1

Η ΝΑΞΙΑΚΗ ΣΜΥΡΙ∆Α Ποια είναι η σύσταση της σµύριδας; Το σµυρίγλι είναι γνωστό από την αρχαιότητα ως “Ναξία ακόνη” Το σµυρίγλι συνήθως εντοπίζεται στο εσωτερικό των βουνών της Νάξου, µε τη µορφή φακών. Με βάση την επικρατέστερη θεωρία, το σµυρίγλι προέρχεται από τη µεταµόρφωση αργιλικού υλικού, τους παλαιούς βωξίτες. Η µεταµόρφωση των βωξιτών σε σµυρίγλι υπολογίζεται ότι έλαβε χώρα κατά την αλπική ορογένεση (75.000.000-25.000.000 χρόνια πριν) κάτω από ειδικές συνθήκες πίεσης και θερµοκρασίας. Το σµυρίγλι έχει πλούσια ορυκτολογική σύσταση. Το κύριο ορυκτολογικό

συστατικό του είναι το κορούνδιο (Α12 Ο3) σε περιεκτικότητα που κυµαίνεται για την πρώτη ποιότητα του σµυριγλιού στο 55-65%, για τη δεύτερη ποιότητα στο 50-55% και για την τρίτη στο 45%. Αποτελείται ακόµη από αιµατίτη, µαγνητίτη και διάφορα άλλα υλικά. Το κορούνδιο είναι εκείνο που µετατρέπει το σµυρίγλι σε πολύτιµο προϊόν. Σε αυτό οφείλεται η µεγάλη του σκληρότητα και η λειαντική του ικανότητα. Το ειδικό βάρος του σµυριγλιού κυµαίνεται γύρω στο 4, η δε σκληρότητά του µεταξύ 7 και 9 στην κλίµακα MOHS, ανάλογα µε την ποιότητά του.

Ποιες είναι οι ιδιότητες της σµύριδας; Λάµψη: Αδαµαντώδης, υαλώδης.

Χρώµα: ∆ιάφορα χρώµατα. Άχρωµο, καστανό, τεφρό, κυανό, κόκκινο, πράσινο, κίτρινο, πορτοκαλί, πορφυρό.

Σκληρότητα: 9

Ειδικό βάρος: 3,9 - 4,1

Σχισµός: (0001), (10-11) αποχωρισµός, κογχώδης θραυσµός.

∆ιαφάνεια: ∆ιαφανές, ηµιδιαφανές.

Τηκτικότητα: 7

Παρατηρήσεις: Κρύσταλλοι πρισµατικοί που καταλήγουν σε πυραµίδες µε έντονες οριζόντιες ραβδώσεις στις πρισµατικές και πυραµιδικές έδρες. Συχνά είναι αποστρογγυλεµένοι ή βαρελοειδείς. Συσσωµατώµατα κοκκώδη, συµπαγή. Βρίσκεται σε µεταµορφωµένα κυρίως πετρώµατα (γνεύσιοι, σχιστόλιθοι) και ενίοτε σε πυριγενή φτωχά σε διοξείδιο του πυρίτιου (συηνίτες). Συναντάται συνήθως µε κυανίτη, σιλλιµανίτη, κορδιερίτη, µαρµαρυγίες, τουρµαλίνη, µαγνητίτη, νεφελίνη, γρανάτη κ.ά.

Όνοµα: Κορούνδιο: από τις ινδικές λέξεις kauruntaka, kurundam, karand και τη σανσκριτική kurivinda = κόκκινο.

2

Ποια είναι η χρήση της σµύριδας; Η σµύριδα (ή αλλιώς το σµυρίγλι ), αποτέλεσε τον κυρίαρχο ορυκτό πλούτο της Νάξου, πάνω στον οποίο στηρίχτηκε σηµαντικό µέρος της οικονοµίας και της ευηµερίας του νησιού. Πρόκειται για ένα ορυκτό µεγάλης σκληρότητας που χρησιµοποιείται για τη λείανση διαφόρων επιφανειών. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, το φυσικό σµυρίγλι έχει παραγκωνιστεί στην αγορά από το τεχνητά παραγόµενο υποκατάστατό του. Η ύπαρξη του πολύτιµου πετρώµατος στη Νάξο

εντοπίστηκε από την αρχαιότητα, όπου χρησιµοποιήθηκε για την τελική µορφοποίηση καλλιτεχνικών δηµιουργηµάτων όπως είναι τα κυκλαδικά ειδώλια. Η σµύριδα είναι ορυκτό ενσωµατωµένο στα µάρµαρα, από όπου και εξάγεται. Χρησιµοποιείται ως αποξεστικό και λειαντικό για µέταλλα, γυαλί, ξύλο, ορυκτά, αµµοβολή και καθαριστικό για το ρύζι. Έχει χρησιµοποιηθεί ακόµα και σε οδοντόκρεµες. Επίσης χρησιµοποιείται ως αντιολισθητικό σε βιοµηχανικά δάπεδα και σε πυρίµαχα δάπεδα χυτηρίων, σε ράµπες φόρτωσης και σε πεζοδρόµια. Αποδείχθηκε

ότι είναι το καλύτερο για ασφαλτοτάπητες σε επικίνδυνα σηµεία των αυτοκινητοδρόµων.

Σε ποιες περιοχές της Νάξου υπάρχει σµύριδα; Η βορειοανατολική περιοχή της Νάξου στην οποία βρίσκεται η σµύριδα είναι η περιφέρεια των κοινοτήτων τ’ Απεράθου και της Κορώνου, ανάµεσα στους όρµους της Μουτσούνας και του Λυώνα. Είναι µια περιοχή που το ανάγλυφό της έχει µεγάλες υψοµετρικές διαφορές και έντονο διαµελισµό. Συνήθως βρίσκουµε σµυρίγλι (σε σχήµα φακοειδές) στο εσωτερικό των βουνών. Συγκεντρώνονται σε δύο άξονες (αλλά υπάρχουν και σε άλλα σηµεία της περιοχής κοιτάσµατα σµυριγλιού: Κακόρυακα- Στραβολαγκάδα και Ασπαλαθρωπός- Πεζούλες- Μαύρος Φάραγγας). Ο βασικότερος όγκος των αποθεµάτων του σµυριγλιού βρίσκεται στην περιοχή της Αµόµαξης. Οι γεωλόγοι υπολογίζουν τα αποθέµατα του σµυριγλιού µε βάση τα κοιτασµατολογικά και γεωλογικά στοιχεία, σε 2.200.000 τόνους ( 450.000 τόνους υπόγεια, 450.000 τόνους στην περιοχή του Μαύρου Φάραγγα, 1.600.000 τόνους στην περιοχή της Αµόµαξης).

3

Τι γνωρίζουµε για τη σµύριδα κατά την αρχαιότητα; Το σµυρίγλι είναι γνωστό από την αρχαιότητα ως «Ναξία Ακόνη». Από τα προϊστορικά

χρόνια, η χρήση του σµυριγλιού διαπιστώνεται ως λειαντικού µέσου στην κατασκευή εργαλείων και όπλων.

Ήδη από την 5η χιλιετία π.Χ. θεωρείται ότι το σµυρίγλι εξάγεται από τη Νάξο. Το σµυρίγλι έχει βρεθεί στο νεολιθικό οικισµό του Σάλιαγκου, στην Πάρο, γεγονός που αποδεικνύει την επικοινωνία των νησιών των Κυκλάδων αυτήν την εποχή. Ο διάσηµος αρχαιολόγος Renfrew αναφέρει ότι πρόκειται για καλοφτιαγµένους από σµυρίγλι πελέκεις που χρησιµοποιούνταν στην επεξεργασία ξύλου αυτήν την εποχή. Ο Χρήστος Ντούµας αναφέρει τη σµύριδα ως το ιδανικότερο επικρουστικό εργαλείο και πιθανόν να χρησιµοποιήθηκε στη χάραξη των βραχογραφηµάτων που δηµιουργήθηκαν µε τη µέθοδο της επίκρουσης και σήµερα δείγµατά τους µπορεί να δει κανείς στο αρχαιολογικό µουσείο της Απειράνθου. Η εξόρυξη, η κατεργασία και η εκµετάλλευση πετρωµάτων για την κατασκευή σκευών και εργαλείων, και η ανάπτυξη της µεταλλουργίας, ανάγονται στην 5η χιλιετία π.Χ. αλλά χαρακτηρίζουν κυρίως την 3η χιλιετία.

