Στους απογόνους της Kαταστροφήςκαι από τις δύο πλευρές του Aιγαίου

laquo∆εν θα microπορέσω ποτέ να βιώσω εκείνο που έζησαν οι πρόγονοί microου δενθα microπορέσω ποτέ να αναπαραγάγω microε απόλυτη ακρίβεια τον ldquoχθεσινό κό-σmicroοrdquo Αυτό microπορεί microόνο να περιγραφεί να ειπωθεί όπως microια microετάφρασηκατά κάποιο τρόπο προδοmicroένο δηλαδή ερmicroηνευmicroένο Και συναντώντας άλλεςκουλτούρες που κυκλοφορούν σήmicroερα στη δική microου πολιτισmicroικογεωγραφικήεποχή όσο ξένες κι αν είναι στην κουλτούρα των προγόνων microου θα εκπλήσ-σοmicroαι πάντα διαπιστώνοντας πόσο ορισmicroένα στοιχεία της απαράβλητηςκουλτούρας microου συναντούν την κουλτούρα των άλλων φτάνοντας στο σηmicroείονα δηmicroιουργούν κοινοτοπία η οικουmicroενικότητα

Έτσι η microετάδοση πάντοτε κουτσουρεmicroένη ξεφεύγοντας από την αυταπά-τη της microοναδικότητας θα είναι κατrsquo εικόνα της microητρικής γλώσσας που κλη-ρονοmicroεί ο καθένας microας microοναδική και συνηθισmicroένη ταυτόχροναraquo

Ζακ Χασούν [Γάλλος ψυχαναλυτής] Tο κοντραmicroπάντο της microνήmicroης

paraƒradicsectradicdegradictrade

laquo∆Ocirc˘˜ Ucirc˘AacutemacrOgraveUacuteAcircUcircmiddotraquo ordfEgravemiddot OcircIumlDaggerUgraveEgraveIgraveEuml IcircIumlEumlUacuteOcircOacuteOcircIgraveEgraveiquest

Ιούλιος του 1986 Η Τασίτσα Tατά εβδοmicroήντα έξι χρονών ντελικά-

τη στην εmicroφάνιση microε την πλάτη λίγο σκυφτή από τα χρόνια ένας

ακλόνητος ανθρώπινος στύλος που έχει σηκώσει πολλά Με το ένα χέ-

ρι το πολυδουλεmicroένο microα περιποιηmicroένο ndash όπως της επέβαλλε η κοκέτικη

φύση της ndash κάπως άτονο ύστερα από ένα microικρό εγκεφαλικό επεισόδιο

λίγους microήνες πριν στέκεται microέσα σrsquo έναν κήπο φραγmicroένο microε ξερολιθιά

Το ρυτιδιασmicroένο της πρόσωπο όπου κυριαρχεί η ηρεmicroία και η συνηθι-

σmicroένη της καρτερικότητα έχει χάσει το χρώmicroα του

Έξω το καλντερίmicroι του χωριού microε πέτρινα microικρά σπίτια κι από τις

δύο πλευρές όσο βλέπει το microάτι Στον κήπο λιγοστά δέντρα microια δυο

microουσmicroουλιές δύο microηλιές αχλαδιές microια αmicroυγδαλιά και microια καϊσιά Το

χώmicroα ξερό πού και πού ξεφυτρώνουν αγκάθια microόνο δύο αγριοτριαντα-

φυλλιές πλαισιώνουν την πόρτα του πέτρινου αγροτικού σπιτιού Στη

microέση του κήπου ένα πηγάδι microε χαmicroηλό πέτρινο κυκλικό τοιχαλάκι ∆ί-

πλα του ένας microεταλλικός κουβάς microε microακρύ σχοινί είναι ακόmicroα βρεγmicroέ-

νος από τη χρήση

Η Τασίτσα φοράει microαντίλι για να προστατευτεί από τον δυνατό κα-

λοκαιρινό ήλιο της Ανατολής Στέκεται δίπλα στο πηγάδι ακίνητη σκε-

πτική Βρίσκεται στον δικό της κόσmicroο όmicroως φαίνεται σε πλήρη εγρή-

γορση microε microάτια σαν προβολείς που θέλουν να ρίξουν άπλετο φως πα-

ντού Περιεργάζεται επίmicroονα ότι υπάρχει γύρω της και πότε πότε κά-

νει microικρά βήmicroατα χρησιmicroοποιώντας όλο της το σώmicroα σαν κεραία που

ανιχνεύει ότι την περιβάλλει

Το σώmicroα της γίνεται microάτια αυτιά microύτη για να δει εικόνες να ακού-

σει ήχους και να microυρίσει οσmicroές που υπάρχουν microόνο στο χτες αλλά που

για κείνη τούτη τη στιγmicroή είναι πιο ζωντανά από το τώρα Για τον θεα-

τή οι κινήσεις της είναι περίεργες σαν να θέλει να γίνει ένα microε τη γη

που πατά σαν να θέλει να ρουφήξει κάθε λεπτοmicroέρεια να microυρίσει κάθε

φυτό να αναγνωρίσει κάθε πετραδάκι Λίγο παραπέρα στεκόmicroαστε και

την παρατηρούmicroε οι τρεις κόρες της Νίκη Σοφία και Λίmicroπυ και ακόmicroα

11

microια γυναίκα η σηmicroερινή ιδιοκτήτρια του σπιτιού Είναι microεσήλικη microε

βράκα και microαντίλα που τώρα είναι κατεβασmicroένη στο λαιmicroό ndash αφού βρί-

σκεται στην αυλή Την περιτριγυρίζουν δυο microικρά παιδιά τα εγγόνια

της Της microιλούν και κοιτούν περίεργα και εξεταστικά τις ξένες στην αυ-

λή της γιαγιάς τους Ο ήχος της γλώσσας είναι για εmicroάς γνωστός αλλά

το νόηmicroα άπιαστο

Η Τασίτσα που ξέρει τουρκικά δεν ακούει Άξαφνα βγαίνει από

τον κόσmicroο της και στρέφεται σε εmicroάς στα κορίτσια της που την κοιτά-

microε σιωπηλά και παρακολουθούmicroε κλεφτά microε συγκίνηση και ανησυχία

κάθε της αντίδραση έχει καρδιά και φοβόmicroαστε microήπως την επηρεά-

σουν άσχηmicroα οι δυνατές συγκινήσεις

Πρώτα microε διστακτική αχνή φωνή και έπειτα microε microεγαλύτερη σιγου-

ριά λέει laquoΝαι αυτό είναι Αυτή είναι η αυλή microας Αυτό ήταν το πηγάδι

microας Το σπίτι έχει αλλάξει ήταν γυρισmicroένο αλλιώς Αλλά ναι αυτή εί-

ναι η αυλή microας Από εδώ από αυτό το πηγάδι έβγαζα νερό και φοβόταν

συνέχεια η microητέρα microας microην πέσουmicroε microέσα Εκεί ήταν οι αποθήκες που

είχαmicroε τα λάδια τις ελιές τα στάρια και τα τυριά Εδώ πίσω ήταν το

χωράφι microε τα καπνά του θείου microου Κυριάκου και από εκεί πιο πέρα

το αmicroπέλι της γιαγιάς microου Παναγιώτας Έστριβες ένα στενό και βρι-

σκόσουν στο αmicroπέλι Ναι εδώ ήταν το σπίτι microαςraquo

Η συγκίνησή της είναι τόσο βαθιά τη γεmicroίζει τόσο που κοντεύει να

ξεχειλίσει της δένει τη φωνή Φυλακίζει microε κόπο τα συγκρουόmicroενα συ-

ναισθήmicroατα που την κυριαρχούν από φόβο microήπως ξεσπάσουν ασυ-

γκράτητα γλυκιά νοσταλγία για το τότε καηmicroός γιrsquo αυτό που δεν υπάρ-

χει πια χαρά που ξαναβρήκε microια από τις ρίζες της θλίψη για όλα τα

πρόσωπα που λείπουν θυmicroό γιrsquo αυτούς που σκότωσαν τον πατέρα της

και πήραν τα υπάρχοντά τους ευγνωmicroοσύνη που βρήκε την παλιά της

εστία Αλλά νιώθει και το αίσθηmicroα της στέρησης γιατί η ξεθωριασmicroένη

θύmicroηση για το σπίτι της επανήλθε απότοmicroα ζευγαρωmicroένη microε τον πόνο

που ξυπνά όταν κάτι που αισθανόmicroαστε πολύ δικό microας ζωντανεύει στον

microέσα microας κόσmicroο για να το χάσουmicroε την επόmicroενη στιγmicroή στον έξω κόσmicroο

ndash της πραγmicroατικότητας Είναι ο πόνος για την απόσταση που microας χωρί-

ζει από κάτι που microας είναι πολύ οικείο αλλά που συνάmicroα δεν microας ανή-

κει πια Όπως όταν συναντάmicroε έναν παλιό αγαπηmicroένο που δεν ξεχάσα-

microε ποτέ αλλά που κι αυτός κι εmicroείς είmicroαστε δεmicroένοι microε άλλους πια

Η συγκίνηση της Τασίτσας παραλύει κάθε της κίνηση που δεν είναι

απαραίτητη Αυτή που πάντα στάθηκε όρθια σrsquo όλες τις περιστάσεις

φαίνεται σαν να παραπαίει Εmicroείς οι κόρες της microικραίνουmicroε την από-

12

σταση τώρα την περιτριγυρίζουmicroε σαν δίχτυ ασφαλείας από φόβο microή-

πως πέσει στο κενό microετά από τόσο απότοmicroο ανέβασmicroα και αρχίζουmicroε

να της microιλάmicroε Τα λόγια microας είναι χέρια που τη συγκρατούν και τη στη-

ρίζουν Την επαναφέρουν στο τώρα στην πρώην ελληνική γειτονιά του

Τσανταρλί της Περγάmicroου του χωριού όπου γεννήθηκε το 1910 και

αναγκάστηκε να εγκαταλείψει microαζί microε τη microητέρα της και τα τέσσερα microι-

κρά της αδελφάκια microε τον δεύτερο διωγmicroό το 1922 Ο πατέρας της

έmicroεινε πίσω και σκοτώθηκε από τους Τούρκους Είναι σαν να της λέmicroε

laquoΜητέρα είmicroαστε τώρα εδώ microαζί σου Έχασες πολλά αλλά κέρδισες

άλλα τόσαraquo

Όλοι οι Τούρκοι του Τσανταρλί είναι φιλόξενοι και προσηνείς Μας

καλούν στα σπίτια τους microε γλυκά και καφέδες απευθύνουν εγκάρδια

λόγια στη microητέρα microου Καταλαβαίνουν απόλυτα αυτό που συmicroβαίνει microέ-

σα της και microε τη φιλικότητά τους προσπαθούν να απαλύνουν τον πόνο

της Ακούmicroε τη microουσική τους ndash ένα βράδυ microάλιστα χορέψαmicroε και ζεϊ-

microπέκικο στην πανσιόν microας microαζί microε Τούρκους πελάτες Ψάχνουmicroε και

βρίσκουmicroε δυο ανθρώπους που δούλευαν στα κτήmicroατα του παππού microου

των οποίων τα ονόmicroατα η microητέρα θυmicroάται ακόmicroη Eκείνοι θυmicroούνται

την Τασίτσα microικρό παιδί είναι άνθρωποι της γης χωρίς πολλά λόγια

microαγκωmicroένοι κάπως σαν να microοιράζονται το ίδιο microυστικό microε τη microητέρα

microας Φωτογραφιζόmicroαστε microαζί Μας καλωσορίζουν στα σπίτια τους microας

γνωρίζουν τα παιδιά τους δεν ξέρουν πώς να microας περιποιηθούν

Βλέπουmicroε το φρούριο στη microέση του χωριού και την απέραντη αmicromicroου-

διά για την οποία microας είχε microιλήσει η microητέρα Τα βράδια εκείνη πέφτει

σrsquo έναν βαθύ ληθαργικό ύπνο που microας φοβίζει Την ηmicroέρα περιφέρεται

σαν ζαλισmicroένη κούκλα Πίνει κάθε microέρα αριάνι ρευστό ξινό γιαούρτι

που το νοσταλγούσε όλα τα χρόνια Πηγαίνουmicroε και στην Πέργαmicroο και

περιφερόmicroαστε στο παζάρι όπου είχε περπατήσει παιδί

Λίγες microέρες αργότερα η Τασίτσα καθόταν στην άβολη microεταλλική

καρέκλα ενός καφενείου στο λιmicroάνι του Αϊβαλί ακίνητη σαν άγαλmicroα

Από εκεί είχαmicroε ξεκινήσει τέσσερις microέρες πριν τον Ιούλιο του 1986

για να γνωρίσουmicroε το χωριό και το σπίτι όπου γεννήθηκε Τέσσερις microέ-

ρες είναι σύντοmicroο ταξίδι αν το υπολογίσει κανείς ηmicroερολογιακά microακρύ

όmicroως απέραντο και εξουθενωτικό για τη microητέρα microας αν το microετρήσει microε

το χρόνο της αναδροmicroής στο τραυmicroατικό παρελθόν

Εmicroείς καθόmicroασταν δίπλα της Γύρω microας παρέες θορυβούσαν λαχτα-

ρούσαν να πιουν κάτι κρύο και το γκαρσόνι έτρεχε να προλάβει όλες

τις παραγγελίες πριν ανέβουν οι επιβάτες στα πλοία για να φύγουν ∆ύο

13

microπουκάλια γκαζόζα κι ένα ποτήρι για κάθε microεγάλη παρέα Στις τουρκι-

κές παρέες το ποτήρι άλλαζε χέρια και στόmicroατα στο λεπτό Σχεδόν microε-

σηmicroέρι microε αποπνικτική ζέστη περιmicroέναmicroε ανυπόmicroονα να φτάσει το βα-

ποράκι για να microας microεταφέρει πίσω στο νησί microας

Εκείνη δεν συmicromicroεριζόταν την ανυποmicroονησία microας Ήταν βυθισmicroένη

στις σκέψεις της αποmicroακρυσmicroένη από τον γύρω κόσmicroο και από εmicroάς

τις τρεις κόρες της που την κοιτούσαmicroε σιωπηλές Έτσι ήταν τις τελευ-

ταίες microέρες στο σύντοmicroο ταξίδι microας laquoστα microέρη microαςraquo όπως συνήθιζε να

αποκαλεί το Τσανταρλί στο οποίο επέστρεφε για πρώτη φορά εξήντα

τέσσερα χρόνια έπειτα από το διωγmicroό των Ελλήνων από το οθωmicroανικό

κράτος το 1922 Είχε ταξιδέψει στη Σmicroύρνη στο Αϊβαλί στο ∆ικελί

στην Πόλη αλλά δεν ήθελε να πάει στο Τσανταρλί Φοβόταν να αντι-

microετωπίσει τον τόπο που είχε χάσει τόσο τραυmicroατικά

Καθόταν τώρα σιωπηλή και αποτραβηγmicroένη στον κόσmicroο της Τα

ανάκατα συναισθήmicroατα που είχαν ζωντανέψει microέσα της αυτές τις microέρες

ήταν φυλακισmicroένα και πάλευαν να βγουν Όmicroως ήταν τόσο δυνατά

που αντί να φωνάζουν της έσφιγγαν το λαιmicroό και της έκλεβαν τη φω-

νή εmicroποδίζοντάς την να εκφραστεί ακόmicroα και στις κόρες της

laquoΜαmicroά τι σκέφτεσαι Πες microου σε παρακαλώ βγάλrsquo το από microέσα

σου Πες microου τι αισθάνεσαιraquo τη ρώτησα microε αγωνία διαισθανόmicroενη το

εσωτερικό της χάος ανησυχώντας για την αποmicroόνωση και τη σιωπή της

Άξαφνα σαν να ξύπνησε σαν να επανήλθε στο τώρα γύρισε microε

κοίταξε και microου είπε laquoΤους συγχώρεσαraquo

laquoΠοιους microαmicroά Ποιους εννοείς ότι συγχώρεσεςraquo

laquoΤους Τούρκους Τους συγχώρεσα που σκότωσαν τον microπαmicroπά microουraquo

Έτσι απλά χωρίς έπαρση microου microετέδωσε το απαύγασmicroα της εσωτε-

ρικής της πάλης

Τα λόγια της microε άφησαν άφωνη microε καθήλωσαν στην καρέκλα microου

που ξαφνικά έγινε microαγνήτης και microε τραβούσε microε δύναmicroη προς τη γη

Πόσο θα έπρεπε να είχε παλέψει microέσα της ενάντια στην πίκρα και στο

άσβηστο παράπονο για τη χαmicroένη πατρίδα τη χαmicroένη εστία τον χαmicroέ-

νο πατέρα τον πόνο που την έκαιγε από τότε που ήταν δώδεκα χρονών

Πόσο microακρόχρονο ταξίδι θα χρειάστηκε να διανύσει για να φτάσει να

πει αυτά τα λόγια τα απλά αλλά και τόσο δύσκολα για όποιον έχει υπο-

φέρει από καταστροφικές πράξεις άλλων ανθρώπων laquoΤους συγχώρεσαraquo

Φανέρωσε έτσι χωρίς περιστροφές σε εmicroάς τις κόρες της καθώς

φεύγαmicroε από τα microέρη της microε πολύ microπερδεmicroένα συναισθήmicroατα τον

πραγmicroατικό σκοπό της αναδροmicroής της εκεί laquoστα microέρη τουςraquo Ήθελε να

14

λυτρωθεί από τον πόνο για τις απώλειες του παρελθόντος και τις κατο-

πινές κακουχίες να υπερβεί το αίσθηmicroα της υπαρξιακής microοναξιάς και

της microόνιmicroης υπόκωφης νοσταλγίας για τον τόπο της microέσα από τη διαδι-

κασία της χριστιανικής συγγνώmicroης καθώς η χριστιανοσύνη ήταν στάση

και δράση ζωής γιrsquo αυτήν

Η συγγνώmicroη της ήταν αυτό που ονόmicroασε o Ντεριντά συγγνώmicroη χω-

ρίς προϋποθέσεις και χωρίς κυριαρχία1 ∆εν της ζήτησε κανείς να συγ-

χωρέσει ούτε συγχώρεσε από θέση ισχύος Συγχώρεσε microε γνώmicroονα τη

χριστιανική της ιδεολογία microε την πίστη ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση

να γίνει καλύτερος από τις πράξεις του στο παρελθόν Ήθελε να επι-

σφραγίσει τη ζωή της χωρίς microίσος να αποχαιρετίσει πια συνειδητά και

microε τάξη αυτά που έχασε βίαια και ξαφνικά να ετοιmicroαστεί για το τελευ-

ταίο της ταξίδι που ένιωθε ότι πλησίαζε

Η Ψυχολογία microάς λέει ότι microε τη συγχώρεση το θύmicroα ανακτά τη δύ-

ναmicroή του και ξανακερδίζει την αξιοπρέπειά του ndash αφού αυτό αποφασί-

ζει αν θα συγχωρέσει ή όχι Υπάρχει ιδιωτική συγχώρεση και δηmicroόσια

συγχώρεση σε κοινωνικό επίπεδο Στη δηmicroόσια συγχώρεση θα αναφερ-

θώ στο τέλος του βιβλίου H ιδιωτική συγχώρεση είναι microια αποκλειστι-

κά προσωπική διαδικασία Κανείς δεν microπορεί να συγχωρέσει για λογα-

ριασmicroό άλλου Μόνο το θύmicroα έχει το ηθικό δικαίωmicroα να συγχωρέσει

Η συγχώρεση αφορά πράξεις που δεν έπρεπε να γίνουν και δεν microπο-

ρούmicroε να τις ξεχάσουmicroε Η συγχώρεση αφορά το ασυγχώρητο2 Εκείνος

που συγχωρεί δεν ξεχνά δεν εγκρίνει την πράξη που έγινε ούτε θα την

εγκρίνει στο microέλλον Θεωρεί τον θύτη υπεύθυνο αλλά η τραυmicroατική

του microνήmicroη επουλώνεται όταν παρέχει στον ένοχο τη δυνατότητα να κά-

νει microια νέα αρχή3

Αυτό που συmicroβαίνει συναισθηmicroατικά είναι ότι ο πληγωmicroένος α)

απαγκιστρώνεται από το θυmicroό την απογοήτευση τη θλίψη και το φόβο

που κρύβει microέσα του β) παραιτείται από την εκδίκηση γ) αmicroβλύνεται η

microνησικακία του δ) παρατηρεί τον θύτη υπό ένα καινούργιο φως ε) το-

ποθετεί τον ίδιο τον εαυτό του σε ένα καινούργιο πλαίσιο ∆εν νοείται

συγχώρεση χωρίς microείωση του θυmicroού Η τραυmicroατική microνήmicroη επουλώνεται

αλλά δεν εξαφανίζεται ποτέ

Η συmicroπάθεια η στοργή και η φιλοξενία που δέχτηκε η microητέρα microου

από όλους όσους συναντήσαmicroε κατά την παραmicroονή microας στο Τσανταρλί

ήταν σαν παρηγορητική αγκαλιά laquoΟζάλ Παπανδρέου σκατάraquo έλεγαν

laquoΟι ηγέτες microας φταίνε εmicroείς δεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo είναι

λόγια που έχουν ακούσει πολλοί Έλληνες στην Τουρκία Έστω κι αν

15

ακούmicroε αυτές τις φράσεις microε κάποια επιφυλακτικότητα ndash αφού ξέρουmicroε

την αmicroφιθυmicroία που τρέφει ο ένας λαός προς τον άλλο ndash αποτελούν κά-

ποιας microορφής απολογία Οι ντόπιοι παραδέχονται ότι οι πολιτικές κα-

ταστάσεις επηρεάζουν τα συναισθήmicroατα των ανθρώπων και ότι σε microια

ειρηνική περίοδο laquoδεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo Είναι microια διαβε-

βαίωση laquoEγώ θα σε δεχτώ καλά εδώ και τώραraquo

Πιστεύω ότι το γεγονός αυτό έκανε τη microητέρα microου να τοποθετήσει

τον θύτη σε ένα καινούργιο πλαίσιο συνέβαλε ώστε να microειωθεί ο φόβος

της και να αισθανθεί ότι το microέλλον θα είναι διαφορετικό Η αλλαγή της

εικόνας του εαυτού της δηmicroιουργήθηκε microε το γυρισmicroό στον τόπο όπου

γεννήθηκε Συνειδητοποίησε ότι το σπίτι που ονειρευόταν είχε χαθεί

για πάντα Η αναγνώριση της οριστικής απώλειας την έκανε να νιώσει

ανακούφιση γιατί τώρα microπορούσε να πει οριστικά laquoαντίοraquo στην πραγ-

microατική πόλη κι όχι στη φαντασιακή που είχε τόσα χρόνια microέσα της

Μερικές ηmicroέρες πριν πεθάνει η microητέρα είχε πει στα αδέλφια microου

Σοφία και Λευτέρη ότι ήταν τελείως έτοιmicroη Το βράδυ της 10ης Μαρ-

τίου 1987 κοίταξε το θάνατο κατάmicroατα χωρίς άγχος microε το θάρρος που

τη χαρακτήριζε πάντα Λίγο πριν σβήσει microέσα στο ασθενοφόρο καθο-

δόν προς το νοσοκοmicroείο πήρε τα χέρια των δύο παιδιών της που βρί-

σκονταν κοντά της της Σοφίας και του Λευτέρη και αδυνατώντας να

microιλήσει τα έσmicroιξε δίνοντας έτσι ένα τελευταίο microήνυmicroα για την αξία της

οικογενειακής συνοχής ndash microια αξία αντιπροσωπευτική για τη microικρασιατι-

κή οικογένεια

Το λυτρωτικό ταξίδι του νόστου microε τις κόρες της στην πάτρια γη

ήταν το τελευταίο της Για εmicroάς τα τέσσερα παιδιά της το ταξίδι στην

πατρίδα της τη Μικρά Ασία και τα λόγια της συγχώρεσης στο λιmicroάνι

του Αϊβαλί είναι microια πολύτιmicroη κληρονοmicroιά Όταν εκείνη που έχασε συγ-

χωρεί εmicroείς η δεύτερη και τρίτη γενιά οφείλουmicroε να αναστοχαστούmicroε

πώς θα προχωρήσουmicroε στο microέλλον

Κοπεγχάγη 2014

16

17

Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)

Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι

του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)

18

Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)

partπtradeinfindegoslashdegprod

infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜

Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-

microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-

στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται

κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς

τα πίσωraquo1

Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε

δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση

της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως

ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-

σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς

πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-

νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε

αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-

θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα

άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-

ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-

στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-

σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-

νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από

∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ

ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι

ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-

χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-

κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-

δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα

ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς

δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες

Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-

ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-

κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της

19

χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το

Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν

ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση

ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να

τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών

ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία

Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-

ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-

microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-

microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν

για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία

microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-

βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί

της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και

δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα

microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της

Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα

Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το

απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι

ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες

microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική

καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές

από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2

Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω

να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-

microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-

τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος

ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-

βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι

microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-

πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην

καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-

τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ

Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα

σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-

νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-

ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια

20

στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή

η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης

Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να

βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει

τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει

διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η

απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να

εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην

κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-

χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην

καινούργια γη

Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-

κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-

γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-

καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-

microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η

microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-

λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή

εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει

τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν

χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί

κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια

πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα

βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία

της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-

κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του

χωριού που διασώθηκαν

Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι

Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη

Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-

σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-

ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου

Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-

λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από

τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα

στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-

νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για

γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού

21

microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου

ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον

δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε

φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου

Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-

λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα

Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι

εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο

παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά

Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή

τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-

ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου

λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-

ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-

microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι

διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-

κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας

Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία

Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-

ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-

πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το

πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-

ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα

όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα

microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-

πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-

τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της

τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή

οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-

σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του

αγαπηmicroένου αδελφού

Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της

είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922

όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα

σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-

κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη

Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo

όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και

22

κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-

σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της

microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-

καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή

της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον

τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι

απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα

ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε

τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές

και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι

∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική

Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές

εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας

Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-

θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών

δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες

να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως

άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη

microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-

γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές

συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί

όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-

φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-

σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη

φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-

σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και

ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου

Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα

ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές

microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου

κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα

εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος

και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της

αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-

σαν ποτέ στις διηγήσεις της

Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω

συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-

σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω

23

όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε

στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-

microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε

για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-

τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία

ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo

ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε

Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την

ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα

τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την

επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-

κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το

1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-

πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933

Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή

ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία

Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα

βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-

ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να

microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-

πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι

πέντε ετών

Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει

microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-

διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-

τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο

των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-

νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου

ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε

αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία

χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο

λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση

Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-

νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη

Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που

συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη

Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-

24

ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-

microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo

στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί

στη νέα πατρίδα

∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘

Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή

της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι

σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που

ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι

του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-

ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη

αυτού του έργου

Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-

λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι

οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας

microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-

λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-

πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης

microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-

microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-

τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα

της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα

ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού

γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-

τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους

λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-

κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός

έθνους

Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-

νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-

κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-

ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά

συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-

νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-

ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη

25

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

laquo∆εν θα microπορέσω ποτέ να βιώσω εκείνο που έζησαν οι πρόγονοί microου δενθα microπορέσω ποτέ να αναπαραγάγω microε απόλυτη ακρίβεια τον ldquoχθεσινό κό-σmicroοrdquo Αυτό microπορεί microόνο να περιγραφεί να ειπωθεί όπως microια microετάφρασηκατά κάποιο τρόπο προδοmicroένο δηλαδή ερmicroηνευmicroένο Και συναντώντας άλλεςκουλτούρες που κυκλοφορούν σήmicroερα στη δική microου πολιτισmicroικογεωγραφικήεποχή όσο ξένες κι αν είναι στην κουλτούρα των προγόνων microου θα εκπλήσ-σοmicroαι πάντα διαπιστώνοντας πόσο ορισmicroένα στοιχεία της απαράβλητηςκουλτούρας microου συναντούν την κουλτούρα των άλλων φτάνοντας στο σηmicroείονα δηmicroιουργούν κοινοτοπία η οικουmicroενικότητα

Έτσι η microετάδοση πάντοτε κουτσουρεmicroένη ξεφεύγοντας από την αυταπά-τη της microοναδικότητας θα είναι κατrsquo εικόνα της microητρικής γλώσσας που κλη-ρονοmicroεί ο καθένας microας microοναδική και συνηθισmicroένη ταυτόχροναraquo

Ζακ Χασούν [Γάλλος ψυχαναλυτής] Tο κοντραmicroπάντο της microνήmicroης

paraƒradicsectradicdegradictrade

laquo∆Ocirc˘˜ Ucirc˘AacutemacrOgraveUacuteAcircUcircmiddotraquo ordfEgravemiddot OcircIumlDaggerUgraveEgraveIgraveEuml IcircIumlEumlUacuteOcircOacuteOcircIgraveEgraveiquest

Ιούλιος του 1986 Η Τασίτσα Tατά εβδοmicroήντα έξι χρονών ντελικά-

τη στην εmicroφάνιση microε την πλάτη λίγο σκυφτή από τα χρόνια ένας

ακλόνητος ανθρώπινος στύλος που έχει σηκώσει πολλά Με το ένα χέ-

ρι το πολυδουλεmicroένο microα περιποιηmicroένο ndash όπως της επέβαλλε η κοκέτικη

φύση της ndash κάπως άτονο ύστερα από ένα microικρό εγκεφαλικό επεισόδιο

λίγους microήνες πριν στέκεται microέσα σrsquo έναν κήπο φραγmicroένο microε ξερολιθιά

Το ρυτιδιασmicroένο της πρόσωπο όπου κυριαρχεί η ηρεmicroία και η συνηθι-

σmicroένη της καρτερικότητα έχει χάσει το χρώmicroα του

Έξω το καλντερίmicroι του χωριού microε πέτρινα microικρά σπίτια κι από τις

δύο πλευρές όσο βλέπει το microάτι Στον κήπο λιγοστά δέντρα microια δυο

microουσmicroουλιές δύο microηλιές αχλαδιές microια αmicroυγδαλιά και microια καϊσιά Το

χώmicroα ξερό πού και πού ξεφυτρώνουν αγκάθια microόνο δύο αγριοτριαντα-

φυλλιές πλαισιώνουν την πόρτα του πέτρινου αγροτικού σπιτιού Στη

microέση του κήπου ένα πηγάδι microε χαmicroηλό πέτρινο κυκλικό τοιχαλάκι ∆ί-

πλα του ένας microεταλλικός κουβάς microε microακρύ σχοινί είναι ακόmicroα βρεγmicroέ-

νος από τη χρήση

Η Τασίτσα φοράει microαντίλι για να προστατευτεί από τον δυνατό κα-

λοκαιρινό ήλιο της Ανατολής Στέκεται δίπλα στο πηγάδι ακίνητη σκε-

πτική Βρίσκεται στον δικό της κόσmicroο όmicroως φαίνεται σε πλήρη εγρή-

γορση microε microάτια σαν προβολείς που θέλουν να ρίξουν άπλετο φως πα-

ντού Περιεργάζεται επίmicroονα ότι υπάρχει γύρω της και πότε πότε κά-

νει microικρά βήmicroατα χρησιmicroοποιώντας όλο της το σώmicroα σαν κεραία που

ανιχνεύει ότι την περιβάλλει

Το σώmicroα της γίνεται microάτια αυτιά microύτη για να δει εικόνες να ακού-

σει ήχους και να microυρίσει οσmicroές που υπάρχουν microόνο στο χτες αλλά που

για κείνη τούτη τη στιγmicroή είναι πιο ζωντανά από το τώρα Για τον θεα-

τή οι κινήσεις της είναι περίεργες σαν να θέλει να γίνει ένα microε τη γη

που πατά σαν να θέλει να ρουφήξει κάθε λεπτοmicroέρεια να microυρίσει κάθε

φυτό να αναγνωρίσει κάθε πετραδάκι Λίγο παραπέρα στεκόmicroαστε και

την παρατηρούmicroε οι τρεις κόρες της Νίκη Σοφία και Λίmicroπυ και ακόmicroα

11

microια γυναίκα η σηmicroερινή ιδιοκτήτρια του σπιτιού Είναι microεσήλικη microε

βράκα και microαντίλα που τώρα είναι κατεβασmicroένη στο λαιmicroό ndash αφού βρί-

σκεται στην αυλή Την περιτριγυρίζουν δυο microικρά παιδιά τα εγγόνια

της Της microιλούν και κοιτούν περίεργα και εξεταστικά τις ξένες στην αυ-

λή της γιαγιάς τους Ο ήχος της γλώσσας είναι για εmicroάς γνωστός αλλά

το νόηmicroα άπιαστο

Η Τασίτσα που ξέρει τουρκικά δεν ακούει Άξαφνα βγαίνει από

τον κόσmicroο της και στρέφεται σε εmicroάς στα κορίτσια της που την κοιτά-

microε σιωπηλά και παρακολουθούmicroε κλεφτά microε συγκίνηση και ανησυχία

κάθε της αντίδραση έχει καρδιά και φοβόmicroαστε microήπως την επηρεά-

σουν άσχηmicroα οι δυνατές συγκινήσεις

Πρώτα microε διστακτική αχνή φωνή και έπειτα microε microεγαλύτερη σιγου-

ριά λέει laquoΝαι αυτό είναι Αυτή είναι η αυλή microας Αυτό ήταν το πηγάδι

microας Το σπίτι έχει αλλάξει ήταν γυρισmicroένο αλλιώς Αλλά ναι αυτή εί-

ναι η αυλή microας Από εδώ από αυτό το πηγάδι έβγαζα νερό και φοβόταν

συνέχεια η microητέρα microας microην πέσουmicroε microέσα Εκεί ήταν οι αποθήκες που

είχαmicroε τα λάδια τις ελιές τα στάρια και τα τυριά Εδώ πίσω ήταν το

χωράφι microε τα καπνά του θείου microου Κυριάκου και από εκεί πιο πέρα

το αmicroπέλι της γιαγιάς microου Παναγιώτας Έστριβες ένα στενό και βρι-

σκόσουν στο αmicroπέλι Ναι εδώ ήταν το σπίτι microαςraquo

Η συγκίνησή της είναι τόσο βαθιά τη γεmicroίζει τόσο που κοντεύει να

ξεχειλίσει της δένει τη φωνή Φυλακίζει microε κόπο τα συγκρουόmicroενα συ-

ναισθήmicroατα που την κυριαρχούν από φόβο microήπως ξεσπάσουν ασυ-

γκράτητα γλυκιά νοσταλγία για το τότε καηmicroός γιrsquo αυτό που δεν υπάρ-

χει πια χαρά που ξαναβρήκε microια από τις ρίζες της θλίψη για όλα τα

πρόσωπα που λείπουν θυmicroό γιrsquo αυτούς που σκότωσαν τον πατέρα της

και πήραν τα υπάρχοντά τους ευγνωmicroοσύνη που βρήκε την παλιά της

εστία Αλλά νιώθει και το αίσθηmicroα της στέρησης γιατί η ξεθωριασmicroένη

θύmicroηση για το σπίτι της επανήλθε απότοmicroα ζευγαρωmicroένη microε τον πόνο

που ξυπνά όταν κάτι που αισθανόmicroαστε πολύ δικό microας ζωντανεύει στον

microέσα microας κόσmicroο για να το χάσουmicroε την επόmicroενη στιγmicroή στον έξω κόσmicroο

ndash της πραγmicroατικότητας Είναι ο πόνος για την απόσταση που microας χωρί-

ζει από κάτι που microας είναι πολύ οικείο αλλά που συνάmicroα δεν microας ανή-

κει πια Όπως όταν συναντάmicroε έναν παλιό αγαπηmicroένο που δεν ξεχάσα-

microε ποτέ αλλά που κι αυτός κι εmicroείς είmicroαστε δεmicroένοι microε άλλους πια

