χείρες γιγάντων» αποτελούν ελάσματα δοντιών ελεφάντων. Τα δόντια των

ελεφάντων αποτελούνται από πολλά ενωμένα ελάσματα. Αν κάποιο από αυτά τα

54

ελάσματα αποκολληθεί από το υπόλοιπο δόντι τότε μοιάζει με μία παλάμη χεριού

μεγαλόσωμου ανθρώπου. Στην περίπτωση αυτή εκλαμβάνεται ως ψευδοαπολίθωμα

ενώ αν το μελετήσει κανείς ως μέρος του δοντιού του ελέφαντα είναι κανονικό

απολίθωμα.

Γ) Οι «άνθρωποι του Loess» είναι σχηματισμοί από ασβεστιτικό υλικό σε σχήμα

μικρής κούκλας. Βρίσκονται μέσα σε ψαμμίτες ή ασβεστούχους πηλούς «Löss»

πλειστοκαινικής ηλικίας.

Δ) Τα ψευδοαπολιθώματα του Beringer (εικ. 2) είναι ανθρωπογενείς κατασκευές

φανταστικών οργανισμών λαξευμένων πάνω σε πέτρες. Πρόκειται για χονδροειδή

φάρσα που έγινε σε βάρος του παλαιοντολόγου γερμανού καθηγητή Beringer από

φοιτητές του. Φυσικά δεν έχουν καμία σχέση με απολιθώματα και οργανισμούς.

Εικ. 2. Ψευδοαπολίθωμα του Beringer

Νόμος του Dollo.

Τα διάφορα όργανα του σώματος των ζώων έδειξαν ότι μεταβάλλονται με την

πάροδο του χρόνου από το απλό προς το πολύπλοκο και από το πρωτόγονο στο

σύγχρονο, στο τελειότερο. Αυτή η μεταβολή δεν ακολουθεί ποτέ την αντίστροφη

πορεία δηλαδή από το τέλειο στο πρωτόγονο. Αυτή η πορεία της εξέλιξης προς το

τελειότερο αποτελεί το νόμο του Dollo και λέγεται αλλιώς και ο νόμος του

«αδυνάτου της επιστροφής στον πρωτογονισμό».

Ο νόμος αυτός δίνει τη δυνατότητα σύγκρισης χρονολογικά των οργανισμών μεταξύ

τους έτσι ώστε να εντοπιστεί εκείνος που είναι πιο εξελιγμένος και επομένως

νεώτερος από τον προηγούμενο. Αυτό με τη σειρά του βοηθάει να γίνει σχετική

χρονολόγηση πετρωμάτων και γεωλογικών σχηματισμών.

55

Ταξινόμηση και ονοματολογία

Οι σπουδαιότερες υποδιαιρέσεις του συστήματος ταξινόμησης των οργανισμών είναι:

Συνομοταξία

Ομοταξία

Τάξη

Οικογένεια

Γένος

Είδος

Μεταξύ αυτών των υποδιαιρέσεων υπάρχουν και άλλες μικρότερες, π.χ. υπογένος,

υποείδος. Σύμφωνα με τους διεθνείς κανόνες η ονομασία κάθε ζώου δίνεται από δύο

λέξεις που καθορίζουν το γένος και το είδος. Σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχει

ανάγκη αναφοράς και του υπογένους οπότε, αυτό αναφέρεται μετά το γένος και μέσα

σε παρένθεση.

1. Ιχθείς

Από την παραπάνω ταξινόμηση του πίνακα 2, τα Άγναθα, Αφετοϋοειδή, οι

Χονδριχθύες και οι Οστεϊχθύες ανήκουν στους ιχθείς.

Α) Τα Άγναθα εμφανίστηκαν στο Μέσο Ορδοβίσιο (πριν 478 εκατ. χρόνια) και

εξαφανίστηκαν στο Ανώτερο Δεβόνιο (πριν 374 εκατ. χρόνια) (εικ. 3 και 4).

56

Εικ. 3. Αριθμητική και χρονική εξάπλωση 51 απολιθωμένων Αγνάθων (Από Μελέντη

1980)

Ονομάστηκαν έτσι επειδή δεν υπάρχει γνάθος. Η μεγαλύτερη ανάπτυξή τους

παρατηρείται στο ανώτερο Γοτλάνδιο (πριν 421 εκατ. χρόνια).

Εικ. 4. Acerapsis. Μήκος περίπου 20 εκ. (Από Μελέντη, 1980)

Β) Τα Αφετοϋοειδή εμφανίστηκαν στο Ανώτερο Ορδοβίσιο (πριν 456 εκατ. χρόνια)

και εξαφανίστηκαν στο Ανώτερο Πέρμιο (πριν 245 εκατ. χρόνια) (εικ. 5).

Τη μεγαλύτερη ανάπτυξη παρουσίασαν κατά το τέλος του Δεβόνιου (πριν 374 εκατ.

χρόνια).

57

Εικ. 5. Αριθμητική και χρονική εξάπλωση 135 γενών των Αφετοϋοειδών (Από

Μελέντη, 1980).

Πρόκειται για οργανισμούς που μοιάζουν με τα σημερινά ψάρια (εικ. 6 και 7). Τα

αρχαιότερα αφετοϋοειδή ζούσαν σε γλυκά νερά και αργότερα μετανάστευσαν στη

θάλασσα. (πιν. 2).

Εικ. 6. Climatis sp. Αφετοϋδές. Κατώτερο Δεβόνιο. Ευρώπη, Βόρεια Αμερική. Μήκος

7-8 εκ. (Από Μελέντη, 1980).

58

Εικ. 7. Bothriolepis Canadensis. Ανώτερο Δεβόνιο. Καναδάς. Μήκος 20 εκ. (Κατά

Müller, 1966, από Μελέντη, 1980)

Γ) Οι Χονδριχθύες εμφανίστηκαν στο Μέσο Δεβόνιο (πριν από 387 εκατ. χρόνια) και

ζουν μέχρι σήμερα (εικ. 8 και 9). Από την αρχή ήταν οργανισμοί που ζούσαν στη

θάλασσα.

59

Εικ. 8. Αριθμητική και χρονική εξάπλωση 214 γενών των Χονδριχθύων (Από

Μελέντη, 1980).

Ο αριθμός των γενών των Χονδριχθύων ελαττώθηκε στο τέλος του Πέρμιου τόσο

σημαντικά που λίγο έλειψε να εξαφανιστούν (πριν 245 εκατ. χρόνια). Η μεγαλύτερη

εξάπλωσή τους παρατηρείται στο τέλος του Κρητιδικού (πριν 66 εκατ. χρόνια).

Σημερινοί εκπρόσωποι των Χονδριχθύων είναι οι καρχαρίες.