Το σµυρίγλι µε τις διαβρωτικές του ιδιότητες διαδραµάτισε σπουδαίο ρόλο στη ζωή των προϊστορικών Κυκλαδιτών, είτε µε τη µορφή ακονιών, είτε ως εργαλείο τριβής και θρυµµατισµού. Ακόµη, ως διαβρωτική σκόνη θα πρέπει να συνέβαλε στην ανάπτυξη της πρωτοκυκλαδικής τέχνης: ανάµεικτη µε νερό καθιστούσε εύκολο το πριόνισµα ή το τρύπηµα του µαρµάρου, για το οποίο υπάρχουν αρκετές ενδείξεις. Είναι επίσης γνωστή η χρήση του σµυριγλιού για

την κατασκευή και τη λείανση των περίφηµων κυκλαδικών ειδωλίων. Η Elizabeth Oustinof κατασκεύασε στα πλαίσια των ερευνών της πειραµατικής αρχαιολογίας σχηµατικά «κυκλαδικά» ειδώλια χρησιµοποιώντας κυκλαδίτικο µάρµαρο και ως εργαλεία τη σµύριδα, τον οψιδιανό καθώς και λίθινα σφυριά. Ο Χρήστος Ντούµας δεν αποκλείει την ενασχόληση των κατοίκων της περιοχής γύρω από το πρωτοκυκλαδικό (2.700 – 2.300 π.Χ) νεκροταφείο Αβδέλη στο Λυώνα µε την εξόρυξη του σµυριγλιού εκείνη τη χρονική περίοδο. Η χρήση του σµυριγλιού στη γλυπτική τέχνη πρέπει να συνεχίστηκε και κατά τα µυκηναϊκά χρόνια.

Ποιοι διαχειρίζονταν τη σµύριδα κατά τη Φραγκοκρατία;

Η σµύριδα ήταν γνωστή κατά τη περίοδο της Φραγκοκρατίας. Γίνονταν εξαγωγές της σµύριδας και στην Ευρώπη. ∆ιάφοροι περιηγητές αναφέρουν για τη σµύριδα ότι γινόταν µεταφορά και σε άλλα όπως π.χ τη Σµύρνη, τη Βενετία και τη Μασσαλία. Αναφέρουν επίσης την πώλησή της προς τους Άγγλους, τους Γάλλους και τους Ιταλούς. Στη Φραγκοκρατία το σµυρίγλι όπως και τα άλλα Ναξιακά προϊόντα ανήκαν στους Φεουδάρχες. Η σµύριδα που εξορυσσόταν ανήκε στο Φεουδάρχη στου οποίου το φέουδο γινόταν η εξόρυξη.

Τι ίσχυε για τη σµύριδα κατά την τουρκοκρατία; Κατά το 1719, οι χωριανοί διαµαρτύρονται στους Καστρινούς για το σµυρίγλι. Ζητούν “ελεύθερο τον Κοπιαστάδων” δηλαδή να εξορύσσουν και να εµπορεύονται ελευθέρα το σµυρίγλι. Η απάντηση που δέχτηκαν ήταν αρνητική, δηλαδή το σµυρίγλι εξακολουθούσε να είναι στη δικαιοδοσία των Φράγκων Φεουδαρχών. Με µια αναφορά στο Σουλτάνο, το 1721, οι χωριανοί ζητούν και επιτυγχάνουν την κατάργηση του αποκοφτικού φόρου, καθώς και να διαχωρίζονται τα δοσίµατα των Ελλήνων από αυτά των Φράγκων. Αποτέλεσµα αυτών των

4

συνεχιζόµενων αγώνων των χωριανών είναι η συµφωνία µε το Σουλτάνο, αλλά δεν κράτησε πολύ. Το 1736, τα τρία κοινά Κάστρου, Μπούργου και Χωρίων όρισαν ότι το σµυρίγλι ήταν στην ολική εξουσία των Χωριανών. Αργότερα, η συµφωνία αθετήθηκε από τα κοινά Κάστρου και Μπούργου που ήθελαν δικό τους το σµυρίγλι. Μετά την διαµαρτυρία των χωριανών, το 1780, στον καπετάν Πασά οι συνθήκες άρχισαν να αλλάζουν. Αναγνωρίστηκε ως αποκλειστικό προνόµιο των σµυριδεργατών η εξόριξη και το ελεύθερο εµπόριο της σµύριδας για λογαριασµό τους. Όποιος φεουδάρχης παραβίαζε την διαταγή κινδύνευε να τιµωρηθεί ακόµα και µε αποκεφαλισµό.

Τι ίσχυε για τη σµύριδα από το 1824 µέχρι το τέλος του 19ου αιώνα;

Το 1824 επειδή η Ελληνική κυβέρνηση δεν είχε χρήµατα και επειδή ήθελε να αυξήσει τους φόρους αποφάσισε να εκµεταλλευτεί το σµυρίγλι. Νοίκιασε την εκµετάλλευση της σµύριδας σε επιχειρηµατίες µε µικρό αντάλλαγµα 4 χιλιάδων γροσίων , αφού συνέταξε εθνικά οµόλογα. Οι χωριανοί αγανάκτησαν µε την εκµετάλλευση της δικής τους ιδιοκτησίας, αλλά εξαιτίας της αδυναµίας των δύσκολων καταστάσεων που βρισκόταν η Ελλάδα, δεν εξέφρασαν άµεση αντίθεση. Το 1835, όµως, όταν προκηρύχθηκε νέος διαγωνισµός για ενοικίαση της εκµετάλλευση της σµύριδας, εκπρόσωποι κατέφυγαν στο βασιλιά Όθωνα. Παρακαλούσαν θερµά τη µεγαλειότητα του από τα βάθη της καρδιάς τους να ανακληθούν οι όποιες αποφάσεις είχαν παρθεί εναντίον της ιδιοκτησίας τους και να τους αφήσει ελεύθερο το δικαίωµα της γης τους, το οποίο ήταν φυσικό δικαίωµα και κατοχυρωµένο από το σύνταγµα. Παρ’ όλη τη διαµαρτυρία, όµως, το ελληνικό κράτος συνέχισε την κρατικοποίηση της σµύριδας παραβλέποντας την αυτοδιοίκηση της, που ακόµη και οι Οθωµανοί είχαν σεβαστεί. Για το θέµα της διαχείρισης της σµύριδας έγιναν και δικαστικοί αγώνες που δικαίωσαν το ∆ηµόσιο το 1852. Έτσι, τα σµυριδωρυχεία της Νάξου ανήκαν στο Ελληνικό ∆ηµόσιο από το 1852, το οποίο εκχώρησε στους κατοίκους των χωριών Απείρανθος, Κόρωνος και Σκαδό το προνόµιο εκµετάλλευσης της σµύριδας, µε την υποχρέωση να την παραδίδουν αποκλειστικά στο ∆ηµόσιο. Ενδεικτικά το 1913 -1914 εργαζόταν πάνω από 1000 εργάτες στα εθνικά ορυχεία σµύριδας της Νάξου. Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα προκύπτουν προβλήµατα σχετικά µε την εκµετάλλευση του ορυκτού που αντιµετωπίζονται µε σειρά νοµοθετηµάτων. Το 1897 ο ∆ιεθνής Οικονοµικός Έλεγχος, που επιβλήθηκε στην Ελλάδα, έλεγχε και τα έσοδα από το σµυρίγλι.

Πώς γινόταν η εξόρυξη της σµύριδας τον 19ο αιώνα; Η δουλειά του σµυριδεργάτη ήταν δύσκολη και απαιτούσε µεγάλα κουράγια. Το πώς γινόταν η εξόρυξη και τι κόπο και αγώνα έκανε για να βγει η σµύριδα από τη γη περιγράφει µε παραστατικό τρόπο ο Von Alexander. ‘Οπως αναφέρει, µια οµάδα 7-10 ατόµων διάλεγε ένα µέρος το οποίο καθάριζε από τα απορρίµµατα. Ύστερα έκαιγε φρύγανα (ορεινής Νάξου), έτσι ώστε να θερµανθούν τα τοιχώµατα της σµύριδας. Κατόπιν έχυναν κρύο νερό στα τοιχώµατα έτσι ώστε να ανοίξουν οι ρωγµές για να µπορούν να εισχωρήσουν τα εργαλεία ανάµεσα στο έδαφος και το σµυρίγλι. Αν το αποτέλεσµα δεν ήταν εφικτό χρησιµοποιούσαν δυναµίτη προκειµένου να ανοιχτούν καλύτερα οι ρωγµές. Στο τέλος, τα µεγάλα κοµµάτια τα µετέφεραν και τα συγκέντρωναν δίπλα στη θάλασσα, ενώ τα µικρά είναι ακόµη εκεί....