Η συγκίνηση της Τασίτσας παραλύει κάθε της κίνηση που δεν είναι

απαραίτητη Αυτή που πάντα στάθηκε όρθια σrsquo όλες τις περιστάσεις

φαίνεται σαν να παραπαίει Εmicroείς οι κόρες της microικραίνουmicroε την από-

12

σταση τώρα την περιτριγυρίζουmicroε σαν δίχτυ ασφαλείας από φόβο microή-

πως πέσει στο κενό microετά από τόσο απότοmicroο ανέβασmicroα και αρχίζουmicroε

να της microιλάmicroε Τα λόγια microας είναι χέρια που τη συγκρατούν και τη στη-

ρίζουν Την επαναφέρουν στο τώρα στην πρώην ελληνική γειτονιά του

Τσανταρλί της Περγάmicroου του χωριού όπου γεννήθηκε το 1910 και

αναγκάστηκε να εγκαταλείψει microαζί microε τη microητέρα της και τα τέσσερα microι-

κρά της αδελφάκια microε τον δεύτερο διωγmicroό το 1922 Ο πατέρας της

έmicroεινε πίσω και σκοτώθηκε από τους Τούρκους Είναι σαν να της λέmicroε

laquoΜητέρα είmicroαστε τώρα εδώ microαζί σου Έχασες πολλά αλλά κέρδισες

άλλα τόσαraquo

Όλοι οι Τούρκοι του Τσανταρλί είναι φιλόξενοι και προσηνείς Μας

καλούν στα σπίτια τους microε γλυκά και καφέδες απευθύνουν εγκάρδια

λόγια στη microητέρα microου Καταλαβαίνουν απόλυτα αυτό που συmicroβαίνει microέ-

σα της και microε τη φιλικότητά τους προσπαθούν να απαλύνουν τον πόνο

της Ακούmicroε τη microουσική τους ndash ένα βράδυ microάλιστα χορέψαmicroε και ζεϊ-

microπέκικο στην πανσιόν microας microαζί microε Τούρκους πελάτες Ψάχνουmicroε και

βρίσκουmicroε δυο ανθρώπους που δούλευαν στα κτήmicroατα του παππού microου

των οποίων τα ονόmicroατα η microητέρα θυmicroάται ακόmicroη Eκείνοι θυmicroούνται

την Τασίτσα microικρό παιδί είναι άνθρωποι της γης χωρίς πολλά λόγια

microαγκωmicroένοι κάπως σαν να microοιράζονται το ίδιο microυστικό microε τη microητέρα

microας Φωτογραφιζόmicroαστε microαζί Μας καλωσορίζουν στα σπίτια τους microας

γνωρίζουν τα παιδιά τους δεν ξέρουν πώς να microας περιποιηθούν

Βλέπουmicroε το φρούριο στη microέση του χωριού και την απέραντη αmicromicroου-

διά για την οποία microας είχε microιλήσει η microητέρα Τα βράδια εκείνη πέφτει

σrsquo έναν βαθύ ληθαργικό ύπνο που microας φοβίζει Την ηmicroέρα περιφέρεται

σαν ζαλισmicroένη κούκλα Πίνει κάθε microέρα αριάνι ρευστό ξινό γιαούρτι

που το νοσταλγούσε όλα τα χρόνια Πηγαίνουmicroε και στην Πέργαmicroο και

περιφερόmicroαστε στο παζάρι όπου είχε περπατήσει παιδί

Λίγες microέρες αργότερα η Τασίτσα καθόταν στην άβολη microεταλλική

καρέκλα ενός καφενείου στο λιmicroάνι του Αϊβαλί ακίνητη σαν άγαλmicroα

Από εκεί είχαmicroε ξεκινήσει τέσσερις microέρες πριν τον Ιούλιο του 1986

για να γνωρίσουmicroε το χωριό και το σπίτι όπου γεννήθηκε Τέσσερις microέ-

ρες είναι σύντοmicroο ταξίδι αν το υπολογίσει κανείς ηmicroερολογιακά microακρύ

όmicroως απέραντο και εξουθενωτικό για τη microητέρα microας αν το microετρήσει microε

το χρόνο της αναδροmicroής στο τραυmicroατικό παρελθόν

Εmicroείς καθόmicroασταν δίπλα της Γύρω microας παρέες θορυβούσαν λαχτα-

ρούσαν να πιουν κάτι κρύο και το γκαρσόνι έτρεχε να προλάβει όλες

τις παραγγελίες πριν ανέβουν οι επιβάτες στα πλοία για να φύγουν ∆ύο

13

microπουκάλια γκαζόζα κι ένα ποτήρι για κάθε microεγάλη παρέα Στις τουρκι-

κές παρέες το ποτήρι άλλαζε χέρια και στόmicroατα στο λεπτό Σχεδόν microε-

σηmicroέρι microε αποπνικτική ζέστη περιmicroέναmicroε ανυπόmicroονα να φτάσει το βα-

ποράκι για να microας microεταφέρει πίσω στο νησί microας

Εκείνη δεν συmicromicroεριζόταν την ανυποmicroονησία microας Ήταν βυθισmicroένη

στις σκέψεις της αποmicroακρυσmicroένη από τον γύρω κόσmicroο και από εmicroάς

τις τρεις κόρες της που την κοιτούσαmicroε σιωπηλές Έτσι ήταν τις τελευ-

ταίες microέρες στο σύντοmicroο ταξίδι microας laquoστα microέρη microαςraquo όπως συνήθιζε να

αποκαλεί το Τσανταρλί στο οποίο επέστρεφε για πρώτη φορά εξήντα

τέσσερα χρόνια έπειτα από το διωγmicroό των Ελλήνων από το οθωmicroανικό

κράτος το 1922 Είχε ταξιδέψει στη Σmicroύρνη στο Αϊβαλί στο ∆ικελί

στην Πόλη αλλά δεν ήθελε να πάει στο Τσανταρλί Φοβόταν να αντι-

microετωπίσει τον τόπο που είχε χάσει τόσο τραυmicroατικά

Καθόταν τώρα σιωπηλή και αποτραβηγmicroένη στον κόσmicroο της Τα

ανάκατα συναισθήmicroατα που είχαν ζωντανέψει microέσα της αυτές τις microέρες

ήταν φυλακισmicroένα και πάλευαν να βγουν Όmicroως ήταν τόσο δυνατά

που αντί να φωνάζουν της έσφιγγαν το λαιmicroό και της έκλεβαν τη φω-

νή εmicroποδίζοντάς την να εκφραστεί ακόmicroα και στις κόρες της

laquoΜαmicroά τι σκέφτεσαι Πες microου σε παρακαλώ βγάλrsquo το από microέσα

σου Πες microου τι αισθάνεσαιraquo τη ρώτησα microε αγωνία διαισθανόmicroενη το

εσωτερικό της χάος ανησυχώντας για την αποmicroόνωση και τη σιωπή της

Άξαφνα σαν να ξύπνησε σαν να επανήλθε στο τώρα γύρισε microε

κοίταξε και microου είπε laquoΤους συγχώρεσαraquo

laquoΠοιους microαmicroά Ποιους εννοείς ότι συγχώρεσεςraquo

laquoΤους Τούρκους Τους συγχώρεσα που σκότωσαν τον microπαmicroπά microουraquo

Έτσι απλά χωρίς έπαρση microου microετέδωσε το απαύγασmicroα της εσωτε-

ρικής της πάλης

Τα λόγια της microε άφησαν άφωνη microε καθήλωσαν στην καρέκλα microου

που ξαφνικά έγινε microαγνήτης και microε τραβούσε microε δύναmicroη προς τη γη

Πόσο θα έπρεπε να είχε παλέψει microέσα της ενάντια στην πίκρα και στο

άσβηστο παράπονο για τη χαmicroένη πατρίδα τη χαmicroένη εστία τον χαmicroέ-

νο πατέρα τον πόνο που την έκαιγε από τότε που ήταν δώδεκα χρονών

Πόσο microακρόχρονο ταξίδι θα χρειάστηκε να διανύσει για να φτάσει να

πει αυτά τα λόγια τα απλά αλλά και τόσο δύσκολα για όποιον έχει υπο-

φέρει από καταστροφικές πράξεις άλλων ανθρώπων laquoΤους συγχώρεσαraquo

Φανέρωσε έτσι χωρίς περιστροφές σε εmicroάς τις κόρες της καθώς

φεύγαmicroε από τα microέρη της microε πολύ microπερδεmicroένα συναισθήmicroατα τον

πραγmicroατικό σκοπό της αναδροmicroής της εκεί laquoστα microέρη τουςraquo Ήθελε να

14

λυτρωθεί από τον πόνο για τις απώλειες του παρελθόντος και τις κατο-

πινές κακουχίες να υπερβεί το αίσθηmicroα της υπαρξιακής microοναξιάς και

της microόνιmicroης υπόκωφης νοσταλγίας για τον τόπο της microέσα από τη διαδι-

κασία της χριστιανικής συγγνώmicroης καθώς η χριστιανοσύνη ήταν στάση

και δράση ζωής γιrsquo αυτήν

Η συγγνώmicroη της ήταν αυτό που ονόmicroασε o Ντεριντά συγγνώmicroη χω-

ρίς προϋποθέσεις και χωρίς κυριαρχία1 ∆εν της ζήτησε κανείς να συγ-

χωρέσει ούτε συγχώρεσε από θέση ισχύος Συγχώρεσε microε γνώmicroονα τη

χριστιανική της ιδεολογία microε την πίστη ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση

να γίνει καλύτερος από τις πράξεις του στο παρελθόν Ήθελε να επι-

σφραγίσει τη ζωή της χωρίς microίσος να αποχαιρετίσει πια συνειδητά και

microε τάξη αυτά που έχασε βίαια και ξαφνικά να ετοιmicroαστεί για το τελευ-

ταίο της ταξίδι που ένιωθε ότι πλησίαζε

Η Ψυχολογία microάς λέει ότι microε τη συγχώρεση το θύmicroα ανακτά τη δύ-

ναmicroή του και ξανακερδίζει την αξιοπρέπειά του ndash αφού αυτό αποφασί-

ζει αν θα συγχωρέσει ή όχι Υπάρχει ιδιωτική συγχώρεση και δηmicroόσια

συγχώρεση σε κοινωνικό επίπεδο Στη δηmicroόσια συγχώρεση θα αναφερ-

θώ στο τέλος του βιβλίου H ιδιωτική συγχώρεση είναι microια αποκλειστι-

κά προσωπική διαδικασία Κανείς δεν microπορεί να συγχωρέσει για λογα-

ριασmicroό άλλου Μόνο το θύmicroα έχει το ηθικό δικαίωmicroα να συγχωρέσει

Η συγχώρεση αφορά πράξεις που δεν έπρεπε να γίνουν και δεν microπο-

ρούmicroε να τις ξεχάσουmicroε Η συγχώρεση αφορά το ασυγχώρητο2 Εκείνος

που συγχωρεί δεν ξεχνά δεν εγκρίνει την πράξη που έγινε ούτε θα την

εγκρίνει στο microέλλον Θεωρεί τον θύτη υπεύθυνο αλλά η τραυmicroατική

του microνήmicroη επουλώνεται όταν παρέχει στον ένοχο τη δυνατότητα να κά-

νει microια νέα αρχή3

Αυτό που συmicroβαίνει συναισθηmicroατικά είναι ότι ο πληγωmicroένος α)

απαγκιστρώνεται από το θυmicroό την απογοήτευση τη θλίψη και το φόβο

που κρύβει microέσα του β) παραιτείται από την εκδίκηση γ) αmicroβλύνεται η

microνησικακία του δ) παρατηρεί τον θύτη υπό ένα καινούργιο φως ε) το-

ποθετεί τον ίδιο τον εαυτό του σε ένα καινούργιο πλαίσιο ∆εν νοείται

συγχώρεση χωρίς microείωση του θυmicroού Η τραυmicroατική microνήmicroη επουλώνεται

αλλά δεν εξαφανίζεται ποτέ

Η συmicroπάθεια η στοργή και η φιλοξενία που δέχτηκε η microητέρα microου

από όλους όσους συναντήσαmicroε κατά την παραmicroονή microας στο Τσανταρλί

ήταν σαν παρηγορητική αγκαλιά laquoΟζάλ Παπανδρέου σκατάraquo έλεγαν

laquoΟι ηγέτες microας φταίνε εmicroείς δεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo είναι

λόγια που έχουν ακούσει πολλοί Έλληνες στην Τουρκία Έστω κι αν

15

ακούmicroε αυτές τις φράσεις microε κάποια επιφυλακτικότητα ndash αφού ξέρουmicroε

την αmicroφιθυmicroία που τρέφει ο ένας λαός προς τον άλλο ndash αποτελούν κά-

ποιας microορφής απολογία Οι ντόπιοι παραδέχονται ότι οι πολιτικές κα-

ταστάσεις επηρεάζουν τα συναισθήmicroατα των ανθρώπων και ότι σε microια

ειρηνική περίοδο laquoδεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo Είναι microια διαβε-

βαίωση laquoEγώ θα σε δεχτώ καλά εδώ και τώραraquo

Πιστεύω ότι το γεγονός αυτό έκανε τη microητέρα microου να τοποθετήσει

τον θύτη σε ένα καινούργιο πλαίσιο συνέβαλε ώστε να microειωθεί ο φόβος

της και να αισθανθεί ότι το microέλλον θα είναι διαφορετικό Η αλλαγή της

εικόνας του εαυτού της δηmicroιουργήθηκε microε το γυρισmicroό στον τόπο όπου

γεννήθηκε Συνειδητοποίησε ότι το σπίτι που ονειρευόταν είχε χαθεί

για πάντα Η αναγνώριση της οριστικής απώλειας την έκανε να νιώσει

ανακούφιση γιατί τώρα microπορούσε να πει οριστικά laquoαντίοraquo στην πραγ-

microατική πόλη κι όχι στη φαντασιακή που είχε τόσα χρόνια microέσα της

Μερικές ηmicroέρες πριν πεθάνει η microητέρα είχε πει στα αδέλφια microου

Σοφία και Λευτέρη ότι ήταν τελείως έτοιmicroη Το βράδυ της 10ης Μαρ-

τίου 1987 κοίταξε το θάνατο κατάmicroατα χωρίς άγχος microε το θάρρος που

τη χαρακτήριζε πάντα Λίγο πριν σβήσει microέσα στο ασθενοφόρο καθο-

δόν προς το νοσοκοmicroείο πήρε τα χέρια των δύο παιδιών της που βρί-

σκονταν κοντά της της Σοφίας και του Λευτέρη και αδυνατώντας να

microιλήσει τα έσmicroιξε δίνοντας έτσι ένα τελευταίο microήνυmicroα για την αξία της

οικογενειακής συνοχής ndash microια αξία αντιπροσωπευτική για τη microικρασιατι-

κή οικογένεια

Το λυτρωτικό ταξίδι του νόστου microε τις κόρες της στην πάτρια γη

ήταν το τελευταίο της Για εmicroάς τα τέσσερα παιδιά της το ταξίδι στην

πατρίδα της τη Μικρά Ασία και τα λόγια της συγχώρεσης στο λιmicroάνι

του Αϊβαλί είναι microια πολύτιmicroη κληρονοmicroιά Όταν εκείνη που έχασε συγ-

χωρεί εmicroείς η δεύτερη και τρίτη γενιά οφείλουmicroε να αναστοχαστούmicroε

πώς θα προχωρήσουmicroε στο microέλλον

Κοπεγχάγη 2014

16

17

Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)

Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι

του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)

18

Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)

partπtradeinfindegoslashdegprod

infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜

Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-

microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-

στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται

κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς

τα πίσωraquo1

Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε

δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση

της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως

ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-

σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς

πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-

νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε

αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-

θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα

άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-

ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-

στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-

σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-

νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από

∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ

ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι

ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-

χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-

κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-

δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα

ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς

δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες

Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-

ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-

κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της

19

χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το

Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν

ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση

ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να

τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών

ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία

Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-

ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-

microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-

microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν

για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία

microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-

βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί

της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και

δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα

microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της

Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα

Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το

απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι

ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες

microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική

καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές

από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2

Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω

να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-

microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-

τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος

ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-

βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι

microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-

πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην

καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-

τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ

Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα

σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-

νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-

ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια

20

στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή

η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης

Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να

βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει

τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει

διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η

απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να

εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην

κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-

χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην

καινούργια γη

Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-

κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-

γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-

καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-

microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η

microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-

λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή

εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει

τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν

χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί

κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια

πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα

βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία

της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-

κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του

χωριού που διασώθηκαν

Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι

Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη

Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-

σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-

ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου

Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-

λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από

τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα

στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-

νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για

γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού

21

microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου

ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον

δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε

φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου

Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-

λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα

Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι

εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο

παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά

Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή

τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-

ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου

λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-

ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-

microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι

διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-

κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας

Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία

Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-

ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-

πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το

πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-

ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα

όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα

microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-

πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-

τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της

τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή

οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-

σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του

αγαπηmicroένου αδελφού

Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της

είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922

όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα

σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-

κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη

Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo

όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και

22

κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-

σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της

microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-

καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή

της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον

τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι

απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα

ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε

τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές

και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι

∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική

Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές

εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας

Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-

θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών

δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες

να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως

άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη

microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-

γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές

συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί

όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-

φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-

σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη

φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-

σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και

ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου

Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα

ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές

microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου

κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα

εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος

και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της

αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-

σαν ποτέ στις διηγήσεις της

Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω

συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-

σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω

23

όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε

στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-

microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε

για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-

τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία

ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo

ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε

Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την

ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα

τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την

επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-

κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το

1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-

πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933

Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή

ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία

Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα

βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-

ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να

microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-

πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι

πέντε ετών

Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει

microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-

διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-

τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο

των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-

νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου

ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε

αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία

χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο

λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση

Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-

νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη

Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που

συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη

Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-

24

ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-

microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo

στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί

στη νέα πατρίδα

∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘

Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή

της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι

σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που

ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι

του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-

ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη

αυτού του έργου

Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-

λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι

οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας

microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-

λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-

πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης

microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-

microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-

τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα

της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα

ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού

γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-

τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους

λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-

κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός

έθνους

Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-

νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-

κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-

ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά

συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-

νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-

ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη

25

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

paraƒradicsectradicdegradictrade

laquo∆Ocirc˘˜ Ucirc˘AacutemacrOgraveUacuteAcircUcircmiddotraquo ordfEgravemiddot OcircIumlDaggerUgraveEgraveIgraveEuml IcircIumlEumlUacuteOcircOacuteOcircIgraveEgraveiquest

Ιούλιος του 1986 Η Τασίτσα Tατά εβδοmicroήντα έξι χρονών ντελικά-

τη στην εmicroφάνιση microε την πλάτη λίγο σκυφτή από τα χρόνια ένας

ακλόνητος ανθρώπινος στύλος που έχει σηκώσει πολλά Με το ένα χέ-

ρι το πολυδουλεmicroένο microα περιποιηmicroένο ndash όπως της επέβαλλε η κοκέτικη

φύση της ndash κάπως άτονο ύστερα από ένα microικρό εγκεφαλικό επεισόδιο

λίγους microήνες πριν στέκεται microέσα σrsquo έναν κήπο φραγmicroένο microε ξερολιθιά

Το ρυτιδιασmicroένο της πρόσωπο όπου κυριαρχεί η ηρεmicroία και η συνηθι-

σmicroένη της καρτερικότητα έχει χάσει το χρώmicroα του

Έξω το καλντερίmicroι του χωριού microε πέτρινα microικρά σπίτια κι από τις

δύο πλευρές όσο βλέπει το microάτι Στον κήπο λιγοστά δέντρα microια δυο

microουσmicroουλιές δύο microηλιές αχλαδιές microια αmicroυγδαλιά και microια καϊσιά Το

χώmicroα ξερό πού και πού ξεφυτρώνουν αγκάθια microόνο δύο αγριοτριαντα-

φυλλιές πλαισιώνουν την πόρτα του πέτρινου αγροτικού σπιτιού Στη

microέση του κήπου ένα πηγάδι microε χαmicroηλό πέτρινο κυκλικό τοιχαλάκι ∆ί-

πλα του ένας microεταλλικός κουβάς microε microακρύ σχοινί είναι ακόmicroα βρεγmicroέ-

νος από τη χρήση

Η Τασίτσα φοράει microαντίλι για να προστατευτεί από τον δυνατό κα-

λοκαιρινό ήλιο της Ανατολής Στέκεται δίπλα στο πηγάδι ακίνητη σκε-

πτική Βρίσκεται στον δικό της κόσmicroο όmicroως φαίνεται σε πλήρη εγρή-

γορση microε microάτια σαν προβολείς που θέλουν να ρίξουν άπλετο φως πα-

ντού Περιεργάζεται επίmicroονα ότι υπάρχει γύρω της και πότε πότε κά-

νει microικρά βήmicroατα χρησιmicroοποιώντας όλο της το σώmicroα σαν κεραία που

ανιχνεύει ότι την περιβάλλει

Το σώmicroα της γίνεται microάτια αυτιά microύτη για να δει εικόνες να ακού-

σει ήχους και να microυρίσει οσmicroές που υπάρχουν microόνο στο χτες αλλά που

για κείνη τούτη τη στιγmicroή είναι πιο ζωντανά από το τώρα Για τον θεα-

τή οι κινήσεις της είναι περίεργες σαν να θέλει να γίνει ένα microε τη γη

που πατά σαν να θέλει να ρουφήξει κάθε λεπτοmicroέρεια να microυρίσει κάθε

φυτό να αναγνωρίσει κάθε πετραδάκι Λίγο παραπέρα στεκόmicroαστε και

την παρατηρούmicroε οι τρεις κόρες της Νίκη Σοφία και Λίmicroπυ και ακόmicroα

11

microια γυναίκα η σηmicroερινή ιδιοκτήτρια του σπιτιού Είναι microεσήλικη microε

βράκα και microαντίλα που τώρα είναι κατεβασmicroένη στο λαιmicroό ndash αφού βρί-

σκεται στην αυλή Την περιτριγυρίζουν δυο microικρά παιδιά τα εγγόνια

της Της microιλούν και κοιτούν περίεργα και εξεταστικά τις ξένες στην αυ-

λή της γιαγιάς τους Ο ήχος της γλώσσας είναι για εmicroάς γνωστός αλλά

το νόηmicroα άπιαστο

Η Τασίτσα που ξέρει τουρκικά δεν ακούει Άξαφνα βγαίνει από

τον κόσmicroο της και στρέφεται σε εmicroάς στα κορίτσια της που την κοιτά-

microε σιωπηλά και παρακολουθούmicroε κλεφτά microε συγκίνηση και ανησυχία

κάθε της αντίδραση έχει καρδιά και φοβόmicroαστε microήπως την επηρεά-

σουν άσχηmicroα οι δυνατές συγκινήσεις

Πρώτα microε διστακτική αχνή φωνή και έπειτα microε microεγαλύτερη σιγου-

ριά λέει laquoΝαι αυτό είναι Αυτή είναι η αυλή microας Αυτό ήταν το πηγάδι

microας Το σπίτι έχει αλλάξει ήταν γυρισmicroένο αλλιώς Αλλά ναι αυτή εί-

ναι η αυλή microας Από εδώ από αυτό το πηγάδι έβγαζα νερό και φοβόταν

συνέχεια η microητέρα microας microην πέσουmicroε microέσα Εκεί ήταν οι αποθήκες που

είχαmicroε τα λάδια τις ελιές τα στάρια και τα τυριά Εδώ πίσω ήταν το

χωράφι microε τα καπνά του θείου microου Κυριάκου και από εκεί πιο πέρα

το αmicroπέλι της γιαγιάς microου Παναγιώτας Έστριβες ένα στενό και βρι-

σκόσουν στο αmicroπέλι Ναι εδώ ήταν το σπίτι microαςraquo

Η συγκίνησή της είναι τόσο βαθιά τη γεmicroίζει τόσο που κοντεύει να

ξεχειλίσει της δένει τη φωνή Φυλακίζει microε κόπο τα συγκρουόmicroενα συ-

ναισθήmicroατα που την κυριαρχούν από φόβο microήπως ξεσπάσουν ασυ-

γκράτητα γλυκιά νοσταλγία για το τότε καηmicroός γιrsquo αυτό που δεν υπάρ-

χει πια χαρά που ξαναβρήκε microια από τις ρίζες της θλίψη για όλα τα

πρόσωπα που λείπουν θυmicroό γιrsquo αυτούς που σκότωσαν τον πατέρα της

και πήραν τα υπάρχοντά τους ευγνωmicroοσύνη που βρήκε την παλιά της

εστία Αλλά νιώθει και το αίσθηmicroα της στέρησης γιατί η ξεθωριασmicroένη

θύmicroηση για το σπίτι της επανήλθε απότοmicroα ζευγαρωmicroένη microε τον πόνο

που ξυπνά όταν κάτι που αισθανόmicroαστε πολύ δικό microας ζωντανεύει στον

microέσα microας κόσmicroο για να το χάσουmicroε την επόmicroενη στιγmicroή στον έξω κόσmicroο

ndash της πραγmicroατικότητας Είναι ο πόνος για την απόσταση που microας χωρί-

ζει από κάτι που microας είναι πολύ οικείο αλλά που συνάmicroα δεν microας ανή-

κει πια Όπως όταν συναντάmicroε έναν παλιό αγαπηmicroένο που δεν ξεχάσα-

microε ποτέ αλλά που κι αυτός κι εmicroείς είmicroαστε δεmicroένοι microε άλλους πια

Η συγκίνηση της Τασίτσας παραλύει κάθε της κίνηση που δεν είναι

απαραίτητη Αυτή που πάντα στάθηκε όρθια σrsquo όλες τις περιστάσεις

φαίνεται σαν να παραπαίει Εmicroείς οι κόρες της microικραίνουmicroε την από-

12

σταση τώρα την περιτριγυρίζουmicroε σαν δίχτυ ασφαλείας από φόβο microή-

πως πέσει στο κενό microετά από τόσο απότοmicroο ανέβασmicroα και αρχίζουmicroε

να της microιλάmicroε Τα λόγια microας είναι χέρια που τη συγκρατούν και τη στη-

ρίζουν Την επαναφέρουν στο τώρα στην πρώην ελληνική γειτονιά του

Τσανταρλί της Περγάmicroου του χωριού όπου γεννήθηκε το 1910 και

αναγκάστηκε να εγκαταλείψει microαζί microε τη microητέρα της και τα τέσσερα microι-

κρά της αδελφάκια microε τον δεύτερο διωγmicroό το 1922 Ο πατέρας της

έmicroεινε πίσω και σκοτώθηκε από τους Τούρκους Είναι σαν να της λέmicroε

laquoΜητέρα είmicroαστε τώρα εδώ microαζί σου Έχασες πολλά αλλά κέρδισες

άλλα τόσαraquo

Όλοι οι Τούρκοι του Τσανταρλί είναι φιλόξενοι και προσηνείς Μας

καλούν στα σπίτια τους microε γλυκά και καφέδες απευθύνουν εγκάρδια

λόγια στη microητέρα microου Καταλαβαίνουν απόλυτα αυτό που συmicroβαίνει microέ-

σα της και microε τη φιλικότητά τους προσπαθούν να απαλύνουν τον πόνο

της Ακούmicroε τη microουσική τους ndash ένα βράδυ microάλιστα χορέψαmicroε και ζεϊ-

microπέκικο στην πανσιόν microας microαζί microε Τούρκους πελάτες Ψάχνουmicroε και

βρίσκουmicroε δυο ανθρώπους που δούλευαν στα κτήmicroατα του παππού microου

των οποίων τα ονόmicroατα η microητέρα θυmicroάται ακόmicroη Eκείνοι θυmicroούνται

την Τασίτσα microικρό παιδί είναι άνθρωποι της γης χωρίς πολλά λόγια

microαγκωmicroένοι κάπως σαν να microοιράζονται το ίδιο microυστικό microε τη microητέρα

microας Φωτογραφιζόmicroαστε microαζί Μας καλωσορίζουν στα σπίτια τους microας

γνωρίζουν τα παιδιά τους δεν ξέρουν πώς να microας περιποιηθούν

Βλέπουmicroε το φρούριο στη microέση του χωριού και την απέραντη αmicromicroου-

διά για την οποία microας είχε microιλήσει η microητέρα Τα βράδια εκείνη πέφτει

σrsquo έναν βαθύ ληθαργικό ύπνο που microας φοβίζει Την ηmicroέρα περιφέρεται

σαν ζαλισmicroένη κούκλα Πίνει κάθε microέρα αριάνι ρευστό ξινό γιαούρτι

που το νοσταλγούσε όλα τα χρόνια Πηγαίνουmicroε και στην Πέργαmicroο και

περιφερόmicroαστε στο παζάρι όπου είχε περπατήσει παιδί

Λίγες microέρες αργότερα η Τασίτσα καθόταν στην άβολη microεταλλική

καρέκλα ενός καφενείου στο λιmicroάνι του Αϊβαλί ακίνητη σαν άγαλmicroα

Από εκεί είχαmicroε ξεκινήσει τέσσερις microέρες πριν τον Ιούλιο του 1986

για να γνωρίσουmicroε το χωριό και το σπίτι όπου γεννήθηκε Τέσσερις microέ-

ρες είναι σύντοmicroο ταξίδι αν το υπολογίσει κανείς ηmicroερολογιακά microακρύ

όmicroως απέραντο και εξουθενωτικό για τη microητέρα microας αν το microετρήσει microε

το χρόνο της αναδροmicroής στο τραυmicroατικό παρελθόν

Εmicroείς καθόmicroασταν δίπλα της Γύρω microας παρέες θορυβούσαν λαχτα-

ρούσαν να πιουν κάτι κρύο και το γκαρσόνι έτρεχε να προλάβει όλες

τις παραγγελίες πριν ανέβουν οι επιβάτες στα πλοία για να φύγουν ∆ύο

13

microπουκάλια γκαζόζα κι ένα ποτήρι για κάθε microεγάλη παρέα Στις τουρκι-

κές παρέες το ποτήρι άλλαζε χέρια και στόmicroατα στο λεπτό Σχεδόν microε-

σηmicroέρι microε αποπνικτική ζέστη περιmicroέναmicroε ανυπόmicroονα να φτάσει το βα-

ποράκι για να microας microεταφέρει πίσω στο νησί microας

Εκείνη δεν συmicromicroεριζόταν την ανυποmicroονησία microας Ήταν βυθισmicroένη

στις σκέψεις της αποmicroακρυσmicroένη από τον γύρω κόσmicroο και από εmicroάς

τις τρεις κόρες της που την κοιτούσαmicroε σιωπηλές Έτσι ήταν τις τελευ-

ταίες microέρες στο σύντοmicroο ταξίδι microας laquoστα microέρη microαςraquo όπως συνήθιζε να

αποκαλεί το Τσανταρλί στο οποίο επέστρεφε για πρώτη φορά εξήντα

τέσσερα χρόνια έπειτα από το διωγmicroό των Ελλήνων από το οθωmicroανικό

κράτος το 1922 Είχε ταξιδέψει στη Σmicroύρνη στο Αϊβαλί στο ∆ικελί

στην Πόλη αλλά δεν ήθελε να πάει στο Τσανταρλί Φοβόταν να αντι-

microετωπίσει τον τόπο που είχε χάσει τόσο τραυmicroατικά

Καθόταν τώρα σιωπηλή και αποτραβηγmicroένη στον κόσmicroο της Τα

ανάκατα συναισθήmicroατα που είχαν ζωντανέψει microέσα της αυτές τις microέρες

ήταν φυλακισmicroένα και πάλευαν να βγουν Όmicroως ήταν τόσο δυνατά

που αντί να φωνάζουν της έσφιγγαν το λαιmicroό και της έκλεβαν τη φω-

νή εmicroποδίζοντάς την να εκφραστεί ακόmicroα και στις κόρες της

laquoΜαmicroά τι σκέφτεσαι Πες microου σε παρακαλώ βγάλrsquo το από microέσα

σου Πες microου τι αισθάνεσαιraquo τη ρώτησα microε αγωνία διαισθανόmicroενη το

εσωτερικό της χάος ανησυχώντας για την αποmicroόνωση και τη σιωπή της

Άξαφνα σαν να ξύπνησε σαν να επανήλθε στο τώρα γύρισε microε

κοίταξε και microου είπε laquoΤους συγχώρεσαraquo

laquoΠοιους microαmicroά Ποιους εννοείς ότι συγχώρεσεςraquo

laquoΤους Τούρκους Τους συγχώρεσα που σκότωσαν τον microπαmicroπά microουraquo

Έτσι απλά χωρίς έπαρση microου microετέδωσε το απαύγασmicroα της εσωτε-

ρικής της πάλης

Τα λόγια της microε άφησαν άφωνη microε καθήλωσαν στην καρέκλα microου

που ξαφνικά έγινε microαγνήτης και microε τραβούσε microε δύναmicroη προς τη γη

Πόσο θα έπρεπε να είχε παλέψει microέσα της ενάντια στην πίκρα και στο

άσβηστο παράπονο για τη χαmicroένη πατρίδα τη χαmicroένη εστία τον χαmicroέ-

νο πατέρα τον πόνο που την έκαιγε από τότε που ήταν δώδεκα χρονών

Πόσο microακρόχρονο ταξίδι θα χρειάστηκε να διανύσει για να φτάσει να

πει αυτά τα λόγια τα απλά αλλά και τόσο δύσκολα για όποιον έχει υπο-

φέρει από καταστροφικές πράξεις άλλων ανθρώπων laquoΤους συγχώρεσαraquo

Φανέρωσε έτσι χωρίς περιστροφές σε εmicroάς τις κόρες της καθώς

φεύγαmicroε από τα microέρη της microε πολύ microπερδεmicroένα συναισθήmicroατα τον

πραγmicroατικό σκοπό της αναδροmicroής της εκεί laquoστα microέρη τουςraquo Ήθελε να

14

λυτρωθεί από τον πόνο για τις απώλειες του παρελθόντος και τις κατο-

πινές κακουχίες να υπερβεί το αίσθηmicroα της υπαρξιακής microοναξιάς και

της microόνιmicroης υπόκωφης νοσταλγίας για τον τόπο της microέσα από τη διαδι-

κασία της χριστιανικής συγγνώmicroης καθώς η χριστιανοσύνη ήταν στάση

και δράση ζωής γιrsquo αυτήν

Η συγγνώmicroη της ήταν αυτό που ονόmicroασε o Ντεριντά συγγνώmicroη χω-

ρίς προϋποθέσεις και χωρίς κυριαρχία1 ∆εν της ζήτησε κανείς να συγ-

χωρέσει ούτε συγχώρεσε από θέση ισχύος Συγχώρεσε microε γνώmicroονα τη

χριστιανική της ιδεολογία microε την πίστη ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση

να γίνει καλύτερος από τις πράξεις του στο παρελθόν Ήθελε να επι-

σφραγίσει τη ζωή της χωρίς microίσος να αποχαιρετίσει πια συνειδητά και

microε τάξη αυτά που έχασε βίαια και ξαφνικά να ετοιmicroαστεί για το τελευ-

ταίο της ταξίδι που ένιωθε ότι πλησίαζε

Η Ψυχολογία microάς λέει ότι microε τη συγχώρεση το θύmicroα ανακτά τη δύ-

ναmicroή του και ξανακερδίζει την αξιοπρέπειά του ndash αφού αυτό αποφασί-

ζει αν θα συγχωρέσει ή όχι Υπάρχει ιδιωτική συγχώρεση και δηmicroόσια

συγχώρεση σε κοινωνικό επίπεδο Στη δηmicroόσια συγχώρεση θα αναφερ-

θώ στο τέλος του βιβλίου H ιδιωτική συγχώρεση είναι microια αποκλειστι-

κά προσωπική διαδικασία Κανείς δεν microπορεί να συγχωρέσει για λογα-

ριασmicroό άλλου Μόνο το θύmicroα έχει το ηθικό δικαίωmicroα να συγχωρέσει

Η συγχώρεση αφορά πράξεις που δεν έπρεπε να γίνουν και δεν microπο-

ρούmicroε να τις ξεχάσουmicroε Η συγχώρεση αφορά το ασυγχώρητο2 Εκείνος

που συγχωρεί δεν ξεχνά δεν εγκρίνει την πράξη που έγινε ούτε θα την

εγκρίνει στο microέλλον Θεωρεί τον θύτη υπεύθυνο αλλά η τραυmicroατική

του microνήmicroη επουλώνεται όταν παρέχει στον ένοχο τη δυνατότητα να κά-

νει microια νέα αρχή3

Αυτό που συmicroβαίνει συναισθηmicroατικά είναι ότι ο πληγωmicroένος α)