Εικ. 9. Xenacanthus sp. Αν. Δεβόνιο – Κατ. Πέρμιο. Μήκος 70 εκ. (Κατά Augusta &

Burian, 1956, από Μελέντη 1980)

60

Δ) Οι Οστεϊχθύες εμφανίστηκαν στο Κατώτερο Δεβόνιο (πριν 408 εκατ. χρόνια) και

ζουν μέχρι σήμερα. Στην αρχή ζούσαν σε γλυκό νερό αλλά αργότερα μετανάστευσαν

στη θάλασσα. Η αντίληψη ότι οι Οστεϊχθύες εξελίχθηκαν από τους Χονδριχθύες, ότι

δηλαδή ο χόνδρινος σκελετός εξελίχθηκε σε οστέινο δεν δείχνει να ευσταθεί γιατί οι

δύο κλάδοι εμφανίστηκαν σχεδόν μαζί και εξελίχθηκαν παράλληλα.

6. ΑΜΦΙΒΙΑ

Από τα αμφίβια προέρχονται όλα τα σπονδυλωτά της ξηράς. Είναι τα πιο πτωτόγονα

τετράποδα και η ονομασία τους υπενθυμίζει ότι σε νεαρή ηλικία αναπνέουν με

βράγχια και αργότερα με πνεύμονες. Σε μεγάλη ηλικία διατηρούν την ικανότητα να

ζουν και μέσα στο νερό, όπως ο βάτραχος.

Εικ. 10. Αριθμητική και χρονική εξάπλωση 237 γενών των Αμφιβίων (Από Μελέντη,

1980).

Τα αμφίβια εμφανίζονται στο ανώτερο Δεβόνιο (πριν από 374 εκατ. χρόνια). Από

τότε και μέχρι σήμερα η παρουσία τους παρουσιάζει τρεις αυξομειώσεις. Η πρώτη

εμφανίζεται στο μέσο Λιθανθρακοφόρο (πριν από 350 εκατ. χρόνια), όπου

παρουσιάζεται και ο μεγαλύτερος αριθμός γενών, και τελειώνει στο μέσο Πέρμιο

(πριν 275 εκατ. χρόνια), η δεύτερη αρχίζει στο κάτω Τριαδικό του Μεσοζωικού

αιώνα (πριν 245 εκατ.χρόνια) και τελειώνει στο άνω Τριαδικό ( πριν 208 εκατ.

61

χρόνια) και η Τρίτη παρουσία αρχίζει στο Τριτογενές του Καινοζωικού αιώνα

(Ηώκαινο- 60.6 εκατ. χρόνια πριν) και φτάνει μέχρι σήμερα. Αξιοσημείωτη είναι η

ελάχιστη παρουσία τους κατά το Ιουρασικό και Κρητιδικό του Μεσοζωικού αιώνα.

Εικ. 11. Hylacobatrachus croyi DOLLO. Κατ. Λιθανθρακοφόρο, Βέλγιο. Μήκος 32 εκ.

(Από Μελέντη 1980)

7. Ερπετά

Τα ερπετά εμφανίστηκαν στο Αν. Λιθανθρακοφόρο και ζουν μέχρι σήμερα. Η

εξέλιξή τους παρουσιάζει τρεις περιόδους ανάπτυξης (εικ. 12).

Εικ. 12. Σχηματική παράσταση της χρονικής και αριθμητικής εξάπλωσης 1045 γενών

ερπετών

Η πρώτη εμφανίστηκε κατά το Πέρμιο (πριν από 260 εκατ. χρόνια - Άνω

Παλαιοζωικό), η δεύτερη από το Άνω Ιουρασικό έως το τέλος του Κρητιδικού (163

έως 65 εκατ. χρόνια πριν) και η τελευταία από την αρχή περίπου του Τριτογενούς (65

εκατ. χρόνια πριν) μέχρι σήμερα. Το μεγαλύτερο από αυτά είναι στο Άνω Κρητιδικό.

62

Εικ. 13. Bradysaurus baini SEELEY. Μέσο Πέρμιο, Νότ. Αφρική. Μήκος 2.4 μέτρα

(Μελέντης, 1980)

Εικ. 14. Tanystropheus langobardicus BASSANI. Μέσο Τριαδικό. Μήκος 6 μέτρα

(Μελέντης, 1980).

Εικ. 15. Pteranodon ingens MARSH. Α. Κρητιδικό του Κάνσας. Άνοιγμα πτερύγων 8

μέτρα. Ήταν ο μεγαλύτερος ιπτάμενος οργανισμός όλων των εποχών. Το κρανίο του

είχα μήκος 2 μέτρα και έφερε μία ισχυρή ινιακή προεξοχή που αντιστάθμιζε το βάρος

του μεγάλου, χωρίς δόντια, «ράμφους» του (Μελέντης, 1980.

Δεινόσαυροι

Οι δεινόσαυροι εμφανίστηκαν στο Μέσο Τριαδικό (240εκατ. χρόνια πριν) με

ελάχιστα γένη. Η πρώτη φάση της ανάπτυξής τους παρουσιάστηκε στο Αν. Τριαδικό

63

(230 εκατ. χρόνια πριν). Στις αρχές του Ιουρασικού (208 εκατ. χρόνια πριν) ο αριθμός

τους ελαττώθηκε σημαντικά αλλά από το Αν. Ιουρασικό (163 εκατ. χρόνια πριν)

άρχισε πάλι να αυξάνει μέχρι το τέλος του Κρητιδικού. Στο Αν. Κρητικό (πριν 97.5

εκατ. χρόνια) παρουσιάζεται μία μεγάλη αύξηση του αριθμού των γενών. Λίγο πριν

το τέλος του Κρητιδικού οι δεινόσαυροι εξαφανίστηκαν.

Εικ. 16. Σχηματική παράσταση της χρονικής και αριθμητικής εξάπλωσης 227 γενών

Δεινοσαύρων

Οι δεινόσαυροι σε ορισμένες περιπτώσεις είχαν τεράστιες διαστάσεις. Αρχικά ήταν

σαρκοφάγοι (εικ. 17) αλλά αργότερα παρουσιάστηκαν και φυτοφάγοι. Τα μπροστινά

τους άκρα ήταν μικρότερα από τα πίσω και σε μερικές περιπτώσεις έως ατροφικά.

Βάδιζαν στα πίσω πόδια μόνιμα ή περιστασιακά. Εξαίρεση αποτελούν εκείνοι που

βάδιζαν στα τέσσερα πόδια εξαιτίας των μεγάλων τους διαστάσεων και βάρους.

Μερικά από αυτά τα τεράστια ερπετά είναι: α) ο Diplodocus με μήκος 25.6 μέτρα,

και ύψος ως τη λεκάνη 5 μέτρα. Ο μηρός του είχε ύψος 2 μέτρα., β) ο Brachiosaurus

είχα συνολικό μήκος 22.65 μέτρα, μήκος λαιμού 8.78 μέτρα, ολικό ύψος 11.87 μέτρα

και βάρος 40 με 50 τόνους. Ο βραχίονας του ερπετού αυτού είχε ύψος 2.13 μέτρα

(εικ. 18).

64

Εικ. 17. Tyranosaurus rex OSBORN. Α. Κρητιδικό. Μήκος 10 μέτρα, ύψος 5.5 μέτρα.