Πώς γινόταν η µεταφορά της Σµύριδας πριν τον Εναέριο; Η µεταφορά της σµύριδας από το εσωτερικό των ορυχείων έξω από αυτά γινόταν ως εξής: Στα ορυχεία που είχαν βαγονογραµµές για τη µεταφορά του σµυριγλιού

5

χρησιµοποιούσαν βαγόνια και τις αρούδες (τετράγωνες επίπεδες επιφάνειες που αποτελούνταν από ρόδες. Στα ορυχεία µε µεγάλες γαλαρίες, µεγάλο άνοιγµα και πλατώµατα, η µεταφορά γινόταν έξω από αυτά µε µουλάρια. Η µεταφορά της σµύριδας πριν τον εναέριο από τα ορυχεία προς τη Μουτσούνα γινόταν µε µουλάρια: Οι σµυριδεργάτες έβαζαν σε κίνδυνο την ίδια τους τη ζωή, γιατί είχαν καθήκον να φτάσουν τα µουλάρια τους σώα και αβλαβή στο λιµάνι της Μουτσούνας. Αυτό ήταν πολύ δύσκολο στα δύσβατα µονοπάτια που κατέβαιναν προς τη θάλασσα. Τα παραφορτωµένα ζώα, αν πατούσαν σε επικίνδυνο σηµείο κινδύνευαν να κατρακυλήσουν στον γκρεµό. Οι αγωγιάτες αναγκάζονταν γι’ αυτό να κρατούν καθ’ όλη την πορεία το ζώο από την ουρά, θέτοντας και τον ίδιο τους τον εαυτό σε κίνδυνο. Η µεταφορά του σµυριγλιού από την αποθήκη της Μουτσούνας στο καράβι γινόταν ως

εξής: Ο όρµος την Μουτσούνας παλιότερα δεν ήταν κατάλληλα διαµορφωµένος για να δεχτεί µεγάλα καράβια, τα οποία και σταµατούσαν στα βαθιά. Ήταν, λοιπόν, υποχρεωµένοι να µεταφέρουν το σµυρίγλι µε βάρκες τις επονοµαζόµενες µαούνες από την αποβάθρα της

Μουτσούνας στο καράβι. Επιπρόσθετα, τις µεγάλες πέτρες τις µετέφεραν κατευθείαν πάνω στις πλάτες τους, ενώ τις µικρότερες τις έβαζαν σε ειδικές γκούφες (σιδερένιες κόφες ή χαµαλίκες) τις οποίες στήριζαν µε ράντες στην πλάτη τους.

Τι όριζε ο πρώτος κανονισµός της Σµύριδας (1877); Σηµαντικό γεγονός αυτής της περιόδου ήταν η ψήφιση του πρώτου κανονισµού της σµύριδας το 1877. Για πρώτη φορά η ελληνική πολιτεία- σε επίσηµο έγγραφο της – έδειξε να ενδιαφέρεται για τα θέµατα που αφορούν την εξόρυξη του σµυριγλιού , τη µεταφορά και τη φόρτωση του, αλλά και τους σµυριδεργάτες. Ο κανονισµός όριζε, ανάµεσα στα αλλά, ότι σµυριδεργάτες γίνονταν µόνο οι κάτοικοι του ∆ήµου Απειρανθίας ή Κορωνίδας, καθώς και τις περιοχές των ορυχείων που ανήκουν σε κάθε δήµο. Καθόριζε επακριβώς τις θέσεις των ορυχείων από όπου µπορούσαν να πραγµατοποιούν τις εξορύξεις του σµυριγλιού, καθώς και ότι κάθε σµυριδεργάτης που είχε δικαίωµα να παραδώσει σµυρίγλι έπρεπε να συγκεντρώσει στο προαύλιο του ∆ηµόσιου 50 καντάρια. Καθόριζε ανάµεσα στα αλλά: α) τα καθήκοντα του επιστάτη, ο οποίος όφειλε να φροντίζει για την εξόρυξη, την αποθήκευση του σµυριγλιού στους δηµόσιους περιβόλους, την έκδοση αδειών εξόρυξης και την παράδοση, τη ζύγιση µε πλάστιγγες. β) Τα καθήκοντα των διαλογέων που παρευρίσκονταν στα ορυχεία και καθοδηγούσαν τους σµυριδεργάτες στην εξόρυξη του σµυριγλιού και πραγµατοποιούσαν τη διαλογή στα ορυχεία. γ) τα καθήκοντα του αρχιφύλακα και των σµυριδοφυλάκων, καθώς και δ) ότι ο «απειθών η δυστροπών σµυριδορύκτης» θα τιµωρείται µε διάφορες ποινές.

6

Τι διεκδικούσαν οι Σµυριδεργάτες µε την απεργία του 1912; Αυτό που διεκδικούσαν οι Σµυριδεργάτες µε την απεργία του 1912 ήταν να αυξηθεί η ποσότητα του σµυριγλιού που θα παραλάµβανε το δηµόσιο και εκείνο να µην απαιτεί να παραλαµβάνει µόνο µεγάλα κοµµάτια σµυριγλιού εξαιρετικής ποιότητας.

Τι όριζε ο 2ος κανονισµός της Σµύριδας (1915); Ο δεύτερος κανονισµός της Σµύριδας (1915) όριζε:

• το προσωπικό της υπηρεσίας των σµυριδωρυχείων και τα καθήκοντα του, • τον τρόπο εξόρυξης του ορυκτού, • τις θέσεις των ορυχείων, • την αναλογία κατά ποιότητα για κάθε περιφέρεια και κάθε σµυριδεργάτη, • την έκδοση βιβλιαρίου για κάθε σµυριδεργάτη, στο οποίο αναγραφόταν η ποσότητα που

παρέδιδε, • την πληρωµή µε γραµµάτια, τα οποία εξοφλούνταν από τον ταµία Νάξου ή τον λογιστή

των σµυριδωρυχείων, • το χρονικό διάστηµα που πραγµατοποιούνταν η εξόρυξη, • τη δηµιουργία οµάδων εξόρυξης, • την εκλογή του αρχηγού της οµάδας και τις αρµοδιότητές του, • τις ποιότητες του ορυκτού και τα δικαιώµατα των σµυριδεργατών.

Πότε πρωτοδηµιουργήθηκαν σωµατεία σµυριδεργατών; Το 1916 δηµιουργείται στην Κόρωνο ο «Σύνδεσµος των σµυριδωρυκτών Λυώνος- Νάξου» και το 1924 ο «Σύνδεσµος σµυριδωρυκτών Απειράνθου» ο οποίος µάλιστα τοποθέτησε µε δικά του έξοδα γεφυροπλάστιγγα δίπλα σε αυτή του δηµοσίου, µε σκοπό να ελέγχει την ακρίβεια της, γιατί οι συχνές βλάβες δηµιουργούσαν οικονοµικές ζηµιές στους σµυριδεργάτες

Τι ήταν το «πρόσθετο τίµηµα» στην τιµή πώλησης της σµύριδας; Το πρόσθετο τίµηµα ήταν επιπλέον ποσό το οποίο προστέθηκε το 1923 στην τιµή πώλησης της σµύριδας και ανερχόταν σε µία αγγλική λίρα για κάθε τόνο. Έτσι συγκεντρώθηκαν 50.000 αγγλικές λίρες µε σκοπό τη δηµιουργία σιδηροδροµικών γραµµών οι οποίες θα συνέδεαν τον Ασπαλαθρωπό µε την Μουτσούνα και τα ορυχεία της Κορώνου µε τον Λυώνα, δρόµων που θα συνέδεαν τα ορυχεία µε τους όρµους και έργων για την φόρτωση του σµυριγλιού. Από το ποσό αυτό απορροφήθηκαν οι 40.000 λίρες για τη δηµιουργία του εναερίου ο οποίος συνέδεσε όλα τα ορυχεία µε τον όρµο της Μουτσούνας. Ωστόσο, εκτός από τον εναέριο, εκτελέστηκαν και άλλα έργα όπως ήταν η τηλεφωνική σύνδεση της Μουτσούνας µε τα ορυχεία, έργα φόρτωσης, ανέγερση καταστήµατος της διεύθυνσης και διαφόρων άλλων οικηµάτων. Από το Ταµείο του Πρόσθετου τιµήµατος ενισχύθηκε επίσης, τα χρόνια που ακολούθησαν, το ταµείο ασφαλίσεων των σµυριδεργατών, καθώς και η πληρωµή και τα οδοιπορικά του γιατρού των σµυριδεργατών της Νάξου.