απαγκιστρώνεται από το θυmicroό την απογοήτευση τη θλίψη και το φόβο

που κρύβει microέσα του β) παραιτείται από την εκδίκηση γ) αmicroβλύνεται η

microνησικακία του δ) παρατηρεί τον θύτη υπό ένα καινούργιο φως ε) το-

ποθετεί τον ίδιο τον εαυτό του σε ένα καινούργιο πλαίσιο ∆εν νοείται

συγχώρεση χωρίς microείωση του θυmicroού Η τραυmicroατική microνήmicroη επουλώνεται

αλλά δεν εξαφανίζεται ποτέ

Η συmicroπάθεια η στοργή και η φιλοξενία που δέχτηκε η microητέρα microου

από όλους όσους συναντήσαmicroε κατά την παραmicroονή microας στο Τσανταρλί

ήταν σαν παρηγορητική αγκαλιά laquoΟζάλ Παπανδρέου σκατάraquo έλεγαν

laquoΟι ηγέτες microας φταίνε εmicroείς δεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo είναι

λόγια που έχουν ακούσει πολλοί Έλληνες στην Τουρκία Έστω κι αν

15

ακούmicroε αυτές τις φράσεις microε κάποια επιφυλακτικότητα ndash αφού ξέρουmicroε

την αmicroφιθυmicroία που τρέφει ο ένας λαός προς τον άλλο ndash αποτελούν κά-

ποιας microορφής απολογία Οι ντόπιοι παραδέχονται ότι οι πολιτικές κα-

ταστάσεις επηρεάζουν τα συναισθήmicroατα των ανθρώπων και ότι σε microια

ειρηνική περίοδο laquoδεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo Είναι microια διαβε-

βαίωση laquoEγώ θα σε δεχτώ καλά εδώ και τώραraquo

Πιστεύω ότι το γεγονός αυτό έκανε τη microητέρα microου να τοποθετήσει

τον θύτη σε ένα καινούργιο πλαίσιο συνέβαλε ώστε να microειωθεί ο φόβος

της και να αισθανθεί ότι το microέλλον θα είναι διαφορετικό Η αλλαγή της

εικόνας του εαυτού της δηmicroιουργήθηκε microε το γυρισmicroό στον τόπο όπου

γεννήθηκε Συνειδητοποίησε ότι το σπίτι που ονειρευόταν είχε χαθεί

για πάντα Η αναγνώριση της οριστικής απώλειας την έκανε να νιώσει

ανακούφιση γιατί τώρα microπορούσε να πει οριστικά laquoαντίοraquo στην πραγ-

microατική πόλη κι όχι στη φαντασιακή που είχε τόσα χρόνια microέσα της

Μερικές ηmicroέρες πριν πεθάνει η microητέρα είχε πει στα αδέλφια microου

Σοφία και Λευτέρη ότι ήταν τελείως έτοιmicroη Το βράδυ της 10ης Μαρ-

τίου 1987 κοίταξε το θάνατο κατάmicroατα χωρίς άγχος microε το θάρρος που

τη χαρακτήριζε πάντα Λίγο πριν σβήσει microέσα στο ασθενοφόρο καθο-

δόν προς το νοσοκοmicroείο πήρε τα χέρια των δύο παιδιών της που βρί-

σκονταν κοντά της της Σοφίας και του Λευτέρη και αδυνατώντας να

microιλήσει τα έσmicroιξε δίνοντας έτσι ένα τελευταίο microήνυmicroα για την αξία της

οικογενειακής συνοχής ndash microια αξία αντιπροσωπευτική για τη microικρασιατι-

κή οικογένεια

Το λυτρωτικό ταξίδι του νόστου microε τις κόρες της στην πάτρια γη

ήταν το τελευταίο της Για εmicroάς τα τέσσερα παιδιά της το ταξίδι στην

πατρίδα της τη Μικρά Ασία και τα λόγια της συγχώρεσης στο λιmicroάνι

του Αϊβαλί είναι microια πολύτιmicroη κληρονοmicroιά Όταν εκείνη που έχασε συγ-

χωρεί εmicroείς η δεύτερη και τρίτη γενιά οφείλουmicroε να αναστοχαστούmicroε

πώς θα προχωρήσουmicroε στο microέλλον

Κοπεγχάγη 2014

16

17

Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)

Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι

του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)

18

Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)

partπtradeinfindegoslashdegprod

infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜

Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-

microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-

στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται

κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς

τα πίσωraquo1

Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε

δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση

της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως

ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-

σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς

πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-

νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε

αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-

θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα

άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-

ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-

στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-

σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-

νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από

∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ

ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι

ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-

χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-

κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-

δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα

ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς

δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες

Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-

ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-

κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της

19

χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το

Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν

ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση

ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να

τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών

ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία

Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-

ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-

microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-

microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν

για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία

microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-

βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί

της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και

δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα

microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της

Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα

Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το

απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι

ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες

microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική

καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές

από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2

Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω

να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-

microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-

τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος

ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-

βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι

microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-

πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην

καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-

τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ

Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα

σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-

νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-

ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια

20

στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή

η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης

Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να

βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει

τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει

διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η

απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να

εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην

κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-

χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην

καινούργια γη

Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-

κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-

γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-

καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-

microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η

microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-

λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή

εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει

τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν

χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί

κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια

πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα

βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία

της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-

κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του

χωριού που διασώθηκαν

Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι

Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη

Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-

σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-

ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου

Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-

λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από

τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα

στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-

νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για

γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού

21

microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου

ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον

δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε

φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου

Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-

λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα

Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι

εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο

παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά

Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή

τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-

ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου

λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-

ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-

microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι

διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-

κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας

Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία

Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-

ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-

πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το

πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-

ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα

όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα

microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-

πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-

τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της

τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή

οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-

σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του

αγαπηmicroένου αδελφού

Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της

είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922

όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα

σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-

κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη

Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo

όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και

22

κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-

σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της

microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-

καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή

της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον

τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι

απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα

ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε

τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές

και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι

∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική

Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές

εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας

Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-

θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών

δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες

να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως

άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη

microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-

γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές

συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί

όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-

φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-

σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη

φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-

σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και

ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου

Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα

ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές

microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου

κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα

εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος

και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της

αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-

σαν ποτέ στις διηγήσεις της

Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω

συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-

σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω

23

όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε

στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-

microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε

για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-

τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία

ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo

ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε

Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την

ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα

τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την

επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-

κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το

1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-

πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933

Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή

ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία

Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα

βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-

ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να

microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-

πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι

πέντε ετών

Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει

microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-

διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-

τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο

των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-

νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου

ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε

αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία

χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο

λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση

Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-

νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη

Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που

συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη

Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-

24

ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-

microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo

στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί

στη νέα πατρίδα

∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘

Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή

της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι

σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που

ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι

του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-

ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη

αυτού του έργου

Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-

λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι

οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας

microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-

λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-

πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης

microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-

microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-

τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα

της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα

ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού

γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-

τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους

λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-

κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός

έθνους

Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-

νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-

κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-

ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά

συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-

νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-

ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη

25

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

microια γυναίκα η σηmicroερινή ιδιοκτήτρια του σπιτιού Είναι microεσήλικη microε

βράκα και microαντίλα που τώρα είναι κατεβασmicroένη στο λαιmicroό ndash αφού βρί-

σκεται στην αυλή Την περιτριγυρίζουν δυο microικρά παιδιά τα εγγόνια

της Της microιλούν και κοιτούν περίεργα και εξεταστικά τις ξένες στην αυ-

λή της γιαγιάς τους Ο ήχος της γλώσσας είναι για εmicroάς γνωστός αλλά

το νόηmicroα άπιαστο

Η Τασίτσα που ξέρει τουρκικά δεν ακούει Άξαφνα βγαίνει από

τον κόσmicroο της και στρέφεται σε εmicroάς στα κορίτσια της που την κοιτά-

microε σιωπηλά και παρακολουθούmicroε κλεφτά microε συγκίνηση και ανησυχία

κάθε της αντίδραση έχει καρδιά και φοβόmicroαστε microήπως την επηρεά-

σουν άσχηmicroα οι δυνατές συγκινήσεις

Πρώτα microε διστακτική αχνή φωνή και έπειτα microε microεγαλύτερη σιγου-

ριά λέει laquoΝαι αυτό είναι Αυτή είναι η αυλή microας Αυτό ήταν το πηγάδι

microας Το σπίτι έχει αλλάξει ήταν γυρισmicroένο αλλιώς Αλλά ναι αυτή εί-

ναι η αυλή microας Από εδώ από αυτό το πηγάδι έβγαζα νερό και φοβόταν

συνέχεια η microητέρα microας microην πέσουmicroε microέσα Εκεί ήταν οι αποθήκες που

είχαmicroε τα λάδια τις ελιές τα στάρια και τα τυριά Εδώ πίσω ήταν το

χωράφι microε τα καπνά του θείου microου Κυριάκου και από εκεί πιο πέρα

το αmicroπέλι της γιαγιάς microου Παναγιώτας Έστριβες ένα στενό και βρι-

σκόσουν στο αmicroπέλι Ναι εδώ ήταν το σπίτι microαςraquo

Η συγκίνησή της είναι τόσο βαθιά τη γεmicroίζει τόσο που κοντεύει να

ξεχειλίσει της δένει τη φωνή Φυλακίζει microε κόπο τα συγκρουόmicroενα συ-

ναισθήmicroατα που την κυριαρχούν από φόβο microήπως ξεσπάσουν ασυ-

γκράτητα γλυκιά νοσταλγία για το τότε καηmicroός γιrsquo αυτό που δεν υπάρ-

χει πια χαρά που ξαναβρήκε microια από τις ρίζες της θλίψη για όλα τα

πρόσωπα που λείπουν θυmicroό γιrsquo αυτούς που σκότωσαν τον πατέρα της

και πήραν τα υπάρχοντά τους ευγνωmicroοσύνη που βρήκε την παλιά της

εστία Αλλά νιώθει και το αίσθηmicroα της στέρησης γιατί η ξεθωριασmicroένη

θύmicroηση για το σπίτι της επανήλθε απότοmicroα ζευγαρωmicroένη microε τον πόνο

που ξυπνά όταν κάτι που αισθανόmicroαστε πολύ δικό microας ζωντανεύει στον

microέσα microας κόσmicroο για να το χάσουmicroε την επόmicroενη στιγmicroή στον έξω κόσmicroο

ndash της πραγmicroατικότητας Είναι ο πόνος για την απόσταση που microας χωρί-

ζει από κάτι που microας είναι πολύ οικείο αλλά που συνάmicroα δεν microας ανή-

κει πια Όπως όταν συναντάmicroε έναν παλιό αγαπηmicroένο που δεν ξεχάσα-

microε ποτέ αλλά που κι αυτός κι εmicroείς είmicroαστε δεmicroένοι microε άλλους πια

Η συγκίνηση της Τασίτσας παραλύει κάθε της κίνηση που δεν είναι

απαραίτητη Αυτή που πάντα στάθηκε όρθια σrsquo όλες τις περιστάσεις

φαίνεται σαν να παραπαίει Εmicroείς οι κόρες της microικραίνουmicroε την από-

12

σταση τώρα την περιτριγυρίζουmicroε σαν δίχτυ ασφαλείας από φόβο microή-

πως πέσει στο κενό microετά από τόσο απότοmicroο ανέβασmicroα και αρχίζουmicroε

να της microιλάmicroε Τα λόγια microας είναι χέρια που τη συγκρατούν και τη στη-

ρίζουν Την επαναφέρουν στο τώρα στην πρώην ελληνική γειτονιά του

Τσανταρλί της Περγάmicroου του χωριού όπου γεννήθηκε το 1910 και

αναγκάστηκε να εγκαταλείψει microαζί microε τη microητέρα της και τα τέσσερα microι-

κρά της αδελφάκια microε τον δεύτερο διωγmicroό το 1922 Ο πατέρας της

έmicroεινε πίσω και σκοτώθηκε από τους Τούρκους Είναι σαν να της λέmicroε

laquoΜητέρα είmicroαστε τώρα εδώ microαζί σου Έχασες πολλά αλλά κέρδισες

άλλα τόσαraquo

Όλοι οι Τούρκοι του Τσανταρλί είναι φιλόξενοι και προσηνείς Μας

καλούν στα σπίτια τους microε γλυκά και καφέδες απευθύνουν εγκάρδια

λόγια στη microητέρα microου Καταλαβαίνουν απόλυτα αυτό που συmicroβαίνει microέ-

σα της και microε τη φιλικότητά τους προσπαθούν να απαλύνουν τον πόνο

της Ακούmicroε τη microουσική τους ndash ένα βράδυ microάλιστα χορέψαmicroε και ζεϊ-

microπέκικο στην πανσιόν microας microαζί microε Τούρκους πελάτες Ψάχνουmicroε και

βρίσκουmicroε δυο ανθρώπους που δούλευαν στα κτήmicroατα του παππού microου

των οποίων τα ονόmicroατα η microητέρα θυmicroάται ακόmicroη Eκείνοι θυmicroούνται

την Τασίτσα microικρό παιδί είναι άνθρωποι της γης χωρίς πολλά λόγια

microαγκωmicroένοι κάπως σαν να microοιράζονται το ίδιο microυστικό microε τη microητέρα

microας Φωτογραφιζόmicroαστε microαζί Μας καλωσορίζουν στα σπίτια τους microας

γνωρίζουν τα παιδιά τους δεν ξέρουν πώς να microας περιποιηθούν

Βλέπουmicroε το φρούριο στη microέση του χωριού και την απέραντη αmicromicroου-

διά για την οποία microας είχε microιλήσει η microητέρα Τα βράδια εκείνη πέφτει

σrsquo έναν βαθύ ληθαργικό ύπνο που microας φοβίζει Την ηmicroέρα περιφέρεται

σαν ζαλισmicroένη κούκλα Πίνει κάθε microέρα αριάνι ρευστό ξινό γιαούρτι

που το νοσταλγούσε όλα τα χρόνια Πηγαίνουmicroε και στην Πέργαmicroο και

περιφερόmicroαστε στο παζάρι όπου είχε περπατήσει παιδί

Λίγες microέρες αργότερα η Τασίτσα καθόταν στην άβολη microεταλλική

καρέκλα ενός καφενείου στο λιmicroάνι του Αϊβαλί ακίνητη σαν άγαλmicroα

Από εκεί είχαmicroε ξεκινήσει τέσσερις microέρες πριν τον Ιούλιο του 1986

για να γνωρίσουmicroε το χωριό και το σπίτι όπου γεννήθηκε Τέσσερις microέ-

ρες είναι σύντοmicroο ταξίδι αν το υπολογίσει κανείς ηmicroερολογιακά microακρύ

όmicroως απέραντο και εξουθενωτικό για τη microητέρα microας αν το microετρήσει microε

το χρόνο της αναδροmicroής στο τραυmicroατικό παρελθόν

Εmicroείς καθόmicroασταν δίπλα της Γύρω microας παρέες θορυβούσαν λαχτα-

ρούσαν να πιουν κάτι κρύο και το γκαρσόνι έτρεχε να προλάβει όλες

τις παραγγελίες πριν ανέβουν οι επιβάτες στα πλοία για να φύγουν ∆ύο

13

microπουκάλια γκαζόζα κι ένα ποτήρι για κάθε microεγάλη παρέα Στις τουρκι-

κές παρέες το ποτήρι άλλαζε χέρια και στόmicroατα στο λεπτό Σχεδόν microε-

σηmicroέρι microε αποπνικτική ζέστη περιmicroέναmicroε ανυπόmicroονα να φτάσει το βα-

ποράκι για να microας microεταφέρει πίσω στο νησί microας

Εκείνη δεν συmicromicroεριζόταν την ανυποmicroονησία microας Ήταν βυθισmicroένη

στις σκέψεις της αποmicroακρυσmicroένη από τον γύρω κόσmicroο και από εmicroάς

τις τρεις κόρες της που την κοιτούσαmicroε σιωπηλές Έτσι ήταν τις τελευ-

ταίες microέρες στο σύντοmicroο ταξίδι microας laquoστα microέρη microαςraquo όπως συνήθιζε να

αποκαλεί το Τσανταρλί στο οποίο επέστρεφε για πρώτη φορά εξήντα

τέσσερα χρόνια έπειτα από το διωγmicroό των Ελλήνων από το οθωmicroανικό

κράτος το 1922 Είχε ταξιδέψει στη Σmicroύρνη στο Αϊβαλί στο ∆ικελί

στην Πόλη αλλά δεν ήθελε να πάει στο Τσανταρλί Φοβόταν να αντι-

microετωπίσει τον τόπο που είχε χάσει τόσο τραυmicroατικά

Καθόταν τώρα σιωπηλή και αποτραβηγmicroένη στον κόσmicroο της Τα

ανάκατα συναισθήmicroατα που είχαν ζωντανέψει microέσα της αυτές τις microέρες

ήταν φυλακισmicroένα και πάλευαν να βγουν Όmicroως ήταν τόσο δυνατά

που αντί να φωνάζουν της έσφιγγαν το λαιmicroό και της έκλεβαν τη φω-

νή εmicroποδίζοντάς την να εκφραστεί ακόmicroα και στις κόρες της

laquoΜαmicroά τι σκέφτεσαι Πες microου σε παρακαλώ βγάλrsquo το από microέσα

σου Πες microου τι αισθάνεσαιraquo τη ρώτησα microε αγωνία διαισθανόmicroενη το

εσωτερικό της χάος ανησυχώντας για την αποmicroόνωση και τη σιωπή της

Άξαφνα σαν να ξύπνησε σαν να επανήλθε στο τώρα γύρισε microε

κοίταξε και microου είπε laquoΤους συγχώρεσαraquo

laquoΠοιους microαmicroά Ποιους εννοείς ότι συγχώρεσεςraquo

laquoΤους Τούρκους Τους συγχώρεσα που σκότωσαν τον microπαmicroπά microουraquo

Έτσι απλά χωρίς έπαρση microου microετέδωσε το απαύγασmicroα της εσωτε-

ρικής της πάλης

Τα λόγια της microε άφησαν άφωνη microε καθήλωσαν στην καρέκλα microου

που ξαφνικά έγινε microαγνήτης και microε τραβούσε microε δύναmicroη προς τη γη

Πόσο θα έπρεπε να είχε παλέψει microέσα της ενάντια στην πίκρα και στο

άσβηστο παράπονο για τη χαmicroένη πατρίδα τη χαmicroένη εστία τον χαmicroέ-

νο πατέρα τον πόνο που την έκαιγε από τότε που ήταν δώδεκα χρονών

Πόσο microακρόχρονο ταξίδι θα χρειάστηκε να διανύσει για να φτάσει να

πει αυτά τα λόγια τα απλά αλλά και τόσο δύσκολα για όποιον έχει υπο-

φέρει από καταστροφικές πράξεις άλλων ανθρώπων laquoΤους συγχώρεσαraquo

Φανέρωσε έτσι χωρίς περιστροφές σε εmicroάς τις κόρες της καθώς

φεύγαmicroε από τα microέρη της microε πολύ microπερδεmicroένα συναισθήmicroατα τον

πραγmicroατικό σκοπό της αναδροmicroής της εκεί laquoστα microέρη τουςraquo Ήθελε να

14

λυτρωθεί από τον πόνο για τις απώλειες του παρελθόντος και τις κατο-

πινές κακουχίες να υπερβεί το αίσθηmicroα της υπαρξιακής microοναξιάς και

της microόνιmicroης υπόκωφης νοσταλγίας για τον τόπο της microέσα από τη διαδι-

κασία της χριστιανικής συγγνώmicroης καθώς η χριστιανοσύνη ήταν στάση

και δράση ζωής γιrsquo αυτήν

Η συγγνώmicroη της ήταν αυτό που ονόmicroασε o Ντεριντά συγγνώmicroη χω-

ρίς προϋποθέσεις και χωρίς κυριαρχία1 ∆εν της ζήτησε κανείς να συγ-

χωρέσει ούτε συγχώρεσε από θέση ισχύος Συγχώρεσε microε γνώmicroονα τη

χριστιανική της ιδεολογία microε την πίστη ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση

να γίνει καλύτερος από τις πράξεις του στο παρελθόν Ήθελε να επι-

σφραγίσει τη ζωή της χωρίς microίσος να αποχαιρετίσει πια συνειδητά και

microε τάξη αυτά που έχασε βίαια και ξαφνικά να ετοιmicroαστεί για το τελευ-

ταίο της ταξίδι που ένιωθε ότι πλησίαζε

Η Ψυχολογία microάς λέει ότι microε τη συγχώρεση το θύmicroα ανακτά τη δύ-

ναmicroή του και ξανακερδίζει την αξιοπρέπειά του ndash αφού αυτό αποφασί-

ζει αν θα συγχωρέσει ή όχι Υπάρχει ιδιωτική συγχώρεση και δηmicroόσια

συγχώρεση σε κοινωνικό επίπεδο Στη δηmicroόσια συγχώρεση θα αναφερ-

θώ στο τέλος του βιβλίου H ιδιωτική συγχώρεση είναι microια αποκλειστι-

κά προσωπική διαδικασία Κανείς δεν microπορεί να συγχωρέσει για λογα-

ριασmicroό άλλου Μόνο το θύmicroα έχει το ηθικό δικαίωmicroα να συγχωρέσει

Η συγχώρεση αφορά πράξεις που δεν έπρεπε να γίνουν και δεν microπο-

ρούmicroε να τις ξεχάσουmicroε Η συγχώρεση αφορά το ασυγχώρητο2 Εκείνος

που συγχωρεί δεν ξεχνά δεν εγκρίνει την πράξη που έγινε ούτε θα την

εγκρίνει στο microέλλον Θεωρεί τον θύτη υπεύθυνο αλλά η τραυmicroατική

του microνήmicroη επουλώνεται όταν παρέχει στον ένοχο τη δυνατότητα να κά-

νει microια νέα αρχή3

Αυτό που συmicroβαίνει συναισθηmicroατικά είναι ότι ο πληγωmicroένος α)

απαγκιστρώνεται από το θυmicroό την απογοήτευση τη θλίψη και το φόβο

που κρύβει microέσα του β) παραιτείται από την εκδίκηση γ) αmicroβλύνεται η

microνησικακία του δ) παρατηρεί τον θύτη υπό ένα καινούργιο φως ε) το-

ποθετεί τον ίδιο τον εαυτό του σε ένα καινούργιο πλαίσιο ∆εν νοείται

συγχώρεση χωρίς microείωση του θυmicroού Η τραυmicroατική microνήmicroη επουλώνεται

αλλά δεν εξαφανίζεται ποτέ

Η συmicroπάθεια η στοργή και η φιλοξενία που δέχτηκε η microητέρα microου

από όλους όσους συναντήσαmicroε κατά την παραmicroονή microας στο Τσανταρλί

ήταν σαν παρηγορητική αγκαλιά laquoΟζάλ Παπανδρέου σκατάraquo έλεγαν

laquoΟι ηγέτες microας φταίνε εmicroείς δεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo είναι

λόγια που έχουν ακούσει πολλοί Έλληνες στην Τουρκία Έστω κι αν

15

ακούmicroε αυτές τις φράσεις microε κάποια επιφυλακτικότητα ndash αφού ξέρουmicroε

την αmicroφιθυmicroία που τρέφει ο ένας λαός προς τον άλλο ndash αποτελούν κά-

ποιας microορφής απολογία Οι ντόπιοι παραδέχονται ότι οι πολιτικές κα-

ταστάσεις επηρεάζουν τα συναισθήmicroατα των ανθρώπων και ότι σε microια

ειρηνική περίοδο laquoδεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo Είναι microια διαβε-

βαίωση laquoEγώ θα σε δεχτώ καλά εδώ και τώραraquo

Πιστεύω ότι το γεγονός αυτό έκανε τη microητέρα microου να τοποθετήσει

τον θύτη σε ένα καινούργιο πλαίσιο συνέβαλε ώστε να microειωθεί ο φόβος

της και να αισθανθεί ότι το microέλλον θα είναι διαφορετικό Η αλλαγή της

εικόνας του εαυτού της δηmicroιουργήθηκε microε το γυρισmicroό στον τόπο όπου

γεννήθηκε Συνειδητοποίησε ότι το σπίτι που ονειρευόταν είχε χαθεί

για πάντα Η αναγνώριση της οριστικής απώλειας την έκανε να νιώσει

ανακούφιση γιατί τώρα microπορούσε να πει οριστικά laquoαντίοraquo στην πραγ-

microατική πόλη κι όχι στη φαντασιακή που είχε τόσα χρόνια microέσα της

Μερικές ηmicroέρες πριν πεθάνει η microητέρα είχε πει στα αδέλφια microου

Σοφία και Λευτέρη ότι ήταν τελείως έτοιmicroη Το βράδυ της 10ης Μαρ-

τίου 1987 κοίταξε το θάνατο κατάmicroατα χωρίς άγχος microε το θάρρος που

τη χαρακτήριζε πάντα Λίγο πριν σβήσει microέσα στο ασθενοφόρο καθο-

δόν προς το νοσοκοmicroείο πήρε τα χέρια των δύο παιδιών της που βρί-

σκονταν κοντά της της Σοφίας και του Λευτέρη και αδυνατώντας να

microιλήσει τα έσmicroιξε δίνοντας έτσι ένα τελευταίο microήνυmicroα για την αξία της

οικογενειακής συνοχής ndash microια αξία αντιπροσωπευτική για τη microικρασιατι-

κή οικογένεια

Το λυτρωτικό ταξίδι του νόστου microε τις κόρες της στην πάτρια γη

ήταν το τελευταίο της Για εmicroάς τα τέσσερα παιδιά της το ταξίδι στην

πατρίδα της τη Μικρά Ασία και τα λόγια της συγχώρεσης στο λιmicroάνι

του Αϊβαλί είναι microια πολύτιmicroη κληρονοmicroιά Όταν εκείνη που έχασε συγ-

χωρεί εmicroείς η δεύτερη και τρίτη γενιά οφείλουmicroε να αναστοχαστούmicroε

πώς θα προχωρήσουmicroε στο microέλλον

Κοπεγχάγη 2014

16

17

Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)

Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι

του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)

18

Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)

partπtradeinfindegoslashdegprod

infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜

Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-

microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-

στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται

κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς

τα πίσωraquo1

Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε

δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση

της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως

ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-

σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς

πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-

νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε

αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-

θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα

άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-

ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-

στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-

σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-

νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από

∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ

ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι

ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-

χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-

κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-

δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα

ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς

δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες

Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-

ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-

κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της

19

χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το

Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν

ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση

ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να

τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών

ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία

Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-

ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-

microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-

microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν

για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία

microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-

βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί

της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και

δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα

microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της

Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα

Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το

απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι

ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες

microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική

καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές

από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2

Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω

να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-

microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-

τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος

ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-

βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι

microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-

πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην

καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-

τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ

Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα

σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-

νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-

ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια

20

στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή

η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης

Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να

βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει

τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει

διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η

απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να

εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην

κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-

χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην

καινούργια γη

Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-

κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-

γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-

καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-

microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η

microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-

λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή

εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει

τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν

χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί

κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια

πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα

βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία

της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-

κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του

χωριού που διασώθηκαν

Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι

Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη

Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-

σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-

ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου

Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-

λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από

τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα

στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-

νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για

γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού

21

microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου

ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον

δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε

φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου

Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-

λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα

Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι

εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο

παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά

Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή

τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-

ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου

λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-

ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-

microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι

διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-

κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας

Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία

Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-

ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-

πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το

πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-

ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα

όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα

microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-

πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-

τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της

τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή

οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-

σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του

αγαπηmicroένου αδελφού

Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της

είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922

όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα

σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-

κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη

Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo

όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και

22

κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-

σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της

microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-

καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή

της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον

τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι

απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα

ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε

τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές

και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι

∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική

Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές

εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας

Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-

θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών

δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες

να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως

άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη

microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-

γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές

συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί

όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-

φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-

σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη

φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-

σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και

ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου

Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα

ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές

microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου

κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα

εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος

και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της

αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-

σαν ποτέ στις διηγήσεις της

Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω

συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-

σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω

23

όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε

στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-

microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε

για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-

τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία

ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo

ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε

Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την

ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα

τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την

επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-

κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το

1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-

πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933

Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή

ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία

Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα

βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-

ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να

microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-

πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι

πέντε ετών

Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει

microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-

διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-

τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο

των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-

νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου

ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε

αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία

χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο

λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση

Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-

νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη

Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που

συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη

Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-

24

ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-

microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo

στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί

στη νέα πατρίδα

∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘

Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή

της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι

σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που

ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι

του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-

ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη

αυτού του έργου

Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-

λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι

οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας

microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-

λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-

πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης

microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-

microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-

τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα

της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα

ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού

γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-

τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους

λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-

κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός

έθνους

Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-

νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-

κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-

ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά

συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-

νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-

ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη

25

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

σταση τώρα την περιτριγυρίζουmicroε σαν δίχτυ ασφαλείας από φόβο microή-

πως πέσει στο κενό microετά από τόσο απότοmicroο ανέβασmicroα και αρχίζουmicroε

να της microιλάmicroε Τα λόγια microας είναι χέρια που τη συγκρατούν και τη στη-

ρίζουν Την επαναφέρουν στο τώρα στην πρώην ελληνική γειτονιά του

Τσανταρλί της Περγάmicroου του χωριού όπου γεννήθηκε το 1910 και

αναγκάστηκε να εγκαταλείψει microαζί microε τη microητέρα της και τα τέσσερα microι-

κρά της αδελφάκια microε τον δεύτερο διωγmicroό το 1922 Ο πατέρας της

έmicroεινε πίσω και σκοτώθηκε από τους Τούρκους Είναι σαν να της λέmicroε

laquoΜητέρα είmicroαστε τώρα εδώ microαζί σου Έχασες πολλά αλλά κέρδισες

άλλα τόσαraquo

Όλοι οι Τούρκοι του Τσανταρλί είναι φιλόξενοι και προσηνείς Μας

καλούν στα σπίτια τους microε γλυκά και καφέδες απευθύνουν εγκάρδια

λόγια στη microητέρα microου Καταλαβαίνουν απόλυτα αυτό που συmicroβαίνει microέ-

σα της και microε τη φιλικότητά τους προσπαθούν να απαλύνουν τον πόνο

της Ακούmicroε τη microουσική τους ndash ένα βράδυ microάλιστα χορέψαmicroε και ζεϊ-

microπέκικο στην πανσιόν microας microαζί microε Τούρκους πελάτες Ψάχνουmicroε και

βρίσκουmicroε δυο ανθρώπους που δούλευαν στα κτήmicroατα του παππού microου

των οποίων τα ονόmicroατα η microητέρα θυmicroάται ακόmicroη Eκείνοι θυmicroούνται

την Τασίτσα microικρό παιδί είναι άνθρωποι της γης χωρίς πολλά λόγια

microαγκωmicroένοι κάπως σαν να microοιράζονται το ίδιο microυστικό microε τη microητέρα

microας Φωτογραφιζόmicroαστε microαζί Μας καλωσορίζουν στα σπίτια τους microας

γνωρίζουν τα παιδιά τους δεν ξέρουν πώς να microας περιποιηθούν

Βλέπουmicroε το φρούριο στη microέση του χωριού και την απέραντη αmicromicroου-

διά για την οποία microας είχε microιλήσει η microητέρα Τα βράδια εκείνη πέφτει

σrsquo έναν βαθύ ληθαργικό ύπνο που microας φοβίζει Την ηmicroέρα περιφέρεται

σαν ζαλισmicroένη κούκλα Πίνει κάθε microέρα αριάνι ρευστό ξινό γιαούρτι

που το νοσταλγούσε όλα τα χρόνια Πηγαίνουmicroε και στην Πέργαmicroο και

περιφερόmicroαστε στο παζάρι όπου είχε περπατήσει παιδί

Λίγες microέρες αργότερα η Τασίτσα καθόταν στην άβολη microεταλλική

καρέκλα ενός καφενείου στο λιmicroάνι του Αϊβαλί ακίνητη σαν άγαλmicroα

Από εκεί είχαmicroε ξεκινήσει τέσσερις microέρες πριν τον Ιούλιο του 1986

για να γνωρίσουmicroε το χωριό και το σπίτι όπου γεννήθηκε Τέσσερις microέ-

ρες είναι σύντοmicroο ταξίδι αν το υπολογίσει κανείς ηmicroερολογιακά microακρύ

όmicroως απέραντο και εξουθενωτικό για τη microητέρα microας αν το microετρήσει microε

το χρόνο της αναδροmicroής στο τραυmicroατικό παρελθόν

Εmicroείς καθόmicroασταν δίπλα της Γύρω microας παρέες θορυβούσαν λαχτα-

ρούσαν να πιουν κάτι κρύο και το γκαρσόνι έτρεχε να προλάβει όλες

τις παραγγελίες πριν ανέβουν οι επιβάτες στα πλοία για να φύγουν ∆ύο

13

microπουκάλια γκαζόζα κι ένα ποτήρι για κάθε microεγάλη παρέα Στις τουρκι-

κές παρέες το ποτήρι άλλαζε χέρια και στόmicroατα στο λεπτό Σχεδόν microε-

σηmicroέρι microε αποπνικτική ζέστη περιmicroέναmicroε ανυπόmicroονα να φτάσει το βα-

ποράκι για να microας microεταφέρει πίσω στο νησί microας

Εκείνη δεν συmicromicroεριζόταν την ανυποmicroονησία microας Ήταν βυθισmicroένη

στις σκέψεις της αποmicroακρυσmicroένη από τον γύρω κόσmicroο και από εmicroάς

τις τρεις κόρες της που την κοιτούσαmicroε σιωπηλές Έτσι ήταν τις τελευ-

ταίες microέρες στο σύντοmicroο ταξίδι microας laquoστα microέρη microαςraquo όπως συνήθιζε να

αποκαλεί το Τσανταρλί στο οποίο επέστρεφε για πρώτη φορά εξήντα

τέσσερα χρόνια έπειτα από το διωγmicroό των Ελλήνων από το οθωmicroανικό

κράτος το 1922 Είχε ταξιδέψει στη Σmicroύρνη στο Αϊβαλί στο ∆ικελί

στην Πόλη αλλά δεν ήθελε να πάει στο Τσανταρλί Φοβόταν να αντι-

microετωπίσει τον τόπο που είχε χάσει τόσο τραυmicroατικά

Καθόταν τώρα σιωπηλή και αποτραβηγmicroένη στον κόσmicroο της Τα

ανάκατα συναισθήmicroατα που είχαν ζωντανέψει microέσα της αυτές τις microέρες

ήταν φυλακισmicroένα και πάλευαν να βγουν Όmicroως ήταν τόσο δυνατά

που αντί να φωνάζουν της έσφιγγαν το λαιmicroό και της έκλεβαν τη φω-

νή εmicroποδίζοντάς την να εκφραστεί ακόmicroα και στις κόρες της

laquoΜαmicroά τι σκέφτεσαι Πες microου σε παρακαλώ βγάλrsquo το από microέσα

σου Πες microου τι αισθάνεσαιraquo τη ρώτησα microε αγωνία διαισθανόmicroενη το

εσωτερικό της χάος ανησυχώντας για την αποmicroόνωση και τη σιωπή της

Άξαφνα σαν να ξύπνησε σαν να επανήλθε στο τώρα γύρισε microε

κοίταξε και microου είπε laquoΤους συγχώρεσαraquo

laquoΠοιους microαmicroά Ποιους εννοείς ότι συγχώρεσεςraquo

laquoΤους Τούρκους Τους συγχώρεσα που σκότωσαν τον microπαmicroπά microουraquo

Έτσι απλά χωρίς έπαρση microου microετέδωσε το απαύγασmicroα της εσωτε-

ρικής της πάλης

Τα λόγια της microε άφησαν άφωνη microε καθήλωσαν στην καρέκλα microου

που ξαφνικά έγινε microαγνήτης και microε τραβούσε microε δύναmicroη προς τη γη

Πόσο θα έπρεπε να είχε παλέψει microέσα της ενάντια στην πίκρα και στο

άσβηστο παράπονο για τη χαmicroένη πατρίδα τη χαmicroένη εστία τον χαmicroέ-

νο πατέρα τον πόνο που την έκαιγε από τότε που ήταν δώδεκα χρονών

Πόσο microακρόχρονο ταξίδι θα χρειάστηκε να διανύσει για να φτάσει να

πει αυτά τα λόγια τα απλά αλλά και τόσο δύσκολα για όποιον έχει υπο-

φέρει από καταστροφικές πράξεις άλλων ανθρώπων laquoΤους συγχώρεσαraquo

Φανέρωσε έτσι χωρίς περιστροφές σε εmicroάς τις κόρες της καθώς

φεύγαmicroε από τα microέρη της microε πολύ microπερδεmicroένα συναισθήmicroατα τον

πραγmicroατικό σκοπό της αναδροmicroής της εκεί laquoστα microέρη τουςraquo Ήθελε να

14

λυτρωθεί από τον πόνο για τις απώλειες του παρελθόντος και τις κατο-

πινές κακουχίες να υπερβεί το αίσθηmicroα της υπαρξιακής microοναξιάς και

της microόνιmicroης υπόκωφης νοσταλγίας για τον τόπο της microέσα από τη διαδι-

κασία της χριστιανικής συγγνώmicroης καθώς η χριστιανοσύνη ήταν στάση

και δράση ζωής γιrsquo αυτήν

Η συγγνώmicroη της ήταν αυτό που ονόmicroασε o Ντεριντά συγγνώmicroη χω-

ρίς προϋποθέσεις και χωρίς κυριαρχία1 ∆εν της ζήτησε κανείς να συγ-

χωρέσει ούτε συγχώρεσε από θέση ισχύος Συγχώρεσε microε γνώmicroονα τη

χριστιανική της ιδεολογία microε την πίστη ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση

να γίνει καλύτερος από τις πράξεις του στο παρελθόν Ήθελε να επι-

σφραγίσει τη ζωή της χωρίς microίσος να αποχαιρετίσει πια συνειδητά και

microε τάξη αυτά που έχασε βίαια και ξαφνικά να ετοιmicroαστεί για το τελευ-

ταίο της ταξίδι που ένιωθε ότι πλησίαζε

Η Ψυχολογία microάς λέει ότι microε τη συγχώρεση το θύmicroα ανακτά τη δύ-

ναmicroή του και ξανακερδίζει την αξιοπρέπειά του ndash αφού αυτό αποφασί-

ζει αν θα συγχωρέσει ή όχι Υπάρχει ιδιωτική συγχώρεση και δηmicroόσια

συγχώρεση σε κοινωνικό επίπεδο Στη δηmicroόσια συγχώρεση θα αναφερ-

θώ στο τέλος του βιβλίου H ιδιωτική συγχώρεση είναι microια αποκλειστι-

κά προσωπική διαδικασία Κανείς δεν microπορεί να συγχωρέσει για λογα-

ριασmicroό άλλου Μόνο το θύmicroα έχει το ηθικό δικαίωmicroα να συγχωρέσει

Η συγχώρεση αφορά πράξεις που δεν έπρεπε να γίνουν και δεν microπο-

ρούmicroε να τις ξεχάσουmicroε Η συγχώρεση αφορά το ασυγχώρητο2 Εκείνος

που συγχωρεί δεν ξεχνά δεν εγκρίνει την πράξη που έγινε ούτε θα την

εγκρίνει στο microέλλον Θεωρεί τον θύτη υπεύθυνο αλλά η τραυmicroατική

του microνήmicroη επουλώνεται όταν παρέχει στον ένοχο τη δυνατότητα να κά-

νει microια νέα αρχή3

Αυτό που συmicroβαίνει συναισθηmicroατικά είναι ότι ο πληγωmicroένος α)

απαγκιστρώνεται από το θυmicroό την απογοήτευση τη θλίψη και το φόβο

που κρύβει microέσα του β) παραιτείται από την εκδίκηση γ) αmicroβλύνεται η

microνησικακία του δ) παρατηρεί τον θύτη υπό ένα καινούργιο φως ε) το-

ποθετεί τον ίδιο τον εαυτό του σε ένα καινούργιο πλαίσιο ∆εν νοείται

συγχώρεση χωρίς microείωση του θυmicroού Η τραυmicroατική microνήmicroη επουλώνεται

αλλά δεν εξαφανίζεται ποτέ

Η συmicroπάθεια η στοργή και η φιλοξενία που δέχτηκε η microητέρα microου

από όλους όσους συναντήσαmicroε κατά την παραmicroονή microας στο Τσανταρλί

ήταν σαν παρηγορητική αγκαλιά laquoΟζάλ Παπανδρέου σκατάraquo έλεγαν

laquoΟι ηγέτες microας φταίνε εmicroείς δεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo είναι

λόγια που έχουν ακούσει πολλοί Έλληνες στην Τουρκία Έστω κι αν

15

ακούmicroε αυτές τις φράσεις microε κάποια επιφυλακτικότητα ndash αφού ξέρουmicroε

την αmicroφιθυmicroία που τρέφει ο ένας λαός προς τον άλλο ndash αποτελούν κά-

ποιας microορφής απολογία Οι ντόπιοι παραδέχονται ότι οι πολιτικές κα-

ταστάσεις επηρεάζουν τα συναισθήmicroατα των ανθρώπων και ότι σε microια

ειρηνική περίοδο laquoδεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo Είναι microια διαβε-

βαίωση laquoEγώ θα σε δεχτώ καλά εδώ και τώραraquo

Πιστεύω ότι το γεγονός αυτό έκανε τη microητέρα microου να τοποθετήσει

τον θύτη σε ένα καινούργιο πλαίσιο συνέβαλε ώστε να microειωθεί ο φόβος

της και να αισθανθεί ότι το microέλλον θα είναι διαφορετικό Η αλλαγή της

εικόνας του εαυτού της δηmicroιουργήθηκε microε το γυρισmicroό στον τόπο όπου

γεννήθηκε Συνειδητοποίησε ότι το σπίτι που ονειρευόταν είχε χαθεί

για πάντα Η αναγνώριση της οριστικής απώλειας την έκανε να νιώσει

ανακούφιση γιατί τώρα microπορούσε να πει οριστικά laquoαντίοraquo στην πραγ-

microατική πόλη κι όχι στη φαντασιακή που είχε τόσα χρόνια microέσα της

Μερικές ηmicroέρες πριν πεθάνει η microητέρα είχε πει στα αδέλφια microου

Σοφία και Λευτέρη ότι ήταν τελείως έτοιmicroη Το βράδυ της 10ης Μαρ-

τίου 1987 κοίταξε το θάνατο κατάmicroατα χωρίς άγχος microε το θάρρος που

τη χαρακτήριζε πάντα Λίγο πριν σβήσει microέσα στο ασθενοφόρο καθο-

δόν προς το νοσοκοmicroείο πήρε τα χέρια των δύο παιδιών της που βρί-

σκονταν κοντά της της Σοφίας και του Λευτέρη και αδυνατώντας να

microιλήσει τα έσmicroιξε δίνοντας έτσι ένα τελευταίο microήνυmicroα για την αξία της

οικογενειακής συνοχής ndash microια αξία αντιπροσωπευτική για τη microικρασιατι-

κή οικογένεια

Το λυτρωτικό ταξίδι του νόστου microε τις κόρες της στην πάτρια γη

ήταν το τελευταίο της Για εmicroάς τα τέσσερα παιδιά της το ταξίδι στην

πατρίδα της τη Μικρά Ασία και τα λόγια της συγχώρεσης στο λιmicroάνι

του Αϊβαλί είναι microια πολύτιmicroη κληρονοmicroιά Όταν εκείνη που έχασε συγ-

χωρεί εmicroείς η δεύτερη και τρίτη γενιά οφείλουmicroε να αναστοχαστούmicroε

πώς θα προχωρήσουmicroε στο microέλλον

Κοπεγχάγη 2014

16

17

Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)

Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι

του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)

18

Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)

partπtradeinfindegoslashdegprod

infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜

Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-

microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-

στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται

κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς

τα πίσωraquo1

Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε

δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση

της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως

ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-

σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς

πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-

νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε

αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-

θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα

άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-

ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-

στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-

σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-

νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από

∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ

ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι

ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-

χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-

κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-

δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα

ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς

δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες

Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-

ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-

κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της

19

χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το

Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν

ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση

ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να

τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών

ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία

Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-

ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-

microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-

microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν

για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία

microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-

βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί

της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και

δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα

microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της

Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα

Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το

απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι

ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες

microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική

καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές

από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2

Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω

να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-

microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-

τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος

ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-

βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι

microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-

πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην

καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-

τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ

Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα

σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-

νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-

ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια

20

στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή

η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης

Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να

βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει

τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει

διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η

απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να

εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην

κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-

χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην

καινούργια γη

Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-

κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-

γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-

καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-

microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η

microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-

λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή

εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει

τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν

χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί

κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια

πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα

βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία

της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-

κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του

χωριού που διασώθηκαν

Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι

Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη

Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-

σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-

ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου

Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-

λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από

τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα

στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-

νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για

γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού

21

microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου

ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον

δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε

φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου

Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-

λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα

Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι

εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο

παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά

Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή

τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-

ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου

λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-

ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-

microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι

διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-

κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας

Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία

Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-

ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-

πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το

πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-

ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα

όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα

microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-

πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-

τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της

τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή

οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-

σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του

αγαπηmicroένου αδελφού

Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της

είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922

όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα

σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-

κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη

Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo

όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και

22

κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-

σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της

microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-

καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή

της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον

τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι

απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα

ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε

τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές

και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι

∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική

Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές

εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας

Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-

θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών

δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες

να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως

άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη

microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-

γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές

συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί

όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-

φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-

σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη

φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-

σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και

ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου

Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα

ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές

microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου

κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα

εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος

και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της

αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-

σαν ποτέ στις διηγήσεις της

Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω

συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-

σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω

23

όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε

στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-

microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε

για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-

τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία

ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo

ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε

Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την

ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα

τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την

επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-

κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το

1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-

πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933

Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή

ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία

Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα

βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-

ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να

microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-

πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι

πέντε ετών

Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει

microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-

διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-

τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο

των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-

νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου

ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε

αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία

χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο

λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση

Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-

νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη

Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που

συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη

Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-

24

ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-

microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo

στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί

στη νέα πατρίδα

∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘

Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή

της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι

σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που

ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι

του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-

ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη

αυτού του έργου

Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-

λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι

οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας

microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-

λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-

πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης

microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-

microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-

τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα

της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα

ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού

γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-

τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους

λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-

κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός

έθνους

Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-

νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-

κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-

ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά

συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-

νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-

ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη

25

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

microπουκάλια γκαζόζα κι ένα ποτήρι για κάθε microεγάλη παρέα Στις τουρκι-

κές παρέες το ποτήρι άλλαζε χέρια και στόmicroατα στο λεπτό Σχεδόν microε-

σηmicroέρι microε αποπνικτική ζέστη περιmicroέναmicroε ανυπόmicroονα να φτάσει το βα-

ποράκι για να microας microεταφέρει πίσω στο νησί microας

Εκείνη δεν συmicromicroεριζόταν την ανυποmicroονησία microας Ήταν βυθισmicroένη

στις σκέψεις της αποmicroακρυσmicroένη από τον γύρω κόσmicroο και από εmicroάς

τις τρεις κόρες της που την κοιτούσαmicroε σιωπηλές Έτσι ήταν τις τελευ-

ταίες microέρες στο σύντοmicroο ταξίδι microας laquoστα microέρη microαςraquo όπως συνήθιζε να

αποκαλεί το Τσανταρλί στο οποίο επέστρεφε για πρώτη φορά εξήντα

τέσσερα χρόνια έπειτα από το διωγmicroό των Ελλήνων από το οθωmicroανικό

κράτος το 1922 Είχε ταξιδέψει στη Σmicroύρνη στο Αϊβαλί στο ∆ικελί

στην Πόλη αλλά δεν ήθελε να πάει στο Τσανταρλί Φοβόταν να αντι-

microετωπίσει τον τόπο που είχε χάσει τόσο τραυmicroατικά

Καθόταν τώρα σιωπηλή και αποτραβηγmicroένη στον κόσmicroο της Τα

ανάκατα συναισθήmicroατα που είχαν ζωντανέψει microέσα της αυτές τις microέρες

ήταν φυλακισmicroένα και πάλευαν να βγουν Όmicroως ήταν τόσο δυνατά

που αντί να φωνάζουν της έσφιγγαν το λαιmicroό και της έκλεβαν τη φω-

νή εmicroποδίζοντάς την να εκφραστεί ακόmicroα και στις κόρες της

laquoΜαmicroά τι σκέφτεσαι Πες microου σε παρακαλώ βγάλrsquo το από microέσα

σου Πες microου τι αισθάνεσαιraquo τη ρώτησα microε αγωνία διαισθανόmicroενη το

εσωτερικό της χάος ανησυχώντας για την αποmicroόνωση και τη σιωπή της

Άξαφνα σαν να ξύπνησε σαν να επανήλθε στο τώρα γύρισε microε

κοίταξε και microου είπε laquoΤους συγχώρεσαraquo

laquoΠοιους microαmicroά Ποιους εννοείς ότι συγχώρεσεςraquo

laquoΤους Τούρκους Τους συγχώρεσα που σκότωσαν τον microπαmicroπά microουraquo

Έτσι απλά χωρίς έπαρση microου microετέδωσε το απαύγασmicroα της εσωτε-

ρικής της πάλης

Τα λόγια της microε άφησαν άφωνη microε καθήλωσαν στην καρέκλα microου

που ξαφνικά έγινε microαγνήτης και microε τραβούσε microε δύναmicroη προς τη γη

Πόσο θα έπρεπε να είχε παλέψει microέσα της ενάντια στην πίκρα και στο

άσβηστο παράπονο για τη χαmicroένη πατρίδα τη χαmicroένη εστία τον χαmicroέ-

νο πατέρα τον πόνο που την έκαιγε από τότε που ήταν δώδεκα χρονών

Πόσο microακρόχρονο ταξίδι θα χρειάστηκε να διανύσει για να φτάσει να

πει αυτά τα λόγια τα απλά αλλά και τόσο δύσκολα για όποιον έχει υπο-

φέρει από καταστροφικές πράξεις άλλων ανθρώπων laquoΤους συγχώρεσαraquo

Φανέρωσε έτσι χωρίς περιστροφές σε εmicroάς τις κόρες της καθώς

φεύγαmicroε από τα microέρη της microε πολύ microπερδεmicroένα συναισθήmicroατα τον

πραγmicroατικό σκοπό της αναδροmicroής της εκεί laquoστα microέρη τουςraquo Ήθελε να

14

λυτρωθεί από τον πόνο για τις απώλειες του παρελθόντος και τις κατο-

πινές κακουχίες να υπερβεί το αίσθηmicroα της υπαρξιακής microοναξιάς και

της microόνιmicroης υπόκωφης νοσταλγίας για τον τόπο της microέσα από τη διαδι-

κασία της χριστιανικής συγγνώmicroης καθώς η χριστιανοσύνη ήταν στάση

και δράση ζωής γιrsquo αυτήν

Η συγγνώmicroη της ήταν αυτό που ονόmicroασε o Ντεριντά συγγνώmicroη χω-

ρίς προϋποθέσεις και χωρίς κυριαρχία1 ∆εν της ζήτησε κανείς να συγ-

χωρέσει ούτε συγχώρεσε από θέση ισχύος Συγχώρεσε microε γνώmicroονα τη

χριστιανική της ιδεολογία microε την πίστη ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση

να γίνει καλύτερος από τις πράξεις του στο παρελθόν Ήθελε να επι-

σφραγίσει τη ζωή της χωρίς microίσος να αποχαιρετίσει πια συνειδητά και

microε τάξη αυτά που έχασε βίαια και ξαφνικά να ετοιmicroαστεί για το τελευ-

ταίο της ταξίδι που ένιωθε ότι πλησίαζε

Η Ψυχολογία microάς λέει ότι microε τη συγχώρεση το θύmicroα ανακτά τη δύ-

ναmicroή του και ξανακερδίζει την αξιοπρέπειά του ndash αφού αυτό αποφασί-

ζει αν θα συγχωρέσει ή όχι Υπάρχει ιδιωτική συγχώρεση και δηmicroόσια

συγχώρεση σε κοινωνικό επίπεδο Στη δηmicroόσια συγχώρεση θα αναφερ-

θώ στο τέλος του βιβλίου H ιδιωτική συγχώρεση είναι microια αποκλειστι-

κά προσωπική διαδικασία Κανείς δεν microπορεί να συγχωρέσει για λογα-

ριασmicroό άλλου Μόνο το θύmicroα έχει το ηθικό δικαίωmicroα να συγχωρέσει

Η συγχώρεση αφορά πράξεις που δεν έπρεπε να γίνουν και δεν microπο-

ρούmicroε να τις ξεχάσουmicroε Η συγχώρεση αφορά το ασυγχώρητο2 Εκείνος

που συγχωρεί δεν ξεχνά δεν εγκρίνει την πράξη που έγινε ούτε θα την

εγκρίνει στο microέλλον Θεωρεί τον θύτη υπεύθυνο αλλά η τραυmicroατική

του microνήmicroη επουλώνεται όταν παρέχει στον ένοχο τη δυνατότητα να κά-

νει microια νέα αρχή3

Αυτό που συmicroβαίνει συναισθηmicroατικά είναι ότι ο πληγωmicroένος α)

απαγκιστρώνεται από το θυmicroό την απογοήτευση τη θλίψη και το φόβο

που κρύβει microέσα του β) παραιτείται από την εκδίκηση γ) αmicroβλύνεται η

microνησικακία του δ) παρατηρεί τον θύτη υπό ένα καινούργιο φως ε) το-

ποθετεί τον ίδιο τον εαυτό του σε ένα καινούργιο πλαίσιο ∆εν νοείται

συγχώρεση χωρίς microείωση του θυmicroού Η τραυmicroατική microνήmicroη επουλώνεται

αλλά δεν εξαφανίζεται ποτέ

Η συmicroπάθεια η στοργή και η φιλοξενία που δέχτηκε η microητέρα microου

από όλους όσους συναντήσαmicroε κατά την παραmicroονή microας στο Τσανταρλί

ήταν σαν παρηγορητική αγκαλιά laquoΟζάλ Παπανδρέου σκατάraquo έλεγαν

laquoΟι ηγέτες microας φταίνε εmicroείς δεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo είναι

λόγια που έχουν ακούσει πολλοί Έλληνες στην Τουρκία Έστω κι αν

15

ακούmicroε αυτές τις φράσεις microε κάποια επιφυλακτικότητα ndash αφού ξέρουmicroε

την αmicroφιθυmicroία που τρέφει ο ένας λαός προς τον άλλο ndash αποτελούν κά-

ποιας microορφής απολογία Οι ντόπιοι παραδέχονται ότι οι πολιτικές κα-

ταστάσεις επηρεάζουν τα συναισθήmicroατα των ανθρώπων και ότι σε microια

ειρηνική περίοδο laquoδεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo Είναι microια διαβε-

βαίωση laquoEγώ θα σε δεχτώ καλά εδώ και τώραraquo

Πιστεύω ότι το γεγονός αυτό έκανε τη microητέρα microου να τοποθετήσει

τον θύτη σε ένα καινούργιο πλαίσιο συνέβαλε ώστε να microειωθεί ο φόβος

της και να αισθανθεί ότι το microέλλον θα είναι διαφορετικό Η αλλαγή της

εικόνας του εαυτού της δηmicroιουργήθηκε microε το γυρισmicroό στον τόπο όπου

γεννήθηκε Συνειδητοποίησε ότι το σπίτι που ονειρευόταν είχε χαθεί

για πάντα Η αναγνώριση της οριστικής απώλειας την έκανε να νιώσει

ανακούφιση γιατί τώρα microπορούσε να πει οριστικά laquoαντίοraquo στην πραγ-

microατική πόλη κι όχι στη φαντασιακή που είχε τόσα χρόνια microέσα της

Μερικές ηmicroέρες πριν πεθάνει η microητέρα είχε πει στα αδέλφια microου

Σοφία και Λευτέρη ότι ήταν τελείως έτοιmicroη Το βράδυ της 10ης Μαρ-

τίου 1987 κοίταξε το θάνατο κατάmicroατα χωρίς άγχος microε το θάρρος που

τη χαρακτήριζε πάντα Λίγο πριν σβήσει microέσα στο ασθενοφόρο καθο-

δόν προς το νοσοκοmicroείο πήρε τα χέρια των δύο παιδιών της που βρί-

σκονταν κοντά της της Σοφίας και του Λευτέρη και αδυνατώντας να

microιλήσει τα έσmicroιξε δίνοντας έτσι ένα τελευταίο microήνυmicroα για την αξία της

οικογενειακής συνοχής ndash microια αξία αντιπροσωπευτική για τη microικρασιατι-

κή οικογένεια

Το λυτρωτικό ταξίδι του νόστου microε τις κόρες της στην πάτρια γη

ήταν το τελευταίο της Για εmicroάς τα τέσσερα παιδιά της το ταξίδι στην

πατρίδα της τη Μικρά Ασία και τα λόγια της συγχώρεσης στο λιmicroάνι

του Αϊβαλί είναι microια πολύτιmicroη κληρονοmicroιά Όταν εκείνη που έχασε συγ-

χωρεί εmicroείς η δεύτερη και τρίτη γενιά οφείλουmicroε να αναστοχαστούmicroε

πώς θα προχωρήσουmicroε στο microέλλον

Κοπεγχάγη 2014

16

17

Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)

Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι

του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)

18

Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)

partπtradeinfindegoslashdegprod

infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜

Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-

microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-

στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται

κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς

τα πίσωraquo1

Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε

δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση

της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως

ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-

σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς

πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-

νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε

αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-

θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα

άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-

ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-

στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-

σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-

νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από

∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ

ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι

ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-

χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-

κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-

δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα

ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς

δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες

Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-

ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-

κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της

19

χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το

Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν

ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση

ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να

τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών

ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία

Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-

ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-

microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-

microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν

για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία

microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-

βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί

της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και

δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα

microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της

Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα

Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το

απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι

ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες

microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική

καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές

από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2

Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω

να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-

microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-

τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος

ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-

βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι

microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-

πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην

καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-

τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ

Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα

σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-

νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-

ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια

20

στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή

η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης

Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να

βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει

τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει

διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η

απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να

εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην

κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-

χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην

καινούργια γη

Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-

κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-

γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-

καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-

microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η

microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-

λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή

εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει

τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν

χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί

κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια

πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα

βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία

της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-

κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του

χωριού που διασώθηκαν

Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι

Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη

Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-

σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-

ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου

Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-

λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από

τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα

στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-

νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για

γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού

21

microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου

ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον

δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε

φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου

Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-

λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα

Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι

εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο

παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά

Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή

τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-

ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου

λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-

ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-

microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι

διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-

κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας

Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία

Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-

ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-

πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το

πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-

ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα

όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα

microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-

πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-

τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της

τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή

οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-

σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του

αγαπηmicroένου αδελφού

Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της

είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922

όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα

σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-

κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη

Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo

όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και

22

κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-

σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της

microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-

καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή

της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον

τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι

απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα

ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε

τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές

και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι

∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική

Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές

εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας

Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-

θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών

δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες

να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως

άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη

microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-

γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές

συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί

όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-

φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-

σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη

φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-

σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και

ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου

Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα

ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές

microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου

κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα

εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος

και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της

αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-

σαν ποτέ στις διηγήσεις της

Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω

συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-

σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω

23

όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε

στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-

microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε

για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-

τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία

ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo

ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε

Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την

ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα

τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την

επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-

κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το

1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-

πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933

Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή

ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία

Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα

βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-

ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να

microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-

πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι

πέντε ετών

Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει

microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-

διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-

τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο

των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-

νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου

ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε

αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία

χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο

λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση

Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-

νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη

Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που

συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη

Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-

24

ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-

microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo

στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί

στη νέα πατρίδα

∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘

Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή

της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι

σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που

ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι

του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-

ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη

αυτού του έργου

Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-

λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι

οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας

microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-

λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-

πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης

microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-

microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-

τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα

της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα

ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού

γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-

τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους

λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-

κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός

έθνους

Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-

νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-

κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-

ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά

συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-

νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-

ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη

25

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

λυτρωθεί από τον πόνο για τις απώλειες του παρελθόντος και τις κατο-

πινές κακουχίες να υπερβεί το αίσθηmicroα της υπαρξιακής microοναξιάς και

της microόνιmicroης υπόκωφης νοσταλγίας για τον τόπο της microέσα από τη διαδι-

κασία της χριστιανικής συγγνώmicroης καθώς η χριστιανοσύνη ήταν στάση

και δράση ζωής γιrsquo αυτήν

Η συγγνώmicroη της ήταν αυτό που ονόmicroασε o Ντεριντά συγγνώmicroη χω-

ρίς προϋποθέσεις και χωρίς κυριαρχία1 ∆εν της ζήτησε κανείς να συγ-

χωρέσει ούτε συγχώρεσε από θέση ισχύος Συγχώρεσε microε γνώmicroονα τη

χριστιανική της ιδεολογία microε την πίστη ότι ο άνθρωπος είναι σε θέση

να γίνει καλύτερος από τις πράξεις του στο παρελθόν Ήθελε να επι-

σφραγίσει τη ζωή της χωρίς microίσος να αποχαιρετίσει πια συνειδητά και

microε τάξη αυτά που έχασε βίαια και ξαφνικά να ετοιmicroαστεί για το τελευ-

ταίο της ταξίδι που ένιωθε ότι πλησίαζε

Η Ψυχολογία microάς λέει ότι microε τη συγχώρεση το θύmicroα ανακτά τη δύ-

ναmicroή του και ξανακερδίζει την αξιοπρέπειά του ndash αφού αυτό αποφασί-

ζει αν θα συγχωρέσει ή όχι Υπάρχει ιδιωτική συγχώρεση και δηmicroόσια

συγχώρεση σε κοινωνικό επίπεδο Στη δηmicroόσια συγχώρεση θα αναφερ-

θώ στο τέλος του βιβλίου H ιδιωτική συγχώρεση είναι microια αποκλειστι-

κά προσωπική διαδικασία Κανείς δεν microπορεί να συγχωρέσει για λογα-

ριασmicroό άλλου Μόνο το θύmicroα έχει το ηθικό δικαίωmicroα να συγχωρέσει

Η συγχώρεση αφορά πράξεις που δεν έπρεπε να γίνουν και δεν microπο-

ρούmicroε να τις ξεχάσουmicroε Η συγχώρεση αφορά το ασυγχώρητο2 Εκείνος

που συγχωρεί δεν ξεχνά δεν εγκρίνει την πράξη που έγινε ούτε θα την

εγκρίνει στο microέλλον Θεωρεί τον θύτη υπεύθυνο αλλά η τραυmicroατική

του microνήmicroη επουλώνεται όταν παρέχει στον ένοχο τη δυνατότητα να κά-

νει microια νέα αρχή3

Αυτό που συmicroβαίνει συναισθηmicroατικά είναι ότι ο πληγωmicroένος α)

απαγκιστρώνεται από το θυmicroό την απογοήτευση τη θλίψη και το φόβο

που κρύβει microέσα του β) παραιτείται από την εκδίκηση γ) αmicroβλύνεται η

microνησικακία του δ) παρατηρεί τον θύτη υπό ένα καινούργιο φως ε) το-

ποθετεί τον ίδιο τον εαυτό του σε ένα καινούργιο πλαίσιο ∆εν νοείται

συγχώρεση χωρίς microείωση του θυmicroού Η τραυmicroατική microνήmicroη επουλώνεται

αλλά δεν εξαφανίζεται ποτέ

Η συmicroπάθεια η στοργή και η φιλοξενία που δέχτηκε η microητέρα microου

από όλους όσους συναντήσαmicroε κατά την παραmicroονή microας στο Τσανταρλί

ήταν σαν παρηγορητική αγκαλιά laquoΟζάλ Παπανδρέου σκατάraquo έλεγαν

laquoΟι ηγέτες microας φταίνε εmicroείς δεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo είναι

λόγια που έχουν ακούσει πολλοί Έλληνες στην Τουρκία Έστω κι αν

15

ακούmicroε αυτές τις φράσεις microε κάποια επιφυλακτικότητα ndash αφού ξέρουmicroε

την αmicroφιθυmicroία που τρέφει ο ένας λαός προς τον άλλο ndash αποτελούν κά-

ποιας microορφής απολογία Οι ντόπιοι παραδέχονται ότι οι πολιτικές κα-

ταστάσεις επηρεάζουν τα συναισθήmicroατα των ανθρώπων και ότι σε microια

ειρηνική περίοδο laquoδεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo Είναι microια διαβε-

βαίωση laquoEγώ θα σε δεχτώ καλά εδώ και τώραraquo

Πιστεύω ότι το γεγονός αυτό έκανε τη microητέρα microου να τοποθετήσει

τον θύτη σε ένα καινούργιο πλαίσιο συνέβαλε ώστε να microειωθεί ο φόβος

της και να αισθανθεί ότι το microέλλον θα είναι διαφορετικό Η αλλαγή της

εικόνας του εαυτού της δηmicroιουργήθηκε microε το γυρισmicroό στον τόπο όπου

γεννήθηκε Συνειδητοποίησε ότι το σπίτι που ονειρευόταν είχε χαθεί

για πάντα Η αναγνώριση της οριστικής απώλειας την έκανε να νιώσει

ανακούφιση γιατί τώρα microπορούσε να πει οριστικά laquoαντίοraquo στην πραγ-

microατική πόλη κι όχι στη φαντασιακή που είχε τόσα χρόνια microέσα της

Μερικές ηmicroέρες πριν πεθάνει η microητέρα είχε πει στα αδέλφια microου

Σοφία και Λευτέρη ότι ήταν τελείως έτοιmicroη Το βράδυ της 10ης Μαρ-

τίου 1987 κοίταξε το θάνατο κατάmicroατα χωρίς άγχος microε το θάρρος που

τη χαρακτήριζε πάντα Λίγο πριν σβήσει microέσα στο ασθενοφόρο καθο-

δόν προς το νοσοκοmicroείο πήρε τα χέρια των δύο παιδιών της που βρί-

σκονταν κοντά της της Σοφίας και του Λευτέρη και αδυνατώντας να

microιλήσει τα έσmicroιξε δίνοντας έτσι ένα τελευταίο microήνυmicroα για την αξία της

οικογενειακής συνοχής ndash microια αξία αντιπροσωπευτική για τη microικρασιατι-

κή οικογένεια

Το λυτρωτικό ταξίδι του νόστου microε τις κόρες της στην πάτρια γη

ήταν το τελευταίο της Για εmicroάς τα τέσσερα παιδιά της το ταξίδι στην

πατρίδα της τη Μικρά Ασία και τα λόγια της συγχώρεσης στο λιmicroάνι

του Αϊβαλί είναι microια πολύτιmicroη κληρονοmicroιά Όταν εκείνη που έχασε συγ-

χωρεί εmicroείς η δεύτερη και τρίτη γενιά οφείλουmicroε να αναστοχαστούmicroε

πώς θα προχωρήσουmicroε στο microέλλον

Κοπεγχάγη 2014

16

17

Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)

Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι

του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)

18

Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)

partπtradeinfindegoslashdegprod

infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜

Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-

microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-

στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται

κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς

τα πίσωraquo1

Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε

δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση

της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως

ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-

σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς

πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-

νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε

αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-

θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα

άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-

ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-

στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-

σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-

νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από

∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ

ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι

ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-

χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-

κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-

δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα

ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς

δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες

Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-

ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-

κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της

19

χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το

Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν

ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση

ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να

τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών

ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία

Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-

ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-

microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-

microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν

για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία

microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-

βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί

της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και

δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα

microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της

Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα

Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το

απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι

ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες

microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική

καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές

από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2

Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω

να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-

microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-

τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος

ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-

βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι

microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-

πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην

καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-

τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ

Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα

σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-

νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-

ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια

20

στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή

η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης

Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να

βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει

τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει

διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η

απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να

εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην

κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-

χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην

καινούργια γη

Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-

κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-

γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-

καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-

microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η

microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-

λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή

εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει

τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν

χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί

κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια

πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα

βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία

της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-

κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του

χωριού που διασώθηκαν

Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι

Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη

Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-

σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-

ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου

Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-

λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από

τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα

στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-

νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για

γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού

21

microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου

ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον

δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε

φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου

Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-

λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα

Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι

εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο

παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά

Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή

τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-

ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου

λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-

ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-

microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι

διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-

κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας

Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία

Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-

ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-

πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το

πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-

ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα

όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα

microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-

πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-

τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της

τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή

οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-

σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του

αγαπηmicroένου αδελφού

Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της

είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922

όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα

σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-

κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη

Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo

όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και

22

κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-

σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της

microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-

καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή

της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον

τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι

απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα

ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε

τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές

και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι

∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική

Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές

εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας

Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-

θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών

δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες

να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως

άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη

microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-

γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές

συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί

όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-

φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-

σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη

φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-

σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και

ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου

Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα

ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές

microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου

κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα

εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος

και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της

αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-

σαν ποτέ στις διηγήσεις της

Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω

συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-

σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω

23

όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε

στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-

microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε

για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-

τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία

ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo

ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε

Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την

ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα

τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την

επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-

κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το

1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-

πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933

Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή

ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία

Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα

βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-

ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να

microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-

πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι

πέντε ετών

Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει

microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-

διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-

τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο

των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-

νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου

ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε

αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία

χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο

λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση

Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-

νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη

Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που

συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη

Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-

24

ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-

microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo

στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί

στη νέα πατρίδα

∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘

Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή

της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι

σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που

ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι

του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-

ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη

αυτού του έργου

Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-

λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι

οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας

microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-

λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-

πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης

microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-

microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-

τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα

της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα

ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού

γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-

τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους

λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-

κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός

έθνους

Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-

νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-

κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-

ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά

συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-

νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-

ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη

25

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

ακούmicroε αυτές τις φράσεις microε κάποια επιφυλακτικότητα ndash αφού ξέρουmicroε

την αmicroφιθυmicroία που τρέφει ο ένας λαός προς τον άλλο ndash αποτελούν κά-

ποιας microορφής απολογία Οι ντόπιοι παραδέχονται ότι οι πολιτικές κα-

ταστάσεις επηρεάζουν τα συναισθήmicroατα των ανθρώπων και ότι σε microια

ειρηνική περίοδο laquoδεν έχουmicroε τίποτα να microοιράσουmicroεraquo Είναι microια διαβε-

βαίωση laquoEγώ θα σε δεχτώ καλά εδώ και τώραraquo

Πιστεύω ότι το γεγονός αυτό έκανε τη microητέρα microου να τοποθετήσει

τον θύτη σε ένα καινούργιο πλαίσιο συνέβαλε ώστε να microειωθεί ο φόβος

της και να αισθανθεί ότι το microέλλον θα είναι διαφορετικό Η αλλαγή της

εικόνας του εαυτού της δηmicroιουργήθηκε microε το γυρισmicroό στον τόπο όπου

γεννήθηκε Συνειδητοποίησε ότι το σπίτι που ονειρευόταν είχε χαθεί

για πάντα Η αναγνώριση της οριστικής απώλειας την έκανε να νιώσει

ανακούφιση γιατί τώρα microπορούσε να πει οριστικά laquoαντίοraquo στην πραγ-

microατική πόλη κι όχι στη φαντασιακή που είχε τόσα χρόνια microέσα της

Μερικές ηmicroέρες πριν πεθάνει η microητέρα είχε πει στα αδέλφια microου

Σοφία και Λευτέρη ότι ήταν τελείως έτοιmicroη Το βράδυ της 10ης Μαρ-

τίου 1987 κοίταξε το θάνατο κατάmicroατα χωρίς άγχος microε το θάρρος που

τη χαρακτήριζε πάντα Λίγο πριν σβήσει microέσα στο ασθενοφόρο καθο-

δόν προς το νοσοκοmicroείο πήρε τα χέρια των δύο παιδιών της που βρί-

σκονταν κοντά της της Σοφίας και του Λευτέρη και αδυνατώντας να

microιλήσει τα έσmicroιξε δίνοντας έτσι ένα τελευταίο microήνυmicroα για την αξία της

οικογενειακής συνοχής ndash microια αξία αντιπροσωπευτική για τη microικρασιατι-

κή οικογένεια

Το λυτρωτικό ταξίδι του νόστου microε τις κόρες της στην πάτρια γη

ήταν το τελευταίο της Για εmicroάς τα τέσσερα παιδιά της το ταξίδι στην

πατρίδα της τη Μικρά Ασία και τα λόγια της συγχώρεσης στο λιmicroάνι

του Αϊβαλί είναι microια πολύτιmicroη κληρονοmicroιά Όταν εκείνη που έχασε συγ-

χωρεί εmicroείς η δεύτερη και τρίτη γενιά οφείλουmicroε να αναστοχαστούmicroε

πώς θα προχωρήσουmicroε στο microέλλον

Κοπεγχάγη 2014

16

17

Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)

Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι

του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)

18

Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)

partπtradeinfindegoslashdegprod

infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜

Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-

microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-

στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται

κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς

τα πίσωraquo1

Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε

δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση

της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως

ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-

σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς

πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-

νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε

αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-

θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα

άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-

ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-

στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-

σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-

νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από

∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ

ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι

ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-

χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-

κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-

δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα

ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς

δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες

Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-

ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-

κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της

19

χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το

Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν

ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση

ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να

τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών

ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία

Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-

ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-

microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-

microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν

για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία

microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-

βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί

της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και

δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα

microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της

Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα

Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το

απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι

ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες

microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική

καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές

από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2

Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω

να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-

microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-

τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος

ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-

βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι

microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-

πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην

καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-

τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ

Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα

σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-

νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-

ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια

20

στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή

η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης

Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να

βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει

τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει

διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η

απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να

εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην

κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-

χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην

καινούργια γη

Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-

κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-

γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-

καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-

microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η

microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-

λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή

εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει

τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν

χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί

κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια

πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα

βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία

της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-

κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του

χωριού που διασώθηκαν

Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι

Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη

Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-

σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-

ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου

Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-

λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από

τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα

στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-

νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για

γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού

21

microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου

ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον

δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε

φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου

Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-

λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα

Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι

εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο

παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά

Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή

τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-

ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου

λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-

ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-

microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι

διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-

κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας

Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία

Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-

ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-

πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το

πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-

ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα

όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα

microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-

πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-

τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της

τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή

οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-

σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του

αγαπηmicroένου αδελφού

Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της

είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922

όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα

σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-

κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη

Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo

όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και

22

κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-

σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της

microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-

καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή

της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον

τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι

απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα

ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε

τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές

και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι

∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική

Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές

εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας

Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-

θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών

δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες

να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως

άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη

microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-

γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές

συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί

όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-

φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-

σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη

φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-

σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και

ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου

Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα

ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές

microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου

κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα

εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος

και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της

αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-

σαν ποτέ στις διηγήσεις της

Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω

συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-

σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω

23

όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε

στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-

microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε

για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-

τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία

ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo

ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε

Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την

ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα

τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την

επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-

κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το

1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-

πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933

Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή

ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία

Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα

βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-

ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να

microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-

πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι

πέντε ετών

Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει

microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-

διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-

τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο

των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-

νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου

ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε

αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία

χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο

λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση

Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-

νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη

Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που

συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη

Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-

24

ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-

microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo

στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί

στη νέα πατρίδα

∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘

Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή

της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι

σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που

ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι

του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-

ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη

αυτού του έργου

Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-

λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι

οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας

microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-

λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-

πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης

microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-

microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-

τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα

της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα

ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού

γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-

τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους

λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-

κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός

έθνους

Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-

νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-

κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-

ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά

συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-

νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-

ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη

25

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

17

Η Τασίτσα (κέντρο) πίνει καφέ microε φιλόξενες και στοργικές Τουρκάλες νέες γειτόνισσες του πατρικού σπιτιού της στο Τσανταρλί (1986)

Η Τασίτσα (δεξιά) και η κόρη της Σοφία στο Τσανταρλί microαζί microε δύο Τούρκους εργάτες που εργάζονταν στο τσιφλίκι

του Σπύρου Κουνουσλή πριν από τους διωγmicroούς του 1914 και του 1922 (1986)

18

Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)

partπtradeinfindegoslashdegprod

infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜

Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-

microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-

στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται

κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς

τα πίσωraquo1

Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε

δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση

της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως

ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-

σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς

πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-

νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε

αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-

θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα

άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-

ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-

στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-

σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-

νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από

∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ

ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι

ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-

χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-

κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-

δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα

ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς

δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες

Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-

ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-

κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της

19

χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το

Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν

ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση

ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να

τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών

ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία

Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-

ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-

microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-

microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν

για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία

microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-

βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί

της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και

δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα

microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της

Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα

Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το

απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι

ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες

microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική

καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές

από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2

Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω

να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-

microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-

τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος

ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-

βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι

microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-

πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην

καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-

τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ

Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα

σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-

νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-

ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια

20

στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή

η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης

Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να

βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει

τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει

διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η

απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να

εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην

κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-

χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην

καινούργια γη

Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-

κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-

γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-

καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-

microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η

microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-

λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή

εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει

τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν

χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί

κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια

πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα

βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία

της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-

κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του

χωριού που διασώθηκαν

Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι

Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη

Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-

σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-

ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου

Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-

λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από

τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα

στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-

νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για

γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού

21

microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου

ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον

δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε

φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου

Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-

λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα

Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι

εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο

παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά

Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή

τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-

ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου

λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-

ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-

microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι

διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-

κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας

Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία

Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-

ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-

πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το

πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-

ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα

όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα

microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-

πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-

τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της

τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή

οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-

σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του

αγαπηmicroένου αδελφού

Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της

είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922

όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα

σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-

κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη

Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo

όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και

22

κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-

σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της

microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-

καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή

της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον

τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι

απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα

ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε

τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές

και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι

∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική

Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές

εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας

Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-

θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών

δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες

να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως

άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη

microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-

γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές

συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί

όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-

φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-

σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη

φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-

σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και

ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου

Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα

ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές

microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου

κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα

εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος

και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της

αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-

σαν ποτέ στις διηγήσεις της

Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω

συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-

σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω

23

όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε

στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-

microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε

για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-

τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία

ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo

ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε

Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την

ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα

τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την

επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-

κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το

1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-

πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933

Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή

ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία

Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα

βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-

ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να

microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-

πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι

πέντε ετών

Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει

microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-

διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-

τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο

των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-

νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου

ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε

αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία

χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο

λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση

Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-

νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη

Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που

συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη

Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-

24

ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-

microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo

στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί

στη νέα πατρίδα

∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘

Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή

της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι

σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που

ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι

του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-

ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη

αυτού του έργου

Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-

λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι

οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας

microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-

λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-

πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης

microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-

microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-

τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα

της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα

ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού

γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-

τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους

λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-

κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός

έθνους

Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-

νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-

κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-

ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά

συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-

νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-

ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη

25

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

18

Η Τασίτσα microπροστά στο πηγάδι του σπιτιού τους στο Τσανταρλί ∆ιακρίνονται τα σανίδια που καλύπτουν το στόmicroιο του πηγαδιού (1986)

partπtradeinfindegoslashdegprod

infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜

Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-

microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-

στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται

κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς

τα πίσωraquo1

Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε

δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση

της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως

ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-

σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς

πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-

νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε

αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-

θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα

άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-

ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-

στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-

σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-

νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από

∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ

ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι

ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-

χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-

κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-

δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα

ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς

δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες

Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-

ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-

κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της

19

χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το

Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν

ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση

ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να

τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών

ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία

Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-

ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-

microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-

microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν

για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία

microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-

βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί

της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και

δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα

microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της

Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα

Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το

απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι

ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες

microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική

καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές

από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2

Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω

να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-

microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-

τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος

ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-

βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι

microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-

πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην

καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-

τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ

Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα

σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-

νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-

ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια

20

στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή

η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης

Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να

βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει

τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει

διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η

απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να

εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην

κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-

χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην

καινούργια γη

Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-

κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-

γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-

καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-

microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η

microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-

λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή

εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει

τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν

χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί

κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια

πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα

βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία

της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-

κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του

χωριού που διασώθηκαν

Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι

Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη

Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-

σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-

ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου

Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-

λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από

τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα

στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-

νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για

γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού

21

microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου

ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον

δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε

φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου

Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-

λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα

Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι

εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο

παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά

Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή

τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-

ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου

λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-

ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-

microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι

διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-

κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας

Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία

Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-

ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-

πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το

πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-

ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα

όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα

microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-

πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-

τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της

τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή

οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-

σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του

αγαπηmicroένου αδελφού

Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της

είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922

όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα

σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-

κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη

Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo

όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και

22

κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-

σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της

microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-

καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή

της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον

τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι

απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα

ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε

τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές

και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι

∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική

Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές

εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας

Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-

θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών

δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες

να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως

άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη

microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-

γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές

συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί

όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-

φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-

σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη

φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-

σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και

ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου

Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα

ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές

microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου

κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα

εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος

και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της

αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-

σαν ποτέ στις διηγήσεις της

Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω

συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-

σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω

23

όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε

στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-

microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε

για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-

τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία

ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo

ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε

Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την

ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα

τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την

επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-

κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το

1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-

πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933

Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή

ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία

Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα

βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-

ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να

microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-

πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι

πέντε ετών

Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει

microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-

διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-

τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο

των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-

νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου

ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε

αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία

χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο

λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση

Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-

νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη

Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που

συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη

Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-

24

ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-

microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo

στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί

στη νέα πατρίδα

∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘

Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή

της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι

σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που

ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι

του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-

ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη

αυτού του έργου

Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-

λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι

οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας

microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-

λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-

πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης

microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-

microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-

τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα

της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα

ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού

γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-

τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους

λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-

κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός

έθνους

Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-

νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-

κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-

ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά

συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-

νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-

ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη

25

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

partπtradeinfindegoslashdegprod

infinOacutemiddot˙lsaquoUgraveEumlUcircEuml IcircmiddotUgravemiddotAacuteˆAacutelsaquo˜

Όλοι ξέρουmicroε ότι η ζωή έχει γυρίσmicroατα και συχνά τα αντιλαmicroβανό-

microαστε όταν πια τα έχουmicroε περάσει Σύmicroφωνα microε ένα από τα πιο γνω-

στά αποφθέγmicroατα του ∆ανού φιλόσοφου Κίρκεγκορ laquoΗ ζωή βιώνεται

κοιτάζοντας προς τα εmicroπρός αλλά την κατανοούmicroε κοιτάζοντας προς

τα πίσωraquo1

Ένα τέτοιο γύρισmicroα συνέβη στη ζωή microου στα τέλη του 1970 Τότε

δεν είχα αντιληφθεί την έκτασή του αλλά τώρα όταν κάνω αποτίmicroηση

της επαγγελmicroατικής microου ζωής βλέπω σε ποιο βαθmicroό microε διαmicroόρφωσε ως

ψυχολόγο ως επιστήmicroονα ως άνθρωπο αλλά και ως πολίτη του κό-

σmicroου Ως κλινική ψυχολόγος άρχισα να κάνω θεραπεία microε πολιτικούς

πρόσφυγες από πολλά microέρη του κόσmicroου που είχαν καταφύγει στη ∆α-

νία σε microια χρονική περίοδο κατά την οποία η δανέζικη κοινωνία είχε

αρχίσει να δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στα ανθρώπινα δικαιώmicroατα Αντί-

θετα microε ότι συmicroβαίνει σήmicroερα τότε η ∆ανία προσέφερε γενναιόδωρα

άσυλο σε όσους πολιτικούς πρόσφυγες έφταναν στα σύνορά της Σύ-

ντοmicroα όmicroως οι δανέζικες υπηρεσίες υγείας στάθηκαν αmicroήχανες microπρο-

στά στα σωmicroατικά και ψυχικά προβλήmicroατα αυτών των ανθρώπων Προ-

σωπικά ήmicroουν από τους λιγοστούς laquoξένουςraquo ψυχολόγους προερχόmicroε-

νους από τη νότια Ευρώπη και έτσι δεχόmicroουν πολλά περιστατικά από

∆ήmicroους που είχαν δεχτεί πρόσφυγες καθώς φαντάζονταν ότι εγώ

ήmicroουν το κατάλληλο πρόσωπο για τη θεραπεία ξένων Η αλήθεια είναι

ότι ήmicroουν το ίδιο απροετοίmicroαστη microε τους ∆ανούς συναδέλφους microου ψυ-

χολόγους και γιατρούς Άλλωστε κι εγώ είχα σπουδάσει και είχα απο-

κτήσει την ειδικότητά microου στη ∆ανία όπου όπως και εκείνοι είχα δι-

δαχθεί για νευρώσεις και ψυχώσεις αλλά δεν είχα microάθει τίποτα για τα

ψυχολογικά τραύmicroατα που προκαλεί η κρατική βία Κανείς από εmicroάς

δεν είχε δουλέψει νωρίτερα microε βασανισθέντες

Έτσι συνάντησα τον Σαλβατόρε δηmicroοσιογράφο από τη Χιλή τριά-

ντα πέντε ετών που αρχικά είχε φυλακιστεί και βασανιστεί για τα επι-

κριτικά του άρθρα και στη συνέχεια διώχθηκε από τη δικτατορία της

19

χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το

Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν

ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση

ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να

τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών

ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία

Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-

ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-

microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-

microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν

για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία

microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-

βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί

της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και

δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα

microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της

Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα

Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το

απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι

ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες

microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική

καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές

από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2

Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω

να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-

microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-

τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος

ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-

βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι

microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-

πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην

καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-

τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ

Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα

σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-

νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-

ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια

20

στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή

η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης

Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να

βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει

τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει

διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η

απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να

εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην

κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-

χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην

καινούργια γη

Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-

κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-

γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-

καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-

microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η

microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-

λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή

εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει

τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν

χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί

κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια

πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα

βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία

της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-

κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του

χωριού που διασώθηκαν

Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι

Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη

Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-

σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-

ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου

Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-

λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από

τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα

στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-

νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για

γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού

21

microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου

ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον

δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε

φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου

Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-

λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα

Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι

εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο

παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά

Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή

τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-

ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου

λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-

ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-

microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι

διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-

κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας

Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία

Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-

ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-

πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το

πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-

ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα

όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα

microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-

πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-

τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της

τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή

οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-

σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του

αγαπηmicroένου αδελφού

Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της

είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922

όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα

σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-

κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη

Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo

όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και

22

κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-

σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της

microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-

καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή

της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον

τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι

απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα

ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε

τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές

και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι

∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική

Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές

εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας

Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-

θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών

δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες

να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως

άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη

microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-

γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές

συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί

όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-

φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-

σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη

φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-

σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και

ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου

Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα

ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές

microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου

κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα

εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος

και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της

αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-

σαν ποτέ στις διηγήσεις της

Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω

συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-

σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω

23

όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε

στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-

microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε

για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-

τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία

ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo

ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε

Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την

ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα

τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την

επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-

κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το

1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-

πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933

Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή

ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία

Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα

βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-

ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να

microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-

πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι

πέντε ετών

Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει

microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-

διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-

τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο

των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-

νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου

ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε

αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία

χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο

λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση

Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-

νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη

Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που

συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη

Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-

24

ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-

microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo

στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί

στη νέα πατρίδα

∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘

Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή

της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι

σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που

ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι

του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-

ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη

αυτού του έργου

Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-

λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι

οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας

microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-

λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-

πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης

microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-

microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-

τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα

της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα

ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού

γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-

τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους

λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-

κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός

έθνους

Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-

νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-

κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-

ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά

συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-

νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-

ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη

25

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

χώρας του για να καταφύγει τελικά στη ∆ανία τη Νίλοφαρ από το

Ιράν είκοσι ενός ετών που φυλακίστηκε και βιάστηκε στη φυλακή όταν

ήταν δεκαοχτώ χρονών επειδή microοίραζε φυλλάδια σε microια διαδήλωση

ενάντια στον Χοmicroεϊνί Οι γονείς της δωροδοκήσαν τους φύλακες για να

τη φυγαδεύσουν και τελικά έπειτα από ένα περιπετειώδες ταξίδι τριών

ετών σε διάφορες χώρες της Ευρώπης η ίδια ζήτησε άσυλο στη ∆ανία

Η πιο συγκλονιστική περίπτωση ήταν της Λουίζας από τη Χιλή σα-

ράντα πέντε ετών Φυλακίστηκε και βιάστηκε microε τον πιο απεχθή τρο-

microακτικό τρόπο στις φυλακές του Πινοσέτ επειδή έκρυψε για microια εβδο-

microάδα στο υπόγειο του σπιτιού της έναν φυγάδα φίλο της τη βασάνισαν

για να αποκαλύψει το κρησφύγετό του Η Λουίζα κατέφυγε στη ∆ανία

microε το κοριτσάκι της δεκαπέντε χρονών Στη φυλακή είχε χάσει ndash συmicro-

βολικά ndash τη γλώσσα της ∆εν microπορούσε ούτε να κλάψει Μιλούσα microαζί

της ένα χρόνο microέσω microεταφραστή πριν κατορθώσει να βρει λόγια και

δάκρυα για να microου εκmicroυστηρευτεί αυτό που της είχε συmicroβεί Η microητέρα

microου έλεγε laquoΠόνος άκλαυτος γιατρειά δεν έχειraquo Η περίπτωση της

Λουίζας ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγmicroα

Συνάντησα ακόmicroα τον Χουάν από τη Γουατεmicroάλα τη Νάνσι από το

απαρτχάιντ της Νότιας Αφρικής την τον και πάει λέγοντας Όλοι

ήταν άνθρωποι πληγωmicroένοι συνάmicroα όmicroως θαρραλέες προσωπικότητες

microε πολλές δυνάmicroεις που στάθηκαν ατρόmicroητοι απέναντι στην κρατική

καταπίεση για να τιmicroωρηθούν όmicroως φριχτά Έχω περιγράψει microερικές

από αυτές τις περιπτώσεις στο δανέζικο βιβλίο microου Modige kvinder[Θαρραλέες γυναίκες]2

Απροετοίmicroαστη καθώς ήmicroουν αναζήτησα εποπτεία για να microπορέσω

να αντιmicroετωπίσω τα τραύmicroατά τους Εκτός από τα ψυχολογικά και σω-

microατικά συmicroπτώmicroατα που παρουσίαζαν ndash όπως άγχος κατάθλιψη εφιάλ-

τες και πόνους σε όλο το σώmicroα απογοήτευση για το ανθρώπινο γένος

ψυχική εξάντληση έπειτα από microια περίοδο ευφορίας επειδή είχαν επι-

βιώσει ndash διακατέχονταν και από όλα τα συναισθήmicroατα που βιώνουν οι

microετανάστες θλίψη για την απώλεια ανθρώπων της πατρίδας της αξιο-

πρέπειας αβεβαιότητα για την υπόστασή τους και την επιβίωση στην

καινούργια χώρα Πάνω απrsquo όλα ένιωθαν βαθιά νοσταλγία για την πα-

τρίδα που δεν θα έβλεπαν τα πρώτα πολλά χρόνια ίσως και ποτέ

Ρώτησα τη Νίλοφαρ laquoΤι νοσταλγείς περισσότερο από την πατρίδα

σουraquo Ξαφνικά τα microάτια της γέmicroισαν δάκρυα Μου απάντησε laquoΤα βου-

νά γύρω από την Τεχεράνη όπου microαζευόmicroασταν όλοι και κάναmicroε πα-

ρέαraquo Μια νοσταλγία που γνώριζα πολύ καλά κι εγώ ως microετανάστρια

20

στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή

η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης

Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να

βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει

τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει

διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η

απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να

εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην

κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-

χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην

καινούργια γη

Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-

κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-

γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-

καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-

microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η

microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-

λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή

εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει

τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν

χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί

κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια

πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα

βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία

της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-

κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του

χωριού που διασώθηκαν

Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι

Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη

Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-

σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-

ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου

Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-

λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από

τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα

στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-

νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για

γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού

21

microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου

ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον

δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε

φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου

Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-

λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα

Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι

εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο

παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά

Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή

τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-

ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου

λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-

ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-

microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι

διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-

κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας

Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία

Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-

ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-

πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το

πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-

ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα

όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα

microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-

πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-

τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της

τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή

οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-

σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του

αγαπηmicroένου αδελφού

Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της

είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922

όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα

σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-

κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη

Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo

όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και

22

κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-

σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της

microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-

καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή

της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον

τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι

απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα

ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε

τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές

και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι

∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική

Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές

εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας

Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-

θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών

δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες

να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως

άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη

microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-

γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές

συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί

όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-

φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-

σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη

φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-

σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και

ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου

Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα

ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές

microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου

κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα

εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος

και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της

αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-

σαν ποτέ στις διηγήσεις της

Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω

συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-

σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω

23

όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε

στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-

microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε

για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-

τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία

ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo

ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε

Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την

ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα

τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την

επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-

κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το

1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-

πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933

Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή

ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία

Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα

βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-

ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να

microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-

πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι

πέντε ετών

Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει

microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-

διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-

τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο

των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-

νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου

ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε

αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία

χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο

λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση

Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-

νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη

Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που

συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη

Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-

24

ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-

microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo

στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί

στη νέα πατρίδα

∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘

Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή

της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι

σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που

ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι

του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-

ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη

αυτού του έργου

Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-

λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι

οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας

microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-

λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-

πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης

microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-

microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-

τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα

της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα

ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού

γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-

τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους

λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-

κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός

έθνους

Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-

νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-

κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-

ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά

συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-

νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-

ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη

25

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

στη ∆ανία που είναι επίπεδη laquoσαν τηγανίταraquo όπως λένε οι ∆ανοί Αυτή

η εξοmicroολόγηση αποτέλεσε την αρχή της θεραπευτικής microας σχέσης

Ο κύριος στόχος της θεραπείας του ψυχικά τραυmicroατισmicroένου είναι να

βοηθηθεί ώστε όταν είναι έτοιmicroος να διεργαστεί να συmicroβολοποιήσει

τα τραυmicroατικά βιώmicroατα αντί να τα απωθήσει Έπειτα να τα εντάξει

διεργασmicroένα στην ταυτότητά του έτσι ώστε ο ανείπωτος πόνος η

απύθmicroενη θλίψη ο ωmicroός ακατέργαστος θυmicroός η θανάσιmicroη ντροπή να

εκφραστούν microε λόγια ξανά και ξανά για να αποτοξινωθούν και να microην

κυριαρχούν πια στη σκέψη και στις πράξεις του ατόmicroου Συνάmicroα παρέ-

χεται υποστήριξη στον εκπατρισmicroένο ώστε να αποκτήσει ρίζες στην

καινούργια γη

Το ρίζωmicroα των εκδιωγmicroένων στην καινούργια τους χώρα διαρκεί microερι-

κά χρόνια Οι συναντήσεις microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες δηmicroιούρ-

γησαν κι άλλο ένα ορόσηmicroο στον εσωτερικό microου κόσmicroο laquoΞαναθυmicroήθη-

καraquo σε ηλικία τριάντα έξι χρονών κάτι που είχα ξεχάσει τα προηγού-

microενα χρόνια ότι κι εγώ ήmicroουν παιδί πρόσφυγα από τη Μικρά Ασία Η

microητέρα microου και η οικογένειά της δεν είχαν ndash ευτυχώς ndash βασανιστεί αλ-

λά κατά τα άλλα κι αυτοί είχαν βιώσει φόβο και τρόmicroο από microια ισχυρή

εξωτερική δύναmicroη κι αυτοί είχαν υποστεί ένα διωγmicroό κι αυτοί είχαν δει

τον Χάρο microε τα microάτια τους πριν κατά και microετά τη φυγή κι αυτοί είχαν

χάσει πάmicroπολλα αγαπηmicroένα τους πρόσωπα κι αυτοί είχαν υποστεί

κρατική καταπίεση και βία και στη γενέτειρά τους και στην καινούργια

πατρίδα κι αυτοί διακατέχονταν από microια απύθmicroενη νοσταλγία laquoγια τα

βουνά του Τσανταρλίraquo του οθωmicroανικού microεικτού χωριού στην επαρχία

της Περγάmicroου απrsquo όπου εκδιώχτηκαν Όπως θα δούmicroε παρακάτω η οι-

κογένεια της microητέρας microου ήταν από τις λίγες ελληνικές οικογένειες του

χωριού που διασώθηκαν

Ακούγοντας τις ιστορίες των προσφύγων άρχισα να αναρωτιέmicroαι

Μα τι ξέρω στην πραγmicroατικότητα για τη φυγή των δικών microου από τη

Μικρά Ασία Η απάντηση ήταν Πολύ λίγα πράγmicroατα Από τις διηγή-

σεις της microητέρας για laquoτα microέρη microαςraquo όπως τα έλεγε θυmicroόmicroουν microόνο microε-

ρικές χαρακτηριστικές πληροφορίες και γεγονότα Ο παππούς microου

Σπύρος Κουνουσλής κι όλα τα αρσενικά και πολλά θηλυκά ενήλικα microέ-

λη της οικογένειας της microητέρας microου σκοτώθηκαν εκεί το 1922 από

τους Τούρκους Η οικογένεια της microητέρας microου είχε σπίτια και κτήmicroατα

στο Τσανταρλί Περγάmicroου Ήταν απλοί αγρότες ελληνόφωνοι χριστια-

νοί καλλιεργηmicroένοι άνθρωποι microε ιδανικά και αξίες πόθο και πάθος για

γνώση και αναζητήσεις που ξεπερνούν τις ανάγκες του καθηmicroερινού

21

microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου

ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον

δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε

φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου

Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-

λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα

Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι

εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο

παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά

Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή

τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-

ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου

λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-

ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-

microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι

διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-

κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας

Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία

Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-

ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-

πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το

πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-

ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα

όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα

microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-

πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-

τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της

τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή

οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-

σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του

αγαπηmicroένου αδελφού

Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της

είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922

όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα

σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-

κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη

Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo

όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και

22

κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-

σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της

microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-

καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή

της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον

τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι

απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα

ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε

τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές

και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι

∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική

Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές

εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας

Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-

θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών

δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες

να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως

άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη

microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-

γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές

συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί

όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-

φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-

σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη

φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-

σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και

ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου

Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα

ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές

microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου

κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα

εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος

και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της

αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-

σαν ποτέ στις διηγήσεις της

Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω

συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-

σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω

23

όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε

στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-

microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε

για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-

τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία

ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo

ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε

Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την

ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα

τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την

επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-

κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το

1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-

πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933

Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή

ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία

Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα

βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-

ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να

microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-

πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι

πέντε ετών

Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει

microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-

διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-

τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο

των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-

νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου

ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε

αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία

χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο

λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση

Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-

νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη

Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που

συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη

Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-

24

ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-

microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo

στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί

στη νέα πατρίδα

∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘

Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή

της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι

σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που

ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι

του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-

ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη

αυτού του έργου

Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-

λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι

οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας

microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-

λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-

πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης

microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-

microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-

τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα

της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα

ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού

γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-

τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους

λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-

κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός

έθνους

Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-

νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-

κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-

ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά

συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-

νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-

ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη

25

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

microόχθου αλλά δεν είχαν λάβει συστηmicroατική εκπαίδευση Η microητέρα microου

ήταν τεσσάρων χρονών στον πρώτο διωγmicroό του 1914 και δώδεκα στον

δεύτερο του 1922 και τις δύο φορές είχε καταφύγει στη Λέσβο Έζησε

φτωχική ζωή ως πρόσφυγας στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου Η γιαγιά microου

Γεωργία Κουνουσλή ήταν κατά τα λεγόmicroενα των Πλαγιωτών πολύ κα-

λή ήξερε πολλά παραmicroύθια και ιστορίες και πέθανε νέα

Κάτι άλλο που microου θύmicroιζε τη microικρασιατική καταγωγή microου ήταν ότι

εγώ δεν είχα γιαγιά από την πλευρά της microητέρας microου ενώ και οι δυο

παππούδες microου είχαν σκοτωθεί από τους Τούρκους ndash ο ένας στη Μικρά

Ασία και ο άλλος στην Πέτρα Λέσβου Ως παιδί ένιωθα την έλλειψή

τους και ζήλευα συmicromicroαθήτριες που είχαν και τους δύο Έπλαθα ιστο-

ρίες microε τη φαντασία microου για την Τσανταρλιώτισσα γιαγιά microου να microου

λέει παραmicroύθια microε γλύκα και παρηγοριά και απευθυνόmicroουν στη Μυτι-

ληνιά γιαγιά ndash από την πλευρά του πατέρα microου ndash για να microου πει παρα-

microύθια εκείνη όmicroως δεν ήξερε κανένα Για τα παιδιά όταν οι microεγάλοι

διηγούνται εκείνο που έχει σηmicroασία είναι περισσότερο ο συναισθηmicroατι-

κός τόνος της διήγησης παρά οι λεπτοmicroέρειες της ιστορίας

Θυmicroάmicroαι πολλές εικόνες της microητέρας από την παιδική microου ηλικία

Όταν microιλούσε για τη Μικρασία έκανε microια microετάβαση από την καθηmicroε-

ρινότητα σε microια ειδική κατάσταση ndash που θα την έλεγα ρέmicroβη ή ονειρο-

πόληση ndash η οποία όταν θρονιαζόταν microέσα της πάντα microεταmicroόρφωνε το

πρόσωπό της και την πήγαινε microακριά σrsquo έναν άλλο κόσmicroο Μερικές φο-

ρές την έκανε να ξεχειλίζει από νοσταλγία και απέραντη τρυφερότητα

όταν άρχιζε να λέει laquoΕmicroείς στα microέρη microας κάναmicroε ldquoέτσιrdquoraquo ή laquoΕmicroείς στα

microέρη microας κάναmicroε ldquoαλλιώςrdquoraquo Άλλες φορές την έκανε να κλαίει microε παρά-

πονο κι η ονειροπόληση διακοπτόταν απότοmicroα τότε έρχονταν στα microα-

τιά της ορmicroητικά οι τελευταίες εικόνες που είχε από τον πατέρα της

τον παππού microου να στέκεται microόνος στην αποβάθρα του Τσανταρλί ή

οι σκέψεις και το παράπονο για τη βασανισmicroένη ζωή της χήρας πρό-

σφυγα microητέρας της της γιαγιάς microου και ο πόνος για την αρρώστια του

αγαπηmicroένου αδελφού

Αναρωτήθηκα Άραγε η γιαγιά microου η microαmicroά microου και η οικογένειά της

είχαν τα ιδία τραύmicroατα όταν ήρθαν πρόσφυγες στη Μυτιλήνη το 1922

όπως οι πολιτικοί πρόσφυγες στη ∆ανία Και πώς έγινε και δεν το είχα

σκεφτεί microέχρι τότε αν η προσφυγιά είχε επηρεάσει τη microητέρα microου ψυχι-

κά Ήξερα microε σιγουριά ότι η microητέρα microου δεν ήταν ψυχικά άρρωστη

Αντίθετα ήταν ένας άνθρωπος microε παραπανίσιες ψυχικές δυνάmicroεις Παρrsquo

όλα αυτά ήταν τραυmicroατισmicroένη σύmicroφωνα microε τη σηmicroερινή αντίληψη Και

22

κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-

σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της

microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-

καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή

της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον

τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι

απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα

ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε

τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές

και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι

∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική

Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές

εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας

Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-

θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών

δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες

να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως

άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη

microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-

γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές

συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί

όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-

φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-

σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη

φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-

σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και

ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου

Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα

ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές

microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου

κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα

εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος

και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της

αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-

σαν ποτέ στις διηγήσεις της

Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω

συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-

σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω

23

όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε

στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-

microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε

για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-

τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία

ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo

ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε

Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την

ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα

τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την

επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-

κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το

1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-

πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933

Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή

ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία

Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα

βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-

ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να

microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-

πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι

πέντε ετών

Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει

microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-

διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-

τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο

των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-

νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου

ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε

αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία

χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο

λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση

Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-

νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη

Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που

συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη

Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-

24

ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-

microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo

στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί

στη νέα πατρίδα

∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘

Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή

της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι

σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που

ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι

του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-

ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη

αυτού του έργου

Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-

λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι

οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας

microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-

λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-

πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης

microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-

microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-

τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα

της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα

ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού

γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-

τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους

λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-

κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός

έθνους

Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-

νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-

κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-

ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά

συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-

νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-

ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη

25

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

κατrsquo επέκταση πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα παιδιά της από τα προ-

σφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι ήξεραν τα εγγόνια της

microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους και πώς επηρεάστη-

καν αν επηρεάστηκαν Αναρωτήθηκα microε λίγα λόγια για την καταγωγή

της οικογένειας από την πλευρά της microητέραςγιαγιάς microας και για τον

τρόπο microε τον οποίο αυτή η καταγωγή συνέβαλε στο να γίνουmicroε εmicroείς οι

απόγονοί της οι άνθρωποι που γίναmicroε Βέβαια τότε ndash αλλά και σήmicroερα

ακόmicroα πιο πολύ ndash είχα επίγνωση ότι δεν δίνονται εύκολες απαντήσεις σε

τέτοια ερωτήmicroατα Πόσω microάλλον όταν τα παιδιά microας δέχονται επιρροές

και από τους άλλους παππούδες και γιαγιάδες (δύο εκ των οποίων είναι

∆ανοί) και από συζύγους δικούς microας χωρίς δεσmicroούς microε τη Μικρασιατική

Καταστροφή και βέβαια πρώτα απrsquo όλα όταν έχουmicroε δεχτεί επιρροές

εmicroείς τα αδέλφια από τον Πετρανό πατέρα microας

Όταν λέω laquoξαναθυmicroήθηκαraquo είναι γιατί τα προηγούmicroενα χρόνια κα-

θώς ήmicroουν microακριά από την Ελλάδα απrsquo όπου έφυγα δεκαεννέα χρονών

δεν είχα την ευκαιρία να συmicromicroετέχω σε επετείους να βλέπω ταινίες

να διαβάζω άρθρα και βιβλία για τη Μικρασιατική Καταστροφή όπως

άλλοι Έλληνες Μάλιστα στην πραγmicroατικότητα δεν λογάριαζα καν τη

microητέρα microου καλά καλά ως πρόσφυγα Προσπαθώντας σήmicroερα να εξη-

γήσω αυτό το γεγονός πιστεύω ότι συνέτειναν οι γενικές κοινωνικές

συνθήκες στη δεκαετία του 1950 στη Μυτιλήνη όπου microεγάλωσα εκεί

όπου οι Μικρασιάτες πρόσφυγες τριάντα χρόνια microετά την Καταστρο-

φή είχαν πια αφοmicroοιωθεί ως ένα ορατό αλλά φυσιολογικό αναπό-

σπαστο microέρος της λεσβιακής κοινωνίας Οι Μικρασιάτες ανήκαν στη

φυσική τάξη των πραγmicroάτων ξεχωρίζαmicroε περισσότερο microεταξύ πλου-

σίων και φτωχών Aριστερών και ∆εξιών παρά microεταξύ προσφύγων και

ντόπιων Επίσης συνέτειναν οι ειδικές συνθήκες της οικογένειάς microου

Ο πατέρας microου καταγόταν από την Πέτρα της Λέσβου εγώ δεν είχα

ζήσει σε προσφυγικό συνοικισmicroό όπως οι δυο microεγαλύτερες αδελφές

microου Νίκη και Σοφία Μεγάλωσα σε microια συνοικία της Μυτιλήνης όπου

κατοικούσαν αποκλειστικά γηγενείς και ποτέ δεν ένιωσα πρόβληmicroα

εθνικής διαφορετικότητας από τις φίλες και συmicromicroαθήτριές microου Τέλος

και το πιο σηmicroαντικό η microητέρα microας αναφερόταν στο παρελθόν της

αλλά ποτέ microε λεπτοmicroέρειες Οι τραγικές εmicroπειρίες της δεν κυριάρχη-

σαν ποτέ στις διηγήσεις της

Με τα καινούργια ερεθίσmicroατα και ερωτήmicroατα αποφάσισα να πάρω

συνέντευξη από τη microητέρα microου για να microάθω την ιστορία της Η αφήγη-

σή της microου παραδόθηκε σταδιακά πότε στην Κοπεγχάγη όπου ζω

23

όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε

στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-

microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε

για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-

τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία

ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo

ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε

Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την

ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα

τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την

επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-

κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το

1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-

πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933

Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή

ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία

Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα

βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-

ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να

microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-

πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι

πέντε ετών

Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει

microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-

διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-

τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο

των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-

νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου

ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε

αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία

χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο

λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση

Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-

νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη

Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που

συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη

Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-

24

ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-

microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo

στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί

στη νέα πατρίδα

∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘

Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή

της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι

σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που

ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι

του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-

ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη

αυτού του έργου

Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-

λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι

οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας

microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-

λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-

πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης

microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-

microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-

τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα

της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα

ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού

γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-

τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους

λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-

κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός

έθνους

Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-

νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-

κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-

ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά

συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-

νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-

ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη

25

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

όταν εκείνη ερχόταν σε αραιά διαστήmicroατα να microας επισκεφθεί και πότε

στη Μυτιλήνη όταν εγώ επισκεπτόmicroουν τους γονείς microου τα καλοκαίρια

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της άφησε και χειρόγραφα microε περιεχό-

microενο σχεδόν ίδιο microε το microαγνητοφωνηmicroένο υλικό Το γεγονός ότι έγραψε

για τη ζωή της microετά τη microαγνητοφωνηmicroένη συνέντευξη δείχνει την επι-

τακτική ανάγκη που ένιωθε να microεταδώσει την ιστορία της πάση θυσία

ως microέρος microιας διαδικασίας λύτρωσης από το laquoτραύmicroα της προσφυγιάςraquo

ένα θέmicroα στο οποίο θα επανέλθουmicroε

Η αφηγήτρια Αναστασία που όλοι φώναζαν Τασίτσα αρχίζει την

ιστορία της από τότε που εκδιώχθηκε από το χωριό της ndash παιδούλα

τεσσάρων χρονών ndash microε τον πρώτο διωγmicroό το 1914 Συνεχίζει microε την

επιστροφή στη Μικρά Ασία microετά την ελληνική κατοχή των microικρασιατι-

κών εδαφών το 1920 και διηγείται πώς έζησε τον δεύτερο διωγmicroό το

1922 Η ιστορία γιrsquo αυτό το microέρος της ζωής της κλείνει όταν ndash νέα κο-

πέλα ndash παντρεύεται έναν ντόπιο Μυτιληνιό το 1933

Η περίοδος από τα δεκαπέντε έως τα είκοσι πέντε χρόνια στη ζωή

ενός ανθρώπου θεωρείται η πιο σπουδαία στην Εξελικτική Ψυχολογία

Σrsquo αυτή την ηλικία η προσωπικότητα αποκτά την τελική της microορφή Τα

βιώmicroατα εντυπώνονται βαθύτερα από οποιαδήποτε άλλη microετέπειτα πε-

ρίοδο Η ψυχολογική έρευνα δείχνει ότι όταν ζητάmicroε από ένα άτοmicroο να

microας πει microια ιστορία από τη ζωή του διηγείται στις περισσότερες περι-

πτώσεις περιστατικά από την ηλικία microεταξύ των δεκαπέντε και είκοσι

πέντε ετών

Η ιστορία της Τασίτσας έχει γενικότερο ενδιαφέρον γιατί microας δίνει

microια συγκεκριmicroένη αυθεντική διήγηση για τις συνθήκες ζωής των παι-

διών των προσφύγων του 1912 και του 1922 σε microια microικρή ταξική αγρο-

τική κοινωνία της Μυτιλήνης στην Πλαγιά Πλωmicroαρίου ndash και όχι microόνο

των προσφύγων αλλά και των φτωχών γενικά Η ιστορία microιας Τσα-

νταρλιώτισσας έχει επίσης γενικότερο ιστορικό ενδιαφέρον δεδοmicroένου

ότι το Τσανταρλί ένα από τα microεγαλύτερα χωριά της Περγάmicroου είχε

αναλογικά τα πιο πολλά θύmicroατα απrsquo όλη την επαρχία microε τα είκοσι τρία

χωριά της3 Από τους χίλιους πεντακόσιους χριστιανούς σωθήκαν microόνο

λίγες οικογένειες για λόγους που αποσαφηνίζονται στην αφήγηση

Ακόmicroα έχει γενικότερο ενδιαφέρον να δει κανείς πώς επιβίωσε microια microο-

νογονεϊκή προσφυγική οικογένεια microε γυναίκα προστάτη σrsquo ένα νησί τη

Λέσβο όπου κατέφυγαν χιλιάδες Μικρασιάτες και τις δυσκολίες που

συνάντησε επειδή ακριβώς έλειπε ο άντρας προστάτης Η microεσήλικη

Τασίτσα αφηγείται τη ζωή της όπως τη βίωσε όταν ήταν παιδί και κο-

24

ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-

microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo

στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί

στη νέα πατρίδα

∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘

Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή

της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι

σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που

ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι

του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-

ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη

αυτού του έργου

Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-

λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι

οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας

microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-

λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-

πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης

microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-

microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-

τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα

της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα

ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού

γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-

τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους

λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-

κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός

έθνους

Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-

νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-

κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-

ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά

συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-

νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-

ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη

25

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

ρίτσι Η ιστορία της microας δείχνει microε ποιον τρόπο αυτό το κορίτσι αντι-

microετώπισε τις επιπτώσεις της προσφυγιάς τις απώλειες και το laquoρίξιmicroοraquo

στην Πλαγιά Λέσβου και microε ποιο τρόπο προσπάθησε να ενσωmicroατωθεί

στη νέα πατρίδα

∆middot IcircrsaquoOacuteEumlUgraveUacuteiquest IgraveOcirc˘

Όταν εισχωρούmicroε σε microια ανθρώπινη ζωή ndash όπως εγώ microπήκα στη ζωή

της προσφυγιάς της Ελληνίδας Μικρασιάτισσας microητέρας microου ndash είναι

σαν να εισερχόmicroαστε σε microια θεατρική σκηνή στη microέση ενός έργου που

ήδη έχει αρχίσει και που παίζεται εκείνη τη στιγmicroή ενός έργου οι ρόλοι

του οποίου δεν έχουν ακόmicroα διανεmicroηθεί οριστικά Έτσι microας επιτρέπε-

ται να ενσαρκώσουmicroε κι εmicroείς ένα ρόλο και να επηρεάσουmicroε την εξέλιξη

αυτού του έργου

Κι εγώ λοιπόν Ελληνίδα της διασποράς στην Κοπεγχάγη έχω ανα-

λάβει πολλαπλούς ρόλους στην κοινή οικογενειακή θεατρική σκηνή οι

οποίοι επηρεάζουν την προσέγγισή microου στη βιογραφία της microητέρας

microου Έχω ενσαρκώσει το ρόλο της ιστορικού της οικογένειας που ήθε-

λε να microάθει την ιστορία της microητέρας της να τη διασώσει για τα υπόλοι-

πα microέλη και να τη microεταδώσει παραπέρα Έχω παίξει το ρόλο της κόρης

microε microικρασιατική καταγωγή που ήθελε να αναζητήσει τις ρίζες της δη-

microιουργώντας microια σχέση microε την ndash microέχρι τότε άγνωστη για εκείνη ndash πα-

τρική γη της microητέρας της τη Μικρά Ασία γη από την οποία η microητέρα

της ήταν αποκοmicromicroένη για πάντα Αλλά και ως ξενιτεmicroένη Ελληνίδα

ήθελα να microάθω περισσότερα για την ιστορία του δικού microου ελληνικού

γένους αποκοmicromicroένη καθώς ήmicroουν από τη γραmicromicroατεία για το microικρασια-

τικό θέmicroα τις επετείους τους εορτασmicroούς microπροστά σε αγάλmicroατα τους

λόγους στην τηλεόραση τα ιστορικά φιλmicro τις εκθέσεις κλπ και γενι-

κά απrsquo όλα όσα αποτελούν και διατηρούν τη συλλογική microνήmicroη ενός

έθνους

Ενώ βίωνα microια συνέχεια στη δική microου παιδική και νεανική ζωή ndash συ-

νέχεια που διακόπηκε όταν microετανάστευσα στη ∆ανία αφού παντρεύτη-

κα ∆ανό ndash αισθάνθηκα ξαφνικά microια αποσύνδεση από τη ζωή της microητέ-

ρας microου σε ότι αφορούσε τη δική της παιδική και νεανική ηλικία Κατά

συνέπεια βίωσα ένα κενό και microια ασυνέχεια και στη δική microου οικογε-

νειακή ιστορία Αυτό το κενό ήθελα να καλύψω laquoπαίρνονταςraquo την ιστο-

ρία της σε microια microακροσκελή συνέντευξη

25

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

Ακόmicroα είχα το κίνητρο του ξενιτεmicroένου παιδιού που ήθελε να laquoεπι-

στρέψειraquo κοντά στη microητέρα του δηmicroιουργώντας έναν κοινό συναισθηmicroα-

τικό χώρο και να την κατανοήσει καλύτερα microέσω της αφήγησης του

διωγmicroού απrsquo την πατρίδα της και την εγκατάστασή της στον ελλαδικό

χώρο Τέλος εισχώρησα στη θεατρική σκηνή και microε το ρόλο της ψυχο-

λόγου που βέβαια δεν microπορεί να αποβάλει τη γνώση της για τις ψυχι-

κές διαδικασίες κι έτσι δεν microπορεί να είναι αφελής στην ενασχόλησή

της microε τα πάθη της microητέρας της Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι επεδίωκα

microια ψυχανάλυση του ψυχισmicroού της microητέρας microου Αυτό που αναλύω εί-

ναι πρώτα απrsquo όλα το κοινωνικό πρόσωπο της microητέρας microου όπως φανε-

ρώθηκε microπροστά microου

Η συνέντευξη microας έφερε πράγmicroατι πιο κοντά microάνα και κόρη microε όλα

τα συναισθήmicroατα που ξυπνούσε η διήγηση τόσο στη microητέρα microου όσο

και σrsquo εmicroένα Χάρη στην αφήγηση και στην προοπτική δηmicroοσίευσης

ενός βιβλίου αποκτήσαmicroε κάτι ειδικό microεταξύ microας εγώ η τρίτη κόρη

και η microητέρα microου Ήταν η πρώτη φορά που η Τασίτσα διηγιόταν την

ιστορία της σε κάποιον microε χρονολογική σειρά και microε λεπτοmicroέρειες και

ήταν η πρώτη φορά που την άκουγα εγώ

Πριν από τη συνέντευξη για microένα ήταν απλώς η microητέρα microου η Μυ-

τιληνιά microε καταγωγή από τη Μικρά Ασία από έναν τόπο για τον οποίο

είχα πολλές αόριστες φαντασιώσεις Για εmicroάς τους Μυτιληνιούς laquoη

Ανατολήraquo ndash όπως τη λέmicroε ndash είναι microέρος του φαντασιακού microας κόσmicroου

έτσι όπως απλώνεται και ορθώνεται απέναντί microας Μετά τη συνέντευ-

ξη οι εικόνες που είχα για τη microητέρα microου και για τη Μικρά Ασία άλλα-

ξαν για πάντα Η microεν microητέρα microου ανυψώθηκε στα microάτια microου σαν ένα

παγκόσmicroιο πρότυπο επιβίωσης στον τόπο καταφυγής (microικρή ηρωίδα

της ζωής) η δε Μικρά Ασία έγινε η δυτική ακτή της Τουρκίας και έχα-

σε τον φαντασιακό της χαρακτήρα χωρίς όmicroως να απολέσει τη γοητεία

που microου ασκούσε

Η αφήγηση της Tασίτσας αποτελεί την καρδιά του βιβλίου Προχω-

ρώντας όmicroως το βιβλίο microού δηmicroιουργήθηκαν συmicroπληρωmicroατικά ερωτή-

microατα όπως τα έθεσα προηγουmicroένως Πώς επηρεαστήκαmicroε εmicroείς τα

παιδιά της από τα προσφυγικά βιώmicroατα των παιδικών microας χρόνων Τι

ήξεραν τα εγγόνια της microητέρας microου για την προσφυγιά της γιαγιάς τους

και πώς επηρεάστηκαν αν επηρεάστηκαν Με ποιον τρόπο συνέβαλε η

microικρασιατική καταγωγή στο να γίνουmicroε εmicroείς οι απόγονοι οι άνθρωποι

που γίναmicroε Με σκοπό να απαντήσω στα ερωτήmicroατα αυτά πήρα άλλες

εννέα συνεντεύξεις από τα τέσσερα παιδιά και από πέντε εγγόνια της

26

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

Τασίτσας Η επιθυmicroία να λάβω απάντηση στα παραπάνω ερωτήmicroατα

έγινε επιτακτική για microένα για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω

paraOgrave˜ OcircUacuteAacuteiquestOacuteˆUcircmiddot UgraveOcirc sbquoEgravesbquoIumlrsaquoOcirc

prod ıAcircˆUacutersaquomiddot AacuteEgravemiddot UgraveOcirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddotΌλοι ξέρουmicroε ότι οι πρόσφυγες του 1914 του 1922 και του 1923

ήταν laquoτραυmicroατισmicroένοιraquo Όmicroως τι σηmicroαίνει τραύmicroα ∆ιακατέχει την

προσωπικότητα στο σύνολό της Τι δηmicroιουργεί το τραύmicroα Είναι αυτο-

νόητο ότι όλοι οι πρόσφυγες εκείνης της εποχής ήταν τραυmicroατισmicroένοι

ανεξάρτητα από τα βιώmicroατα και τις συνθήκες ζωής τους Πώς επιδρά

το τραύmicroα στην ένταξη και προσαρmicroογή των προσφύγων στον καινούρ-

γιο τόπο Ξεπερνιέται ή παραmicroένει στην ψυχή τους διά παντός Πώς

επηρεάζει το τραύmicroα microακροπρόθεσmicroα microια κοινωνία

Στο Πρώτο Μέρος του βιβλίου παρουσιάζω τη θεωρητική προσέγ-

γισή microου για το ατοmicroικό ψυχολογικό τραύmicroα της προσφυγιάς που πλήττει

το άτοmicroο και το συλλογικό τραύmicroα που πλήττει την κοινωνία H προ-

σέγγισή microου είναι εκλεκτική αφού η πολύχρονη εmicroπειρία microου microού έδει-

ξε ότι καmicroιά θεωρία δεν microπορεί να εξηγήσει το τραύmicroα από microόνη της4

Ένα άτοmicroο που ζει σε microια τραυmicroατισmicroένη κοινωνία επηρεάζεται τόσο

από τις δικές του προσωπικές οικογενειακές απώλειες όσο και από

τους τρόπους microε τους οποίους πλήττει το συλλογικό τραύmicroα την κοινω-

νία Είναι πολύ δύσκολο να διαχωρίσουmicroε τα όρια ανάmicroεσα στο προ-

σωπικό τραύmicroα και στο συλλογικό ndash πχ στην Τασίτσα ndash γιατί στην

πραγmicroατικότητα δεν υπάρχει τέτοιος διαχωρισmicroός Όλα είναι ενωmicroένα

σε ένα πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα στην πρώτη γενιά Είναι ευκολό-

τερο να διαχωρίσουmicroε αυτά τα δύο στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά

προσφύγων όπου δεν υπάρχει πρωτογενές προσφυγικό τραύmicroα αλλά

δευτερογενείς επιδράσεις του πρωτογενούς τραύmicroατος της πρώτης γε-

νιάς

Θα αρκεστώ να αναλύσω το ατοmicroικό τραύmicroα στην Τασίτσα και τις

εκφράσεις του συλλογικού τραύmicroατος στις επόmicroενες γενιές Βασιζόmicroενη

στην πολύχρονη εmicroπειρία microου microε τραυmicroατισmicroένα άτοmicroα εισάγω τον

αναγνώστη στην έννοια του ατοmicroικού ψυχικού τραύmicroατος Το έναυσmicroα

microου δόθηκε διαβάζοντας την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή οπότε διαπίστωσα κάτι παράδοξο Ενώ σχεδόν όλες οι

αναλύσεις ndash βιογραφικές και microη επιστηmicroονικές και microη ιστορικές και

27

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

κοινωνιολογικές ndash χρησιmicroοποιούν τις φράσεις laquoτο τραύmicroα της προσφυ-

γιάςraquo ή laquoτο τραύmicroα της Μικρασιατικής Καταστροφήςraquo ως εντελώς αυ-

τονόητες έννοιες δεν περιλαmicroβάνουν τον ορισmicroό του τραύmicroατος ούτε

συστηmicroατικές ψυχολογικές αναλύσεις των τραυmicroάτων των προσφύγων

Τούτο οφείλεται στο γεγονός ότι το microεγαλύτερο microέρος της βιβλιογρα-

φίας είναι ιστορικό Το ψυχολογικό τραύmicroα ονοmicroάζεται αλλά δεν απο-

τελεί αντικείmicroενο ανάλυσης Οι κοινωνιολογικές αναλύσεις εστιάζουν

στην κοινωνική ζωή των προσφύγων απrsquo όπου πάλι λείπει η ψυχολογι-

κή εστίαση Εξαίρεση αποτελεί η κλασική πια ανθρωπολογική microελέτη

της Αγγλίδας Χίρσον η οποία χρησιmicroοποιεί κυρίως ανθρωπολογικούς

αλλά και ψυχολογικούς όρους Οι ψυχολογικές αναλύσεις βιογραφιών

είναι σχεδόν ανύπαρκτες

Όmicroως ο κύριος λόγος για την έλλειψη αυτή είναι ότι έφτασε αργά

στην Ελλάδα ndash τα τελευταία είκοσι χρόνια ndash η παγκόσmicroια πολιτική

θεωρητική ιστορική αλλαγή που είχε συντελεστεί στον ∆υτικό κόσmicroο

σχετικά microε την αντίληψη της ευάλωτης φύσης του ανθρώπινου σώmicroατος

και ψυχής καθώς και η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να υπο-

φέρει Η τελευταία βασίζεται στη θεωρία ότι ο άνθρωπος έχει δικαιώ-

microατα κατοχυρωmicroένα και σύmicroφωνα microε τις συνθήκες και τους νόmicroους των

Ηνωmicroένων Εθνών και microε τις εθνικές νοmicroοθεσίες Έτσι από τη στιγmicroή

που γίνεται θύmicroα βίας από το δικό του ή από ξένο κράτος οι δοκιmicroα-

σίες του microεταφέρονται αυτόmicroατα από την ιδιωτική στη δηmicroόσια σφαίρα

και εξετάζονται από πολλές επιστήmicroες microεταξύ των οποίων και από την

Ψυχολογία Επιχειρώ λοιπόν για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιο-

γραφία να ερευνήσω το ψυχοκοινωνικό τραύmicroα του διωγmicroού στις τρεις

γενιές microιας Μικρασιάτισσας πρόσφυγα χρησιmicroοποιώντας τη microέθοδο

της βιογραφίας

Η οπτική του τραύmicroατος microετέβαλε την καθιερωmicroένη αντίληψη που

υπήρχε για πολλές πάσχουσες οmicroάδες και ndash το πιο ενδιαφέρον για την

περίπτωσή microας ndash όχι microόνο για τις οmicroάδες που υποφέρουν στη σηmicroερινή

εποχή αλλά και για οmicroάδες του ιστορικού παρελθόντος οι οποίες πρωτύ-

τερα ήταν ιδωmicroένες microέσα από το πρίσmicroα των κοινωνικών κανόνων και όχι

microέσα από τη microατιά των microελών τους δηλαδή όπως τα ίδια έβλεπαν τα βιώ-

microατά τους Οι τραυmicroατισmicroένοι στρατιώτες που δεν ήθελαν να γυρίσουν

ξανά στο microέτωπο έχοντας πάρει microέρος σε αιmicroατηρές microάχες θεωρούνταν

δειλοί Οι σεξουαλικά κακοποιηmicroένες γυναίκες κατά τους πολέmicroους θεω-

ρούνταν ατιmicroασmicroένες από όλη τη microεταπολεmicroική κοινωνία Οι ψυχικά

αδύναmicroοι ανθρωπάκια χωρίς αξία Οι κοινές γυναίκες που ήταν θύmicroατα

28

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

σεξουαλικής εκmicroετάλλευσης θεωρούνταν ένοχες και ανήθικες κλπ Tο

κοινωνικό βλέmicromicroα επηρεάζει και την αυτοαντίληψη του προσώπου

Η συστηmicroατική εισαγωγή της οπτικής του τραύmicroατος στην Ψυχολο-

γία στην Ψυχιατρική στην Ανθρωπολογία ακόmicroα και στην απονοmicroή

δικαιοσύνης στον ∆υτικό κόσmicroο επηρέασε τον τρόπο microε τον οποίο

αντιmicroετωπίζουmicroε τις ατυχίες και τις απώλειες στη ζωή Προπαντός microας

έκανε να συνειδητοποιήσουmicroε ότι πίσω από τα ψυχικά και κοινωνικά

συmicroπτώmicroατα microιας οmicroάδας βρίσκεται η κοινωνική βία όχι microόνο για το

σήmicroερα αλλά και για το παρελθόν θεωρώντας ότι η ανθρώπινη ψυχή

των προσφύγων του 1922 δεν διαφέρει πολύ από την ψυχή των προ-

σφύγων του 1970 και του 1995 έστω κι αν περιγράφεται ο πόνος τους

microε διαφορετικούς όρους

Όταν microιλώ για τραύmicroα λοιπόν δεν αναφέροmicroαι σε microια ψυχολογική

διαταραχή του ατόmicroου σε microια ψυχική αρρώστια αλλά σε microια ψυχική

βαθιά πληγή σε ένα κενό που σηmicroαδεύει για πάντα ένα laquomicroέροςraquo του

εαυτού του κάθε πρόσφυγα το οποίο όmicroως δεν επηρεάζει αναγκαστικά

την ικανότητα της συνολικής λειτουργίας του Πρόκειται για microια προ-

σωρινή αποσύνδεση και διακοπή της προσωπικής και κοινωνικής ταυ-

τότητας Η συνέχεια της ψυχολογικής και κοινωνικής ταυτότητας εξαρ-

τάται από την οmicroαλή εξέλιξη του ατόmicroου microέσα στον γεωγραφικό και

κοινωνικό χώρο όπου κινείται Το τραύmicroα της βίαιης εκδίωξης και της

επακόλουθης προσφυγιάς ο βίαιος αποχωρισmicroός από ένα χώρο όπου

συντελέστηκε αιmicroατοχυσία γκρεmicroίζει microεmicroιάς τη συνοχή της ψυχολογι-

κής ταυτότητας τη ραχοκοκαλιά της προσωπικότητας αφήνοντας το

άτοmicroο για microια περίοδο χαmicroένο σε microια κατάσταση που ndash όπως το εξέ-

φραζαν οι Βόσνιοι πρόσφυγες στο ψυχοκοινωνικό πρόγραmicromicroα της Ευ-

ρωπαϊκής Ένωσης που διηύθυνα (βλ παρακάτω) ndash ονοmicroάζεται στα

βοσνιακά laquoni na nebu ni na zemljiraquo Πρόκειται για microια κατάσταση κατά

την οποία ο άνθρωπος για microια περίοδο δεν βρίσκεται ούτε στον ουρα-

νό ούτε στη γη Είναι χωρίς άγκυρα αλλά και χωρίς φτερά microετέωρος

Από εκεί και πέρα ο πρόσφυγας προσπαθεί να ξανακερδίσει τη χα-

microένη συνέχεια να λαξέψει την πέτρα δηλαδή τον εαυτό του που microετα-

φέρθηκε σαν πέτρα από το ένα microέρος στο άλλο microε καινούργιο τρόπο

όπως γράφει και ο Χάιντεγκερ Και το καταφέρνει στις περισσότερες

περιπτώσεις ανάλογα microε την υποδοχή που βρίσκει στον τόπο όπου laquoρί-

χνεταιraquo Ξαναριζώνει και ξαναβρίσκει τη συνέχεια εάν ο καινούργιος

τόπος είναι έτοιmicroος να τον εντάξει microέσα του

Η ίδια έλλειψη της προοπτικής του τραύmicroατος ισχύει και για την ελ-

29

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

ληνική επιστηmicroονική έρευνα σχετικά microε τις οmicroάδες των βασανισθέντων

του Εmicroφυλίου από τη Μακρόνησο και άλλων τόπων εξορίας και των

βασανισθέντων της δικτατορίας του 1967 Πολύ λίγες έρευνες έχουν

διεξαχθεί σχετικά microε την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση σε αντίθεση

microε πολλές ψυχολογικές έρευνες που έχουν γίνει στη Λατινική Αmicroερική

microετά τις δικτατορίες των δεκαετιών 1970 και 1980 Η πρώτη συνολική

ευρωπαϊκή καταγραφή των τραυmicroάτων πολέmicroου πραγmicroατοποιήθηκε στη

microεταπολεmicroική Γερmicroανία microε σκοπό να αποδοθεί αποζηmicroίωση στα θύmicroα-

τα του Ολοκαυτώmicroατος5 Αφού στην Ελλάδα το πολιτικό κατεστηmicroένο

ποτέ δεν έθεσε θέmicroα αποζηmicroίωσης των θυmicroάτων του Εmicroφυλίου και της

τελευταίας δικτατορίας στη βάση της ψυχοκοινωνικής τους κατάστα-

σης δεν χρειάστηκε καταγραφή των ψυχολογικών και σωmicroατικών τους

τραυmicroάτων Όχι γιατί δεν υπήρχαν ndash όλες οι οικογένειες των Ελλήνων

καταδιωγmicroένων εξορισmicroένων και βασανισθέντων ξέρουν τι σηmicroαίνουν

τα παραπάνω λόγια ndash αλλά γιατί δεν είχαν αναχθεί σε κοινωνικό πρό-

βληmicroα που έπρεπε να εξεταστεί Μετά την αναγνώριση της Εθνικής

Αντίστασης το 1982 χορηγήθηκε ένα καθολικό επίδοmicroα ως ηθική

ανταmicroοιβή και αποκατάσταση στους Έλληνες αγωνιστές Η λογοτεχνία

επεξεργάζεται επιτυχηmicroένα τα ψυχολογικά τραύmicroατα των προσφύγων

αλλά δεν microπορεί να αντικαταστήσει την επιστηmicroονική ψυχολογική

έρευνα

Μια άλλη εξήγηση για την έλλειψη εστίασης στο εν λόγω θέmicroα ίσως

να βρίσκεται στο γεγονός ότι η έννοια του τραύmicroατος ήταν και είναι αυ-

τονόητη στην κοινή ελληνική σκέψη πολύ πριν εισαχθεί ως επιστηmicroονι-

κός όρος στη διεθνή Ψυχολογία και Ψυχιατρική Γαλουχηmicroένοι από τη

microια πλευρά microε την αρχαία τραγωδία και από την άλλη microε τα Πάθη του

Ιησού Χριστού δεν microας ξενίζει η τραγικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης

Οι πιο πολλοί Έλληνες έχουmicroε βαθιά συναίσθηση της έννοιας της laquoκά-

θαρσηςraquo των τραυmicroατικών αισθηmicroάτων έπειτα από κοινωνική βία και

απώλεια

Συνέπεια της έλλειψης ψυχολογικής εστίασης στη βιβλιογραφία εί-

ναι microεταξύ άλλων το γεγονός ότι η ανάλυση των microηχανισmicroών επιβίω-

σης που χρησιmicroοποιούν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες και οι απόγονοί

τους δεν γίνεται αντιληπτή ως microια απάντηση microια προσαρmicroογή ως διερ-

γασία του τραύmicroατος του αποκλεισmicroού Όταν για παράδειγmicroα οι Μι-

κρασιάτες πρόσφυγες διόγκωναν το microέγεθος της περιουσίας που είχαν

στην πατρίδα τους το έκαναν εξαιτίας του κοινωνικού τους υποβιβα-

σmicroού στην Ελλάδα Ήταν microια προσπάθεια να κρατήσουν την αξιοπρέ-

30

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

πειά τους όπως βέβαια και microια απόπειρα να επιτύχουν microεγαλύτερα

ανταλλάξιmicroα

Ένα άλλο γνωστό παράδειγmicroα είναι η προσφυγική ταυτότητα των

εκτοπισθέντων Στην Ελλάδα οι Μικρασιάτες ως απόδειξη της προ-

σφυγικής ιδιότητάς τους έφεραν κρατική ταυτότητα η οποία ήταν προϋ-

πόθεση για να λάβουν κάποια βοήθεια Στην Τουρκία αντίθετα δεν

ενισχύθηκε καθόλου η προσφυγική ταυτότητα των ανθρώπων που είχαν

εκδιωχθεί ή είχαν ανταλλαχθεί Ήταν Τούρκοι και έπρεπε να αισθάνο-

νται όλοι Τούρκοι από την πρώτη στιγmicroή Κατrsquo αυτό τον τρόπο βλέ-

πουmicroε πώς microια κοινωνικοοικονοmicroική συνθήκη ndash όπως τα προγράmicromicroατα

βοήθειας από την Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) ndash δια-

microόρφωσε microια προσφυγική ταυτότητα και την ταυτότητα του Μικρασιά-

τη στους χριστιανούς πρόσφυγες που κατά τα φαινόmicroενα microεταδίδεται

διαγενεαλογικά στις επόmicroενες γενιές

Άλλα θέmicroατα που θα αναπτύξω στο ίδιο Μέρος είναι Τι είναι η

τραυmicroατική microνήmicroη Τι στοιχεία περιέχει η microικρασιατική ταυτότητα

Ποιες τραυmicroατικές συνθήκες έζησαν οι Μικρασιάτες και ποιος είναι ο

σκοπός των ταξιδιών επιστροφής στις παλιές πατρίδες για τις τρεις γε-

νιές Επιπλέον θα συmicroβάλω στη θεωρία του συλλογικού τραύmicroατος

στην Ελλάδα microε την υπόθεση ότι το αρχικά εθνικό τραύmicroα της Μικρα-

σιατικής Καταστροφής έχει microετασχηmicroατιστεί στην ελληνική κοινωνία

ndash microε έναν όρο που εισάγω ndash σε laquoΠολιτισmicroικό Τραύmicroα της Μικρασιατι-

κής Καταστροφής (ΠΤΜΚ)raquo

Το ΠΤΜΚ (ΠιΤιΜιΚά microε τόνο στη συλλαβή -κά) έχει ευαισθητο-

ποιήσει τη συνείδηση τη microνήmicroη και την ταυτότητα της δεύτερης και

της τρίτης γενιάς των απογόνων της Μικρασιατικής Καταστροφής ως

πολιτισmicroικών οmicroάδων microε κοινή ιστορία Περιέχει τραυmicroατική microνήmicroη όχι

microόνο των οικογενειακών απωλειών της εκδίωξης από τον γενέθλιο τό-

πο και του κοινωνικού αποκλεισmicroού των προγόνων στην Ελλάδα αλλά

και των απωλειών σε συλλογικό επίπεδο Οι διακρίσεις ενάντια στους

πρόσφυγες microε περιορισmicroούς σε εκπαιδευτικές οικονοmicroικές και πολιτι-

κές ευκαιρίες ίσχυαν ως γνωστόν σε microεγάλο βαθmicroό στην Ελλάδα Για

microια εmicroπεριστατωmicroένη ανάλυση του αποκλεισmicroού βλ πχ Πέρα από τηνΚαταστροφή 6 και Crossing the Aegean7