Σύγκριση με τον άνθρωπο. (Μελέντης, 1980)

Εικ. 18. Βραχίονες ανθρώπου, βραχιόσαυρου και ελέφαντα. (Μελέντης, 1980)

65

Αυτά τα τεράστια ερπετά ζούσαν στην στεριά και η κίνησή τους γινόταν πολύ

δύσκολη εξαιτίας του μεγάλου τους βάρους. Γιαυτό συχνά κατέφευγαν σε αβαθείς

λίμνες όπου βάδιζαν στον πυθμένα τους κρατώντας το κεφάλι τους έξω από το νερό.

Με τον τρόπο αυτό εκμεταλλεύονταν την άνωση για να γίνουν ελαφρύτερα (εικ. 19).

Εικ. 19. Υποθετικός τρόπος ζωής του βραχιόσαυρου. Εξαιτίας της άνωσης του νερού

το σώμα του ερπετού γινόταν ελαφρύτερο και μπορούσε να κινείται πιο άνετα

(Μελέντης, 1980).

Πάντως και σήμερα υπάρχουν ζώα με τεράστιες διαστάσεις και βάρος όπως μερικά

είδη φαλαινών με μήκος 30 μέτρα και βάρος 100 τόνων. Οι οργανισμοί όμως αυτοί

ζουν μόνιμα μέσα στο νερό.

4. Πτηνά

Τα πτηνά εμφανίστηκαν στο Ανώτερο Ιουρασικό (εικ.20) (Ανώτερο Μάλμιο πριν

από 163 εκατ. χρόνια). Κατά το Άνω Κρητιδικό παρουσίασαν κάποια μικρή

ανάπτυξη ενώ στο Παλαιόκαινο (66.4 εκατ. χρόνια πριν) λίγο έλειψε να

εξαφανιστούν. Κατά το Ηώκαινο (πριν 60.6 εκατ. χρόνια) αρχίζουν να ανακάμπτουν

66

φτάνοντας το μέγιστό τους στο Πλειόκαινο (πριν 5.3 εκατ. χρόνια) και Πλειστόκαινο

(πριν 1.6 εκατ. χρόνια).

Εικ. 20. Σχηματική παράσταση της χρονικής και αριθμητικής εξάπλωσης 639

απολιθωμένων γενών Πτηνών (Μελέντης, 1980).

Ένα από τα σπουδαιότερα παλαιοντολογικά ευρήματα αίναι το Archaeopteryx

lithografica H.v. MEYER (εικ. 21 και 22) επειδή θεωρείται μεταβατική μορφή από τα

ερπετά στα πτηνά. Βρέθηκε στην περιοχή Solnhofen τηε Βαυαρίας και έζησε κατά το

Μάλμιο.

Τα γνωρίσματα που το κάνουν να μοιάζει με ερπετό είναι: α) η μακριά σπονδυλωτή

ουρά, β) οι αμφίκοιλοι σπόνδυλοι, γ) ο μικρός αριθμός των σπονδύλων του ιερού

οστού (5 - 6, όταν στα υπόλοιπα πτηνά αυτό κυμαίνεται μεταξύ 11 και 23), δ) η

παρουσία ισχυρών δοντιών και ε) η παρουσία κοιλιακών πλευρών.

Χαρακτηριστικά πτηνών είναι: α) το μεγάλο δάκτυλο του ποδιού είναι αντιτακτό, β)

η αρχή ενός είδους πνευματικότητας στα μακρά οστά , γ) η παρουσία πτερώματος, δ)

η παρουσία πτερύγων κ.α.

67

Εικ. 21. Σχηματική αναπαράσταση της Archaeopteryx lithographica H. v. MEYER.

Μήκος 40 εκατοστά (Μελέντης, 1980)

Το πτηνό αυτό είχα το μέγεθος κότας και έτρωγε καρπούς, νεαρούς βλαστούς και

έντομα. Ήταν μάλλον ανίκανο για πτήσεις μεγάλων αποστάσεων. Πιθανολογείται ότι

πετούσε από δένδρο σε δένδρο.

68

Εικ. 22. Απολιθωμένο Archaeopteryx lithographica H. v. MEYER (Μελέντης, 1980).

69

5. Θηλαστικά

Η πρώτη εμφάνιση των θηλαστικών τοποθετείται στο Δογγέριο του Ιουρασικού (πριν

187 εκατ. χρόνια) με ένα πολύ μικρό αριθμό γενών (εικ. 23) και γενικά με

μικρόσωμους εκπροσώπους. Κατά το Μάλμιο (πριν 163 εκατ. χρόνια) αρχίζει η

πρώτη φάση ανάπτυξής τους η οποία όμως υποχωρεί σημαντικά στο Κατώτερο

Κρητιδικό. Από το Ανώτερο Κρητιδικό (65 εκατ. χρόνια πριν) και μετά αρχίζει μία

μεγάλη ανάπτυξη, στην αρχή αργά και αργότερα με ταχείς ρυθμούς από το

Παλαιόκαινο (60.6 εκατ. χρόνια) και έπειτα. Από το Πλειόκαινο (5.3 εκατ. χρόνια

πριν) και μέχρι σήμερα παίρνει τη μεγαλύτερη τιμή της.

Εικ. 23. Σχηματική παράσταση της χρονικής και αριθμητικής εξάπλωσης 2080

απολιθωμένων γενών των Θηλαστικών (Μελέντης, 1980).

Πρόκειται για την πιο εξελιγμένη ομοταξία του ζωικού κόσμου. Προήλθαν εξελικτικά

από τα ερπετά.

Συνοπτικά συμπεράσματα από την εξέλιξη της ζωής στον πλανήτη

Γη.

Αν κοιτάξει κανείς τα διαγράμματα εξέλιξης που παρουσιάστηκαν μέχρι τώρα για τα

διάφορα γένη οργανισμών που έζησαν και ζουν στον πλανήτη τότε θα προσέξει ότι η

ζωή στον πλανήτη δεν εξελίχθηκε χωρίς προβλήματα. Υπήρχαν χρονικά διαστήματα

που τα πάντα κυλούσαν ήρεμα και η εξέλιξη δεν συναντούσε εμπόδια αλλά και

διαστήματα που εξαιτίας της δράσης εξωτερικών παραγόντων η ζωή δέχθηκε ισχυρά

70

πλήγματα. Αυτά τα χρονικά διαστήματα αξίζει κανείς να τα δει επειδή εξαιτίας τους

λίγο έλειψε να χαθεί κάθε μορφή ζωής.

Συνολικά έχουν μετρηθεί πέντε τέτοια χρονικά διαστήματα (UNEP, 2005):

1. Πριν από 440 εκατομμύρια χρόνια (Παλαιοζωικός Αιώνας – Ανώτερο

Ορδοβίσιο) παρατηρήθηκε μία απότομη μείωση της θερμοκρασίας του

πλανήτη που είχε ως αποτέλεσμα την εξαφάνιση του 25% περίπου των

οικογενειών της θαλάσσιας ζωής (τότε τα χερσαία είδη ήταν πολύ

περιορισμένα)

2. Πριν από 370 εκατομμύρια χρόνια περίπου (Παλαιοζωικός Αιώνας –

Ανώτερο Δεβόνιο) παρατηρήθηκε μία μείωση των οικογενειών κατά 19%

περίπου για άγνωστο λόγο

3. Πριν από 245 εκατομμύρια χρόνια (Τέλος Παλαιοζωικού Αιώνα – Αρχή

Μεσοζωικού) χάθηκε το 54% των οικογενειών που ζούσαν στον πλανήτη.