7

Πότε γνώρισε ακµή η σµύριδα και γιατί; Η σµύριδα γνώρισε ακµή από το 1903 µέχρι και το τέλος του 2ου παγκοσµίου πολέµου (1945). Στην ακµή της σµύριδας συνέβαλε σε µεγάλο βαθµό το γεγονός ότι στο διάστηµα αυτό υπήρξαν δύο παγκόσµιοι πόλεµοι και η σµύριδα χρησιµοποιήθηκε στη βιοµηχανία των όπλων. Η χρήση της ήταν βέβαια εκτεταµένη και σε άλλους τοµείς. Το 1926-1929, την εποχή της µεγάλης ακµής της ναξιακής σµύριδας κατασκευάστηκε και το µεγάλο έργο του Εναέριου που διευκόλυνε σε µεγάλο βαθµό τη µεταφορά του ορυκτού από τα ορυχεία µέχρι τη Μουτσούνα. Το θέµα εξόρυξης και εξαγωγής της σµύριδας απασχόλησε από τις αρχές του 20ου αι. το βουλευτή Π. Πρωτοπαπαδάκη ο οποίος και το έθιξε στη Βουλή το 1903. Έκανε δύο προτάσεις σε µορφή νοµοσχεδίου για την καλύτερη και ασφαλέστερη εξόρυξη, οι οποίες µόνο αποσπασµατικά εφαρµόστηκαν τα επόµενα χρόνια. Η εκµετάλλευση του σµυριγλιού δεν συνεισέφερε µόνο στην εθνική οικονοµία, αλλά ενίσχυσε σηµαντικά την οικονοµία της Νάξου, επιταχύνοντας στις αρχές του 20ου αιώνα τον εκχρηµατισµό της τοπικής οικονοµίας. ∆ηµιούργησε θέσεις εργασίας και ενίσχυσε έως σήµερα (µε τις συντάξεις, τις αποζηµιώσεις, το ιδιωτικό εµπόριο κ.α) το εισόδηµα των κατοίκων των ορεινών χωριών.

Τι συνέβη µε τα σµυριδωρυχεία κατά την κατοχή; Κατά την διάρκεια της Κατοχής, τα σµυριδωρυχεία παραχωρούνται στην ιταλική κυβέρνηση. Το σχετικό συµβόλαιο και τους όρους παράδοσης υπογράφει ο ανώτερος διοικητής των ενόπλων δυνάµεων του Αιγαίου, Inigo Κampioni (28.2.1942). Ο Ιταλός κυβερνήτης θα εξουσιοδοτήσει και θα στείλει στην Ιταλία και τη Γερµανία τις ποσότητες του σµυριγλιού που υπήρχαν στο προαύλιο της Μουτσούνας. Την ίδια περίοδο, η αλληλογραφία των Ιταλών αποκαλύπτει την πρόθεσή τους να χρησιµοποιήσουν το συρµατόσχοινο του Εναερίου στα µεταλλεία της Κύµης στην Εύβοια. Τα δύσκολα χρόνια της Κατοχής γίνονται ακόµα δυσκολότερα για τους κατοίκους της ορεινής Νάξου εξαιτίας του κλεισίµατος των ορυχείων. Η κατάσταση γίνεται ιδιαίτερα δύσκολη για τους Κορωνιδιάτες των οποίων η διαβίωση στηριζόταν σε µεγάλο βαθµό στην εξόρυξη του σµυριγλιού.

Για ποιους λόγους εκτοπίστηκε η Σµυρίδα από την διεθνή αγορά Από την µεταπολεµική περίοδο µέχρι σήµερα αρχίζει σταδιακά η µείωση της εξαγόµενης ποσότητας του σµυριγλιού, ως τα µέσα της δεκαετίας του 1990, οπότε εκτοπίστηκε από την διεθνή αγορά. Αιτία για αυτό δεν πρέπει να θεωρηθεί µόνο η ανακάλυψη της τεχνητής σµύριδας (τεχνητού κορουνδίου), η διείσδυση του τουρκικού σµυριγλιού στην αγορά, που σταδιακά εκτόπισε το Ναξιώτικο σµυρίγλι, αλλά και η αδιαφορία του ελληνικού ∆ηµοσίου να προωθήσει το ορυκτό στην αγορά. Παρά τις προσπάθειες να δοθεί κάποια λύση στο σµυριδικό πρόβληµα, οι οποίες χρονολογούνται µεταπολεµικά από το σχέδιο Μάρσαλ, οι αξιόλογες πρωτοβουλίες διάφορων φορέων(µελέτες, εργασίες, εκθέσεις, δοκιµές επεξεργασίας και εµπλουτισµού της, προτάσεις αξιοποίησης και βιοµηχανικής εκµετάλλευσης του ορυκτού, και δηµιουργία εργοστασίου), όπως και η πιο πρόσφατη µελέτη του 1986 που προέβλεπε την

8

αξιοποίηση του σµυριγλιού από ένα συνεταιριστικό φορέα µε την συµµετοχή και των εργαζοµένων, δεν υλοποιήθηκαν.

Τι ισχύει σήµερα για την εξόρυξη της Σµύριδας; Το σµυρίγλι εξορύσσεται ακόµα και σήµερα χωρίς όµως πλέον να υπάρχει ζήτηση στη αγορά, εφόσον έχει πλέον εξ ολοκλήρου αντικατασταθεί από το τεχνητό κορούνδιο. Για το λόγο αυτό το εξορυχθέν υλικό συσσωρεύεται στη Μουτσούνα χωρίς να διατίθεται στην αγορά. Η εξόρυξη βέβαια παραµένει αποκλειστικό προνόµιο των κατοίκων των χωριών της ορεινής Νάξου. Οι σµυριδεργάτες παραδίδουν το σµυρίγλι που εξορύσσουν στο κράτος όχι για να διατεθεί στο εµπόριο, όπως κάποτε, αλλά απλά για να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα ένσηµα για ασφάλιση και συνταξιοδότηση. Οι σµυριδεργάτες είναι ασφαλισµένοι στο ΙΚΑ µε βάση την ποσότητα της σµύριδας που παραδίδουν. Τα ασφάλιστρα πληρώνει το κράτος. Το ΙΚΑ διατηρεί ειδική κατηγορία ασφαλισµένων µέχρι και σήµερα, (Σµυριδεργάτες- Σµυριδοένσηµα).

Πώς φτιαχνόταν µια οµάδα σµυριδεργατών; Για να δηµιουργηθεί µια οµάδα σµυριδεργατών δε χρειάζεται κάποιο ιδιαίτερο κριτήριο για την επιλογή των µελών της. Μαθεύεται στο χωριο ότι θέλουν να δηµιουργήσουν µια στοά και µαζεύονται όλοι σε ένα σπίτι (γύρω στα 12-14 άτοµα περίπου). Εκεί βάζουν όλοι τον οβολό τους για να µπορέσουν να ανοίξουν τη στοά. Επίσης εκλέγουν και έναν αρχηγό.

Η οµάδα αποτελούνταν από συγγενείς και φίλους κυρίως. ∆ικαίωµα να συµµετάσχουν σε οµάδα είχαν οι µόνιµοι κάτοικοι Απειράνθου, Κορώνου, Μέσης, Σκαδού, Κεραµωτής και ∆ανακού, µετά το στρατιωτικό τους. Άτυπα, βέβαια, δούλευαν και µικρά παιδιά. Η οµάδα συνεδρίαζε και εξέταζε τον αρχηγό της µε µυστική ψηφοφορία. Στη συνέχεια, καταχωριζόταν στη διεύθυνση των σµυριδεργατών η οµάδα, ο αρχηγός και το ορυχείο ή η απόπειρα. Η δηµιουργία οµάδας αποτελεί την πρώτη ίσως εµπειρία αυτόνοµων οµάδων εργατών στην σύγχρονη Ελλάδα.