Επιχειρώντας να δείξω ότι το ΠΤΜΚ έχει και microια παγιωmicroένη microορφή

εισάγω τον όρο laquoΠαγιωmicroένο Πολιτισmicroικό Μικρασιατικό Τραύmicroα

(ΠΠΜΤ)raquo Το ΠΠΜΤ microε απλοποιήσεις διαστρεβλώσεις φαντασίες και

εθνικολαϊκιστική ιδεολογία διατηρεί τα αρνητικά συναισθήmicroατα του

31

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

τραύmicroατος ζωντανά Θα αναφερθώ και στις δυο microορφές πιο διεξοδικά

Επιπλέον θα επιχειρηmicroατολογήσω στη θεωρία και στις αναλύσεις

των microαρτυριών ότι η φύση αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ στις επόmicroενες

γενιές είναι διπλή Όλα τα συναισθήmicroατα που περιέχει είναι διαλογικά

∆εν περιλαmicroβάνει απαραίτητα microόνο λύπη νοσταλγία και απογοήτευση

Ενισχύει σε πολλές περιπτώσεις την κοινή ταυτότητα της οmicroάδας τονί-

ζει τις θεmicroελιώδεις αξίες αυξάνει τις συναισθηmicroατικές και αισθητικές

λεκτικές αναπαραστάσεις (συγγραφή βιβλίων ποιηmicroάτων εικαστικών

τεχνών) και αποτελεί κίνητρο για δηmicroιουργική επανόρθωση και ανασύ-

σταση Φτάνει microόνο να microην κατέχεται η τραυmicroατισmicroένηευαισθητοποιη-

microένη οmicroάδα από ΠΠΜΤ από φανατισmicroό και microισαλλοδοξία οπότε το

συναίσθηmicroα που κυριαρχεί είναι η απαξίωση του Άλλου και η επιθυmicroία

για εκδίκηση Θα συζητήσω επίσης περαιτέρω τις συγκεκριmicroένες εκ-

φράσεις του ΠΤΜΚ στο Τρίτο Μέρος για τη δεύτερη και την τρίτη γε-

νιά προσφύγων

Η θεωρία του Πρώτου Μέρους λειτουργεί ως υπόβαθρο της ψυχολο-

γικής και κοινωνικής ανάλυσης στα επόmicroενα δύο Μέρη που περιλαmicroβά-

νουν τις αφηγήσεις της Τασίτσας και των εννέα απογόνων ∆εν είναι

στους σκοπούς microου ούτε να παρουσιάσω όλες τις θεωρίες τραύmicroατος

που υπάρχουν ούτε να προχωρήσω σε θεωρητική συζήτηση των όρων

που χρησιmicroοποιούνται Στόχος microου είναι να απευθυνθώ εκτός από το

επιστηmicroονικό σrsquo ένα ευρύ κοινό Τα βιβλία και τα άρθρα που παραθέτω

στη βιβλιογραφία περιέχουν τον θεωρητικό προβληmicroατισmicroό στην περί-

πτωση που ο αναγνώστης ενδιαφέρεται για περαιτέρω εmicroβάθυνση στο

θέmicroα

∆Ocirc UgraveUacutemiddotDaggerIgravemiddot UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveiquest˜ IcircmiddotEgrave Ograve˜ AcircOcirc˘IumlOgraveOacuteAcircUgravemiddotEgraveΣτο ∆εύτερο Μέρος παρουσιάζω και αναλύω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Το τραύmicroα της προσφυγιάς καθώς και η επούλωσή του ξετυλίγο-

νται microπροστά στα microάτια microας Η αφήγηση της microητέρας microου είναι άmicroεση

συγκεκριmicroένη και ξεκινά πάντα από τη δική της ζωή ∆ιέπεται από microια

αφηγηmicroατική οικονοmicroία Αν και στοχαστικός άνθρωπος η Τασίτσα δεν

καταπιάνεται microε πολιτικές αναλύσεις ούτε στέκεται σε θέmicroατα που

απασχολούν την Ιστοριογραφία πχ η ελληνική ταυτότητα των Οθω-

microανών χριστιανών

Οι δικές microου επεmicroβάσεις περιορίζονται αρχικά σε microια στοιχειώδη τα-

ξινόmicroηση του κειmicroένου γύρω από τους δεδοmicroένους κεντρικούς άξονες της

32

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

αφήγησης σύmicroφωνα microε τα ιστορικά γεγονότα πρώτος διωγmicroός εγκατά-

σταση στη Μυτιλήνη προβλήmicroατα και χαρές επιστροφή στα microέρη τους

και εγκατάσταση δεύτερος διωγmicroός και φυγή νέα εγκατάσταση στη

Μυτιλήνη Η ταξινόmicroηση είναι στοιχειώδης γιατί η ίδια η Τασίτσα διη-

γήθηκε την ιστορία της ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη χρονολο-

γική σειρά των γεγονότων Επιπλέον παρεmicroβαίνω στη γλώσσα η αφή-

γηση είναι σε ένα microείγmicroα microικρασιατικής-microυτιληνιάς ντοπιολαλιάς (που

αλλάζει φωνήεντα σύmicroφωνα γένη ουσιαστικών επιθέτων και καταλή-

ξεις) την οποία έχω microεταγράψει στη νεοελληνική κοινή ώστε να είναι

ευκολοδιάβαστη για τον αναγνώστη Σε microερικά σηmicroεία έχω προσθέσει

ελάχιστες λέξεις που υπονοούνταν στον προφορικό λόγο για να γίνει

πιο κατανοητό το γραπτό κείmicroενο Γενικά απέφυγα τις πολλές παρεmicro-

βάσεις έστω κι αν η συνοχή του κειmicroένου είναι ελλιπής Τέλος έκανα

microια επιλογή των θεmicroάτων που θα παρουσιάσω στη συνέχεια

Όταν κάποιος αναλύει υλικό συνεντεύξεων επιλέγει σηmicroεία που εί-

ναι ενδιαφέροντα να ερmicroηνευτούν από τη σκοπιά του αναλυτή και αφή-

νει έξω microικρολεπτοmicroέρειες που θα κούραζαν τον αναγνώστη Σήmicroερα

είmicroαι ευχαριστηmicroένη που έκανα σχετικά λίγες και γενικές ερωτήσεις

στην Τασίτσα και την άφησα να διηγηθεί σχεδόν ελεύθερα την ιστορία

της και να ανακατασκευάσει τη microνήmicroη της επιλέγοντας microονοπάτια που

εκείνη ήθελε να βαδίσει ndash δηλαδή δεν την οδήγησα ντε και καλά microόνο

εκεί που ήθελα εγώ Παρrsquo όλα αυτά η microαρτυρία της microητέρας microου και

των άλλων συγγενών microου είναι ένας laquoδιάλογοςraquo microεταξύ αυτών και εmicroού

Τους αφήνω προσεκτικά να ψάξουν στη microνήmicroη τους για απαντήσεις

στις ερωτήσεις microου χωρίς να τους επιβαρύνω microε δικές microου ερmicroηνείες

αλλά τους οδηγώ microέσω των ερωτήσεων να microου διηγηθούν πράγmicroατα

που πιθανόν να microην microου έλεγαν ποτέ Η διάθεση της microητέρας microου να

αφηγηθεί ήταν microεγάλη Ήθελε να διαλογιστεί microαζί microου και να microου διη-

γηθεί ολόκληρη την ιστορία της στο microέτρο που ήταν σε θέση να θυmicroη-

θεί Όπως λέει και η Έλλη Παπαδηmicroητρίου laquoΣτην εξιστόρηση και στη

γραφή των κοινών ανθρώπων στον κοινό λόγο υπάρχει ο πόθος για

διάρκεια έστω υποσυνείδητος να microη σβήσει απrsquo τη microνήmicroη τη δική του

και άλλων ότι έπαθε και ιστορεί σε διάφορους βαθmicroούς Αυτό σηmicroαίνει

πως ακολουθούν λίγο πολύ κανόνες άγραφτους που γίνονται κανόνες

τέχνηςraquo8

Παρουσιάζω την αφήγηση της microητέρας microου πλαισιωmicroένη από επεξη-

γηmicroατικά ιστορικά σχόλια ψυχολογικές ερmicroηνείες και στοιχεία από άλ-

λες προφορικές ή λογοτεχνικές πηγές για τη ζωή των προσφύγων στο

33

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

Τσανταρλί ή στη Λέσβο προσπαθώντας να δώσω microια ευρύτερη προο-

πτική στην ατοmicroική ιστορία της Προσθέτω στη δική της φωνή και microια

δεύτερη φωνή τη δική microου για να φωτίσω τη δική της και όχι να την

επισκιάσω ∆εν εmicroβαθύνω όmicroως στο ιστορικό microέρος αφού δεν είmicroαι

ιστορικός Όπου συmicroπεριλαmicroβάνονται ιστορικές πληροφορίες αυτές εί-

ναι επιλεγmicroένες από εmicroένα από τη σκοπιά συγκεκριmicroένων ιστορικών

Έχω υπόψη microου ότι υπάρχουν πολλές άλλες ιστορικές ερmicroηνείες των

γεγονότων Σε γενικές γραmicromicroές για τα ιστορικά και τα κοινωνιολογικά

στοιχεία βασίζοmicroαι στους Τενεκίδη Αποστολόπουλο9 Μουρέλο και Κι-

τροmicroηλίδη10 Βερέmicroη11 και Χίρσον12

Ως ερευνήτρια εκπαιδευmicroένη στη Φαινοmicroενολογική σχολή της Κο-

πεγχάγης ρίχνω βάρος στην προσωπική αντίληψη ερmicroηνεία και αντι-

microετώπιση των γεγονότων από το εκάστοτε άτοmicroο που τα βιώνει Η σχε-

τική θεωρία είναι ότι εκείνο που microας ενδιαφέρει δεν είναι microόνο το τι

έγινε αλλά και το πώς το διεργάζεται το δεδοmicroένο άτοmicroο τι νόηmicroα του

δίνει γιατί ndash καθώς ξέρουmicroε ndash ένα γεγονός που συντρίβει έναν άνθρωπο

δυναmicroώνει κάποιον άλλο Έχοντας επίγνωση της σηmicroασίας των κοινω-

νικοοικονοmicroικών συνθηκών στη ζωή του προσώπου συmicroπεριλαmicroβάνω

όπου είναι δυνατόν την κοινωνική οπτική ώστε η ανάλυση να microην στέ-

κεται microόνο ως προσωπική ψυχολογική

Επηρεασmicroένη από την Υπαρξιακή Ψυχολογία13 και την Ψυχολογία

Αφήγησης14 αναζητώ κρίσιmicroες περιόδους κύριες επιλογές και αποφασι-

στικές microεταβολές στη ζωή της microητέρας microου όπως εκείνη τις διηγείται

Για την ψυχική υγεία δεν έχουν την ίδια σπουδαιότητα οι αρνητικές

microεταβολές microιας κατάστασης στη ζωή microιας οικογένειας όσο ο τρόπος microε

τον οποίο τις βίωσαν τα microέλη της Τι είδους πλήγmicroατα δέχτηκε η οικο-

γένεια και πώς τα αντιmicroετώπισε Τι θρέφει τη νοσταλγία της Πώς

αντιmicroετώπισε τις απώλειες τον κοινωνικό υποβιβασmicroό το απότοmicroο κα-

τέβασmicroα της στάθmicroης της ζωής την υπόσταση του πρόσφυγα Πότε ξε-

κίνησε η microεταστροφή ώστε η οικογένεια να αρχίσει να ανέρχεται κοινω-

νικά Πότε άρχισαν τα microέλη της να αισθάνονται ενταγmicroένα

Το παράδειγmicroα της Τασίτσας microάς δείχνει πώς είναι δυνατόν για microια

πρόσφυγα να δηmicroιουργήσει ξανά τη συνέχεια στην ταυτότητά της έστω

και σrsquo έναν τόπο που την περιθωριοποιεί Πιστεύω ότι η ανάλυση της

αφήγησης της microητέρας microου microε τη βοήθεια της έννοιας του τραύmicroατος

της microικρασιατικής προσφυγιάς δηλαδή το ΠΤΜΚ microας βοηθά να υπο-

γραmicromicroίσουmicroε τα τεράστια εmicroπόδια που αντιmicroετώπισαν οι Μικρασιάτες

πρόσφυγες τόσο ως άτοmicroα σε ψυχολογικό επίπεδο όσο και ως οικογέ-

34

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

νειες σε κοινωνικό επίπεδο και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κα-

τέβαλαν για να τα διεργαστούν Όπου κι αν κατέληξε η microικρασιατική

οικογένεια στην Ελλάδα από τη microια πολεmicroούσε τα τραύmicroατα του πολέ-

microου και του διωγmicroού και από την άλλη το τραύmicroα του κοινωνικού απο-

κλεισmicroού από τους γηγενείς Κατανοώντας από ψυχολογική σκοπιά τη

microικρή προσωπική καταστροφή όπως βιώνεται από microια προσφυγοπούλα

της Μικράς Ασίας και την οικογένειά της microπορεί να κατανόησει κανείς

το λόγο που ακόmicroα και σήmicroερα ενενήντα χρόνια microετά τη Μικρασιατική

Καταστροφή ανελλιπώς εκδίδεται βιογραφική λογοτεχνική και microεγάλη

επιστηmicroονική γραmicromicroατεία γιrsquo αυτό το θέmicroα Οι επόmicroενες γενιές ndash συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένης και της δικής microας ndash εξακολουθούν να διεργάζονται

το τραύmicroα

Με βάση την ιστορία της microητέρας microου προσπαθώ ακόmicroα να απα-

ντήσω σε ερωτήmicroατα που αφορούν την ευρύτερη microικρασιατική προσφυ-

γική οmicroάδα Πώς επιβιώσαν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα

microετά από τόσες κακουχίες Πώς άντεξαν ενήλικες και προσφυγόπουλα

στα ψυχικά τραύmicroατα Πού βρήκαν τις δυνάmicroεις Πώς προσαρmicroόστη-

καν στην κοινωνική υποβάθmicroιση Πώς και πότε ρίζωσαν Και κατrsquo επέ-

κταση microπορούmicroε από την ανάλυση αυτής της οικογένειας να επιχειρή-

σουmicroε τη διατύπωση υποθέσεων για την προσαρmicroογή των προσφύγων

γενικά στον laquoξένοraquo τόπο

Υπόσχοmicroαι στον αναγνώστη ότι η αφήγηση της Τασίτσας ιδωmicroένη

από ψυχολογική σκοπιά και εmicroπλουτισmicroένη microε συmicroπληρωmicroατικές πλη-

ροφορίες θα απαντήσει στο ερώτηmicroα της επιβίωσης των Μικρασιατών

προσφύγων στην Ελλάδα αναδεικνύοντας τους microηχανισmicroούς επιβίωσης

(coping mechanisms) που χρησιmicroοποιεί microια εκτοπισmicroένη οικογένεια

προκειmicroένου να επιβιώσει στον καινούργιο τόπο Οι εν λόγω microηχανι-

σmicroοί έχουν συγχρόνως και microια άλλη λειτουργία δεν βοηθούν microόνο τον

άνθρωπο να επιβιώσει αλλά συνάmicroα συmicroβάλλουν στη διεργασία του

τραύmicroατος της απώλειας Η διεργασία του τραύmicroατος και η επιβίωση

είναι άρρηκτα συνδεδεmicroένες λειτουργίες Για παράδειγmicroα ένα πρόσωπο

που έπειτα από τραγικές απώλειες συνειδητά θέτει και κυνηγά καινούρ-

γιους στόχους βοηθά τον εαυτό του να ελέγξει τα συναισθήmicroατα του άγ-

χους και της θλίψης Αντικαθιστά την απόγνωση του παρελθόντος microε

την ελπίδα του microέλλοντος Η προσφυγική οικογένεια όπου κι αν βρί-

σκεται στον κόσmicroο υποβάλλεται σε δοmicroικές αλλαγές microε τον ξεριζωmicroό

Το ίδιο ισχύει και για τη microικρασιατική οικογένεια Θα αναφερθώ σε αυ-

τές τις αλλαγές στην ανάλυση της ιστορίας της Τασίτσας

35

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

prod permilEgravemiddotAacuteAcircOacuteAcircmiddotIumlOcircAacuteEgraveIcirclsaquo IgraveAcircUgraveiquestpermilOcircUcircEuml UgraveEuml˜ UacuteOcircUcircEcirc˘AacuteEgraveIcirclsaquo˜ AcircIgraveAcircEgraveUacutersaquomiddot˜Το Τρίτο Μέρος του βιβλίου εξετάζει για πρώτη φορά στην ελληνι-

κή βιβλιογραφία τι σηmicroαίνει η διαγεναλογική microετάδοση της προσφυγι-

κής εmicroπειρίας για τις δύο επόmicroενες γενιές Αισθάνονται Μικρασιάτες οι

απόγονοι της Τασίτσας Πώς συνειδητοποίησαν ότι η microητέραγιαγιά

τους ήταν πρόσφυγας και τι σηmicroαίνει γιrsquo αυτούς το προσφυγικό της πα-

ρελθόν Πώς έβλεπαν ως παιδιά τους εαυτούς τους και τους πρόσφυγες

της Μυτιλήνης Πώς βλέπουν τους Τούρκους και τις δυτικές ακτές της

Τουρκίας σήmicroερα Πού βασίζεται αυτή η ενδεχόmicroενη νεοελληνική microι-

κρασιατική ταυτότητα

Ξεκινάω microε την υπόθεση ότι όντως η microητέρα microου ήταν τραυmicroατισmicroέ-

νη microε laquoπρωτογενές προσφυγικό τραύmicroαraquo ήτοι το τραύmicroα που αφήνει η

απώλεια ο αποχωρισmicroός η καταδίωξη η κοινωνική microείωση και ο κοι-

νωνικός αποκλεισmicroός στην Ελλάδα Υπάρχει διαγενεαλογική microετάδοση

του πρωτογενούς τραύmicroατος από microητέρα σε παιδιά σε αυτή την οικογέ-

νεια όπως και σε άλλες όπως διατείνεται η ογκώδης βιβλιογραφία στο

θέmicroα αυτό Τι εκφράσεις αυτού που ονόmicroασα ΠΤΜΚ και που θα ανα-

πτύξω σύντοmicroα στο Πρώτο Μέρος βρίσκουmicroε στις επόmicroενες γενιές

Πήρα microια microακροσκελή συνέντευξη microε ερωτηmicroατολόγιο από το καθέ-

να από τα τρία αδέλφια microου και από πέντε εγγόνια που θυmicroούνται τη

γιαγιά τους (άλλα δύο εγγόνια ο Στέλιος και η Αναστασία τα παιδιά

τους Λευτέρη ήταν πολύ microικρά όταν πέθανε η Τασίτσα και δεν θυmicroού-

νται τίποτα από εκείνη) Επίσης έδωσα και εγώ συνέντευξη microε το ίδιο

ερωτηmicroατολόγιο στην ανιψιά microου Χριστίνα ndash επιστήmicroων και εκείνη

Τι θέση έχει στον ψυχισmicroό των microελών της οικογένειας η microικρασιατι-

κή καταγωγή Βλέπουmicroε να συmicroβαίνουν αλλαγές στον τρόπο που βιώ-

νουν τις microικρασιατικές εmicroπειρίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους οι δυο

επόmicroενες γενιές και τι είδους microετασχηmicroατισmicroούς του τραύmicroατος της

Μικρασιατικής Καταστροφής ndash ΠΤΜΚ ndash βρίσκουmicroε από τη microια γενιά

στην άλλη

Αυτή ακριβώς η προοπτική έχει γενικότερο θεωρητικό ενδιαφέρον

στη σηmicroερινή Ελλάδα όπου σύmicroφωνα microε το βιβλίο του Ιδρύmicroατος Μεί-

ζονος Ελληνισmicroού Πέρα από την Καταστροφή κάθε τρίτος Έλληνας ανή-

κει στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά των διωγmicroένων Ελλήνων από το

Οθωmicroανικό κράτος15 Ελάχιστα δοκίmicroια έχουν γραφτεί στον τοmicroέα της

διαγενεαλογικής microετάδοσης στην Ελλάδα και αυτά πολύ συνοπτικά16

Οι παρεmicroβάσεις microου στις αφηγήσεις των απογόνων της Τασίτσας είναι

πρώτα απrsquo όλα microια σύντmicroηση στην παρουσίαση των απαντήσεων Ενώ

36

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

η αφήγηση της microητέρας microου ήταν εξαιρετικά λιτή οι απαντήσεις των

παιδιών της ήταν εξαιρετικά εκτεταmicroένες Θα έλεγε κανείς ότι περίmicroε-

ναν ανυπόmicroονα να τους ρωτήσει κάποιος γιrsquo αυτό το θέmicroα προκειmicroένου

να εκφραστούν

Η λιτότητα επιστρέφει στις απαντήσεις της τρίτης γενιάς Η ανάλυ-

ση που επιχειρώ στη δεύτερη και στην τρίτη γενιά δεν έχει την ίδια

έκταση που έχει η ανάλυση της Τασίτσας Προσπαθώ να τοποθετήσω

τις δύο γενιές σε τόπο και χρόνο χωρίς να συmicroπεριλάβω ιστορικές πη-

γές όπως στην ανάλυση της Τασίτσας

Το βιβλίο microου τελειώνει microε τον Επίλογο Στη συνέχεια ακολουθεί το

Επίmicroετρο της Χριστίνας Παπαδοπούλου laquoΠουθενά ξένοςraquo η κληρονο-

microιά του προσφυγικού βιώmicroατος σε microια απόγονο της τρίτης γενιάς Η

συγγραφέας εγγονή της Τασίτσας έχει ασχοληθεί ειδικά microε τα θέmicroατα

της ταυτότητας της εξορίας των προσφύγων και των ανθρώπινων δι-

καιωmicroάτων

Η ιδιαιτερότητα του στοχασmicroού σε αυτό το βιβλίο δεν βρίσκεται στα

πολλά παραδείγmicroατα αλλά στη βιογραφία και στη λεπτοmicroερή ανάλυση

microιας microεmicroονωmicroένης οικογένειας Χρησιmicroοποιώ laquomicroεγεθυντικό φακόraquo για

να δω πράγmicroατα που δεν είναι ορατά microε γυmicroνό microάτι για να αναλύσω τη

σκέψη και τα συναισθήmicroατα των προσώπων από τα οποία πήρα συνέ-

ντευξη Η ανάλυση microιας και microόνο οικογένειας δεν αποδεικνύει κάτι σε

κοινωνιολογικό επίπεδο Θα χρειαζόταν microεγάλη κοινωνιολογική έρευνα

σχετικά microε τους προσφυγογενείς γιrsquo αυτό το σκοπό η οποία δεν έχει γί-

νει microέχρι τώρα Μας εmicroπνέει όmicroως και ndash microαζί microε άλλα στοιχεία από τη

βιβλιογραφία ndash microας βοηθά να σχηmicroατίσουmicroε γενικότερη άποψη και να

διατυπώσουmicroε ευρύτερες υποθέσεις

Θέλω να υπογραmicromicroίσω ότι παρότι χρησιmicroοποιώ ως αρωγό την Ψυ-

χολογία για την ανάλυση των υπαρξιακών βιωmicroάτων της προσφυγιάς

και της προσφυγικής καταγωγής δεν τοποθετούmicroαι ως ψυχοθεραπεύ-

τρια ή ως ψυχαναλύτρια απέναντι στην οικογένειά microου Πρώτα γιατί

κανένα microέλος της δεν πάσχει από κλινική ασθένεια ndash κανένα microέλος δεν

αισθάνθηκε ποτέ κάποιο σοβαρό ψυχολογικό πρόβληmicroα γύρω από τη

microικρασιατική του καταγωγή κανένας δεν ζήτησε βοήθεια ούτε από microέ-

να ούτε από άλλους θεραπευτές για το θέmicroα που εξετάζουmicroε Επιπλέον

η επαγγελmicroατική δεοντολογία microού απαγορεύει να προβαίνω σε κλινικές

αναλύσεις τόσο των microελών της οικογένειάς microου όσο και του εαυτού microου

έστω και αν αυτές κρίνονται σκόπιmicroες Συmicroπερασmicroατικά όπως προκύ-

πτει από τα παραπάνω η θέση microου πρώτα ως αποδέκτριας της αφήγη-

37

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

σης και τελικά ως συγγραφέως αυτού του βιβλίου είναι πολυσύνθετη

Ως κόρη προσφυγικής οικογένειας δεν microπορώ παρά να είmicroαι από την

αρχή ευνοϊκά διακείmicroενη απέναντι στους Μικρασιάτες πρόσφυγες να

microοιράζοmicroαι τα συναισθήmicroατα και τον πόνο του διωγmicroού τους να ταυτί-

ζοmicroαι microε τα προβλήmicroατά τους να χαίροmicroαι για τις επιτυχίες τους και να

θυmicroώνω για τη αδικία που υπέστησαν είτε από την κοινωνία γενικότερα

είτε από microεmicroονωmicroένα άτοmicroα Ως Ελληνίδα ως κόρη ως αδελφή ως θεία

και microητέρα των οmicroιλητών πάσχω αρχικά ndash κι αναπόφευκτα ndash από έλλει-

ψη απόστασης από το υλικό microου Από την άλλη πλευρά αυτή ακριβώς η

συγγένεια microε ώθησε να ασχοληθώ microε το θέmicroα και να δηmicroοσιεύσω την

ιστορία της microητέρας microου που είναι και δική microου ιστορία Ως επιστήmicroο-

νας και ως ερευνήτρια όmicroως προσπαθώ να τηρήσω microια κριτική από-

σταση τόσο από τα συγγενικά πρόσωπα από τα οποία πήρα συνέντευξη

όσο και από τα κείmicroενα επιστηmicroονικά ή λογοτεχνικά που έχω διαβάσει

για τη Μικρασιατική Καταστροφή επιδιώκοντας κάποιο βαθmicroό αντι-

κειmicroενικότητας

Τελικά όmicroως κανένας συγγραφέας δεν είναι ουδέτερος ως προς το

θέmicroα και τα πρόσωπα που παρουσιάζει στο έργο του Πίσω από κάθε

σελίδα κρύβεται ο εαυτός του ενώ αγνοεί τα ανυπέρβλητα προβλήmicroατα

που ενδεχοmicroένως θα συναντήσει στο γράψιmicroό του Άπειρα είναι τα ηmicroι-

τελή χειρόγραφα microέσα σε συρτάρια ndash στην εποχή microας άπειρα τα ανεκ-

microετάλλευτα αρχεία σε υπολογιστές Αυτό που microου αποκαλύφθηκε από

το κείmicroενο της Τασίτσας ήταν η δική microου υπερευαισθησία Γιrsquo αυτό πριν

προχωρήσω στο θεωρητικό κεφάλαιο για το τραύmicroα θα microοιραστώ microε

τον αναγνώστη τα εmicroπόδια που συνάντησα στη διαδροmicroή microου Εmicroπόδια

που πιστεύω ότι εκφράζουν πολύ περισσότερους ανθρώπους από microένα

αλλά και που δείχνουν λιγοστές από τις προκλήσεις που συναντά microια

laquoταξιδιώτισσαraquo η οποία θέλει να γράψει για το τραύmicroα microέσα από προ-

σωπικές ιστορίες και ανακαλύπτει ξαφνικά ότι η ασπίδα της επαγγελ-

microατικότητας δεν είναι ικανή να την προστατεύσει

partIgravefipermilEgravemiddot UcircUgraveOcirc permilUacutefiIgraveOcirc IgraveOcirc˘

Πρώτο εmicroπόδιο Όταν αποmicroαγνητοφωνήθηκε η αφήγηση σκόπευα

να τη δηmicroοσιεύσω ως microαρτυρία microια microαρτυρία όπως πολλές άλλες έτσι

απλά το φανταζόmicroουν Όmicroως microε το γράψιmicroο άρχισε microια πολύχρονη

οδύσσεια τα εmicroπόδια της οποίας δεν είχα φανταστεί η διήγηση της

38

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

ζωής microιας microάνας microε τόσες απώλειες δεν είναι microια ιστορία που microεταδίδε-

ται αβασάνιστα Ξεκίνησε microέσα microου microια εσωτερική περιπλάνηση ψυ-

χής Η αφήγηση της microητέρας microου και το ταξίδι στο Τσανταρλί κάλυ-

ψαν microεν ένα ιστορικό κενό για τη ζωή της Τασίτσας η αποκάλυψη

όmicroως του πόνου των απωλειών και του κοινωνικού υποβιβασmicroού της

στην Πλαγιά και στη Μυτιλήνη microού φανερωθήκαν ολοκάθαρα για

πρώτη φορά microε συγκεκριmicroένες εικόνες Η ίδια η αφήγηση όταν την

άκουγα η microετέπειτα ανάγνωσή της στο αποmicroαγνητοφωνηmicroένο κείmicroενο

και η προσπάθεια ανάλυσης του υλικού αργότερα δηmicroιούργησαν microέσα

microου microια κατάσταση που θα ονοmicroάσω ndash microε έναν όρο που θα εισαγάγω

για να χαρακτηρίσω την τραυmicroατική καταβολή στη δεύτερη γενιά ndash

laquoυπερευαισθησίαraquo για τα βάσανα της microητέρας microου

Κάνω διάκριση microεταξύ της υπερευαισθησίας στη δεύτερη γενιά και

του πρωτογενούς τραύmicroατος στην πρώτη γενιά Θα αναλύσω τη διαφο-

ρά στο Πρώτο και στο Τρίτο Μέρος όπου θα γράψω για τη διαγενεα-

λογική microετάδοση Εδώ πολύ περιληπτικά θα πω ότι δεν βρίσκουmicroε στη

δεύτερη γενιά το microέγεθος του πόνου και το ρήγmicroα στην ταυτότητα που

υπάρχουν στην πρώτη γενιά

Κατά κάποιον τρόπο κληρονόmicroησα έναν πόνο που εκείνη είχε διεργα-

στεί και ουδετεροποιήσει (ώστε να microην είναι πια οξύς) ύστερα από εξή-

ντα τέσσερα χρόνια αλλά που εγώ χρειάστηκα αρκετά χρόνια microετά να

τον διεργαστώ microε διάφορους τρόπους Η συνειδητή διεργασία του τραύ-

microατος παρουσιάζει δυσκολίες όχι microόνο στην αφήγηση του τραυmicroατισmicroέ-

νου αλλά και σε αυτόν που την ακούει και σε εκείνον που τη διαβάζει

Γενικότερα οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες των γονιών microας microεταφέρονται σε

εmicroάς microέσω του ψυχικού microηχανισmicroού της ταύτισης δηλαδή τους κατανοού-

microε ερχόmicroενοι νοητικά και συναισθηmicroατικά στη θέση τους Ένας άλλος

microηχανισmicroός microεταφοράς τραυmicroατικών εmicroπειριών είναι η εσωτερίκευση δη-

λαδή αποθηκεύουmicroε στη microνήmicroη microας και αποδεχόmicroαστε έως ένα βαθmicroό τα

συναισθήmicroατα του τραύmicroατος των γονιών (πχ φόβο άγχος θλίψη

ντροπή θυmicroό ενοχές νοσταλγία απόγνωση ένστικτο επιβίωσης) microε

έναν τρόπο ώστε να microην έχουmicroε καν συνειδητοποιήσει ότι εσωτερικεύο-

νται και αυτά τα συναισθήmicroατα αναπαράγονται σαν ψυχολογικά σενά-

ρια που είναι καλά θαmicromicroένα microέσα microας Η έλλειψη συνειδητοποίησης

οφείλεται στο ότι τα οδυνηρά και καταστροφικά συναισθήmicroατα συνα-

ντούν microέσα microας αmicroυντικούς microηχανισmicroούς όπως αντίσταση (resistance)

άρνηση (denial) αποκήρυξη (disclaim) ή απόσχιση (dissociation) microε

σκοπό την προστασία του Εγώ

39

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

Κανένας άνθρωπος δεν θέλει να βιώνει πόνο και τον αποφεύγει

Χρειάζεται ηθική δύναmicroη για να αντέξει κάποιος τον ψυχικό πόνο ενός

οικείου του προσώπου Από την άλλη πλευρά όλες οι ψυχολογικές

θεωρίες πρεσβεύουν ότι δεν microπορούmicroε ως άνθρωποι να εξελιχθούmicroε συ-

ναισθηmicroατικά και πνευmicroατικά χωρίς να αντιmicroετωπίσουmicroε τον πόνο Γιrsquo

αυτό το άτοmicroο που προσπαθεί συστηmicroατικά να αποφύγει τον πόνο δεν

θα φτάσει ποτέ στην ωριmicroότητα Αυτή τη διάθεση αποφυγής του πόνου

ο Φρόιντ την ονόmicroασε laquoαντίστασηraquo (resistance)

Στην απόσχιση (dissociation) ndash στην Ψυχανάλυση ένας παρεmicroφερής

όρος σε συνοχή microε τη θεωρία για την προσωπικότητα και τη ψυχοσε-

ξουαλική εξέλιξη είναι απώθηση (repression) ndash τα καταστροφικά συναι-

σθήmicroατα του πρόσωπου που έχει βιώσει τις εmicroπειρίες πχ η πρώτη γε-

νιά των προσφύγων laquoξεχνιούνταιraquo αποστέλλονται στη λήθη microε ασυνεί-

δητες διαδικασίες και microπορούν να ξαναεmicroφανιστούν microόνο microε microια δραmicroα-

τική αφύπνιση πχ ένα καινούργιο τραύmicroα που θα ανασύρει και το

πρωτογενές τραύmicroα

Μια τέτοια αφύπνιση στην πρώτη γενιά περιγράφει ο ψυχίατρος

Γιάλοmicro στο βιβλίο του microε τίτλο Θα φωνάξω την αστυνοmicroία17 ένας κοινω-

νικά καταξιωmicroένος καρδιοχειρουργός φίλος του microετά τα εξήντα χρόνια

του microε αφορmicroή microια παρούσα κρίση στη ζωή του θυmicroάται microε καταιγιστι-

κό τρόπο ένα επεισόδιο της καταδίωξης του ίδιου και της εβραϊκής οι-

κογένειάς του στον Β΄ Παγκόσmicroιο πόλεmicroο πριν πενήντα χρόνια ndash επει-

σόδιο ζωτικής σηmicroασίας για τη διεργασία του δικού του τραύmicroατος το

οποίο όmicroως ήταν καλά θαmicromicroένο microέσα του Η ίδια αφύπνιση θαmicromicroένων

συναισθηmicroάτων microπορεί να συmicroβεί και στους απογόνους προσώπων που

έχουν πληγεί microε πρωτογενές τραύmicroα Το αρχικό ερώτηmicroα microου laquoΆραγε

ήταν και η πρόσφυγας microητέρα microου τραυmicroατισmicroένηraquo διαmicroορφώθηκε microε-

τά τη συνάντησή microου microε τους τραυmicroατισmicroένους πρόσφυγες της Λατινι-

κής Αmicroερικής

Εκείνο που συνέβαλε ώστε να δηmicroιουργηθεί microέσα microου η υπερευαι-

σθησία για τα τραυmicroατικά συναισθήmicroατα της Τασίτσας ήταν το γεγονός

ότι η αφήγησή της ήταν πολύ περιγραφική σε εικόνες οι οποίες πάντα

εγείρουν πιο βαθιά συναισθήmicroατα στον ακροατή σε σύγκριση microε τα

σκόρπια λόγια Ένας άλλος λόγος ήταν ότι είδα τα βάσανά της microέσα

από το πρίσmicroα της σηmicroερινής πραγmicroατικότητας Για παράδειγmicroα η Τα-

σίτσα διηγείται πως ως παιδούλα microάζευε για microήνες καπνά από την αυγή

microένοντας στην εξοχή microακριά από τη microητέρα και τα αδέλφια της και

έπρεπε να έχει microαζέψει ένα κοφίνι (microεγάλο καλάθι που το σήκωναν

40

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

στην πλάτη) πριν βγει ο ήλιος Ήταν χλomicroή και είχε microια φαρmicroακερή

γεύση στο στόmicroα Αυτή την εmicroπειρία τη microεταφράζω ως εκmicroετάλλευση

παιδιού microέσω της παιδικής εργασίας και αγανακτώ ndash δίνω δηλαδή microια

ερmicroηνεία που δεν είναι σίγουρο ότι την είχε εκείνη ως παιδί που συνέ-

βαλλε microε τη δουλειά του στη συντήρηση της οικογένειας Ή όταν διη-

γείται γελώντας ξεκαρδιστικά ότι χόρευε καλοκαίρι στη σχολική γιορ-

τή microε άσπρες microπότες πιο microεγάλες από το πόδι της ndash παπούτσια από

microια αmicroερικανική δωρεά γιατί δεν είχε άλλα να φορέσει ndash και τα άλλα

παιδιά την κορόιδευαν πονάω γιατί βλέπω στη φαντασία microου ένα κορι-

τσάκι που ντρέπεται επειδή το κοροϊδεύουν δηmicroόσια

Ένας άλλος σηmicroαντικός λόγος για την υπερευαισθησία microου ήταν ότι

ένιωσα αδυναmicroία ακούγοντας τα πάθη της microητέρας microου επειδή δεν

microπορούσα να κάνω τίποτα για να τη βοηθήσω αφού όλα αυτά είχαν

διαδραmicroατιστεί πριν ακόmicroα γεννηθώ Ούτε microπορούσα να αποστασιο-

ποιηθώ επαγγελmicroατικά από τη microητέρα microου όπως microε τους ασθενείς microου

όσο τραυmicroατισmicroένοι και να ήταν

Με λίγα λόγια προσπαθώντας να ερευνήσω αν ήταν η microητέρα microου

τραυmicroατισmicroένη λαβώθηκα εγώ χωρίς να το ξέρω καθώς βρέθηκα αντι-

microέτωπη microε τα βάσανά της που εκείνη είχε διεργαστεί microια ολόκληρη

ζωή Πώς το ξέρω τώρα Το ξέρω γιατί επί πολλά χρόνια αmicroυνόmicroουν

ενάντια στο υλικό ή microάλλον ενάντια στα συναισθήmicroατα που microου ξύπνα-

γε το υλικό της συνέντευξης ∆εν microπορούσα να διαβάσω την αποmicroαγνη-

τοφωνηmicroένη αφήγηση σε καίρια σηmicroεία χωρίς να κλαίω και γιrsquo αυτό

ενστικτωδώς από αυτοπροστασία την έβαζα πάλι στο συρτάρι Είχα

άλλωστε και το τέλειο άλλοθι των συνεχών εργασιακών υποχρεώσεων

microε διδασκαλία επιστηmicroονικές έρευνες απαραίτητες για την πανεπιστη-

microιακή microου καριέρα ταξίδια κλπ

Οι τραυmicroατικές εmicroπειρίες είναι πολύ δύσκολο να ονοmicroαστούν18 Η

microνήmicroη της τραυmicroατικής εmicroπειρίας είναι πάντα αmicroφίθυmicroη Θέλουmicroε να

ξεχάσουmicroε αλλά δεν microπορούmicroε τα λόγια ίσως λείπουν οι εικόνες όmicroως

κυριαρχούν στον ξύπνιο και στον ύπνο microας Η συνεχής ndash συχνά ασυνεί-

δητη ndash καταναγκαστική ενασχόληση microε αυτό που microας έχει τραυmicroατίσει

ονοmicroάζεται στην Ψυχαναλυτική Ψυχολογία laquoτραυmicroατική επανάληψηraquo19

και γίνεται microε την κρυφή ελπίδα ότι θα επιτύχουmicroε την εξάλειψη του

πόνου και τη λύτρωση από το αρχικό τραύmicroα Για παράδειγmicroα microια γυ-

ναίκα που έχει ζήσει microε έναν αλκοολικό άντρα επιλέγει πάλι έναν αλ-

κοολικό όταν συνάπτει καινούργια σχέση ελπίζοντας υποσυνείδητα ότι

εκείνον αυτή τη φορά θα καταφέρει να τον βοηθήσει να ελέγξει το πά-

41

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

θος του microάταια όmicroως Ακριβώς επειδή η τραυmicroατική επανάληψη είναι

ασυνείδητη δεν φέρνει πάντα τη λύτρωση αλλά αντίθετα διατηρεί το

τραύmicroα

Από την άλλη πλευρά η απώθηση των τραυmicroατικών βιωmicroάτων microέσω

της σιωπής και της έλλειψης διεργασίας διαιωνίζει και αυτή τα κατα-

στροφικά εσωτερικά συναισθήmicroατα Αυτό που microας βοηθάει είναι όταν

είmicroαστε έτοιmicroοι να εκφράσουmicroε microε λόγια τα συναισθήmicroατα να παραδε-

χτούmicroε αυτό που microας έχει συmicroβεί να αφηγηθούmicroε την ιστορία microας να

αποτοξινώσουmicroε τα ωmicroά συναισθήmicroατα και να θέσουmicroε καινούργιους

στόχους για το microέλλον Αν το ίδιο το τραυmicroατισmicroένο πρόσωπο σπάσει

τη σιωπή γύρω από τις τραυmicroατικές εmicroπειρίες του και ενσωmicroατώσει στο

τωρινό Εγώ του τις εmicroπειρίες του παρελθόντος εκφρασmicroένες microε λόγια

τότε έχει τη δυνατότητα όχι microόνο να ελευθερωθεί το ίδιο από τα δεσmicroά

του τραύmicroατος αλλά να βοηθήσει και τους απογόνους του να ελευθε-

ρωθούν

Πιστεύω ότι αυτό συνέβη microε τη microητέρα microου Η αφήγηση της τραυmicroα-

τικής ιστορίας της σε εmicroένα ndash δηλαδή σrsquo ένα άτοmicroο που microπόρεσε να τη

χωρέσει χωρίς να γονατίσει ndash ελευθέρωσε την Τασίτσα από τις τύψεις

ότι θα επιβάρυνε την κόρη της Όλοι οι τραυmicroατισmicroένοι τρέφουν φόβο

ότι θα τραυmicroατίσουν τα παιδιά τους αν τους διηγηθούν τα συmicroβάντα

όπως ακριβώς έχουν διαδραmicroατιστεί Όντας ξαλαφρωmicroένη από το βά-

ρος της ιστορίας της η Τασίτσα microπόρεσε για πρώτη φορά να ξαναδεί το

χωριό της τον τόπο του τραύmicroατος που microέχρι τότε απέφευγε Η απο-

σιώπηση η microυστικότητα η έλλειψη συmicroβολισmicroού και διεργασίας είναι

αυτά που διαιωνίζουν το τραύmicroα σε προσωπικό και σε εθνικό επίπεδο

και όχι ο λόγος η συνειδητή γνώση και η συνειδητή επαφή microε το τραυ-

microατικό παρελθόν ndash αρκεί βέβαια το πρόσωπο στο οποίο microεταδίδεται η

ιστορία να έχει τη σωστή ηλικία και δεκτικότητα στην πρόσληψή της

Σήmicroερα είmicroαι ευγνώmicroων που ούτε η microητέρα microας ούτε ο πατέρας microας

διηγούνταν λεπτοmicroέρειες από την τραυmicroατική τους ζωή κατά τη διάρ-

κεια της παιδική microας ηλικίας ndash οπότε δεν θα microπορούσαmicroε να κάνουmicroε

τη διεργασία που επιτύχαmicroε ως ενήλικοι ndash προστατεύοντάς microας έτσι

από τη microετάδοση του δικού τους πόνου Τελικά η χρονική απόσταση microε

βοήθησε να κρατήσω συναισθηmicroατική απόσταση από την ιστορία της

microητέρας microου Επεξεργάστηκα όmicroως την ευαισθητοποίηση και microέσω

ενός άλλου microονοπατιού ∆έχτηκα ndash microέσα από microια απρόσmicroενη συγκυρία

περιστάσεων ndash να αναλάβω microια θέση την οποία δεν ζήτησα εγώ η ίδια

αλλά microου προτάθηκε αυτή της οργανώτριας προγραmicromicroάτων βοήθειας

42

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

για πρόσφυγες πολέmicroου και θύmicroατα βασανιστηρίων σε microια εmicroπόλεmicroη

περιοχή στην πρώην Γιουγκοσλαβία όπου και διέmicroενα από το 1993 έως

το 199620 Ίδρυσα δύο κέντρα αποκατάστασης θυmicroάτων πολέmicroου και

βασανισθέντων ένα στη Βοσνία και ένα στην Κροατία και είχα επαφή

microε την περιοχή microέχρι το 2003

Όταν αντίκριζα καταδιωγmicroένους πρόσφυγες microε χαmicroένο βλέmicromicroα προ-

σωρινά καταυλισmicroένους πάνω σε microια καρπέτα ή microια οικογένεια δίπλα

στην άλλη σε εκκλησιές και τζαmicroιά έλεγα στον εαυτό microου Έτσι καθό-

ταν κι η γιαγιά microου microε τα πέντε παιδιά της ριγmicroένη στο άγνωστο το

1922 Όταν έβλεπα τις πρόσφυγες microανάδες να αγωνίζονται για τα παι-

διά τους και συνάmicroα να περιποιούνται τον εαυτό τους για να microην πε-

ριέλθουν σε microιζέρια και σε παραίτηση έλεγα Έτσι πολέmicroησαν και η

γιαγιά microου και η microητέρα microου για να κρατήσουν την αξιοπρέπειά τους

Όταν άκουγα τον Βόσνιο πρόσφυγα πατέρα να λέει για τον γιο του

που ήταν αγνοούmicroενος τρία χρόνια τώρα laquoΑς microπορούσαmicroε τουλάχιστον

να βρούmicroε τα κόκαλά του και να του κάνουmicroε κηδείαraquo έβλεπα στην

πραγmicroατικότητα αυτά που είχα διαβάσει στη βιβλιογραφία ότι ο σπα-

ραγmicroός αυτών που έχουν αγνοούmicroενους ndash όπως η γιαγιά microου και η microη-

τέρα microου που αγνοούσαν για καιρό την τύχη του πατέρα ndash είναι ακόmicroα

microεγαλύτερος από τον πόνο εκείνων που ξέρουν ότι ο δικός τους έχει πε-

θάνει Οι πρώτοι περιmicroένουν microε αβεβαιότητα και αγωνιώδη ελπίδα να

γυρίσει πίσω ο αγνοούmicroενος δικός τους οι άλλοι microπορούν σιγά σιγά να

προσαρmicroοστούν στο γεγονός

Έζησα ξανά ndash αλλά ευτυχώς από δεύτερο χέρι και microε την επιστηmicroο-

νική microου κατάρτιση ως προστατευτική ασπίδα και βοηθητικό εργαλείο ndash

την πανανθρώπινη προσφυγική εmicroπειρία Το κυριότερο βρισκόmicroουν

αντιmicroέτωπη microε συνθήκες όπως αυτές που έζησε η οικογένειά microου αλλά

από θέση ισχύος έχοντας την τύχη να microην ακούω όλα αυτά από αδύνα-

microη θέση Αντίθετα ως διευθύντρια προγράmicromicroατος microπορούσα να βοηθή-

σω microε διάφορους τρόπους και ως ψυχολόγος είχα τη δυνατότητα να

ακούσω και να παρηγορήσω όχι την προσφυγική οικογένεια της microητέ-

ρας microου αλλά άλλους πρόσφυγες Το πρόγραmicromicroά microου BOSWOFAM

(BOSnian WOmen and their FAMilies) βοήθησε έντεκα χιλιάδες πρό-

σφυγες ndash γυναίκες άντρες παιδιά ndash παρέχοντάς τους ιατρική ψυχολο-

γική και υλική περίθαλψη

∆εν πιστεύω ότι η microικρασιατική καταγωγή microου και η συmicroπόνια για

τη microητέρα πρόσφυγα ήταν οι microόνοι λόγοι για τους οποίους δέχτηκα τη

θέση Πιστεύω όmicroως ότι αυτά τα στοιχεία microε όπλισαν microε microια ειδική

43

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

ευαισθησία για τους εκδιωγmicroένους που συνέτεινε στην αφοσίωση στο

έργο microου Άλλος αποφασιστικός παράγοντας ήταν η επιλογή να πάρω

άδεια για πέντε χρόνια από το πανεπιστήmicroιο όπου εργαζόmicroουν προ-

κειmicroένου να αξιοποιήσω τα επαγγελmicroατικά microου προσόντα στο σηmicroαντι-

κό ανθρωπιστικό κίνηmicroα ενάντια στην πολιτική καταπίεση στους

διωγmicroούς και στα βασανιστήρια πολιτικών και εθνικών microειονοτήτων

microέσω της συνεργασίας microου microε το ∆ιεθνές Συmicroβούλιο Κέντρων Απο-

κατάστασης Θυmicroάτων Βασανιστηρίων (International Rehabilitation

Council for Torture Victims IRCT) που εδρεύει στην Κοπεγχάγη ndash

microια πολιτική επιλογή που σίγουρα ήταν συνδεδεmicroένη microε την αρχική

δουλειά microου microε πολιτικούς πρόσφυγες

Αναρωτήθηκα microερικές φορές αν το έργο microου ήταν laquoτραυmicroατική επα-

νάληψηraquo ndash την οποία όρισα παραπάνω ως ασυνείδητο καταναγκασmicroό

να ασχολείται κανείς microε το τραυmicroατικό προκειmicroένου να το διεργαστεί

Κατέληξα ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισmicroός θα ήταν απλοϊκός και θα

αναιρούσε τη συνειδητή πολιτική επιλογή που πήρα ως ηθική επιλογή

44

Αναmicroνηστική φωτογραφία microε συνεργάτιδές microου από την Κροατία και τη Βοσνία σε κέντρο προσφύγων στο πλαίσιο του προγράmicromicroατος για παροχή βοήθειας

στους πρόσφυγες που διηύθυνα την περίοδο 1993-1996 κατά τη διάρκεια του πολέmicroου της Βοσνίας

Eγώ είmicroαι στο κέντρο της φωτογραφίας

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

που ξεπερνάει την ασυνείδητη παρόρmicroηση ∆εν αmicroφιβάλλω βέβαια ότι

οι συνάδελφοί microου ψυχαναλυτές θα έχουν συmicroπληρωmicroατικές ερmicroηνείες

από τις οποίες ωστόσο προτιmicroώ να απέχω

Το δεύτερο εmicroπόδιο ήταν το πώς θα κατάφερνα να microεταφέρω την

ιστορία της Τασίτσας χωρίς την τάση να εξιδανικεύσω και να laquoαγιοποιή-

σωraquo τη microητέρα microου που τη θαυmicroάζω για τον τρόπο microε τον οποίο αντιmicroε-

τώπισε τις αντιξοότητες Το τρίτο εmicroπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση ότι

γνώριζα πολύ λίγα για τα ιστορικά γεγονότα γύρω από τη Μικρασιατι-

κή Καταστροφή Πολλές από τις ιστορικές και βιογραφικές πηγές είναι

microεροληπτικές υπερβολικά συναισθηmicroατικές ή και microονοκόmicromicroατα εθνικι-

στικές Κατάλαβα ότι χρειαζόmicroουν microια γενική ενηmicroέρωση για να εξαγά-

γω δικό microου συmicroπέρασmicroα και να τοποθετήσω την ιστορία της microητέρας

microου σε ένα πλαίσιο πιο νηφάλιο και αντικειmicroενικό

∆ιάβασα πάρα πολλές αφηγήσεις άλλων Μικρασιατών προσφύγων

και διαπίστωσα γρήγορα ότι πολλά βιβλία που παρουσιάζονται ως προ-

σωπικές microαρτυρίες του διωγmicroού από πρώτο χέρι δεν περιλαmicroβάνουν αυ-

θεντικές αφηγήσεις όπως ισχυρίζονται ότι κάνουν ∆ηλαδή οι συγγρα-

φείς πρώτης δεύτερης ή και τρίτης γενιάς προσφύγων προσπαθώντας

να εκθέσουν όσα προηγήθηκαν της Καταστροφής βάζουν στο στόmicroα

απλών ανθρώπων λόγια που microοιάζουν microε ιστορικές αναλύσεις αναφέ-

ρουν επίσηmicroα έγγραφα πλέκουν φανταστικούς διαλόγους ανάmicroεσα σε

τρίτα πρόσωπα όταν ο αφηγητής δεν ήταν παρών Όλα αυτά τα στοι-

χεία βρίσκονται ανάκατα σrsquo ένα κείmicroενο που σε αντίθεση microε τον ισχυρι-

σmicroό του συγγραφέα του microόνο αυθεντική αφήγηση δεν είναι Συνήθως

το ύφος microοιάζει λογοτεχνικό αλλά το έργο δεν θα συγκαταλεγόταν στα

λογοτεχνήmicroατα λόγω έλλειψης λογοτεχνικής ποιότητας Επιπλέον

παρrsquo όλο που είναι φανερό ότι οι συγγραφείς έχουν χρησιmicroοποιήσει

πολλές διαφορετικές πηγές συχνά δεν αναφέρεται ούτε microία

Αυτό όmicroως δεν σηmicroαίνει ότι η εν λόγω βιβλιογραφία δεν έχει αξία

Αντίθετα περιέχει ιστορίες οικογενειών ιστορίες για σχέσεις microεταξύ

Τούρκων και Ελλήνων περιγραφές τόπων τρόπους φυγής και εγκατά-

στασης και microερικές συγκεκριmicroένες πληροφορίες που δύσκολα βρίσκει

κανείς σε ιστορικές πηγές Οι βιογραφίες προσφυγικών οικογενειών microε

όλες τις αδυναmicroίες και τα προτερήmicroατά τους πρέπει να διαβάζονται ως

έκφραση microιας υποκειmicroενικής ιστορίας παρά τις διαβεβαιώσεις των συγ-

γραφέων τους περί του αντιθέτου ότι όλα όσα περιγράφονται είναι τε-

λείως αντικειmicroενικά Αυτά τα βιβλία ικανοποιούν τη φαινοmicroενικά ακό-

ρεστη επιθυmicroία των συγγραφέων πρώτης δεύτερης και τρίτης γενιάς

45

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

προσφύγων (καλή ώρα σαν εmicroένα) αλλά και την επιθυmicroία σε συλλογικό

επίπεδο του ελληνισmicroού να διεργαστούν τα επακόλουθα της Κατα-

στροφής ιδωmicroένα microέσα από προσωπικές ιστορίες

Το τελευταίο εmicroπόδιο που συνάντησα ήταν η γλώσσα ∆ιατήρησα

την προφορική ελληνική γλώσσα στη διασπορά αλλά στη γραπτή έκα-

να λάθη Τα γραπτά ελληνικά έγιναν ξαφνικά ένα ανυπέρβλητο εmicroπό-

διο για να πω άνετα αυτά που θέλω Έχασα το κουράγιο microου Ήmicroουν

στο παρά πέντε να εγκαταλείψω την προσπάθεια και άρχισα να γράφω

πότε στα αγγλικά ndash γλώσσα που τη χρησιmicroοποιούσα επαγγελmicroατικά ndash

πότε στα δανέζικα ndash που τα κατέχω τέλεια ndash ελπίζοντας ότι έτσι θα

κατάφερνα να εκφραστώ ικανοποιητικά Aυτές δεν ήταν όmicroως οι

γλώσσες της ψυχής Έπασχα από laquoψυχικό αναλφαβητισmicroόraquo

∆Ocirc UcircmiddotUcircIgravecurrenOacuteOcirc Aacute˘middotIumlrsaquo UcircUgraveOcirc IgraveiquestUgraveEgrave Ugrave˘EcircIumlOgraveOacuteAcircEgrave

Εκείνο που microε παρακίνησε να ενδιαφερθώ για τη διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος ήταν η εmicroπειρία microου από την οργάνωση ψυχο-

κοινωνικών προγραmicromicroάτων για πρόσφυγες σε εmicroπόλεmicroες περιοχές Η

συνεργασία microου microε διεθνείς οργανισmicroούς για τις ψυχολογικές συνέπειες

του πολέmicroου και των βασανιστηρίων η θητεία microου ως συmicroβούλου στο

Τmicroήmicroα Υποστήριξης Θυmicroάτων και Μαρτύρων από το 1993 έως το

2000 στο ∆ιεθνές Ποινικό ∆ικαστήριο για τα εγκλήmicroατα πολέmicroου στην

πρώην Γιουγκοσλαβία στη Χάγη και το επιστηmicroονικό microου έργο για τις

κοινωνικές ψυχολογικές και σωmicroατικές συνέπειες του τραύmicroατος άλ-

λαξαν microε τα χρόνια την προοπτική για το είδος του βιβλίου που ήθελα

να γράψω Στην αρχή ήθελα microόνο να microεταδώσω τη microαρτυρία της Τασί-

τσας Οι εmicroπειρίες microου όmicroως microε έκαναν να συνειδητοποιήσω αmicroετά-

κλητα τη δηλητηριώδη επενέργεια του παρελθόντος στο παρόν και τον

τρόπο microε τον οποίο το τραύmicroα και το εθνικό microίσος καλλιεργούνται και

microεταφέρονται διαγενεαλογικά από γενιά σε γενιά από αδίστακτους ηγέ-

τες και εθνολαϊκιστικά ΜΜΕ

Ο Μάικλ Ιγκνιάτεφ συγγραφέας που έχει εξετάσει τη βία στην πρώην

Γιουγκοσλαβία σχολιάζει laquoΤο παρελθόν συνεχίζει να βασανίζει γιατί

δεν είναι στην πραγmicroατικότητα παρελθόν Αυτά τα microέρη δεν ζουν σε

έναν ρέοντα χρόνο αλλά σε microια χρονική ταυτοσηmicroία κατά την οποία το

παρελθόν αποτελεί microια ενιαία συmicroπαγή microάζα από φαντασιώσεις δια-

στρεβλώσεις microύθους και ψέmicroατα Ανταποκριτές από τον πόλεmicroο στα

46

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

Βαλκάνια ανακάλυψαν ότι όταν τους διηγούνταν φοβερές ιστορίες δεν

ήταν δυνατόν να ξεχωρίσουν αν αυτές οι ιστορίες είχαν συmicroβεί το 1941

το 1814 ή το 1441 Για τους αφηγητές των ιστοριών το σήmicroερα και η

χρονική ταυτοσηmicroία είναι κατά τα φαινόmicroενα η ονειρική εποχή της εκ-

δίκησης Τα εγκλήmicroατα δεν microπορούν να τοποθετηθούν microε ασφάλεια στο

ιστορικό παρελθόν Παραmicroένουν κλειδωmicroένα για πάντα στο παρόν

κραυγάζοντας για [περισσότερο] αίmicroαraquo21

Ο πόλεmicroος την περίοδο 1991-1995 στα Βαλκάνια microε φόρτισε microε δυο

βασικά συναισθήmicroατα που αποτελούν ένα microείγmicroα απόγνωσης και δέους

Τα επακόλουθα του πολέmicroου είναι τόσο καταστροφικά σε όλα τα επί-

πεδα ώστε γεννάται απόγνωση για τα τραύmicroατα που αφήνει ο πόλεmicroος

στην ανθρώπινη ψυχή Οι εκφράσεις του Κακού όπως ο βιασmicroός γυναι-

κών και παιδιών η microανία άσκοπης καταστροφής της ζωής και της περι-

ουσίας χωρίς καmicroιά στρατιωτική σκοπιmicroότητα προκαλούν απώλεια κάθε

πίστης στην ανθρώπινη φύση και στις πολιτικές δυνάmicroεις που ξεκινούν

έναν πόλεmicroο αντί να προτείνουν microια πολιτική λύση ελευθερώνοντας έτσι

τις καταστροφικές δυνάmicroεις του ανθρώπου Ο κυνισmicroός των ηγετών και

στις τρεις εmicroπόλεmicroες ∆ηmicroοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας microας εξέ-

πληττε διαρκώς εmicroάς το προσωπικό των ανθρωπιστικών οργανισmicroών

που δουλεύαmicroε για να ανακουφίσουmicroε από τα πλήγmicroατα πολέmicroου τον

άmicroαχο πληθυσmicroό Τα ψέmicroατα τα υποτιθέmicroενα ασφαλή καταφύγια (safe

heaven) που microόνο ασφαλή δεν ήταν οι εθνικές καθάρσεις πχ στη Σρε-

microπρένιτσα και στην Κράινα οι φωτιές που έβαζαν ο ένας στρατός microετά

τον άλλο στα σπίτια και στα χωράφια για να αποκλείσουν την επιστροφή

των microειονοτήτων στους τόπους τους η νάρκωση των νέων στρατιωτών

microε αλκοόλ ή microε ψυχοτρόπες ουσίες ώστε να γίνουν πειθήνια όργανα ή

να ξεχνούν τις τροmicroερές τους πράξεις η εστίαση στην laquoεθνική καθαρό-

τηταraquo και στην laquoκαθαρότητα του αίmicroατοςraquo ή στη microοναδική laquoαληθινήraquo

θρησκεία η αδιαφορία των ηγετών για τον άmicroαχο πληθυσmicroό όλα microου

δηmicroιούργησαν αποστροφή για όλους τους laquoεθνικούςraquo ηγέτες της πρώην

Γιουγκοσλαβίας και τους ηγέτες των ευρωπαϊκών κρατών και της Αmicroε-

ρικής που άφησαν τον πόλεmicroο να εξελιχτεί

Μοιραζόmicroασταν τα ίδια συναισθήmicroατα microε σεβαστό microέρος των λαών

στη Βοσνία στην Κροατία και στη Σερβία που ndash αν εξαιρέσουmicroε τους

φανατισmicroένους εθνικιστικούς κύκλους ndash και αυτοί είχαν χάσει κάθε πίστη

στους ηγέτες τους Ενώ ελάχιστα πράγmicroατα χώριζαν τους τρεις λαούς οι

εθνικιστές ηγέτες καλλιεργούσαν τον laquoναρκισσισmicroό της microικρής διαφο-

ράςraquo (Φρόιντ) και ορισmicroένοι ιστορικοί τούς ακολουθούσαν πειθήνια

47

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

εφευρίσκοντας παρελθόντα microεγαλεία για κάθε έθνος ώστε να δικαιωθεί

ο πόλεmicroος και η ηγεmicroονία του κάθε έθνους ξεχωριστά Οι δε ορθόδοξοι

δεσπότες καθολικοί καρδινάλιοι και microουσουλmicroάνοι ιmicroάmicroηδες laquoευλογού-

σανraquo τα όπλα22

Μαζί microε την απόγνωση microου γεννήθηκε το δέος Το ένστικτο επιβίω-

σης του απλού πρόσφυγα είναι τόσο δυνατό που προκαλεί δέος στον

θεατή και τον αναγκάζει να ανασκουmicroπώσει τα microανίκια για να παλέψει

microαζί του ώστε η ζωή να νικήσει το θάνατο Όπως λέει και ο Βαλεντάιν

στο βιβλίο της Μπάλιντζερ για την αιmicroατοχυσία laquoregardless of who the

witness is ndash the villain the surviving victims or you and I ndash the violent

event persists like crushed glasses in onersquos eyeThe light it generates ra-

ther than helping us see is blindingraquo23 (Ανεξάρτητα αν ο microάρτυρας της

αιmicroατοχυσίας είναι ο δράστης τα επιζώντα θύmicroατα εσείς ή εγώ το

βίαιο επεισόδιο παραmicroένει σαν σπασmicroένο γυαλί microέσα στο microάτι Το φως

που διαθλάται microέσα από το σπασmicroένο γυαλί αντί να microας βοηθά να δού-

microε microας τυφλώνει) Το χυmicroένο αίmicroα microεταβάλλεται σε οmicroίχλη και στο microά-

τι του θύmicroατος και στα microάτια του microάρτυρα ή του δράστη

Γιrsquo αυτό αποφάσισα να συmicroπεριλάβω την πιθανή διαγενεαλογική microε-

τάδοση του τραύmicroατος στην οικογένειά microου

∆middot AcircIgravefipermilEgravemiddot IacuteAcircAcircUacuteOacuteEgraveOcircDaggerOacuteUgravemiddotEgrave

Αρκετά χρόνια αργότερα αφού απέκτησα microια ικανοποιητική βιβλιο-

θήκη microε λογοτεχνικά βιβλία και πραγmicroατείες για τον ελληνισmicroό της Μι-

κράς Ασίας και έπειτα από επαγγελmicroατική θητεία πολλών ετών σε διε-

θνή προγράmicromicroατα για την προστασία και περίθαλψη προσφύγων πολέ-

microου είmicroαι τώρα έτοιmicroη να microεταδώσω την αφήγηση της Τασίτσας microια

αφήγηση που microοιάζει microε χιλιάδες άλλες αλλά που καmicroιά δεν είναι ακρι-

βώς όπως η δική της Το συναίσθηmicroα της νοσταλγίας για τη Μικρά

Ασία που διέπει την αφήγησή της ξυπνά και microέσα microου όταν βλέπω

τώρα την Ανατολή microια ακαθόριστη νοσταλγία που microε δένει microε τα τουρ-

κικά παράλια Η νοσταλγία είναι και δική microου άmicroεσα αφού κι εγώ έφυ-

γα νωρίς από την πατρίδα microου και τα απέναντι βουνά της Ανατολής

αλλά και έmicromicroεσα microέσω της ταύτισης microε την απώλεια της microητέρας microου

Όσο για microένα η Μικρά Ασία τώρα είναι microεν κοίτη ελληνικού πολιτι-

σmicroού microέχρι το 1922 είναι ένας χώρος microε τον οποίο ιστορικά και γεω-

γραφικά είmicroαι δεmicroένη είναι η γενέθλια γη της οικογένειας της microητέρας

48

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

microου δεν τη βλέπω όmicroως ως χαmicroένη πατρίδα δική microου (αφού δεν ήταν

πατρίδα microου) αλλά ως τα δυτικά παράλια της Τουρκίας Ο ελληνισmicroός

της εκδιώχθηκε ξεριζώθηκε αποκόπηκε από την πατρίδα του και ρίζω-

σε πάλι στην κυρίως Ελλάδα Μετά την Καταστροφή αναδύθηκε microια

καινούργια πραγmicroατικότητα

Η microετάδοση της microικρασιατικής καταγωγής στις επόmicroενες γενιές εί-

ναι συχνά ζωντανή και ηχηρή microερικές φορές ασυνείδητη και ανείπωτη

αλλά πιστεύω ότι πρέπει να αποκλείει τη microισαλλοδοξία τον αλυτρωτι-

σmicroό και τον εθνικό φανατισmicroό Στην οικογένειά microου κανείς δεν ήταν λι-

γότερο εθνικά φανατισmicroένος από τη microητέρα microας το άmicroεσο θύmicroα της

Καταστροφής

Η διαγενεαλογική microετάδοση ενέχει τον κίνδυνο της εmicromicroονής στη θέ-

ση του εκδιωγmicroένου και κατατρεγmicroένου θύmicroατος στάση που δεν έπαιρ-

νε η microητέρα microου και που δεν παίρνω ούτε εγώ Πιστεύω ότι παρrsquo όλα

τα εξωτερικά εmicroπόδια και τους περιορισmicroούς της προσφυγικής ζωής

κάθε άτοmicroο δίνει στη ζωή του νόηmicroα microέσω των προσωπικών του επιλο-

γών και της πραγmicroατοποίησης των σκοπών που θέτει στη ζωή του Η

επικοινωνία microεταξύ του ντόπιου και του πρόσφυγα στον καινούργιο τό-

πο είναι microια διαλογική διαδικασία κατά την οποία ο πρόσφυγας δεν εί-

ναι microόνο θύmicroα υποβάθmicroισης αλλά και υποκείmicroενο που εφευρίσκει δηmicroι-

ουργικούς τρόπους για να αντιmicroετωπίσει αυτή την υποβάθmicroιση Με αυ-

τό το πνεύmicroα αναλύω τις συνεντεύξεις

Κατάλαβα ότι ο φόβος που ένιωθα microήπως εξιδανικεύσω τη microητέρα

microου δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει να αναγνωρίσω την αντικειmicroενική

καταξίωσή της στη λεσβιακή κοινωνία και φυσικά δεν πιστεύω ότι η

microητέρα microου ήταν το microόνο παράδειγmicroα επιτυχηmicroένης προσαρmicroογής Ο

φόβος του τυφλού εθνικισmicroού δεν θα έπρεπε να microε εmicroποδίσει ώστε να

νιώθω λιγότερο περήφανη για τον ελληνισmicroό της Μικράς Ασίας Ο φό-

βος microου για υπερβολική ταύτιση microε το πονεmicroένο θύmicroα διωγmicroού δεν θα

έπρεπε να microε εmicroποδίσει να δω όχι microόνο τον πόνο αλλά και την τερά-

στια ψυχική δύναmicroη που επέδειξαν η πρόσφυγας microητέρα microου και η οι-

κογένειά της όπως άλλωστε οι πιο πολλοί Μικρασιάτες και όλοι οι

πρόσφυγες του κόσmicroου Το θέmicroα του laquoψυχικού αναλφαβητισmicroούraquo ξεπε-

ράστηκε όταν microου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω άλλα τρία βιβλία στα

ελληνικά που προηγήθηκαν αυτού εδώ microε θέmicroατα που κατείχα καλά ndash

έτσι λύθηκε ο ελληνικός γραπτός λόγος microου24

Τέλος έχω επίγνωση ότι το βιβλίο αυτό είναι ένα τόλmicroηmicroα προσω-

πικό και θεωρητικό Προσωπικό γιατί γράφω microια βιογραφία για τον

49

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50

εαυτό microου και τα πιο αγαπηmicroένα microου πρόσωπα σε έναν εξαιρετικά ευαί-

σθητο τοmicroέα ndash αυτόν του τραύmicroατος Χρησιmicroοποιώ microια ορισmicroένη microέθο-

δο κι ένα επίπεδο ανάλυσης γνωρίζοντας ότι τη στιγmicroή που παραθέτω

πρωτογενές υλικό άλλοι αναγνώστες microπορούν να χρησιmicroοποιήσουν άλ-

λες microεθόδους ερmicroηνεύοντας τα δεδοmicroένα για την οικογένειά microου διαφο-

ρετικά από εmicroένα Θεωρητικό γιατί αποmicroακρύνοmicroαι από την ασφάλεια

της ψυχολογικής ανάλυσης προσώπων που δεν είναι συγγενείς microου που

έχω χρησιmicroοποιήσει σε ολόκληρη την επιστηmicroονική microου καριέρα και

κινούmicroαι σε ένα επίπεδο όπου γεφυρώνω την προσωπική αφήγηση και

τις συγγενικές microαρτυρίες microε τη διεπιστηmicroονική κοινωνικήψυχολογική

ανάλυση Συνδυάζω δηλαδή το προσωπικό microε το ακαδηmicroαϊκό πράγmicroα

που αποτελεί εγγενή αντίφαση την οποία επέλεξα συνειδητά πιστεύο-

ντας ότι microπορώ να συmicroβάλω στο γεφύρωmicroα microεταξύ της προσφυγογενούς

και της επιστήmicroονος Αναγνωρίζω ότι είmicroαι ερασιτέχνις στις άλλες επι-

στήmicroες εκτός από τη δική microου πχ στην Iστορία επιmicroένω όmicroως στο δι-

καίωmicroά microου να τις χρησιmicroοποιώ επικουρικά ως πολίτις Χρησιmicroοποιώ

τον όρο laquoτραύmicroαraquo που έγινε διαδεδοmicroένος στη microοντέρνα Ψυχολογία τα

τελευταία τριάντα χρόνια αλλά που όmicroως κατείχε microια σίγουρη θέση

στην ελληνική αυτοκατανόηση εδώ και αmicroέτρητα χρόνια

Ο Τόmicroπσον θεωρητικός της προφορικής ιστορίας παροmicroοιάζει τη

microεγάλη Ιστορία microε τη θάλασσα και τις microεmicroονωmicroένες microικρές ιστορίες microε

τους ποταmicroούς και τα ρυάκια που ρίχνονται στη θάλασσα25 Είναι οι

ιστορίες που διηγούmicroαστε ο ένας στον άλλον που microας ενώνουν και microε

τον τρόπο αυτόν δηmicroιουργούmicroε microια συλλογική συνείδηση Ας έρθει και

τούτη εδώ η ιστορία της Τσανταρλιώτισσας Τασίτσας και της οικογέ-

νειάς της να προστεθεί στο νερό του ποταmicroού πριν αυτό χυθεί στη θά-

λασσα

50