Το γεγονός αυτό έχει αποδοθεί σε πτώση μετεωρίτη που αποτέλεσε την

αφορμή για μία απότομη κλιματική αλλαγή σε όλον τον πλανήτη

4. Πριν από 210 εκατομμύρια χρόνια (Μεσοζωικός Αιώνας – Ανώτερο

Τριαδικό) από άγνωστη αιτία χάθηκε το 23% των οικογενειών και

5. Πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια (Μεσοζωικός Αιώνας – Ανώτερο

Κρητιδικό) χάθηκε το 17% των οικογενειών (συμπεριλαμβανομένων όλων

των δεινοσαύρων) εξαιτίας της πτώσης μετεωρίτη και αλλαγής του

παγκόσμιου κλίματος.

71

6. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΕΙΔΟΥΣ

6.1 ΠΡΩΤΕΥΟΝΤΑ

Η εξέλιξη του ανθρώπου (αποδεχόμενοι την θεωρία της εξέλιξης των ειδών) μπορεί

να θεωρηθεί ότι άρχισε πριν από 3.2 δισεκατομμύρια χρόνια με την εμφάνιση των

πρώτων μορφών ζωής (μονοκύτταροι οργανισμοί, φύκια) (Κουφός, 1997).

Όπως έγινε με τους άλλους οργανισμούς που άφησαν τα σημάδια τους πάνω στη γη,

είτε μέσω των ίδιων των απολιθωμένων τμημάτων τους είτε μέσω των ιχνών που

δηλώνουν την ύπαρξή τους, έτσι και το ανθρώπινο είδος αποκαλύπτεται μέσω των

απολιθωμένων τμημάτων του σκελετού. Τα διαφορετικά απολιθώματα έδωσαν

γένεση σε ένα ξεχωριστό κλάδο της παλαιοντολογίας, την παλαιοανθρωπολογία. Ο

κλάδος αυτός ασχολείται με την μελέτη, ταξινόμηση και εξέλιξη των πρωτευόντων.

Η λέξη πρωτεύοντα αποδίδεται σε όλους τους πιθήκους, τα ανθρωποειδή και τον

άνθρωπο, δηλαδή όλα τα ανώτερα θηλαστικά. Αρχικά, η εμφάνιση του ανθρώπινου

κλάδου τοποθετήθηκε στο Πλειστόκαινο. Αργότερα όμως θεωρήθηκε ότι ο κλάδος

του ανθρώπινου είδους αποσπάστηκε από τους άλλους κλάδους στο Μειόκαινο (10 –

12 εκατ. χρόνια πριν).

Τα ανθρωποειδή και οι άνθρωποι ανήκουν στην ομάδα των Καταρρίνιων

πρωτευόντων που συνιστούν την υπεροικογένεια Hominoidea. Αυτή χωρίζεται σε δύο

οικογένειες Hylobatidae (γίβωνες) και Hominidae (ανθρωποειδή, άνθρωπος). Η

οικογένεια των Hominidae περιλαμβάνει τις υποοικογένεις Ponginae (ουρακοτάγκος)

και Hominidae (Homo, Australopithecus, χιμπατζής, γορίλας, κλπ.) (Κουφός, 1997).

Στο κάτω και μέσο Μειόκαινο (14 – 23 εκατ. χρόνια πριν) έζησε μία ομάδα

πρωτόγονων ανθρωποειδών του γένους Proconsul, γνωστό και ως Δρυοπίθηκοι. Στο

μέσο και άνω Μειόκαινο έζησαν δύο – τρεις άλλοι κλάδοι με πιο γνωστό αυτόν των

Κενυαπιθήκων, ο οποίος χωρίστηκε στους κλάδους των Ponginae και Homininae.

Οι παλαιότεροι αντιπρόσωποι των Κενυαπιθήκων είναι τα γένη Ouranopithecus και

Driopithecus. Ο ουρανοπίθηκος ο μακεδονικός, ηλικίας 9 –10 εκατ. ετών, βρέθηκε

στην κοιλάδα του Αξιού και στη Χαλκιδική. Θεωρείται πρόγονος των

αυστραλοπιθήκων και του ανθρώπου. Ήταν φυτοφάγος και ζούσε σε περιβάλλον

ανοικτό με θάμνους και χαμηλά δένδρα (τύπου σαβάνας). Τα απολιθωμένα

ανθρωποειδή του Μειοκαίνου είναι γενικά λίγα και δεν είμαστε σίγουροι αν είχαν

δίποδη βάδιση.

72

Οι Αυστραλοπίθηκοι περιλαμβάνουν τους ανθρωπίδες που έζησαν στο Πλειόκαινο

και ίσως στο Πλειστόκαινο.

Το βασικό τους χαρακτηριστικό είναι η δίποδη βάδιση, όπως διαπιστώθηκε από την

Lucy (απολιθωμένος σκελετός του Australopithecus afarensis ηλικίας 3.5 εκατ.

ετών). Ανήκει στον μικρόσωμο τύπο αυστραλοπιθήκων (η ονομασία

«αυστραλοπίθηκος» σημαίνει πίθηκος του νότου – δεν έχει καμία σχέση με την

Αυστραλία). Στους μεγαλόσωμους ανήκει το είδος A. robustus. Ήταν κατά κανόνα

φυτοφάγοι. Συνέπεσαν με ένα άλλο είδος, τον Homo habilis, και τελικά

εξαφανίστηκαν πριν από 1 εκατομμύριο χρόνια.

6.2. Το γένος HOMOΤο γένος Homo περιλαμβάνει όλους τους ανθρώπους από την εμφάνισή τους στην

Αφρική πριν από 3 εκατομμύρια χρόνια μέχρι σήμερα.

Η εμφάνιση του είδους Homo habilis (εικ.24) – ο επιτήδειος άνθρωπος – πριν από 3 –

2.5 εκατομμύρια χρόνια, συνέπεσε με την αλλαγή του κλίματος στην Γη, που

οδήγησε στην καταστροφή μεγάλων δασικών εκτάσεων και στην εξάπλωση της

χαμηλής βλάστησης – σαβάνες .

Εικ. 24. Homo habilis (Human Evolution - Genus Homo - Lost in a Million-Year Gap, Solid Clues to Human Origins - New York Times) at www.nytimes.com/2007/09/18/science/18evol.html?_r=1&8dpc&oref=slogin) πρόσβαση στις 26/9/07

73

http://www.nytimes.com/2007/09/18/science/18evol.html?_r=1&8dpc&oref=slogin



Το γένος Homo erectus εμφανίστηκε στο Κάτω – Μέσο Πλειστόκαινο (πριν περίπου

1.8 εκατ. χρόνια). Βάδιζε στα δύο πόδια, το ύψος του κυμαινόταν μεταξύ 1.5 – 1.6

μέτρα και χρησιμοποιούσε εξελιγμένα λίθινα εργαλεία. Γνώριζε τη χρήση της φωτιάς

τα πρώτα ίχνη της οποίας χρονολογούνται 400000 χρόνια πριν.