Τι λέγεται «απόπειρα» στη γλώσσα των σµυριδεργατών; «Απόπειρα» λέγεται η διαδικασία που έκαναν οι σµυριδεργάτες για να καταλάβουν αν υπάρχει σµύριδα σε µια περιοχή. Ουσιαστικά έσκαβαν µεγάλες στοές (µέχρι και 130 µέτρων) µέχρι να βρουν σµύριδα. Οι στοές αυτές µπορούσαν να ανοιχτούν είτε µέσα σε ένα υπάρχον ορυχείο είτε σε µια καινούργια περιοχή. Το υλικό που έσκαβαν ήταν µάρµαρο. Τα έξοδα της «απόπειρας» µοιράζονταν οι εργάτες. Αν έβρισκαν σµυρίγλι έκαναν απόσβεση. Αν όχι, χρήµατα και κόπος πήγαιναν χαµένα. Οι τοποθεσίες για τις απόπειρες

9

επιλέγονταν µε βάση σηµάδια που ήξεραν οι έµπειροι, αλλά ακόµη και βάσει ονείρων και οραµάτων.

Ποιες ήταν οι αρµοδιότητες του αρχηγού µιας οµάδας; Ο αρχηγός κάθε ορυχείου κανονίζει πόσα άτοµα θα δουλέψουν στο ορυχείο και σε ποιο µέρος θα δουλέψει ο καθένας. Ο αρχηγός δίνει εντολές για το τι θα κάνουν δηλαδή πώς θα το βγάλουν και πώς θα µεταφέρουν το σµυρίγλι. Καθόριζε επακριβώς τις θέσεις των ορυχείων απ’ όπου µπορούσαν να πραγµατοποιούν την εξόρυξη του σµυριγλιού. Μάλιστα φρόντιζε για την εξόρυξη, την αποθήκευση του σµυριγλιού στους δηµόσιους περιβόλους, την έκδοση αδειών εξόρυξης, την παράδοση και τη ζύγιση µε τις πλάστιγγες. Εφοδίαζε την οµάδα µε υλικά και εργαλεία. Ήταν υπεύθυνος για την ασφάλεια (υποστυλώµατα) στο ορυχείο. Κρατούσε τα βιβλία του ορυχείου γι αυτό έπρεπε να ξέρει και λίγα γράµµατα.

Τι αρµοδιότητες είχαν ο «πυροδότης και οι «ποσταδόροι»; Πυροδότης: Έτσι λεγόταν ο σµυριδεργάτης ο οποίος τοποθετούσε τους δυναµίτες στο φουρνέλο, την τρύπα που άνοιγαν στο πέτρωµα, και τους πυροδοτούσε. Χρειαζόταν ιδιαίτερη επιδεξιότητα γι’ αυτήν την πολύ επικίνδυνη δουλειά και ειδική άδεια από το κράτος. Αρκετά ατυχήµατα των ορυχείων οφείλονται στις κατολισθήσεις των πετρωµάτων και στις εκρήξεις του δυναµίτη. Γιατί πολλές φορές, όταν κάποιος από τους δυναµίτες δεν προκαλούσε έκρηξη, για την ασφάλειά τους και για να µπορέσουν να συνεχίσουν τη δουλειά στο ορυχείο, έπρεπε να αδειάσουν το υλικό του δυναµίτη από το φουρνέλο. Αυτό γινόταν µε δύο τρόπους. µπορούσαν να βγάλουν πολύ προσεκτικά, µε ένα ειδικό εργαλείο, το υλικό και το καψούλι από το φουρνέλο- το «ξεντάκωµα» όπως λεγόταν όλη αυτή η διαδικασία. Επειδή όµως ήταν πολύ

επικίνδυνο, έβαζαν ακόµη ένα δυναµίτη στην περιοχή όπου δεν είχε εκραγεί ο προηγούµενος ώστε και αυτός να εκραγεί µαζί µε τον καινούριο. Ποσταδόροι: Λέγονταν όσοι δούλευαν στην «πόστα» του ορυχείου. Συνήθως ήταν δύο: ο «µατζακουπιστής» ή «βαριοκόπος» που χτυπούσε µε το µατζακούπι το καλέµι που κρατούσε ο δεύτερος σµυριδεργάτης για να ανοίξει το φουρνέλο.

Τι ονοµάζονταν «Μεταγωγικά» και τι «Βαγιονάτορες»; «Μεταγωγικά» ονοµάζονταν οι σµυριδεργάτες που κουβαλούσαν στην πλάτη τους το

σµυρίγλι, από το βάθος της στοάς στη µάντρα του ορυχείου. Τα «µεταγωγικά» ήταν τρεις έως πέντε σµυριδεργάτες. Πολλές φορές όταν οι συνθήκες δουλειάς τους ήταν δύσκολες αναγκάζονταν να έχουν µαζί τους ένα λύχνο, δηλαδή µία λάµπα την οποία κρατούσαν µε τα δόντια τους, ενώ σήκωναν στην πλάτη το σµυρίγλι.

«Βαγιονάτορες» λέγονταν οι σµυριδεργάτες που έσπρωχναν τα φορτωµένα µε σµυρίγλι βαγόνια τα οποία χρησιµοποιούσαν για τη µεταφορά του λίθου.

10

Τι αρµοδιότητες είχε ο «µαντρολόος»; Ο «µαντρολόος» βρισκόταν στη µάντρα του ορυχείου και είχε ως αρµοδιότητα να χωρίζει το σµυρίγλι σε ποιότητες και να το χτίζει σε µάντρες. Η διαδικασία αυτή γινόταν προκειµένου να πιάνει λιγότερο χώρο το σµυρίγλι, αλλά και να µη µπορεί κάποιος να το κλέψει. Παλιότερα, ο µαντρολόος έκανε σωρούς σµύριδας, όσοι και οι εργάτες του ορυχείου. Με κλήρο, ο καθένας έπαιρνε και από ένα σωρό. Αργότερα, όµως, γινόταν ένας κοινός σωρός που παρέδιδαν όλοι οι εργάτες στο δηµόσιο.

Πώς δόθηκαν τα ονόµατα στα ορυχεία; Τα ονόµατα στα ορυχεία δόθηκαν σύµφωνα µε:

• Την περιοχή όπου υπήρχε το ορυχείο, όπως Αγριοσυκιά, Στραβολαγκάδα, Μαύρος Φάραγγας, Τυρόπιτες, Λουρί, Καστελάκι κ.ά.

• Το όνοµα των ιδιοκτητών του ορυχείου όπως: Σιδεράδω, Γλεζάδω, Μπερέηδω, Κεραµνωτάδω, Παταµάδω, Κουµερτάδω κ.ά.

• Τον αριθµό των µεριδίων όπως: Σαραντάρα, Εικοσάρα κ.ά. • Ορισµένα χαρακτηριστικά των ορυχείων και της θέσης όπου βρίσκονταν όπως:

Πελώριο, επειδή ήταν πολύ µεγάλο, Λαβύρινθος, επειδή είχε πολλές διακλαδώσεις, Απάνω, και Κάτω Ρούχουνας, επειδή κατέβαιναν κάτω µε σκαλοπάτια, Κατώα και Κατωάκι, επειδή έµοιαζαν µε υπόγειο (κατώι), κ.ά.

• Ονοµασίες που έχουν σχέση µε τα ορυχεία, όπως: Τουνέλι, Λαύριο. • Την ηµέρα που βρέθηκε το σµυρίγλι, όπως: Φώτα, ή κάποιο σηµάδι ή όνειρο, όπως:

Κόκκινος Ήλιος. • Τα χαρακτηριστικά αυτών που δούλευαν στο ορυχείο, όπως: Θυατεράτω, επειδή αυτοί

που το άνοιξαν είχαν πολλές κόρες. • Τον τρόπο που δούλευαν, όπως: Λύσσα, επειδή δούλευαν µε λύσσα. • Το σµυρίγλι που έβρισκαν, όπως: Θησαυρός, επειδή βρήκαν πολύ σµυρίγλι.

