Θεαίτητος

Εισαγωγή

Ο Θεαίτητος είναι το αρχαίο αντίστοιχο της «Κριτικής του καθαρού λόγου», θέτει δηλαδή

το ζήτημα του τι είναι και πώς αποκτάται η γνώση. Μέσα από το έργο, που είναι του

ύστερου Πλάτωνα, ο συγγραφέας δεν παύει να κάνει κριτική στους σοφιστές (με στόχο

πάλι τον Πρωταγόρα) οι οποίοι ισχυρίζονται ότι η γνώση είναι απλά το αίσθημα, αυτό που

αντιλαμβάνεται καθένας και όπως το αντιλαμβάνεται ο καθένας.

Για τον Πλάτωνα η γνώση οφείλει να είναι αψευδής δηλαδή να ανταποκρίνεται στο Είναι.

Το Είναι το αντιλαμβάνεται μόνο η ψυχή. Δεν πρόκειται για αισθητό αλλά για νόημα

ακέραιο το οποίο επί της ουσίας αποτελεί το φίλτρο των αισθητηριακών μας ερεθισμάτων.

Είναι μόνος βοηθός των κρίσεων μας. Η γνώση είναι στη ψυχή όχι στις αισθήσεις.

Ο διάλογος είναι στην ουσία μια τριπλή απόπειρα ορισμού της γνώσης. Στην πρώτη, η

γνώση ορίζεται ως αίσθημα. Αφού καταρριφθεί από τον Σωκράτη, εξετάζεται το εάν η

γνώση πρέπει να περιέχει και μια διανοητική λειτουργία, μια "δόξα". Το τρίτο μέρος αφορά

στο εάν και πως αυτή η δόξα μπορεί να ονομαστεί αληθής.

Κείμενο

145ε: η πρώτη απόπειρα ορισμού της γνώσης από τον Σωκράτη: όταν κανείς αποκτά

γνώση γίνεται ταυτόχρονα και σοφός η άλλο πράγμα είναι η γνώση;

147α: γνωρίζω σημαίνει ξέρω πρώτο απ’ όλα τι είναι γνώση. Έπειτα εξετάζεται το τι αφορά

αυτή (λχ η γνώση μιας τέχνης κοκ).

148ε: ο Θεαίτητος είναι ένας φιλομαθής νέος ώστε από μόνη την προθυμία του και τις

ανησυχίες που έχει, ο Σωκράτης τον ονομάζει "εγκύμων"

150δ: ο Σωκράτης καλεί τον Θεαίτητο να τον εμπιστευτεί γιατι ειναι καλός στην μαιευτική

και θα του βγάλει το καλό του εαυτό. "Μαιεύεσθαι ο Θεός αναγκάζει, γεννάν δε

απεκώλυσε".

151ε: ο Θεαίτητος ανταποκρίνεται και ορίζει την γνωση ως αίσθηση το οποίο ο Σωκρατης

κρίνει ως Πρωταγορικό

161ε: Πρωταγορικό σημαίνει εν τελεί αυτοαναιρετικο: αν ο καθένας μπορεί να έχει τη

γνώμη του σε τι συνίσταται η σοφία του Πρωταγορα;

164α και δ: η γνωση δεν μπορεί να ειναι απλά αίσθηση. Αλλιώς αν σταματούσαμε να

βλέπουμε κάτι θα το ξεχνάγαμε τελείως και δεν θα το θυμομασταν. Η αν κλείναμε το ένα

μάτι αλλα όχι το αλλο θα λέγαμε οτι ξέρουμε κάτι απο το ένα μάτι αλλα το αγνοούμε με το

αλλο.

167γ: ο Σωκρατης παίζει τώρα τον Πρωταγορα για να δοκιμάσει πλήρως την δύναμη του

σοφιστικού επιχειρήματος και εξηγεί οτι το αληθινό νοημα του "μέτρον άνθρωπος εστί"

δεν σημαίνει οτι δεν υπάρχουν και σοφοί. Αυτοί ειναι όσοι έχουν μια καλύτερη γνωση για

τα πράγματα και προσπαθούν να πείσουν και τους άλλους να τα δουν ετσι.

170α: ο διάλογος συνεχίζει τώρα με τον Θεόδωρο πάλι απο την βασική ρήση του

Πρωταγορα οτι "το δοκούν εκάστω τούτο και είναι"

170δ: ο Σωκρατης επιμένει οτι ο Πρωταγορας σφάλλει αφού ειναι κοινώς γνωστό οτι οι

ανθρώποι θεωρούν κάποιους σοφούς και αλλους οτι κάνουν λάθη, άρα δεν μπορεί εδω να

ειπωθεί οτι

ο άνθρωπος ειναι μετρο των πραγμάτων.

172γ: επειδή ακριβως η φιλοσοφία ενδιαφέρεται μόνο για το αληθινό διαφέρει πολυ απο

την ρητορική. Οι φιλόσοφοι φαίνονται γελοίοι σε ένα δικαστήριο.

173γΟ φιλόσοφος όμως δεν ειναι υπηρέτης των λόγων αλλα ειναι οι λόγοι οικέτες του

φιλόσοφου. Γιατι αυτός ειναι σε αλλη σφαίρα και όχι στη γη, ή όπως λέει ο Πίνδαρος "τας

γας υπένερθε" (174α).

175α: ο φιλόσοφος δεν ενδιαφέρεται ούτε για την περιουσία του ούτε για την καταγωγή

του ούτε για την εθνότητα του

176α: δεν μπορεί όμως ο φιλόσοφος να προσφέρει λύση σε όλα. Άλλωστε "ουτ' απολεσθαι

τα κακά δυνατόν" αφού ειναι ανάγκη να υπάρχει πάντα κάτι αντίθετο στο καλό. Αυτο όμως

που μπορεί να κανει ο φιλόσοφος ειναι να δείξει οτι στόχος ειναι να ειναι κανεις δίκαιος

γιατι αυτο ειναι ομοίωση με το θεό (176β).

179α: η συζήτηση επιστρέφει στο ζήτημα της γνώσης. Ο Σωκρατης ισχυρίζεται οτι σε

πολλά θέματα κάποιοι ειναι πιο ειδικοί απο αλλους ενώ πολλές φορές πάλι κάνουμε λάθος

σε ένα ζήτημα. Αυτο εν τελεί σημαίνει οτι μετρο δεν ειναι γενικά ο άνθρωπος αλλα ο σοφός

άνθρωπος.

182ε: σε οτι αφορά πάλι την άποψη για το οτι όλα ειναι ρευστά, πρέπει να υπομνησθεί οτι

εαν αληθεύε τότε δε θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε οτι βλέπουμε κάτι ούτε οτι έχουμε

οποιοδήποτε αίσθημα. Άρα, η γνωση δρν θα ηταν ποτε ισοδύναμο του αισθήματος με βάση

μια θεωρία σαν αυτή του Πρωταγόρα.

184γ: ο διάλογος επιστρέφει πάλι στον Θεαίτητο

185: όλη η ενότητα ειναι, μαιευτικά, το επιχειρημα του Σωκράτη το οποίο καταλήγει οτι

πέραν των αισθήσεων υπάρχει μια δύναμη που μας επιτρέπει να ξεχωρίσουμε το όμοιο η το

ανόμοιο και γενικά τις σχέσεις των πραγμάτων. Αυτή η δύναμη ειναι η ψυχή.

186ε: η αίσθηση δεν μπορεί να εχει πρόσβαση στην αλήθεια, στο Είναι

190γ: εφόσον αναδείχτηκε ο ρόλος της ψυχής στη γνωση πρέπει πλεον η συζήτηση να

προχωρήσει σε ένα επόμενο επίπεδο, αυτού του τι σημαίνει να εχει κανεις σφαλερη γνωση.

Ο Σωκρατης αποκλείει αυτο να σημαίνει οτι απλά κάποιος συγχυζει το δίκαιο η το άδικο ή,

εν πολλοίς, να αποδίδει μια ιδιότητα σε αλλη. Δεν θα μπορούσε ποτε άτομο σώφρων να

ξέρει και τι ειναι το δίκαιο και τι ειναι το άδικο και εν τούτοις να αποδίδει ιδιότητες του

ενός στο αλλο.

191δ: αυτο που ίσως ειναι δυνατόν ως λάθος ειναι το να νομίζουμε οτι ξέρουμε ενώ στην

πραγματικότητα δεν ξέρουμε. Η ψυχή ειναι σαν ένα εκμαγείο που αποτυπώνουμε κρίσεις.

Αυτο μπορεί με το καιρό να φθαρεί, να το κάνουμε να χάσει την ικανότητα του να

αποτυπώνει πράγματα.

192δ: με αλλα λόγια, ο Σωκρατης εξετάζει την πιθανότητα να ειναι δυο οι περιπτώσεις

όπου μπορεί να εμφιλοχωρήσει λάθος στις κρίσεις μας: η πρώτη όταν το εκμαγείο, το

έκτυπο μιας κατάστασης που υπάρχει ως κρίση στην ψυχή μας ειναι ξεθωριασμένο (λχ

ξέρω τι ειναι δίκαιο αλλα το αποδίδω με λάθος περιγραφές στον εξωτερικό κόσμο). Με

αλλα λόγια, η γνωση δεν ακολουθείται απο σωστή αίσθηση. Η δεύτερη ειναι τρόπον τινά

αντιςτροφη, δηλαδή όταν υπάρχει εξωτερικό ερέθισμα, αίσθηση και αποτυπώνω αυτή σε

λάθος έκτυπο (λχ λαμβάνω μια παράσταση και απο όλα τα έκτυπα που εχω διαθέσιμα λχ

του όμορφου, του άσχημου, του κακού κοκ, αποδίδω την παράσταση σε λάθος έκτυπο).

195δ: σύμφωνα λοιπόν με την παραπάνω εξέταση, σφαλερη γνώμη υπάρχει όταν η γνώμη

αποτυπώνει στρεβλά τη σχέση μεταξύ αίσθησης και αποτυπώματος στην ψυχή. Αυτο όμως

πάλι δεν ικανοποιεί το Σωκράτη αφού ισχυρίζεται οτι με αυτόν τον ορισμό, σημαίνει οτι

κάποιος ξέρει κάτι αλλα ταυτόχρονα δεν το ξέρει (αφού κανει λάθος αντιστοίχιση). Αυτο

όμως ειναι αδύνατο (196γ) εκτός αν πάλι ειναι λάθος η ίδια η ιδέα για την γνωση όποτε ο

διάλογος πρέπει να επιστρέψει εκεί.

201γ: στην τριτη απόπειρα ορισμού, ο Σωκρατης διαχωρίζει εντελώς τη γνωση απο την

γνώμη. Ακομη και μια αληθινή γνώμη δεν ειναι απαραίτητο οτι συνδέεται με τη γνωση.

Απόδειξη οι δικαστές οι οποίοι μπορεί πράγματι να δίκασαν σωστά, βασιζόμενοι όμως

πάντα στο μέτρο της αλήθειας που τους παρουσίασαν οι ρητορείες των δικηγόρων.

210α: στο τέλος του βιβλίου ολοκληρώνεται ο τρίτος και τελευταίος ορισμός για τη γνωση

η οποία δεν ειναι απλή αίσθηση (πρώτος ορισμός), ούτε απλή δόξα (δεύτερος), αλλα δόξα

μετα λόγου. Ο λόγος εδώ ταυτίζεται με τη γνώση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών ενός

πράγματος και, ειδικά, των χαρακτηριστικών εκείνων που διαφοροποιούν το ένα πράγμα

απο το αλλο (208γ). Όμως και αυτός ο τρίτος ορισμός ειναι λειψός αφού προσπαθεί να μας

μιλήσει για τη γνωση προϋποθέτοντας τη γνωση μας γι αυτή αφού προσθέτει στον ορισμό

την γνωση για την ειδοποιό διαφορά (209ε). Το έργο κλείνει και ο Σωκρατης ξανακαλεί σε

διάλογο τον Θεόδωρο για να επιχειρήσουν εκ νέου να προσεγγίσουν το ζήτημα της γνώσης.