Σταδιακά οι Homo erectus εξελίχθηκαν στον πρώιμο Homo sapiens . Πρόκειται για

ομάδα με ηλικία μικρότερη των 500000 η οποία μέχρι και πριν 200000 χρόνια είχε

κυριαρχήσει στην Ευρώπη. Σε αυτόν τον τύπο ανθρώπων ανήκει και το κρανίο των

Πετραλώνων. Στην ομάδα αυτή ανήκει και ο άνθρωπος του Νεάτερνταλ. Οι

άνθρωποι του Νεάτερνταλ έζησαν στην Ευρώπη για περισσότερα από 100000 χρόνια

και εξαφανίστηκαν πριν από 35000 χρόνια από άγνωστη αιτία. Οι ανατομικές τους

διαφορές με τον σύγχρονο άνθρωπο ήταν μικρές. Τον άνθρωπο αυτό διαδέχθηκε, πριν

από 35000 χρόνια ο άνθρωπος του Κρο Μανιόν που δεν διαφέρει ουσιαστικά από τον

σύγχρονο άνθρωπο. Για να ξεχωρίζουν μεταξύ τους ονομάστηκαν Homo sapiens

fossilis ο πρώτος και Homo sapiens sapiens ο δεύτερος.

74

Πιν. 1. ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΙ ΑΙΩΝΕΣ

ΑΙΩΝΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΠΟΧΗ ΗΛΙΚΙΑ

(εκατομ.

έτη πριν

από

σήμερα)

ΟΛΟΚΑΙΝΟ 0.01

ΤΕΤΑΡΤΟΓΕΝΕΣ ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟ 1.6

ΠΛΕΙΟΚΑΙΝΟ 5.3

ΚΑΙΝΟΖΩΙΚΟΣ ΝΕΟΓΕΝΕΣ ΜΕΙΟΚΑΙΝΟ 23.7

ΤΡΙΤΟΓΕΝΕΣ ΟΛΙΓΟΚΑΙΝΟ 36.6

ΠΑΛΑΙΟΓΕΝΕΣ ΗΩΚΑΙΝΟ 60.6

ΠΑΛΑΙΟΚΑΙΝΟ 66.4

ΑΝΩΤΕΡΟ 97.5

ΚΡΗΤΙΔΙΚΟ ΚΑΤΩΤΕΡΟ 144.0

ΑΝΩΤΕΡΟ (ΜΑΛΜΙΟ) 163.0

ΜΕΣΟΖΩΙΚΟΣ ΙΟΥΡΑΣΙΚΟ ΜΕΣΟ (ΔΟΓΓΕΡΙΟ) 187.0

ΚΑΤΩΤΕΡΟ (ΛΙΑΣΙΟ) 208.0

ΑΝΩΤΕΡΟ 230.0

ΤΡΙΑΔΙΚΟ ΜΕΣΟ 240.0

ΚΑΤΩΤΕΡΟ 245.0


ΠΕΡΜΙΟ ΚΑΤΩΤΕΡΟ 286.0


ΛΙΘΑΝΘΡΑΚΟΦΟΡΟ ΚΑΤΩΤΕΡΟ 360.0


ΔΕΒΟΝΙΟ ΜΕΣΟ 387.0


ΠΑΛΑΙΟΖΩΙΚΟΣ ΓΟΤΛΑΝΔΙΟ ΑΝΩΤΕΡΟ 421.0

ΣΙΛΟΥΡΙΟ ΚΑΤΩΤΕΡΟ 438.0


ΟΡΔΟΒΙΣΙΟ ΜΕΣΟ 478.0



ΚΑΜΒΡΙΟ ΜΕΣΟ 540.0


75

Πιν. 1. ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΙ ΑΙΩΝΕΣ (συνέχεια)

ΑΙΩΝΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΕΠΟΧΗ ΗΛΙΚΙΑ (εκατομ. έτη

πριν από σήμερα)


ΠΡΟΤΕΡΟΖΩΙΚΟΣ ΜΕΣΟ 1500.0



ΠΡΟΚΑΜΒΡΙΟ ΑΡΧΑΙΟΖΩΙΚΟΣ ΜΕΣΟ 2500.0



ΚΑΤΑΡΧΑΙΟΖΩΙΚΟΣ ΜΕΣΟ 3400.0

ΚΑΤΩΤΕΡΟ 3800.0 ?

Σχηματισμός της γης 4600.0 ?

76

Πιν. 2 ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΣΠΟΝΔΥΛΩΤΩΝ

1. Α) ΑΓΝΑΘΑΗλικία Περιβάλλον διαβίωσης ΧαρακτηριστικάΜέσο Ορδοβίσιο - Ανωτ. Δεβόνιο

Υγρό Ιχθύες χωρίς γνάθο

Β) ΑΦΕΤΟΫΟΕΙΔΗΗλικία Περιβάλλον διαβίωσης ΧαρακτηριστικάΑνωτ. Γοτλάνδιο - Κατ. Πέρμιο

Αρχικά σε γλυκά νερά, μετά στην θάλασσα

Μορφή ψαριούΠρωτόγονο γναθικό τόξο

3) Πρωτόγονο βραγχιακό τόξο

Γ) ΧΟΝΔΡΙΧΘΥΕΣΗλικία Περιβάλλον διαβίωσης ΧαρακτηριστικάΜέσο Δεβόνιο - Σήμερα

Θαλάσσιο Χόνδρινος εσωτερικός σκελετός

Δ) ΟΣΤΕΪΧΘΥΕΣΗλικία Περιβάλλον διαβίωσης ΧαρακτηριστικάΚατ. Δεβόνιο - Σήμερα Αρχικά σε γλυκά νερά. Στο

τέλος του Παλαιοζωικού αιώνα στη θάλασσα

Οστέινη κατασκευή σκελετού

2) ΑΜΦΙΒΙΑΑν. Δεβόνιο - Σήμερα

3) ΕΡΠΕΤΑΑν. Λιθανθρακοφόρο - Σήμερα

4) ΠΤΗΝΑΜάλμιο (Αν. Ιουρασικό) - Σήμερα

5) ΘΗΛΑΣΤΙΚΑΔογγέριο (Μεσ. Ιουρασικό) - Σήμερα

77

ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΓΕΩΛΟΓΙΚΩΝ ΕΠΟΧΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΜΟΡΦΩΝ ΖΩΗΣ ΠΟΥ ΕΜΦΑΝΙΣΤΗΚΑΝ ΣΤΟΝ ΠΛΑΝΗΤΗ