Υπήρχε ανταγωνισµός µεταξύ των ορυχείων; Συχνά υπήρχαν ανταγωνισµοί ανάµεσα στις οµάδες (παρέες) που δούλευαν σε γειτονικά ορυχεία. Η κάθε οµάδα έκανε απόπειρα να βρει το κοίτασµα (σµυρίγλι) και ανταγωνιζόταν δουλεύοντας µέρα νύχτα να φτάσει πρώτη στο κοίτασµα. Όλες οι απόπειρες δεν είχαν θετικό αποτέλεσµα, γι’ αυτό τις λένε απόπειρες και όχι ορυχεία. Όταν η µία οµάδα έφτανε πρώτη στο σµυρίγλι, η άλλη ή οι άλλες σταµάταγαν το σκάψιµο ή προχωρούσαν πιο µπροστά να βρουν άλλο και όταν το ορυχείο της Α’ οµάδας ξετρύπωνε µέσα στο ορυχείο της Β’ οµάδας, η Α’ οµάδα εγκατέλειπε το ορυχείο της. Όταν σκάβοντας έπεφταν µέσα στην σκαµµένη από άλλη οµάδα στοά, εγκατέλειπαν την απόπειρα και όλα τα έξοδα και µεροκάµατα πήγαιναν χαµένα. Ανταγωνισµός υπήρχε και ανάµεσα στους σµυριδεργάτες κατά την πώληση του σµυριγλιού. Έτσι, όταν το κράτος ή ο έµπορος ήθελε να αγοράσει µια ποσότητα σµυριγλιού, έπαιρνε τον κατάλογο των σµυριδεργατών και αγόραζε από αυτούς µε αλφαβητική σειρά του επιθέτου των σµυριδεργατών. Έτσι, αυτοί που το επίθετό τους άρχιζε από Α, Β, Γ κλπ. παρέδιδαν πάντα

11

σµυρίγλι, ενώ αυτοί που άρχιζε από γράµµα από τη µέση του αλφαβήτου και κάτω παρέδιδαν σπάνια. Εξαιτίας αυτού, κάποιοι σµυριδεργάτες από την Απείρανθο άλλαξαν τα επίθετα τους. π.χ. ο Χατζηπέτρος έγινε Καραπάτης και ο Παπαδάκης µετονοµάστηκε σε Γρατσία, µε αποτέλεσµα να παρουσιάζεται το φαινόµενο σε µια οικογένεια τα µισά αδέλφια που ήταν σµυριδεργάτες να λέγονται Καραπάτηδες και τα υπόλοιπα µισά Χατζηπέτρηδες.

Τι ήταν τα «κονάκια» και το «µονοσώρι» ; Πριν δηµιουργηθεί ο Εναέριος, το σµυρίγλι µεταφερόταν από τους Απεραθίτες στη Μουτσούνα και από τους Κορωνιδιάτες στο Λυώνα. Το τοποθετούσαν στα «κονάκια», σε ιδιωτικούς δηλαδή χώρους ή στο δηµόσιο προαύλιο σε ξεχωριστούς σωρούς και τα ζύγιζαν όταν ερχόταν το πλοίο να τα φορτώσει. Αργότερα, το µετέφεραν και το τοποθετούσαν σε ιδιόκτητους χώρους, και την εποχή της παραλαβής ζυγιζόταν και τοποθετούνταν στο ονοµαζόµενο «µονοσώρι», που βρισκόταν στο δηµόσιο περίβολο της Μουτσούνας ή του Λυώνα. Αρχικά οι σµυριδεργάτες ήταν υποχρεωµένοι να πληρώνουν για να τους φυλάνε το σµυρίγλι. Όταν όµως δηµιουργήθηκε το µονοσώρι στο χώρο του δηµοσίου, το δηµόσιο είχε την ευθύνη.

Ποια είναι η διαδικασία της εξόρυξης σήµερα;

Σήµερα ο τρόπος εξόρυξης του ορυκτού έχει αλλάξει. Λίγοι σµυριδεργάτες εργάζονται µέσα σε ορυχεία ανοίγοντας νέες στοές. Οι οµάδες των σµυριδεργατών αποτελούνται από λίγα άτοµα και η εργασία διαρκεί µικρό χρονικό διάστηµα. Κάθε οµάδα µπορεί να εργαστεί σε οποιοδήποτε ορυχείο ανεξάρτητα αν έχει µερίδιο ή όχι. Τα ορυχεία φωτίζονται από γεννήτριες, όχι πια µε το λαδολύχναρο και οι σµυριδεργάτες εργάζονται κυρίως µε κοµπρεσέρ, για να ανοίξουν τις τρύπες για το φουρνέλο του δυναµίτη. Όταν εξορύσσουν την ποσότητα που θέλουν, τη µεταφέρουν σε κάποιο πλάτωµα του ορυχείου, σε όποιο ορυχείο είναι αυτό δυνατό, για να µεταφερθεί σε µικρό φορτωτή έξω στο δρόµο, από όπου θα µεταφερθεί στο χώρο αποθήκευσης του ορυκτού. Σε Κορωνιδιάτικα ορυχεία λειτουργούν ακόµα γραµµές µε βαγόνια για τη µεταφορά του σµυριγλιού έξω από το ορυχείο. Πολλοί Απεραθίτες ή Κορωνιδιάτες σήµερα εξορύσσουν σµυρίγλι και σε εξωτερικά ορυχεία, που µοιάζουν περισσότερο µε νταµάρια παρά µε ορυχεία. Χρησιµοποιούν µηχανήµατα-εκσκαφείς, τσάπες, µπουλντόζες και σε µικρό χρονικό διάστηµα καταφέρνουν να εξορύσσουν µεγάλες ποσότητες σµυριγλιού.

Τι είναι ο Εναέριος και πώς λειτουργούσε; Aπό το 1928 µέχρι το 1978 εγκαταστάθηκε και λειτουργούσε ένας εναέριος σιδηρόδροµος, ο οποίος ήταν στην ουσία ένα υπέργειο σύστηµα µεταφοράς του υλικού, διπλής κατεύθυνσης µε συρµατόσχοινα και βαγονέτα (κάτι σαν τα σύγχρονα τελεφερίκ). Οι σµυριδεργάτες τοποθετούσαν το σµυρίγλι σε βαγόνια που κυλούσαν πάνω σε ράγες µέχρι να φτάσει στον εναέριο και εκεί µε τα βαγόνια του να µεταφερθεί στα λιµάνια. Σώζεται ως σήµερα σε πολύ καλή κατάσταση το τµήµα του εναέριου στα ορυχεία της περιοχής Απειράνθου µέχρι τον όρµο της Μουτσούνας, όπου υπάρχουν οι εγκαταστάσεις µε την τεράστια πετρελαιοµηχανή έλξης καθώς και οι αποθηκευτικοί χώροι του προϊόντος. Το εναέριο αυτό

12

σύστηµα µεταφοράς έχει από το 1989 κηρυχθεί διατηρητέο µνηµείο. Από το 1978 η µεταφορά της σµύριδας γίνεται µε φορτηγά αυτοκίνητα µέσα από δρόµους από τα ορυχεία στη Μουτσούνα.

Τι έκαναν οι “κουβαδόροι” και τι οι “σκατζαριστές”; Κουβαδόροι : Ήταν οι εργάτες οι οποίοι παραλάµβαναν στους σταθµούς τους άδειους κουβάδες που έρχονταν απ’ τη Μουτσούνα . Τους έβγαζαν απ’ την γραµµή και στη θέση τους έβαζαν τους γεµάτους µε σµυρίγλι κουβάδες για να πάνε στη Μουτσούνα . Σκατζαριστες: Ήταν εργάτες οι οποίοι είχαν να κάνουν δύο δουλειές .

1. Η πρώτη ήταν να συγκεντρώνουν τους κουβάδες, οι οποίοι είχαν πέσει απ’ το συρµατόσχοινο του εναέριου στους σταθµούς και να επισκευάζουν όταν είχαν υποστεί κάποια βλάβη .

2. Η δεύτερη ήταν να ελέγχουν εάν τα συρµατόσχοινα ήταν περασµένα στις τροχαλίες . Εάν υπήρχε πρόβληµα, αυτοί αφού ανέβαιναν πάνω στις κολώνες, ξανάβαζαν το συρµατόσχοινο µέσα στις τροχαλίες .