Αιώνας Περίοδος Είδη ζωήςΟλόκαινοΠλειστόκαινοΠλειόκαινο

ΜειόκαινοΟλιγόκαινοΗώκαινοΠαλαιόκαινο

Σύγχρονος άνθρωποςΆνθρωπος λίθινης εποχήςΜεγάλη ποικιλία θηλαστικών, εξάπλωση ελεφάντωνΑνθοφόρα φυτά σε πλήρη ανάπτυξη

Πρόγονες μορφές σκύλων και αρκούδωνΠρόγονες μορφές χοίρων και μεγάλων πιθήκωνΠρόγονες μορφές αλόγων, εμφάνιση βοωιδών και ελεφάντων

Κρητιδικό

Ιουρασικό

Τριαδικό

Εξαφάνιση δεινοσαύρων και αμμωνιτών.Πρώτη εμφάνιση (με μικρό αριθμό) θηλαστικών και ανθοφόρων φυτών

Εξάπλωση των δεινοσαύρων και των αμμωνιτών. Εμφάνιση πτηνών και θηλαστικών

Εμφάνιση ιπτάμενων ερπετών και δεινοσαύρωνΠρώτοι τύποι σύγχρονων κοραλλιών

Πέρμιο

Λιθανθρακοφόρο

Δεβόνιο

Σιλούριο

Ορδοβίσιο

Κάμβριο

Άνοδος (αύξηση) των ερπετών και αμφιβίων.Εμφάνιση κωνοφόρων και σκαθαριώνΜεγάλη εξάπλωση δασών (από τα οποία προήλθαν οι αποθέσεις των ορυκτών καυσίμων). Πρώτες μορφές ερπετών και ιπτάμενων εντόμωνΠρώτες μορφές αμφιβίων και αμμωνιτών.Πρώτες μορφές δένδρων και αραχνώνΆνοδος (αύξηση) των μορφών των ιχθύωνΠρώτα επίγεια φυτά με σπόρουςΠαλαιότεροι γνωστοί κοραλλιογενής ύφαλοιΠρώτες μορφές σπονδυλωτών ιχθύων (άγναθα, αφετοϋοειδή, χονδριχθύες, οστεϊχθύες)Εξάπλωση τριλοβιτών και γραπτολίθωνΤριλοβίτες, γραπτόλιθοι, βραχιονόποδα, μαλλάκια, κρινοειδή, ραδιολαρίτες, πρώτη εμφάνιση άφθονων απολιθωμάτων

Προτεροζωϊκός

Αρχαιοζωϊκός

Λιγοστά απομεινάρια αρχέγονων (πρωτόγονων) ασπόνδυλων, σπόγγων, σκουληκιών, φυκιών, βακτηρίων.

Σπάνιες εμφανίσεις φυκιών και βακτηρίων χρονολογούμενα τουλάχιστον 3 δισεκατομμύρια. χρόνια πριν. Παλαιότερες γνωστές εμφανίσεις μορφών ζωής

78

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Κουφός, Γ., 1997. Η εμφάνιση και εξέλιξη του ανθρώπου. Τμήμα Γεωλογίας, ΑΠΘ.

Μελέντης, Ι., 1980. Παλαιοντολογία Σπονδυλωτών. Τμήμα Γεωλογίας, ΑΠΘ.

Θεσσαλονίκη.

UNEP, 2005. One planet many people. Atlas of our changing environment. Earthprint

Limited, Hertfordshire, England.

79



Χαλκοπυρίτης Διαμάντι

ΟΡΥΚΤΑ ΚΑΙ ΠΕΤΡΩΜΑΤΑ

Νίκος ΛαμπρινόςΕπίκουρος Καθηγητής ΠΤΔΕ, ΑΠΘ

Χαλαζίας Γύψος


80

ΟΡΥΚΤΑ ΚΑΙ ΠΕΤΡΩΜΑΤΑ

Α. ΟΡΥΚΤΑ

Ορυκτά ονομάζονται τα ομογενή φυσικά συστατικά από τα οποία αποτελείται ο

στερεός φλοιός της γης. Έχουν συγκεκριμένες φυσικές και χημικές ιδιότητες σε όλη

τους τη μάζα και αποτελούν δομικά στοιχεία των πετρωμάτων.

Ιδιότητες.

Τα ορυκτά έχουν πολλές ιδιότητες. Τα πιο συνηθισμένα ορυκτά προσδιορίζονται μιας

ή περισσοτέρων από τις ιδιότητές τους. Θα αναφερθούμε σε ορισμένες από αυτές που

είναι εύκολα αναγνωρίσιμες και παρουσιάζονται πιο συχνά.

Χρώμα: Ανάλογα με το χρώμα τους διακρίνονται σε λευκά και έγχρωμα. Το χρώμα

δεν αποτελεί βασική ιδιότητα γιατί μπορεί κάποια πρόσμειξη σε μικρή ποσότητα να

αλλάξει το χρώμα του ορυκτού. Βασικό κριτήριο είναι η γραμμή σκόνης που αφήνει

ένα ορυκτό όταν αυτό συρθεί πάνω σε μία επιφάνεια πλακιδίου πορσελάνης (κομμάτι

ακατέργαστου πλακιδίου πορσελάνης). Εάν η σκόνη αυτή έχει κάποιο χρώμα τότε το

ορυκτό εντάσσεται στα αυτόχροα ενώ, όταν δεν έχει χρώμα ή η γραμμή είναι λευκή

εντάσσονται στα ετερόχροα.

Λάμψη: Λάμψη εμφανίζεται λόγω ανάκλασης του φωτός από κάποια επιφάνεια του

ορυκτού. Η λάμψη, ανάλογα με την μορφή αυτής της επιφάνειας διακρίνεται σε α)

μεταλλική και β) κοινή ή όχι μεταλλική.

Σκληρότητα: Είναι η ικανότητα ενός ορυκτού να χαράσσει ένα άλλο. Για να

εντοπίσουμε την σκληρότητα ενός ορυκτού χρησιμοποιούμε την κλίμακα Mohs (πίν.

1), η οποία είναι εμπειρική. Η κλίμακα βασίζεται σε συγκεκριμένα ορυκτά που το

καθένα χαράσσει το προηγούμενό του και χαράσσεται από το επόμενο.

Υπάρχουν και πρακτικοί κανόνες για να υπολογίσει κανείς τη σκληρότητα ενός

ορυκτού, π.χ. τα ορυκτά σκληρότητας 1 και 2 χαράσσονται με το νύχι, 3 έως και 5.5

με σουγιά, όσα ορυκτά έχουν σκληρότητα 6 δεν χαράσσονται με σουγιά ούτε

χαράζουν το γυαλί και >7 χαράζουν το γυαλί.