Πώς γινόταν η φόρτωση στη Μουτσούνα, όταν υπήρχε εναέριος; Αφού γινόταν η εξόρυξη από τα σµυριδωρυχεία, το σµυρίγλι το µετέφεραν στο χώρο συγκεντρώσεων, στους λεγόµενους σταθµούς που βρίσκονταν κοντά σε κάθε περιοχή µε ορυχεία. Στη συνέχεια, το διαχώριζαν σε ποιότητες. Έπειτα οι σµυριδεργάτες το τοποθετούσαν στους κουβάδες του εναέριου µε προορισµό τη Μουτσούνα. Μετά την άφιξη του ορυκτού στη Μουτσούνα, το ξαναφόρτωναν µε την βοήθεια των µαουνών στα «φορτηγά» καράβια που το µετέφεραν στα εργοστάσια για την επεξεργασία που χρειαζόταν. Στη συνέχεια πουλιόταν στην αγορά (σµυριδοτροχοί, σµυριδόπανα κ.α.)

13

Ποια είδη ποίησης – τραγουδιού σχετίζονται µε την σµύριδα; Υπάρχουν αυτοσχέδια διαλογικά τραγούδια που αναφέρονται στο σµυρίγλι, αλλά και ποιήµατα. Ένα µεγάλο µέρος των τραγουδιών έχουν δηµιουργηθεί στο χώρο της δουλειάς. Τα τραγούδια καταγράφουν µε τη γλώσσα της ποίησης τη σκληρή δουλειά, τις αντιθέσεις των εργατών µε τους εργοδότες τους, την τοπική και πολιτική εξουσία και τον τρόπο µε τον οποίο διαχειρίστηκαν την υπόθεση του σµυριγλιού, ευχάριστα πειράγµατα ανάµεσα στους σµυριδεργάτες κ.ά. Τα περισσότερα τραγούδια προέκυψαν από αυτοσχέδιους ποιητικούς διάλογους τόσο στο πλαίσιο της δουλειάς όσο και της κοινότητας γενικότερα.

Η ανάγκη της επικοινωνίας και της λαϊκής ποιητικής δηµιουργίας χρησιµοποίησε τον Εναέριο ως ταχυδρόµο της ποίησης και του πολιτισµού. Τα θέµατα των τραγουδιών και των ποιητικών διαλόγων, ήταν πολλά: έπαινοι, επιπλήξεις, ιδεολογικές συγκρούσεις, διαµαρτυρίες των εργαζοµένων για τις συνθήκες δουλειάς (το χαµηλό ηµεροµίσθιο ή η αργοπορία της πληρωµής), σάτιρες, προσωπικά πειράγµατα, συµπαράσταση σε δύσκολες ώρες κ.ά.

Απείρανθός µου ζηλευτή χιλιοτραουδισµένη

µαρµαροκορφοβούναρη κι ασµυριγλοκαρδούσα πο ‘χεις δεσές τ’ ασµυριγλιού κι είσ’ ασµυριγλωµένη κι έχεις πηξά ασµυρίγλινη αγριοκρουσταλλούσα.

Εσέ την ασµυρίγλινη τη µπετροβουναρίσσα ‘ποφάσησαν οι παλαιοί Απείρανθο να πούσι να δείξουσι την ψύχιση πο ‘χεις την ποιητίσσα ότι ν’ ανθούν οι απείρανθοι και νηλιολουλουδούσι!

Η Κωνσταντινιά

Νίκος Βλ. ΣφυρόεραςΑνήµερα της Παπαντής σκοτώθηκεν ο Κωνσταντής µες στου Κακόρυακα το µαύρο τ’ ορυχείο, κι απόµεινε η Κωνσταντινιά χήρα και µωροµάνα νια, µε δυο παιδιά – βάσανο σ’ όλο της το βίο. Τη συµπόνεσαν µερικοί ... Μ’ από τα ‘νιάµερα κι εκεί σιγά – σιγά την παράτησαν µοναχιά της, να καταπίνει τον καηµό, να κλαίει για τα’ άντρα το χαµό, και να ‘χει κι έγνοια πώς να θρέψει τα παιδιά της. Μα έκαµε πέτρα την καρδιά, και µόνο η µαύρη της ποδιά το ‘ξερε πια πως δεν της στέρεψε το δάκρυ, κι ας έλεγε η γειτονιά πως ξέχασε η Κωνσταντινιά τον Κωνσταντή, θαµµένο πια σε κάποιαν άκρη. Μα εκείνη, που ‘χε στην ψυχή µαυρίλα, µε ήλιο και βροχή

κοίταζε πως το σπιτικό της να βολέψει, κι αφού πια απόειδε στο χωριό πως δεν µπορεί να θρέψει δυο µικρά παιδιά, πήγε στα ξένα να δουλέψει. Μπήκε σε σπίτι αρχοντικό … Μα πρόστυχο είχε αφεντικό, που ‘ρέχτηκε το βελγολύγερο κορµί της, κι αφού ήταν χήρα κι ήταν νια, ρίχτηκε στην Κωνσταντινιά, θαρρώντας πως ξέχασε πια τον Κωνσταντή της. Του ξέφυγε µε µια βρισιά, κι απ’ την πολλή της σιχασιά πήρε το µπόγο της και δίνει των µατιών της, κι απ’ το ‘να στ’ άλλο σπιτικό να στέρνει πάντα αποδοσίδι των παιδιών της. Την έφαγε η ξενοδουλειά … Τα χρόνια άσπρισαν τα µαλλιά, που ξανθοπλέξουδα άλλοτε έπεφταν στις πλάτες, κι αφού κι η µαύρη της ποδιά

14

ξέβαψε πια, κάποια βραδιά, µες στου χωριού της πάλι βρέθηκε τις στράτες. Ανεµαζεύει το µυαλό, χτίζει το σπίτι πιο καλό,

παντρεύει και τα δυο παιδιά µε την ευχή της. Κι έγνοια ως δεν είχε πια καµιά στον κόσµον, η Κωνσταντινιά, πήγε κι εκείνη για να βρει τον Κωνσταντή της.

Σµυριδεργάτες - (Απόπειρα)

Νίκος Εµµ. Πρωτονοτάριος (Τσικαλαδονικόλας)

∆υο χρόνια τώρα που τρυπάµε βουνό κι όλο στα µέσα πάµε. Και τέτοιο βράχο, τέτοια πέτρα, που κάθε µήνα δυο – τρία µέτρα! Τυχαίνει που και που γρανίτης, που δεν τον σπα ούτε δυναµίτης. Βάζουµε µέσα ακέριες κάσσες, κι ύστερα… πιάνονται οι ανάσες. Βρωµίζει ο αγέρας που υπάρχει και µας φουσκώνει το στοµάχι. Μα ‘µείς σαν σκύλοι εκεί τρυπάµε, πώς να ντυθούµε, πώς να φάµε; Σφυρά ο λοστός κι η παραµίνα, σπίθες πετά η βαρειά κι η σφήνα. Αγάντα Γιώργη, αγάντα Πέτρο, µ’ ακόµα σε κανένα µέτρο, θε να το βρούµε πια και τότες θα βγάζουµε όξω αράδα «πρώτες!». Ψάχνουµε ολούθε µε τσοι λύχνοι, µα ούτε σηµάδια, µήτε ίχνη! Στεγνώνει η γλώσσα µας στο στόµα. Φαίνεται πως αργούµε ακόµα.

Ο ένας του άλλου λέει. – Αγάντα! Και ποιό το θάρρος, ποια η αβάντα; Ποιός αν δε βρούµε θα µας δώσει; Ποιός τα έξοδά µας θα πληρώσει; Κι αν άσκηµα κανείς χτυπήσει, πώς και από πού ύστερα θα ζήσει; Κι αν σκοτωθεί – ο Θεός φυλάει – καλά – καλά σαν σκύλος πάει. Μα πώς να κάµωµεν οι δόλιοι, αφού είν’ αυτή η δουλειά µας όλη; Χτυπά ο Μανώλης στο καλέµι µατζακουπιές, που ο βράχος τρέµει. Σβήνει το φως µέσα στο βάθος, και ‘µείς γιοµάτοι οργή και πάθος την Παναγιά µας βλαστηµούµε, µε τα µαρτύρια που τραβούµε. Και φτύνουµε αίµα µέχρι να ‘βρει η «απόπειρά µας» πέτρα µαύρη, να ‘ρθει το Κράτος να την πάρει µε τριάντα φράγκα το καντάρι, κι ύστερα εκείνο να τη δώσει πέντε φορές αξία τόση.

Με ποια θέµατα της Σµύριδας ασχολείται το Απεραθίτικο τραγούδι; Τόσο προπολεµικά όσο και τις πρώτες µεταπολεµικές δεκαετίες, τα τραγούδια των σµυριδεργατών κατοίκων της Απειράνθου απευθύνονται στους πολιτικούς διαχειριστές του τόπου, στους διαχειριστές του θέµατος του σµυριγλιού και περιέχουν έναν στερεότυπο τρόπο αγανάκτησης και διαµαρτυρίας για τις αδικίες που γίνονται εις βάρος τους. Η σκληρότητα της δουλειάς, η µικρή ανταµοιβή για τους σµυριδεργάτες, δυσανάλογη µε τον κόπο και το µόχθο που καταβάλλουν, τα οφέλη και τα κέρδη που δίνει το σµυρίγλι από τις εργολαβίες του εναερίου και της φόρτωσης σε όσους κατέχουν δηµοσιοϋπαλληλικές θέσεις (διευθυντές , υπάλληλοι του εναερίου, κ.λπ. ) αποτελούν τα θέµατα των τραγουδιών.

15

Γενικότερα, το απεραθίτικο τραγούδι αναφέρεται παράλληλα σε πολλές όψεις της κοινωνικής ζωής των Απεραθιτών, όπως τα προσωπικά βιώµατα, τις εµπειρίες, τη διαδροµή της ζωής τους και την αυτοβιογραφία τους. Έτσι τα τραγούδια καταγράφουν µε τη γλώσσα της ποίησης τη σκληρή δουλειά, τις αντιθέσεις των εργατών µε τους εργοδότες, την τοπική και πολιτική εξουσία, ευχάριστα περιστατικά, αντιθέσεις ανάµεσα στην Απείρανθο και την Κόρωνο, εκλογικές διαµάχες, ποιητικές επιστολές και

τον πόνο τους για τον θάνατο ή βαρύ τραυµατισµό κάποιου σµυριδεργάτη στα ορυχεία.

Τι εννοούµε µε τον όρο εναέριος ποίηση;

Η ανάγκη της επικοινωνίας και της λαϊκής ποιητικής δηµιουργίας «χρησιµοποίησε» τον Εναέριο ως ταχυδρόµο της ποίησης και του πολιτισµού. Τα ποιήµατα αυτά χαράσσονταν πάνω σε πλατιές, σκουρόχρωµες στην εξωτερική τους επιφάνεια πέτρες, µε µιαν άλλη πέτρα ή ένα σκληρό συρµατάκι ή πρόκα, γιατί την ώρα της σκληρής δουλειάς και της αυθόρµητης δηµιουργίας, το χαρτί και το µολύβι δεν ήταν πάντα εύκολο να βρεθούν και ιδιαίτερα εκείνη την εποχή. Άλλοτε πάλι γράφονταν σε ένα χαρτόνι ή ένα απλό χαρτί (πολλές φορές το τύλιγαν σε µια πέτρα για να µην το πάρει ο αέρας) το οποίο έδεναν µε ένα σπάγκο στο «χέρι» του βαγονέτου του εναέριου ή το τοποθετούσαν µέσα στο βαγονέτο. Τα θέµατα των τραγουδιών και των ποιητικών διαλόγων ήταν πολλοί έπαινοι, επιπλήξεις, ιδεολογίες, συγκρούσεις, διαµαρτυρίες των εργαζοµένων, για τις συνθήκες δουλειάς, το χαµηλό ηµεροµίσθιο ή η αργοπορία της πληρωµής, σάτιρες, προσωπικά πειράγµατα, συµπαράσταση σε δύσκολες ώρες κ.ά.

Τι περιεχόµενο είχαν οι Κορωνιδιάτικες ρίµες και ποιήµατα σχετικά µε τη σµύριδα Υπάρχουν πολλές κορωνιδιάτικες ρίµες και ποιήµατα σχετικά µε τη σµύριδα. Το περιεχόµενό τους συνήθως είναι η περιγραφή της σκληρής ζωής των σµυριδεργατών, η καθηµερινή δουλειά, η περιγραφή µιας ολόκληρης µέρας στο ορυχείο. Μερικές ρίµες και ποιήµατα µας περιγράφουν τις αρρώστιες που προκαλεί η σκόνη του ορυχείου και ο δυναµίτης, επίσης µας περιγράφουν τις δύσκολες συνθήκες ζωής των σµυριδεργατών.

16

Τι περιεχόµενο είχαν οι σάτιρες και παρλάτες για τη Σµύριδα; Περιεχόµενο των παρλάτων και των σατίρων ήταν ο διασυρµός αξιοκατάκριτων, ηθικά και κοινωνικά ασυµβίβαστων πράξεων. Οι παρλάτες βασίζονταν πάντα σε συγκεκριµένο περιστατικό, γενικά σε κάποιο αδίκηµα ή σκανδαλιστικό γεγονός. Στις ρίµες, έτσι ονοµάζονταν αυτές οι ποιητικές σάτιρες, σατιρίζονταν όχι µόνο τα πρόσωπα, που ανάµεσά τους πολλές φορές ήταν και ορισµένοι από τους «προύχοντες του χωριού», αλλά και τα γεγονότα που τις ενέπνεαν και οι κοινωνικές καταστάσεις που τα δηµιούργησαν.

Στις σάτιρες και στις παρλάτες αναφέρονται συχνά τα θέµατα του σµυριγλιού και τα προβλήµατα που κατά καιρούς αντιµετώπιζαν οι σµυριδεργάτες. Ήταν ένας τρόπος να εκτεθούν τα αιτήµατα των σµυριδεργατών, οι διαµαρτυρίες και οι καηµοί τους, αφού πολλές σάτιρες και παρλάτες δηµοσιεύονταν στον Τύπο. Για τη δηµιουργία του εντύπου εργάστηκαν οι µαθητές: Αλιµπέρτη Κατερίνα Αλιµπέρτη Μαρία Βαθρακοκοίλη Άννα Βερυκόκκου Ιουλία Γρατσία Ιφιγένεια ∆αµίγος Γιάννης ∆αµίγος Νίκος Ζωλοτάκη Άννα Καρούση Καλλιόπη Κοκκολιού Εύη Κονδύλη Σαπφώ Κονδύλης Κυριάκος Κοντοπούλου Μαργαρίτα Κορρές Γιάννης Κουµερτά Βασιλική Κουτάντζη Ζωή Κουφόπουλος ∆ηµήτρης Κουφοπούλου Ειρήνη Λιανού Ειρήνη Μαντζουράνης Κωνσταντίνος

Μαράτση Ελευθερία Μαρούλης Βαγγέλης Μπογκντάνι Ευγένιος Ναννά Καλλιρόη Παντελιάς Γιάννης Παπακωνσταντή Κατερίνα Παπακωνσταντής Γιάννης Πιτταρά Ανδριάνα Πολυκρέτη Βασιλική Πρωτονοτάριος Γιάννης Πρωτονοταρίου Κυριακή Σαντοριναίος Αντώνης Σέργης ∆ηµήτρης Σουσούνη Στέλλα Τουλούπη Γαβριέλλα Τουλούπη Ελένη Τουλούπη Κωνσταντίνα Φακίνος Γιάννης Χριστοδηµητροπούλου Φαίη Ψαρρού Σοφία

και οι εκπαιδευτικοί: Κρητικού Σοφία Μαλεγιαννάκη Ειρήνη Πηγές που χρησιµοποιήθηκαν για τη δηµιουργία του εντύπου Γ. Σ. Πρωτονοτάριος, Ένα οδοιπορικό στη µνήµη και στο χρόνο, 2005. Μ.Αρχοντάκη – Γ.Γιαννούλης, Ποίηση χαραγµένη στην πέτρα, 2001. Προφορικές συνεντεύξεις σµυριδεργατών ∆ιαδικτυακές πηγές