81

Πίνακας 1. Κλίμακα σκληρότητας ορυκτών κατά Mohs

Κλίμακα Mohs Σχέση σκληρότητας με βάση το Κορούνδιο1 Τάλκης 0.032 Γύψος 1.253 Ασβεστίτης 4.54 Φθορίτης 55 Απατίτης 6.56 Άστριος 377 Χαλαζίας 1208 Τοπάζιο 1759 Κορούνδιο 100010 Αδάμαντας 140000

Τα ορυκτά ανάλογα με την πηγή ενέργειας που οφείλουν τη γένεσή τους διακρίνονται

σε:

α) ενδογενή: όταν σχηματίζονται βαθιά στο φλοιό και

β) εξωγενή: όταν σχηματίζονται εξολοκλήρου στην επιφάνεια

Το μάγμα είναι ένα φυσικό τίγμα που αποτελείται από πυριτικά υλικά (υλικά που

έχουν ως κύριο συστατικό το πυρίτιο [Si]) και αέρια. Τα κύρια συστατικά του

αντιστοιχούν στα πιο άφθονα στοιχεία του γήινου φλοιού. Δεν μπορούμε να

γνωρίζουμε την ακριβή σύσταση του μάγματος γιατί ένα μέρος του αποτελείται από

αέρια και υγρά. Αυτά βρίσκονται υπό πίεση και όταν αυτή ελαττωθεί τότε τα μεν

αέρια ελευθερώνονται τα δε υγρά απομακρύνονται μέσα από ρωγμές των

πετρωμάτων του φλοιού. Μόνο κατά προσέγγιση μπορούμε να την υπολογίσουμε

όταν το μάγμα έχει ψυχθεί και στερεοποιηθεί.

Το μάγμα βρίσκεται ως σύστημα σε ισορροπία κάτω από συνθήκες που ορίζουν τρεις

κυρίως παράγοντες: α) η συγκέντρωση των συστατικών, β) η θερμοκρασία και γ) η

πίεση.

Όταν το μάγμα ανέβει σε κάποιο βάθος στο εσωτερικό του φλοιού, εγκλωβιστεί και

αρχίσει να ψύχεται τότε, επειδή μεταβάλλεται η θερμοκρασία και η πίεση, χαλάει η

μέχρι τότε ισχύουσα ισορροπία και το σύστημα (μάγμα) προσπαθεί να την

επανακτήσει αποχωρίζοντας κάποια από τα συστατικά του. Η σειρά με την οποία

αποχωρίζονται τα ορυκτά από το μάγμα εξαρτάται από την αρχική του σύσταση και

από τις συνθήκες που αυτά κρυσταλλώνονται.

82

Η σειρά κρυστάλλωσης σε ένα μάγμα λέγεται «σειρά αντιδράσεως κατά Bowen”.

Αυτό σημαίνει ότι κατά την κρυστάλλωση και τη δημιουργία των ορυκτών επικρατεί

απόλυτη τάξη.

Όταν το μάγμα βγει στην επιφάνεια τότε ονομάζεται λάβα. Η σύσταση της λάβας

είναι γνωστή επειδή μπορούμε να πάρουμε δείγματα κατά την έκχυσή της από τα

ηφαίστεια. Κάθε ηφαίστειο ελευθερώνει λάβα διαφορετικής σύστασης. Ακόμη και οι

ιδιότητες διαφέρουν από ηφαίστειο σε ηφαίστειο, π.χ. η θερμοκρασία και η

πυκνότητα ροής (ιξώδες) της λάβας. Υπάρχουν λάβες πυκνόρευστες (μεγάλο ιξώδες)

που ρέουν πολύ αργά και λάβες λεπτόρευστες (μικρό ιξώδες) που κινούνται πολύ

γρήγορα.

Β. Πετρώματα

Πέτρωμα ονομάζεται μία ανομοιογενής μονάδα του φλοιού της γης με καθορισμένη

ορυκτολογική σύσταση.

Ανάλογα με τον τρόπο σχηματισμού τους, της ορυκτολογικής και χημικής τους

σύστασης και των συνθηκών γένεσης διακρίνονται σε:

Α) Πυριγενή: Σχηματίζονται από την πήξη του μάγματος είτε στο εσωτερικό της

λιθόσφαιρας είτε στην επιφάνεια της γης. Στην πρώτη περίπτωση τα πυριγενή

πετρώματα ονομάζονται βαθυγενή ή πλουτωνίτες και στη δεύτερη έκχυτα ή

ηφαιστίτες. Υπάρχει και μία κατηγορία πετρωμάτων που δημιουργήθηκαν από την

πήξη του μάγματος μέσα σε ρωγμές της λιθόσφαιρας, κάτω από την επιφάνεια της

γης αλλά σε μικρό βάθος, και ονομάζονται φλεβίτες. Παραδείγματα πυριγενών

πετρωμάτων είναι:

α) για τους πλουτωνίτες: 1) ο γρανίτης: Ανήκει στα λευκοκρατικά (λευκά) πυριγενή

πετρώματα, είναι πολύ σκληρός και ανθεκτικός στις καιρικές επιδράσεις.

Χρησιμοποιείται στην οδοποιία αλλά και ως διακοσμητικό υλικό. Είναι από τα πιο

διαδεδομένα πετρώματα στην επιφάνεια της γης. Στην Ελλάδα υπάρχει στην

Χαλκιδική, Δράμα, Καβάλα, Ξάνθη κ.α.

2) ο γάββρος: Ανήκει στα μελανοκρατικά (σκουρόχρωμα) πυριγενή πετρώματα. Είναι

σκληρό πέτρωμα και χρησιμοποιείται στην οδοποιία. Στην Ελλάδα βρίσκουμε

γάββρο στην Αττική, Βοιωτία, Πίνδο, Θεσσαλονίκη, κ.α.

83

β) για τους ηφαιστίτες: 1) ο βασάλτης: Είναι ο πιο διαδεδομένος ηφαιστίτης στην γη.

Είναι πολύ σκληρό ολομελανοκρατικό (μαύρο) πέτρωμα και σε συμπαγή μορφή

χρησιμοποιείται στην οδοποιία και στην κατασκευή κυματοθραυστών. Τεράστιες

βασαλτικές εκχύσεις υπάρχουν στην Ινδία και Ισλανδία ενώ στην Ελλάδα είναι πολύ

μικρές στη Μυτιλήνη και τη Θήβα.

2) η κίσσηρη (ελαφρόπετρα): Είναι πέτρωμα με μεγάλο πορώδες που οφείλεται στην

ύπαρξη μεγάλων κοιλοτήτων. Οι κοιλότητες αυτές σχηματίστηκαν από την αθρόα

αποβολή αερίων κατά την πήξη της λάβας. Λόγω των άριστων μονωτικών ιδιοτήτων

της χρησιμοποιείται σαν μονωτικό κατά του ψύχους, της θερμότητας και του ήχου.

Στην Ελλάδα βρίσκεται στη Θήρα και τη Μήλο.

Β) Ιζηματογενή: Δημιουργούνται από την απόθεση υλικών που βρίσκονται σε

διάλυση ή αιώρηση σε κάποιο μέσον (συνήθως νερό ή αέρα). Αρχικά τα υλικά είναι

μη συνεκτικά (ψαθυρά) και όσο αποτίθενται τόσο αυξάνεται το πάχος τους με την

πάροδο του γεωλογικού χρόνου. Με τη συνδρομή πίεσης, θερμοκρασίας και

συνδετικής ύλης μετατρέπονται σε συμπαγή πετρώματα. Η όλη διεργασία της

μετατροπής ενός ψαθυρούς ιζηματογενούς πετρώματος σε συμπαγές ονομάζεται

διαγένεση. Λόγω του τρόπου σχηματισμού τους εμφανίζονται υπό μορφή στρώσεων.

Ο σχηματισμός τους περιλαμβάνει τέσσερα στάδια:

α) Τη διάβρωση είτε φυσική είτε χημική, β) τη μεταφορά σε διάλυση ή αιώρηση

μέσω του νερού ή του ανέμου, γ) την απόθεση και δ) τη διαγένεση.

Τα ιζηματογενή πετρώματα χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες ανάλογα με τον τρόπο

γένεσής τους: α) τα κλαστικά ή μηχανικά, β) τα χημικά και γ) τα βιογενή

α) Τα κλαστικά ιζήματα σχηματίστηκαν κατά την μηχανική συγκέντρωση

κομματιών πετρωμάτων και ορυκτών που αποκολλήθηκαν από την αρχική τους

θέση με φυσικές διαδικασίες. Κατόπιν τα υλικά αυτά βρέθηκαν σε αιώρηση μέσα

σε υδάτινο περιβάλλον ή στον αέρα και σταδιακά αποτέθηκαν. Τα υλικά αυτά

συνήθως είναι τα πλέον ανθεκτικά στην αποσάθρωση υλικά των μητρικών

πετρωμάτων και ανάλογα με το μέγεθός τους διακρίνονται σε:

- κροκάλες – λατύπες. Διάμετρος κόκκων μεγαλύτερος των 2 εκ.

- Ψηφίδες. Διάμετρος κόκκων από 2 εκ. έως 2 χιλ.

- Άμμος. Διάμετρος κόκκων από 2 χιλ. έως 0.2 χιλ. και

- Ιλύς. Διάμετρος κόκκων μικρότερη των 0.2 χιλ.

84

Από τις κροκάλες (τεμάχια με στρογγυλωμένα άκρα) και τις λατύπες (τεμάχια με

γωνιώδη άκρα) προκύπτουν μέσω διαγένεσης τα κροκαλοπαγή και τα

λατυποπαγή, από τις ψηφίδες τα ψηφιδοπαγή, από την άμμο οι ψαμμίτες και από

την ιλύ οι πηλίτες.

Ιδιαίτερη κατηγορία αποτελούν οι ηφαιστειογενείς τόφφοι. Ενώ τα υλικά τους

είναι πυριγενή ο τρόπος κατασκευής τους τους κατατάσσει στα κλαστικά

ιζήματα.. Προκύπτουν από την απόθεση των υλικών που εκτινάσσονται κατά την

έκρηξη ενός ηφαιστείου.

β) Τα χημικά ιζήματα σχηματίζονται από την απόθεση ορυκτών που βρίσκονται

σε διάλυση μέσα σε υδάτινο περιβάλλον. Καλούνται και εβαπορίτες γιατί

αποτίθενται κατά την εξάτμιση του νερού.

Κατά την εξάτμιση του νερού κλειστών θαλάσσιων λεκανών σε περιόδους

ξηρασίας παρατηρείται αύξηση της απόθεσης αλάτων. Έτσι, αρχικά αποτίθεται

ανθρακικό ασβέστιο και μαγνήσιο (CaCO3 -ασβεστόλιθος, MgCO3 - δολομίτης).

Ακολουθούν το θειικό ασβέστιο και η γύψος.

γ) Τα βιογενή ιζήματα προέρχονται από την απόθεση των σκληρών μερών των

θαλάσσιων ή λιμναίων οργανισμών (σκελετός, όστρακα). Ασβεστόλιθοι των

οποίων το ανθρακικό ασβέστιο προέρχεται κυρίως από οργανισμούς ονομάζονται

οργανογενείς ασβεστόλιθοι. Στα βιογενή ιζήματα ανήκουν και οι ορυκτοί

άνθρακες και υδρογονάνθρακες.

Γ) Μεταμορφωμένα: Προήλθαν από χημικές, ιστολογικές και ορυκτολογικές αλλαγές

προϋπαρχόντων πετρωμάτων λόγω ύπαρξης υψηλών θερμοκρασιών και πιέσεων σε

βάθος στο εσωτερικό της γης. Παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη ποικιλία από όλες τις

κατηγορίες πετρωμάτων και μπορούν να προέλθουν από οποιαδήποτε άλλα

πετρώματα.

Ονομάζονται μεταμορφωμένα επειδή το προϋπάρχον πέτρωμα (πυριγενές,

ιζηματογενές ή ακόμη και μεταμορφωμένο) αλλάζει (μεταμορφώνεται) σε άλλο

πέτρωμα κάτω από συγκεκριμένες νέες συνθήκες θερμοκρασίας και πίεσης. Το νέο

πέτρωμα αποτελείται από νέα ορυκτά.

Τα πιο γνωστά μεταμορφωμένα πετρώματα είναι:

α) μάρμαρο: Σχηματίζεται από την ανακρυστάλλωση ασβεστόλιθων ή δολομιτών.

Ανάλογα με το μέγεθος των κόκκων τους, τη συνεκτικότητα και το χρώμα

85

διακρίνονται σε διάφορες ποικιλίες. Τα λεπτόκοκκα μάρμαρα είναι συνήθως

γαλακτόχροα και ποιοτικώς τα καλύτερα. Χρήση: στην γλυπτική, στη διακοσμητική

αλλά και στην οικοδομική λόγω της μεγάλης αντοχής τους στη θερμότητα. Στο

εμπόριο σαν μάρμαρο χαρακτηρίζεται κάθε πέτρωμα κοκκώδες που επιδέχεται

λείανση και μπορεί να αποτελέσει υλικό για επίστρωση και διακόσμηση.

β) γνεύσιος: Προέρχονται από μεταμόρφωση γρανιτών αλλά ιζηματογενών

πετρωμάτων. Χρησιμοποιούνται στην κατασκευή κυβόλιθων για την επίστρωση

δρόμων. Παρουσιάζουν το πρόβλημα ότι αποσαθρώνονται εύκολα.

γ) σχιστόλιθοι: Προέρχονται από μεταμόρφωση αργιλικών σχιστολίθων (είναι οι

μόνοι σχιστόλιθοι που ανήκουν στα ιζηματογενή πετρώματα). Χρησιμοποιούνται ως

πλάκες στέγασης και επίστρωσης.

δ) σμύριδα: Πολύ σκληρό πέτρωμα που αποτελείται κυρίως από κορούνδιο.

Προέρχεται από τη μεταμόρφωση του βωξίτη. Χρησιμοποιείται στην οδοποιία. Η

σμύριδα της Νάξου είναι από τις καλύτερες ποιοτικά στον κόσμο.

Βιβλιογραφία

Εργαστήριο Ορυκτολογίας – Πετρογραφίας 1979. Σημειώσεις Πετρογραφίας. Τμήμα

Γεωλογίας, ΑΠΘ.

Τσιραμπίδης, Α. 1981. Γεωλογία. Θεσσαλονίκη

86

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ...

Documents

Transcript of ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ...