papapolyviou.files.wordpress.com...Ο ισ τορικός Αλέξανδρος Κιτρο - έs,...

αφιέρωμα 10/02/2013

ΟΜΟΓΕΝΕΙΣ ΕθΕλΟΝτEΣ ΣτΟυΣ ΒαλκαΝΙκΟυΣ ΠΟλΕΜΟυΣ

Επιμέλεια αφιερώματος, συνεντεύξεις, εισαγωγή:Στέλιος Κούκος

[email protected]

Συνεντεύξεις: Αλέξανδρος ΚιτροέφΕυθύμιος ΣουλογιάννηςΠέτρος Παπαπολυβίου

Κείμενα - Mαρτυρίες:Μελέτιος Μεταξάκης μητρ. ΚιτίουΚωνσταντίνος ΤσιάνοςΙωάννης Πηγασίου

Άρθρο: Εμμανουήλ Γ. Χαλκιαδάκης

Πέρα από τους μεγάλουςπρωταγωνιστές τωνΒαλκανικών πολέμων,

πολιτικών και στρατιωτικών,ξεχωριστό ενδιαφέρον παρου-σιάζει η προσφορά και η συμ-μετοχή των εκτός της ελληνι-κής επικράτειας ομογενών. Στονυπέρτιτλο του αφιερώματοςπροτιμήσαμε να χρησιμοποι-ήσουμε τον όρο «εθελοντές»και όχι τον γενικότερο «εθε-λοντισμός», με την έννοια ότιοι εσμοί (τα πλήθη) των προ-σώπων είναι αυτά που δημι-ουργούν τα γεγονότα και τηνιστορία και όχι οι διάφοροι ιδε-ολογικοί -ισμοί, ή τα ποικίλα«μαζικά» κινήματα. (Αν θέλε-τε μπορούμε να ισχυριστούμεεπίσης πως και τους ίδιους τους-ισμούς τους δημιουργούν οιεσμοί των προσώπων). Το πρω-τεύθυνον δηλαδή υπάρχει στοπρόσωπο, στον δρώντα άν-θρωπο και όχι σε κάποια αφη-ρημένη έννοια ή γενικότητα.Άλλωστε, όπως θα έλεγε καιο Αλέξανδρος Παπαδιαμάν-της, όπου «η γενικότης εκεί καιη επιπολαιότης»... Ή όπως γρά-φει ο αγράμματος διανοού-μενος στρατηγός Μακρυγιάν-νης, «ότι οι άνθρωποι κάνουντα φώτα και όχι τα φώτα τονάνθρωπο». Έτσι, πίσω από την επίτευξητης απελευθέρωσης εκτετα-μένων ελληνοπρεπέστατων πε-ριοχών σε στεριά και θάλασ-σα βρίσκονται δρώντα πρό-σωπα, γνωστά και διάσημα καικατά το πλείστον άγνωστα καιαφανή. Βέβαια η προσπάθειααυτή δεν ξεκίνησε αυτόματατην ημέρα της κήρυξης του Βαλ-κανικού πολέμου στις αρχέςΟκτωβρίου του 1912, αλλά αρ-κετά χρόνια πριν, αφού το 1897και κατά τον Ελληνοτουρκικόπόλεμο η Ελλάδα της Μελού-νας υπέστη μια ταπεινωτικήήττα. Εκεί ενταφιάστηκε πα-ταγωδώς η πολυσυζητημένηΜεγάλη Ιδέα και προς στιγμήνφάνηκε πως η Ελλάδα θα κα-θηλωνόταν στα σύνορα και σταόρια αυτά. Από τη Μελούνα λοιπόν έμελ-λε να αρχίσουν, 15 χρόνια με-

τά, το 1912, οι πολεμικές επι-χειρήσεις με την Τουρκία, αλ-λά αυτή τη φορά κάτω από δια-φορετικές συνθήκες. Ιδιαίτε-ρα για τον Μεγάλο Ασθενή, την

Οθωμανική αυτοκρατορία, ηοποία πλέον δεν είχε απέναν-τί της μόνο την παράτολμη Ελ-λάδα, αλλά τις περισσότερεςχριστιανικές βαλκανικές χώ-

ρες, οι οποίες είχαν συνάψειεκατέρωθεν ποικίλες συμφω-νίες - χωρίς βεβαίως και με-ταξύ τους να έχουν συμφω-νήσει ως προς τις τελικές τους

εδαφικές επιδιώξεις. Τρανόπαράδειγμα η διεκδίκηση τηςΘεσσαλονίκης από τους Βουλ-γάρους... Από την άλλη πλευρά, και η ίδιαη Ελλάδα μετά το 1897 δεν κά-θισε με χέρια σταυρωμένα καιδεν περίμενε απλά τον θάνα-το της εν ασθενεία διατελού-σας αυτοκρατορίας, αλλά ανέ-πτυξε μια κοπιώδη και εργώ-δη προσπάθεια για την ανα-γέννηση της χώρας. Έτσι, η κήρυξη του πολέμου καιη άμεση έναρξη των συγκρού-σεων στις αρχές Οκτωβρίουτου 1912 δημιούργησε έναν συγ-κλονισμό στις ψυχές των Ελ-λήνων και αποτέλεσε το κα-λύτερο προσκλητήριο και γιατους εκ περάτων της γης καιτης οικουμένης ομογενείς γιανα παρευρεθούν και να δώ-σουν το παρών τους στο μέ-τωπο του πολέμου και όχι βε-βαίως σε κάποιο πανηγύρι.(Πάντως από περιγραφές τηςεποχής μπορούμε να πούμε πωςη όλη ατμόσφαιρα θύμιζε καιπανηγύρι, με διαδηλώσεις καιπαρελάσεις σε δρόμους τωνπόλεων ακόμη και των Ηνω-μένων Πολιτείων Αμερικής). Για άλλη μια φορά οι πανέλ-ληνες δεν έχασαν την ευκαι-ρία να λάβουν μέρος στη δια-μόρφωση της εποχής και τηςιστορίας τους, αναλαμβάνον-τας οι ίδιοι την προσωπική ευ-θύνη που τους αναλογούσε.Έλληνες της Κύπρου, της Αι-γύπτου και της Κρήτης δήλω-σαν παρόντες, ενώ δεν καθυ-στέρησαν να φτάσουν από τηνάλλη πλευρά του Ατλαντικούκαι την Αμερική οι εν πολλοίςαποδιωγμένοι από τον τόποτους έλληνες οικονομικοί με-τανάστες. Ανάλογες ήταν καιοι χρηματικές παροχές προςτην πατρίδα και οι λοιπές προ-σφορές σε είδος και εξοπλι-σμό. Αλλά εκείνο που έχει με-γαλύτερη σημασία είναι η διά-θεσή τους για προσφορά καιδόσιμο, «ίνα ώσι εν» όλοι οιΈλληνες. Ακόμη και σ’ αυτό τοαπρόβλεπτο φονικό πανηγύριτου πολέμου και ιδιαίτερα τηςελευθερίας.

Έλληνες εκ περάτων της γης...

Οιστορικός Αλέξανδρος Κιτρο-έφ, καθηγητής ιστορίας στο Ha-verford College της Πενσυλβά-νιας των ΗΠΑ, μας μεταφέρειμε ιδιαίτερη ενάργεια την κατά-σταση της ελληνικής ομογένει-ας στις ΗΠΑ πριν από τον πόλε-μο και το κλίμα που επικράτησεανάμεσα στους εκεί Έλληνεςμετά την κήρυξη του πολέμου.

Μπορείτε να μας περιγράψετεπρόχειρα την «ανθρωπογεω-γραφία» των ελλήνων μετα-ναστών στις ΗΠΑ λίγο πριν απότην έναρξη των Βαλκανικώνπολέμων; Την παραμονή των Βαλκανι-κών πολέμων ο αριθμός τωνελλήνων μεταναστών ήταν πά-νω από 200.000 και κάθε χρό-νο αυξανόταν σταθερά με τηνάφιξη άλλων 30.000 από τηνΕλλάδα και την Οθωμανική αυ-τοκρατορία. Η προέλευση τουκύριου όγκου τους ήταν η Πε-λοπόννησος, από όπου είχε αρ-χίσει το μαζικό ρεύμα μετανά-στευσης τη δεκαετία του 1890,συνέπεια της σταφιδικής κρί-σης στη Νότια Ελλάδα. Ακο-λούθησαν μετανάστες από τηΣτερεά Ελλάδα και τα ελληνι-κά νησιά. Οι δύσκολες και κα-ταπιεστικές συνθήκες που αν-τιμετώπιζαν οι Έλληνες της Οθω-μανικής αυτοκρατορίας, ιδίωςη απειλή της υποχρεωτικής επι-στράτευσης, είχε δημιουργή-σει αυξανόμενο ρεύμα φυγήςκαι από αυτές τις περιοχές με-τά την επικράτηση των Νεο-τούρκων το 1908 και την άνο-δο του τουρκικού εθνικισμού. Οι περισσότεροι από αυτούςείχαν πολύ χαμηλό μορφωτικόεπίπεδο κι έτσι στράφηκαν προςτις χειρωνακτικές εργασίες, όπουάλλωστε υπήρχε μεγάλη ζήτη-ση στις αναπτυσσόμενες Ηνω-μένες Πολιτείες. Όσοι είχαν κά-ποια κεφάλαια άνοιξαν μικρέςεπιχειρήσεις. Οι Έλληνες τηνπερίοδο εκείνη εγκαταστάθη-καν κυρίως στη Νέα Υόρκη καιστο Σικάγο, καθώς και στη Βο-στόνη και στα περίχωρα, όπου

υπήρχαν πολλές κλωστοϋφαν-τουργίες, αλλά και στη Φιλα-δέλφεια που ήταν βιομηχανικόκέντρο.

Ποιοι είναι οι επίσημοι σύνδε-σμοι των ομογενών με την πα-τρίδα και τι επίδραση έχουνστη διαμόρφωση των φρονη-μάτων τους; Εκείνη την εποχή είχαν δημι-ουργηθεί κοινότητες όπου υπήρ-χε μεγάλη συγκέντρωση Ελ-λήνων, αλλά αυτοί οι οργανι-σμοί λόγω της κοινωνικής θέ-σης των Ελλήνων στις ΗΠΑ δενείχαν την εμβέλεια και δύναμητων κοινοτήτων της παλιότε-ρης εμπορικής διασποράς, όπωςγια παράδειγμα στην Αλεξάν-δρεια. Όμως η ελληνόφωνη εφη-μερίδα «Ατλαντίς» της ΝέαςΥόρκης, που πρωτοεμφανίστη-κε το 1894, μια σειρά από άλ-λες εφημερίδες που ακολού-θησαν, η «Πανελλήνιος Ένω-σις», καθώς και οι ενέργειεςπου ανέλαβε ο Λάμπρος Κο-ρομηλάς, που υπηρέτησε ως πρέ-σβης στην Ουάσινγκτον το 1907-1910, λειτούργησαν ως συνε-κτικοί κρίκοι ανάμεσα στουςΈλληνες της Αμερικής και τηνΕλλάδα, διαδίδοντας την προ-σπάθεια να γίνει πραγματικό-τητα η Μεγάλη Ιδέα. Την παραμονή των Βαλκανι-κών αγώνων, πολλά ομογενει-ακά σωματεία έκαναν έρανογια βοήθεια της Ελλάδας, ανά-μεσά τους ο Μακεδονικός Σύλ-λογος «Μέγας Αλέξανδρος».

Η ενημέρωση για τις πολιτικέςεξελίξεις στην Ελλάδα γίνεταιαποκλειστικά από τους πιο πά-νω «φορείς»; Οι Έλληνες της Αμερικής θεω-

ρούσαν την παραμονή τους στηχώρα προσωρινή, άρα διατη-ρούσαν δεσμούς με την Ελλά-δα, παρακολουθούσαν τις πο-λιτικές εξελίξεις, και πολλές απότις περίπου 20 ομογενειακέςεφημερίδες αναδημοσίευαν τηναρθρογραφία του αθηναϊκούΤύπου. Όταν ξέσπασε ο Μακε-δονικός Αγώνας στις αρχές του20ού αιώνα, η εξέλιξή του ήτανκύριο θέμα στη ζωή των μετα-ναστών. Αλλά η ενεργή συμ-μετοχή έγινε με τη συμβολή τωνπαραπάνω φορέων, διότι πρέ-πει να έχουμε υπόψη πως, πα-ρά τη συναισθηματική σύνδε-ση με τον τόπο καταγωγής τουςκαι τον ενθουσιασμό που τουςπροκαλούσε η Μεγάλη Ιδέα, αν-τιμετώπιζαν το ελληνικό κρά-τος ως μηχανισμό απομύζησης,από τον οποίο χαίρονταν πουείχαν απαλλαγεί.

Πώς δέχτηκαν οι ομογενείς τηνέκρηξη του Βαλκανικού πολέ-μου; Ποιες ήταν οι πρώτες αυ-

θόρμητες εκδηλώσεις; Ποιοςανέλαβε τον συντονισμό τηςαποστολής τους στην εμπόλε-μη χώρα και τι περιελάμβανεη ετοιμασία των εθελοντών; Η υποδοχή της έκρηξης των Βαλ-κανικών πολέμων έγινε με με-γάλο ενθουσιασμό και οι εκδη-λώσεις κατά τόπους ήσαν αυ-θόρμητες. Πέρα από τη συλλο-γή χρημάτων, κατατάχθηκανπολλοί ως εθελοντές, κάνονταςσυγκεντρώσεις, ακόμη και πα-ρελάσεις στις αμερικανικές πό-λεις με σημαντική ελληνική πα-ρουσία. Μόνοι τους οι μετανά-στες άρχισαν να εξασφαλίζουνρούχα και εξοπλισμό. Οι ελλη-νικές διπλωματικές αρχές ανέ-λαβαν το τελικό στάδιο της δια-δικασίας, δηλαδή το ταξίδι στηνΕλλάδα, σε συνεννόηση με τιςαμερικανικές αρχές. Μάλισταχρειάστηκε να ναυλωθεί καρά-βι ειδικά και μόνο για την απο-στολή πυρομαχικών, διότι η αμε-ρικανική νομοθεσία απαγόρευετον απόπλου πλοίου με φορτίο

που περιελάμβανε και πυρομα-χικά και επιβάτες.

Πώς υποδέχτηκαν τους εθε-λοντές στην Ελλάδα και πώςπροωθήθηκαν στο μέτωπο; Η υποδοχή στον Πειραιά ήτανθερμή, τόσο από το επίσημο κρά-τος όσο και από τον Τύπο καιαπό φίλους και συγγενείς τωνεθελοντών, παρόλο που oρι-σμένες πηγές αναφέρουν πωςέγινε τελωνειακός έλεγχος υπέρτο δέον, αυξάνοντας έτσι τιςυποψίες των μεταναστών γιατις διαθέσεις του ελληνικού κρά-τους απέναντί τους.

Πόσο σημαντική ήταν η συνει-σφορά των ομογενών στρα-τιωτών στην εξέλιξη των πο-λεμικών συγκρούσεων; Δεν γνωρίζουμε με ακρίβεια ταμεγέθη της συνεισφοράς. Μίααπό τις πιο έγκυρες πηγές ανα-φέρει πως ο συνολικός αριθμόςεθελοντών ήταν 15.000, άλλεςπηγές δίνουν μεγαλύτερο αριθ-μό βασισμένο στις προσδοκίεςτης ελληνικής πρεσβείας για πε-ρίπου 25.000, πράγμα ανεδα-φικό και ανέφικτο δεδομένωντων δυσκολιών του υπερατλαν-τικού ταξιδιού. Επιπλέον, στάλ-θηκε ποσό περίπου 75.000 δο-λαρίων και μια μεγάλη ποσότη-τα υλικού και πυρομαχικών.

Πέρα από την προσωπική, ηθι-κή ικανοποίησή τους που προ-σέφεραν στην πατρίδα, έτυ-χαν κάποιας τιμητικής επιβρά-βευσης; Οι περισσότεροι εθελοντές επέ-στρεψαν στην Αμερική με τηνηθική ικανοποίηση ότι εκπλή-ρωσαν το πατριωτικό τους κα-θήκον, τιμήθηκαν από τις ίδιεςτις κοινότητές τους στην Αμε-ρική μετά την επιστροφή τους,καθώς και με ανακοινώσεις τηςελληνικής πρεσβείας στον ομο-γενειακό Τύπο, ο οποίος προ-έβαλλε συστηματικά όσους εί-χαν συμμετάσχει στους Βαλκα-νικούς πολέμους. Πρέπει επι-πλέον να σημειώσουμε πως οι«New York Times» και άλλες αμε-ρικανικές εφημερίδες κάλυψανμε θετικό πνεύμα την κινητο-ποίηση και τη συμμετοχή τωνΕλλήνων της Αμερικής στουςΒαλκανικούς. Τέλος, πρέπει νααναφέρουμε πως ο εθελοντι-σμός του 1912-13 έμεινε στην ιστο-ρία των Ελλήνων της Αμερικήςως η πρώτη μεγάλη προσφοράστην πατρίδα και πως η επόμε-νη γενιά γαλουχήθηκε με τις ιστο-ρίες ηρωισμού, κάτι που συνέ-βαλε στη διατήρηση των δεσμώντης δεύτερης, «αμερικανογεν-νημένης» γενιάς με την Ελλά-δα, που ανταποκρίθηκε ανάλο-γα όταν ξέσπασε ο Β’ Παγκό-σμιος πόλεμος.

Ομογενείς εθελοντές στους Βαλκανικούς Πολέμους

32|02 αφιέρωμα ΚΥΡΙΑΚΗ 10.02.2013 ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

ΗΠΑ: Ο εθελοντισμός του 1912 - 13ήταν η πρώτη μεγάλη προσφοράπρος την πατρίδα

Αλέξανδρος Κιτροέφ.


αφιέρωμα 03|33ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ 10.02.2013

Κατά τη συνομιλία με τον καθηγητή καιβραβευμένο συγγραφέα από την Ακα-δημία Αθηνών Ευθύμιο Σουλογιάννηαναφερθήκαμε τόσο στη συμμετοχήτων Αιγυπτιωτών στους Βαλκανικούςπολέμους όσο και στις ευρύτερες ευερ-γεσίες τους προς το ελληνικό κράτος.

Πώς θα χαρακτηρίζατε την κοινωνι-κή και οικονομική κατάσταση στηνοποία βρισκόταν η ελληνική παροι-κία της Αιγύπτου λίγο πριν την έναρ-ξη των Βαλκανικών πολέμων;Η οικονομική και κοινωνική κατάστα-ση των Ελλήνων στην Αίγυπτο πριντους Βαλκανικούς πολέμους ήταν γε-νικά αρκετά ανθηρή, παρά το γεγο-νός ότι ο πολύς πληθυσμός ζούσε μέ-τρια. Φυσικά είχαν ιδρυθεί οι πρώτεςελληνικές βιομηχανίες, εμπορικοί οί-κοι και τράπεζες.

Πώς ήταν οργανωμένη η παροικία;Η ελληνική παροικία ήταν οργανωμέ-νη σε κοινότητες που είχαν έργο φι-λανθρωπικό (νοσοκομεία, γηροκομεία,άσυλα κ.ά.), εκπαιδευτικό (σχολεία),καθώς και πολιτιστικό-πνευματικό. Στιςκοινότητες αυτές (Αλεξάνδρεια, Κάι-ρο, Μανσούρα, Πορτ Σάιντ, Σουέζ, Ισμαη-λία και αλλού) προστέθηκαν σύλλο-γοι και αδελφότητες που πρόσφερανπολλά στην παροικία. Όλοι μαζί συγ-χρόνως εφρόντιζαν την πατρίδα καιτους ιδιαίτερους τόπους καταγωγήςτων ελλήνων ομογενών.

Και όσον αφορά τη σχέση των Ελλή-νων της Αιγύπτου με το εθνικό κέν-τρο;Η σχέση των ελληνικών παροικιώνμε το εθνικό κέντρο, τη μητρόπολητου ελληνισμού, υπήρξε πάντα άρι-στη, εξ ου και οι πολλαπλές εξαίρε-τες ευεργεσίες και η συμπαράστασητου απλού πληθυσμού στους αγώνεςτης πατρίδας.

Με ποιους τρόπους εκφράστηκε η συμ-παράσταση των αιγυπτιωτών Ελλή-νων προς την πατρίδα τους όταν ξε-κίνησε ο Α’ Βαλκανικός πόλεμος; Η συμπαράσταση του ελληνισμού τηςΑιγύπτου εκδηλώθηκε αμέσως μετάτην κήρυξη του Α’ Βαλκανικού Πολέ-μου. Εστάλη ολόκληρο φορητό νοσο-κομείο, πλήρως εξοπλισμένο με υλικόσχετικό και επανδρωμένο με γιατρούςκαι νοσηλευτικό προσωπικό, που πε-ριόδευε το μέτωπο και περιέθαλπε τραυ-ματίες και προσέφερε πολλαπλές υπη-ρεσίες.

Έχουμε μαρτυρίες για τη δράση τωνΑιγυπτιωτών κατά τη διάρκεια τωνσυγκρούσεων; Τι απώλειες υπέστη-σαν;

Πρόχειρα μπορούμε να αναφέρομε ότιπροσέτρεξαν πρόθυμα Έλληνες τηςΑιγύπτου και στρατεύθηκαν στο μέτω-πο των βαλκανικών συρράξεων, όπωςέγινε και πριν το 1912, αλλά και όποτεάλλοτε χρειάστηκε η πατρίδα, με κύ-ριο γεγονός την περίοδο του Β’ Παγ-κοσμίου Πολέμου, οπότε ομογενείς προ-σέτρεξαν στην Ελλάδα και στη ΜέσηΑνατολή, και μάλιστα αρκετοί έχασαντη ζωή τους ή τραυματίστηκαν.

Τιμήθηκαν όπως έπρεπε από το ελ-ληνικό κράτος ή άλλους επίσημουςφορείς;

Το ελληνικό κράτος ετίμησε, όσο τουήταν δυνατό, τους πεσόντες και τιςοικογένειες των επίστρατων. Τιμή απο-δόθηκε και από τον πατριάρχη Αλε-ξανδρείας Χριστόφορο με σχετική πα-ρασημοφόρηση των ομογενών που με-τείχαν στις στρατιωτικές επιχειρήσεις.Η πολιτεία φρόντισε εξάλλου και πε-ριέθαλψε τους ομογενείς τραυματίες,επίσης δε εφρόντισε για τη συνταξιο-δότηση και περαιτέρω περίθαλψη λό-γω γήρατος εφ’ όρου ζωής -όσων επέ-ζησαν φυσικά- στο Νοσοκομείο τηςΑεροπορίας στην Αθήνα.

Η συνδρομή των Αιγυπτιωτώνστο εθνικό κέντρο

Ηπερίπτωση του μεγάλου ευερ-γέτη Γεωργίου Αβέρωφ φυσικάξεχωρίζει, και το αποτέλεσμα

των σημαντικών ευεργεσιών του φάνη-κε όχι μόνο στους Ολυμπιακούς Αγώ-νες του 1896 (Καλλιμάρμαρο Στάδιο Αθή-νας κ.ά.) ή στη διάρκεια των Βαλκανι-κών πολέμων (θωρηκτό «Αβέρωφ» κ.ά.),αλλά και σε σχολές (Μετσόβιο Πολυτε-χνείο κ.ά. στην Αθήνα καθώς και στοΜέτσοβο), που μέχρι σήμερα λειτουρ-

γούν και προσφέρουν στη χώρα πολλα-πλά ευεργετήματα. Φυσικά το παρά-δειγμα αυτό ακολούθησαν και άλλοι,ακόμη μέχρι σήμερα χρήσιμοι εθνικοίευεργέτες από τον ελληνισμό της Αιγύ-πτου, όπως ο Μ. Τοσίτσας, οι αδελφοίτου και η σύζυγός του, ο Στουρνάρης, οΣιβιτανίδης, ο Πάντος και πολλοί άλλοι.

«Γεώργιος Αβέρωφ», έργο του Παύλου Προσαλέντη.

Γεώργιος Αβέρωφ και λοιποί εθνικοί ευεργέτες

Το θωρηκτό «Αβέρωφ» εν ώρα δράσης. Ο μεγάλος εθνικός ευεργέτης Γεώργιος Αβέρωφ στη διαθήκη του άφησε και χρήματα γιατον ελληνικό στόλο. Έτσι συνέδεσε το όνομά του με την αγορά και την ένδοξη δράση του θωρηκτού «Γεωργίου Αβέρωφ» κατά τηδιάρκεια των Βαλκανικών πολέμων.

Ευθύμιος Σουλογιάννης.



Οαναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας στοΠανεπιστήμιο Κύπρου Πέτρος Παπα-πολυβίου μας μίλησε ιδιαίτερα εύγλωτ-τα για τη συμμετοχή των ελλήνων Κυ-πρίων στα επαναστατικά κινήματα τουελληνισμού από το 1821 και μετά, κα-θώς επίσης και στους βαλκανικούς απε-λευθερωτικούς πολέμους του 1912-13.

Τι μαρτυρίες έχουμε για τη συμμετοχήελλήνων Κυπρίων σε επαναστατικά κι-νήματα και στον ελληνικό στρατό πριναπό τους Βαλκανικούς πολέμους; Ύστερα από την Ελληνική Επανάστασητου 1821, όπου συμμετείχαν και μερικέςεκατοντάδες αγωνιστών από την Κύ-προ, η παρουσία κυπρίων εθελοντώνστις επαναστατικές κινητοποιήσεις τουαλύτρωτου ελληνισμού και στις πολεμι-κές περιπέτειες του νεοσύστατου ελλη-νικού κράτους ήταν συνεχής. ΈλληνεςΚύπριοι πήραν μέρος στις επαναστά-σεις της Ηπείρου και της Θεσσαλίας του1854 και του 1878, στις κρητικές επανα-στάσεις του 1866-1869, του 1878 και του1896-1897, στις επιστρατεύσεις του 1880και του 1886. Παράλληλα, στην Κύπροτης ύστερης οθωμανικής περιόδου δια-τηρούνταν ένα συνεχές ρεύμα κατάτα-ξης στον ελληνικό στρατό, ακόμη καισε ειρηνικές περιόδους. Σημαντικός σταθμός για τη μαζική κυ-πριακή εθελοντική συμμετοχή στον ελ-ληνικό στρατό υπήρξε ο ελληνοτουρκι-κός πόλεμος του 1897. Παρά τη σύντο-μη διάρκεια του πολέμου, την άρνησητης ελληνικής κυβέρνησης να δεχθείμεγάλο αριθμό εθελοντών, την έλλειψημέσων για την αποστολή τους και το διά-ταγμα ουδετερότητας της βρετανικήςκυβέρνησης, που συνιστούσε την αυ-στηρή αποχή των κατοίκων του νησιούαπό την ελληνοτουρκική διένεξη, στονπόλεμο του 1897 πήραν μέρος 1.000 κύ-πριοι εθελοντές, στη συντριπτική τουςπλειοψηφία χωρικοί. Μάλιστα, οι περισ-σότεροι Κύπριοι υπηρέτησαν στο μόνονικηφόρο τμήμα του ελληνικού στρα-τού, στην ταξιαρχία Σμολένσκη, γεγο-νός που τους επέτρεψε να επιστρέψουνστην πατρίδα τους με υψηλό ηθικό, πα-ρά την ταπεινωτική εθνική ήττα. Εθελοντές από την Κύπρο εντοπίζονταικαι στον Μακεδονικό Αγώνα, με πιο γνω-στό τον Γεώργιο Αργυρίου Κυπραίο, πουύστερα από την απελευθέρωση της Μα-κεδονίας εγκαταστάθηκε μέχρι το τέ-

λος της ζωής του (1977) στο Κιλκίς.

Τι έκταση έλαβε η συμμετοχή στουςΒαλκανικούς πολέμους; Οι κύπριοι εθελοντές των Βαλκανικώνπολέμων υπολογίζονται σε 1.500-1.800,σύμφωνα με τους μετριότερους υπολο-γισμούς. Στον κατάλογο των εθελον-τών (έχουν συγκεντρωθεί μέχρι σήμε-

ρα περίπου 850 ονόματα) ξεχωρίζουνεμφανώς οι αγρότες και από τα άλλαεπαγγέλματα αξιοπρόσεκτη είναι η πα-ρουσία των φοιτητών του Πανεπιστημί-ου Αθηνών, των κληρικών (κυρίως μο-ναχών ή δοκίμων της Μονής Κύκκου)και των εκπαιδευτικών. Φαίνεται ότι ανά-μεσα στους εθελοντές πλειοψηφούσανόσοι κατάγονταν από την επαρχία Λε-μεσού και ήταν ηλικίας 18-22 ετών. Απότους «επώνυμους» εθελοντές αξίζει ναμνημονευθούν, ανάμεσα σε πολλούςάλλους, ο μητροπολίτης Κιτίου Μελέ-τιος Μεταξάκης, ο οποίος λειτούργησεστον ναό του Αγίου Μηνά Θεσσαλονί-κης στις 4 Νοεμβρίου 1912, λίγες μέρεςμετά την απελευθέρωση της πόλης δη-λαδή, ο βουλευτής Λάρνακας - Αμμο-χώστου Ευάγγελος Χατζηιωάννου, οδήμαρχος Λεμεσού Χριστόδουλος Σώ-ζος, ο αρχιμανδρίτης Μακάριος Μυριαν-θεύς, μετέπειτα μητροπολίτης Κυρηνεί-ας και αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακά-ριος Β’, οι κορυφαίοι πολιτευτές και βου-λευτές της Λεμεσού Ευγένιος Ζήνων,Ιωάννης Κυριακίδης και Νικόλαος Κλ.

Λανίτης, οι μετέπειτα διαπρεπείς φιλό-λογοι-ερευνητές Γιάγκος Τορναρίτηςκαι Χρήστος Παντελίδης και ο ποιητήςΓλαύκος Αλιθέρσης (τότε 16χρονος μα-θητής).

Πώς οργανώθηκε η συνάντηση, η συγ-κέντρωση και η αποστολή των εθελον-τών στην Ελλάδα; Οι περισσότεροι εθελοντές έφευγανμεμονωμένα ή σε μικρές ομάδες απότην Κύπρο για την Ελλάδα, μέσω Αλε-ξάνδρειας. Σε δύο περιπτώσεις, τον Ια-νουάριο και τον Ιούλιο 1913, ναυλώθη-καν ειδικά ατμόπλοια για την απευθείαςμεταφορά στον Πειραιά 500 συνολικάεθελοντών. Γνωρίζουμε ότι οι ερανικέςεπιτροπές των μεγάλων πόλεων, πουείχαν δραστηριοποιηθεί για τη συγκέν-τρωση εράνων και αποστολή χρηματι-κών ποσών «υπέρ των εθνικών αναγ-κών» στα πρωθυπουργικά γραφεία, στηνΑθήνα, ή εκκλησιαστικά ιδρύματα, όπωςη Μονή Κύκκου, βοήθησαν αρκετούςφτωχούς εθελοντές πληρώνοντας ταατμοπλοϊκά τους εισιτήρια για τον Πει-ραιά.

Η στρατιωτική εκπαίδευση των εθε-λοντών προφανώς ήταν υποτυπώδης.Εξοπλίστηκαν όλοι από τον ελληνικόστρατό ή κάποιοι είχαν και δικό τουςοπλισμό;Όλοι οι εθελοντές έφυγαν από την Κύ-προ άοπλοι και σχεδόν κανένας τουςδεν είχε τύχει ποτέ στρατιωτικής εκπαί-δευσης. Οι περισσότεροι, που έφτασανστην Αθήνα τον χειμώνα του 1912-1913,ύστερα από τη βασική στρατιωτική εκ-παίδευση μίας δύο εβδομάδων στάλθη-καν αμέσως στα μέτωπα της Ηπείρου ήτης Μακεδονίας. Αντίθετα, ορισμένοιαπό όσους έφτασαν στην Αθήνα στιςπρώτες εβδομάδες του πολέμου δενέγιναν δεκτοί στον στρατό και κατα-τάχθηκαν είτε στα σώματα των ερυθρο-χιτώνων είτε σε άλλα σώματα ατάκτων.

Πόσοι άλλοι έπεσαν μαχόμενοι και πό-σοι ήταν οι τραυματίες; Ποια ήταν ηεπιβράβευση για την προσφορά τους;Εκτός από τον Σώζο, στους Βαλκανι-κούς πολέμους σκοτώθηκαν, σύμφωναμε την έρευνά μας, 55 κύπριοι εθελον-τές: οι περισσότεροι από αυτούς έχα-σαν τη ζωή τους στις πολύνεκρες μά-χες του ελληνοβουλγαρικού πολέμου.Οι τραυματίες ήταν μερικές δεκάδες. Ημόνη επιβράβευση για τους εθελοντέςήταν τα αναμνηστικά μετάλλια και τοδίπλωμα απονομής που πήραν όλοι οιστρατιώτες των νικηφόρων Βαλκανι-κών πολέμων το 1914, με τις υπογραφέςτου βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρω-θυπουργού Ελευθέριου Βενιζέλου. Γιατους πεσόντες αναγέρθηκαν τιμητικές

Κύπρος: Υπόδουλοι ελευθερωταίαδελφών αλυτρώτων

Πέτρος Παπαπολυβίου.

Κύπριοι εθελοντές των Βαλκανικών πολέμων.



στήλες από το 1915 στις πόλεις αλλά καισε χωριά. Ειδικά για τον Σώζο αποκα-λύφθηκε η προτομή του από την ίδιαχρονιά στον Δημοτικό Κήπο της Λεμε-σού (πριν από μερικά χρόνια και σταΓιάννενα), ενώ και η φωτογραφία τουαναρτήθηκε από το 1913 σε αίθουσα τηςΒουλής των Ελλήνων. Για τους επιζών-τες εθελοντές ιδιαίτερη τιμή αποτελού-σε η συμμετοχή τους, μέχρι και τη δε-καετία του 1970, στις παρελάσεις τωνκυπριακών πόλεων για τις εθνικές επε-τείους.

Πώς περιγράφουν οι εθελοντές, σε γρα-πτές ή άλλες μαρτυρίες, την εμπειρίατους αυτή; Οι επιστολές από το μέτωπο και τα πο-λεμικά ημερολόγια των κυπρίων εθε-λοντών, που έχουν δημοσιευθεί στο βι-βλίο μου «Υπόδουλοι ελευθερωταί αδελ-φών αλυτρώτων. Πολεμικά ημερολόγια,επιστολές και ανταποκρίσεις κυπρίωνεθελοντών από την Ήπειρο και τη Μα-κεδονία του 1912-1913», δίνουν διαφωτι-στικές απαντήσεις για τους λόγους πουοδήγησαν τόσους έλληνες Κύπριουςστα βουνά της Ηπείρου και της Μακε-δονίας στα 1912-1913. Εκτός από τις ευ-νόητες αναφορές στην ανάγκη απελευ-θέρωσης των «υποδούλων αδελφών»και στην «ελευθερία και την ενότητατου γένους» και «της μεγάλης πατρί-δας», οι κύπριοι εθελοντές καταγρά-φουν τις εντυπώσεις τους από τις νέεςελληνικές χώρες, εκφράζουν τα συγ-κρουόμενα συναισθήματα που ένιωθαν,υπόδουλοι οι ίδιοι ως ελευθερωτές άλ-λων, περιγράφουν τις τελείως διαφορε-τικές, από τις δικές τους, συνήθειες καισυνθήκες ζωής και καθημερινότηταςτων Ελλήνων της Μακεδονίας. Στο επί-κεντρο βέβαια βρίσκεται πάντα ο πόλε-μος και οι παρεπόμενες κακουχίες τουστρατιώτη. Όμως, σε αντίθεση με άλλαπαρόμοια «ελλαδικά» πολεμικά ημερο-λόγια, οι μεμψιμοιρίες από τις στρατιω-τικές ταλαιπωρίες είναι σαφώς λιγότε-ρες: Οι Κύπριοι στρατιώτες δεν είναιέφεδροι ή κληρωτοί στρατιώτες που με-τέχουν στον πόλεμο γιατί δεν έχουν άλ-λη επιλογή, αλλά εθελοντές που ταξί-δεψαν μερικές εκατοντάδες χιλιόμετραμακριά από την πατρίδα τους για να πο-λεμήσουν, και φαίνεται ότι απολαμβά-νουν (σε αυτό συντελούν οπωσδήποτεκαι οι ευνοϊκές εξελίξεις των στρατιωτι-κών επιχειρήσεων) τη συμμετοχή τους.

Τι εκδηλώσεις έγιναν πρόσφατα στηνΚύπρο για την περίοδο εκείνη; Και τινέες μαρτυρίες και κειμήλια ήρθαν στοφως;Στη Λευκωσία τον Οκτώβριο, με διορ-γανωτή το τμήμα Ιστορίας και Αρχαι-ολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, έγι-νε με ιδιαίτερη επιτυχία η έκθεση τεκ-μηρίων και κειμηλίων «Οι Βαλκανικοίπόλεμοι και η Κύπρος» και το συνέδριο«Εθελοντές στα πολεμικά μέτωπα τωνΒαλκανίων και της Ευρώπης στη δεκαε-τία του 1910: Εθνική συστράτευση καιδιεθνιστική αλληλεγγύη». Επίσης, ο δή-μος Λεμεσού τίμησε την επέτειο των100 χρόνων από τον θάνατο του Χρι-στόδουλου Σώζου. Οι εκδηλώσεις αυ-

τές, εκτός από την έκδοση των πρακτι-κών των συνεδρίων που αναμένονται,ήταν και μια αφορμή για συγκέντρωσηκαι ψηφιοποίηση φωτογραφιών, χειρο-γράφων, ενθυμήσεων και άλλων αντι-κειμένων των εθελοντών του 1912-1913.

Σε κάποιο άρθρο σας έχετε γράψει ότικατά τη διάρκεια των πολέμων αυτών ηΚύπρος έφτασε πολύ κοντά στην ένω-σή της με την Ελλάδα. Τι ακριβώς έγινε; Κατά το 1912-1913, για την ελληνική εξω-

τερική πολιτική για πρώτη φορά το ζή-τημα της Κύπρου πήρε διαστάσεις εθνι-κού ζητήματος, αφού η κυβέρνηση τουΕλευθέριου Βενιζέλου ασχολήθηκεσοβαρά με το Κυπριακό, εντάσσον-τάς το στις υπόλοιπες εθνικές διεκδι-κήσεις. Η εντύπωση που επικράτησεστην Αθήνα αλλά και στον κυπριακόπληθυσμό ήταν ότι η ένωση της Κύ-πρου με την Ελλάδα ήταν «προσεχήςκαι βεβαία». Στη διαμόρφωση της ψευ-δαίσθησης της «προσεχούς ενώσε-

ως» συντελούσαν, εκτός από τη ευ-νοϊκή πολεμική συγκυρία, και όσα εί-χαν διαρρεύσει για τις συζητήσεις τουΒενιζέλου στο Λονδίνο, τον Δεκέμ-βριο του 1912, σχετικά με την παρα-χώρηση της Κύπρου στην Ελλάδα μεανταλλαγή της χρήσης του λιμανιούτου Αργοστολίου από τον βρετανικόστόλο. Ήταν μια αγγλική πρόταση πουδεν πραγματοποιήθηκε τότε, εξαιτίαςτων διαφοροποιήσεων που έφεραν ηδολοφονία του βασιλιά Γεωργίου καιο Β’ Βαλκανικός πόλεμος. Δύο χρόνιααργότερα, τον Οκτώβριο του 1915, ηπρόταση κατατέθηκε επίσημα στηνΕλλάδα και απορρίφθηκε από την κυ-βέρνηση Αλέξανδρου Ζαΐμη και τα Ανά-κτορα, με το πρόσχημα της «ουδετε-ρότητας». Ήταν η πρώτη και τελευ-ταία μεγάλη χαμένη ευκαιρία για τηνένωση της Κύπρου.

Οι κύπριοι εθελοντές πίστευαν απλάότι έκαναν το καθήκον τους προς τημητέρα πατρίδα και τους υπόδουλουςΈλληνες ή πίστευαν ότι αυτό αποτε-λούσε και έναρξη των διαδικασιώνγια τη δική τους ενσωμάτωση στονεθνικό κορμό;Όπως έγραφε ο Σώζος, για τους κύ-πριους πολιτευτές η συμμετοχή στουςΒαλκανικούς πολέμους ήταν «εθνικήανάγκη» και είχε καθαρά συμβολικήσημασία, καθώς οι Κύπριοι υπήρξανστο σύνολό τους ταπεινοί δευτερα-γωνιστές στις πολεμικές επιχειρήσεις.Όμως η πολυπρόσωπη αυτή συμμετο-χή και ο θάνατος του Σώζου έδωσανστο ενωτικό κίνημα την αίγλη που χρει-αζόταν, τόσο απέναντι στην τοπικήκυβέρνηση και στο Λονδίνο όσο καιστην Αθήνα. Ήταν ουσιαστικά η αφε-τηρία της θεώρησης του Κυπριακούως «εθνικού ζητήματος», αφού τόσοη Κρήτη όσο και η Μακεδονία, που εί-χαν μονοπωλήσει το ενδιαφέρον ταπροηγούμενα χρόνια, ενσωματώθη-καν στην Ελλάδα με τους Βαλκανικούςπολέμους.

ΟΧριστόδουλος Σώζος μαζί μετον Λορέντζο Μαβίλη υπήρξαντα δύο σύμβολα του εθελοντι-

σμού και της αυτοθυσίας στους Βαλ-κανικούς πολέμους. Ο Σώζος, δήμαρ-χος Λεμεσού, μέλος του Εκτελεστι-κού Συμβουλίου και πρώην βουλευ-τής (1901-1911), κατάφερε να κατα-ταχθεί στον ελληνικό στρατό εκλιπα-ρώντας κυριολεκτικά τον ΕλευθέριοΒενιζέλο (με την ιδιότητα του υπουρ-γού Στρατιωτικών), ο οποίος δεν κα-τανοούσε την ανάγκη συμμετοχής τουσαραντάχρονου πολιτευτή σε μάχιμοτμήμα. Με ειδικό φύλλο πορείας στάλ-θηκε -μαζί με τον βουλευτή Ευάγγε-λο Χατζηιωάννου- στη Θεσσαλονίκη,όπου έφθασαν την 1η Νοεμβρίου 1912.Δύο εβδομάδες αργότερα αναχώρη-σαν για την Ήπειρο, όπου στις 6 Δε-κεμβρίου, στην πρώτη τους μάχη στοΜπιζάνι, στο ύψωμα του Προφήτη Ηλία,

ο Σώζος σκοτώθηκε και ο Χατζηιωάν-νου τραυματίστηκε σοβαρά. Ο θάνα-τος του Σώζου ήταν το γεγονός πουσφράγισε την κυπριακή συμμετοχήστους Βαλκανικούς πολέμους και προ-κάλεσε μεγάλη συγκίνηση στο νησί,αλλά και στην Αθήνα. Στην αποχαι-ρετιστήρια επιστολή προς τη γυναί-κα του είχε δικαιολογήσει ως εξήςτη μετάβασή του στον πόλεμο: «Ημείςέχομεν καθήκοντα τα οποία ουδεμίαδύναμις, ουδέν φίλτρον πρέπει νατα εμποδίζη από του να ενασκώνται.Αν είμεθα ηγέται των υποδούλων λα-ών, οφείλομεν διά του παραδείγμα-τός μας και της θυσίας μας να τουςπαιδαγωγώμεν, όπως και εκείνοι γί-νωσιν άνθρωποι συναισθανόμενοιτα καθήκοντά των». Ήταν, μακράν, οσημαντικότερος κύπριος πολιτευτήςτων πρώτων δεκαετιών της Αγγλο-κρατίας.

Ο ηρωικός θάνατος του δημάρχου Λεμεσού Χρ. Σώζου

Χριστόδουλος Σώζος, δήμαρχος Λεμε-σού (1908-1912).

Κύπριοι εθελοντές του 1912-1913 μετά την επιστροφή τους στη Μεγαλόνησο.



Κωνσταντίνος Τσιάνος «Η ψυχή μου ήταν γεμάτη πάντα από αγάπη και νοσταλγία για την Πατρίδα»

Όταν κηρύχθηκε ο απελευθερωτικός πό-λεμος στην Ήπειρο το 1912 κατά του ζυ-γού υπό των Τούρκων βρισκόμουν στηΦιλαδέλφεια Αμερικής. Στο άκουσματου πολέμου στις 2 Οκτωβρίου 1912 ηψυχή μου γεμάτη πάντα από αγάπη καινοσταλγία για την Πατρίδα με έκανε νατρέξω πρώτος να ορκισθώ όταν ο αξιω-ματικός Ματσούκας σταλμένος από τονΕλευθέριο Βενιζέλο έφθασε εκεί στις 10Οκτωβρίου όπου και πρωτοστατώνταςφτιάξαμε τον Ιερό Λόχο Φιλαδέλφειας,για να τρέξουμε μόλις μας χρειαστεί ηΠατρίδα.Στις 14 Οκτωβρίου, μαζεμένοι με ελλη-νικές σημαίες και λάβαρα στην Ορθό-δοξο Ελληνική Εκκλησία μας όρκισε στονΤίμιο Σταυρό, που είχε φέρει από τηνΕλλάδα μέσα σ’ ένα χωριάτικο τρουβά,για πίστη και θυσία στον Ιερό Αγώνα γιατην λευτεριά. Ο ενθουσιασμός τότε ήτανένα παραλήρημα όλων των Ελλήνων,225 παλικάρια όπου και αποτελέσαμετον Ιερό Λόχο Φιλαδέλφειας. Κατά ταμεσάνυχτα της ίδιας μέρας ξεκινήσαμεμε τις σημαίες και τα λάβαρα για το σταθ-μό του σιδηροδρόμου. Ο κόσμος πουμας ξεπροβοδούσε σε όλη τη διαδρομήευχόταν να γυρίσουμε νικητές και ναμην φοβηθούμε του εχθρού τα βόλια.Έλληνες της Αμερικής βοήθησαν για τοναγώνα και τη νίκη.Ο Σπυρίδων Μαρκατσέλης με 10.000λίρες φόρτωσε το βαπόρι ΑΘΗΝΑΙ μεπολεμοφόδια. Καταγόταν από την Ήπει-ρο από το χωριό Λίποβο Φιλιατών. Με-γάλη υπήρξε η συμβολή στον πόλεμοτου 1912 των αδελφών Στεφάνου απότην Ζοντίλα Ηπείρου, το σημερινό χω-ριό Ζωοδόχος (η μικρή Μαίρη Στεφά-νου μας απήγγειλε ποίημα για την πα-τρίδα μας όταν όλοι μας αποχαιρετού-σαν, ήταν η μετέπειτα Μαίρη Καρόλου).

«Στα μισά του δρόμου μάθαμε ότι έπεσε η Θεσσαλονίκη»Και με τον ίδιο πάντα ενθουσιασμό μετον σιδηρόδρομο φθάσαμε στη Νέα Υόρ-κη και επιβιβαστήκαμε στο βαπόρι «ΒΕΡ-ΝΙΑ» της εταιρείας Κουν-Ερ-Λάι με πλη-ρωμένα τα ναύλα όλων των στρατιω-τών του Ιερού Λόχου Φιλαδέλφειας, τονοπλισμό, μια πυροβολαρχία, 4 κανόνιαπεδινά και 4 ζώα, τον οπλισμό των στρα-τιωτών και επένδυση (στολές) από τουςαδελφούς Στεφάνου.Επί 14 ημέρες πλέαμε για την Ελλάδα

πιάνοντας πολλά λιμάνια. Βρισκόμαστανστα μισά του δρόμου από Νεάπολη Ιτα-λίας προς την Ελλάδα όταν με μεγάλημας χαρά μάθαμε ότι έπεσε η Θεσσα-λονίκη στις 26 Οκτωβρίου 1912.Στην Ελλάδα φθάσαμε στις 29 Οκτω-βρίου. Ο ενθουσιασμός μας όλο καιγιγαντώνονταν. Μέσα μας δεν βλέπα-με την ώρα να πατήσουμε το ελληνικόχώμα της πατρίδας μας. Σε όλα τα λι-μάνια που πιάσαμε μας γινόταν υπο-δοχή και στη Νεάπολη μας δέχθηκανμε μουσικές.Αρχές Νοεμβρίου 1912 φθάσαμε στονΠειραιά και από εκεί αφού μας άλλα-ξαν τον οπλισμό, με άλλο βαπόρι ήρ-θαμε και βγήκαμε στην Σαλαώρα Άρ-της, 3 Νοεμβρίου και από εκεί με τα πό-δια φτάσαμε και διανυκτερεύσαμε στοΠαλαιό Φρούριο Άρτας και τα ξημερώ-ματα 4 Νοεμβρίου περάσαμε τη γέφυ-ρα της Άρτας όπου εκεί ένα μικρό φυ-λάκιο Τούρκων χωρίς μεγάλη αντίστα-ση παρεδόθη.Από εκεί φτάσαμε στο Χάνι «Καρβασα-ρά» απέναντι από τη Φιλιππιάδα και τοπρωί περπατώντας φτάσαμε 6 Νοεμ-βρίου στα Πέντε Πηγάδια όπου ο στρα-τός μας είχε καταλάβει στις 28 Οκτω-βρίου 1912. Εκεί στα Πέντε Πηγάδια βρή-καμε το 1ο Ανεξάρτητο Σύνταγμα τωνΚρητών, όπου και ενσωματωθήκαμε μεστρατηγό τον Κωνσταντίνο Σαπουντζά-κη από την Κρήτη και Συνταγματάρχητον Λάμπρο Συνανιώτη από την Τρίπο-λη και Λοχαγό τον Μάριο Πλατή από τονΠειραιά. Εκεί στην πρώτη γραμμή βρι-σκόταν ο Διοικητής ορεινής Πυροβο-λαρχίας Ταβουλάρης και ο Συνταγμα-τάρχης Δημήτριος Ιωάννου στο Σύνταγ-μα των Ευζώνων. Ο Ταβουλάρης δύο

κανόνια είχε φορτωμένα στα μουλάριακαι δύο έστηνε στο έδαφος. Ήταν γεν-ναίος, ήταν ακαταμάχητος, έκανε μεγά-λη θραύση.

Απόσπασμα από τις αναμνήσεις του «εθε-λοντή εξ Αμερικής Μπιζανομάχου» Κων-σταντίνου Τσιάνου (1889-1993), από τηνΉπειρο, δημοσιευμένες από την κόρητου Χαρίκλεια Τσιάνου στο βιβλίο «Σερ-γιάνι στα περασμένα...», έκδοση της Νο-μαρχιακής Αυτοδιοίκησης Ιωαννίνων.

Ιωάννης Πηγασίου«Η Θεσσαλονίκη επανεύρε τον πρώτο ιδιοκτήτη»

Ωραιότατος δρόμος είναι ο της παρα-λίας. Εκτείνεται παραλλήλως της θα-λάσσης από το εν άκρον της πόλεως μέ-χρι του άλλου και διασχίζεται ούτος απότο ηλεκτρικόν τραμ. Εις τον δρόμον τού-τον υπάρχουσι ωραιότατα κτίρια, ξενο-δοχεία, καφενεία, οικίαι. Μόλις φθάσητις εις Θεσσαλονίκην θα ζητήση να ίδητον Λευκόν Πύργον. Ούτος ευρίσκεταιεις τον παραλιακόν δρόμον, όταν προ-

χωρήση τις αρκετά από το τελωνείον.Είναι εν όμορφον κτίριον παρόμοιον μετον εν Κυρηνεία παρά τα καταστήματατου κ. I. Βασιλείου περίφημον κούλαν.Με την διαφοράν ότι ο Λευκός Πύργοςείναι τελειωμένος και παραδόξως είναιλευκός, λευκώτατος, ενώ έχει μαυρίσειτόσας ελληνικάς καρδίας. Δεν επετρέ-πετο εις Έλληνα να τον πλησιάση, νατον ατενίση. Επί της κορυφής του εφι-λοξενείτο άλλοτε μία παμμέγιστος τουρ-κική σημαία, ως εμάθομεν. Το θηρίοναυτό σήμερον προκαλεί μίαν λακτάρανεις πάσαν ελληνικήν καρδίαν. Διότι ετα-πεινώθη, διότι εξημερώθη. Επ’ αυτού κυ-ματίζει μία μεγίστη ελληνική σημαία. Άνευφόβου, άνευ δειλίας, δύνασαι σήμερον,ω αναγνώστα μου, να πλησιάσης τονΛευκόν Πύργον και αχορτάστως να απο-λαύσης το μεγαλείον το υπάρχον επ’ αυ-τού, να ατενίσης την γαλάζιαν σημαίανμας.Διερχόμενος από τον Λευκόν Πύργονμετά του αγαπητού μου εκ Θεσσαλονί-κης συναδέλφου, ήτοι του δραπέτου εκτου τουρκικού στρατού, ευρέθην προσυγκινητικωτάτης σκηνής. Αναίσθητοςσχεδόν ούτος από την συγκίνησιν εγο-νυπέτησεν παρά τον Λευκόν Πύργον,ανύψωσε τους οφθαλμούς προς την κυα-νόλευκον και τας χείρας προς τα άνω,και με τρέμουσαν φωνήν εφώναξεν, «Θεέμου σε ευχαριστώ, διότι με ηξίωσας ναίδω την ελληνικήν σημαίαν επί του Λευ-κού Πύργου». Εκ του θεάματος τούτουσυνεπέρανα αμέσως, πόσον πικραμμέ-ναι ήσαν πρότερον αι καρδίαι των δυ-στυχών αυτών πλασμάτων. Παντού εί-χεν ίδει την κυανόλευκον. H επί του Λευ-κού όμως Πύργου κυματίζουσα φωνά-ζει απ’ άκρου εις άκρον, ότι η πόλις απηλ-

«Ο ενθουσιασμός τότε ήταν παραλήρημα όλων των ΕλΑποσπάσματα από απομνημονεύματα, διηγήσεις και ομιλίες εθελοντών των Βαλ



λάγη πλέον από τους γαμψούς όνυχαςτων Νεοτούρκων. Ότι η πόλις πλέον επα-νεύρε τον πρώτον ιδιοκτήτην, τον πρώ-τον κυρίαρχόν της.Έκλαιεν απαρηγόρητα ο φίλος. Ήσανδάκρυα ανεκφράστου χαράς.-Μη κλαίης τόσο πολύ, του λέγω. Όπωςπηγαίνουν τα πράγματα ελπίζομεν ναίδωμεν την κυανόλευκον, όχι μόνον ειςτον Λευκόν Πύργον, αλλά και εις τηνΑγίαν Σοφίαν της Κωνσταντινουπόλε-ως. Κράτησον λοιπόν την όρεξίν σου.Τουλάχιστον πιστεύω ακραδάντως τού-το. Εγώ έγραψα εις την πατρίδα μου ναμου διευθύνωσι τας επιστολάς μου ειςΚωνσταντινούπολιν μετ’ ολίγας ημέρας.Θα ίδωμεν λοιπόν μεγαλείτερα θαύμα-τα απ’ αυτά.Πλην του παραλιακού δρόμου η Θεσσα-λονίκη ολίγους άλλους πλατείς έχει καικαθαρούς. Οι λοιποί είναι με καρτερίμιακαι στενοί. Επί των στενών πεζοδρο-μίων κατά αποστάσεις υπάρχουσι διά-φορα τουρκικά κινητά καταστήματα, ταοποία αποτελούνται από ένα ταπσίν, με-ρικά πινάκια, ένα τηγάνι κ.λ. ήτοι κατα-στήματα προς κατασκευήν λοκμάδων,σαπούν χαλβά, προς τηγανισμόν σηκο-τιών και άλλων. [...]

O Άγιος Δημήτριος. H ευζωνικήάδεια αντί της σουλτανικήςΕις μικράν απόστασιν από το Διοικητή-ριον ευρίσκεται ο περικαλλής ναός τουαγίου Δημητρίου. Ούτος ως γνωστόνήτο μεταβεβλημένος εις τουρκικόν τέ-μενος ως μαρτυρεί και ο επ’ αυτού μι-ναρές. Ως εκ της ιστορικής του αξίας οναός ούτος προσείλκυε πρότερον, ως

εμάθομεν, πολλούς επισκέπτας. Ίνα κα-τορθώση τις να εισέλθη εντός αυτού,έπρεπε να λάβη σουλτανικήv άδειαν.Επομένως εχρειάζοντο αιτήσεις επί αι-τήσεων και διατυπώσεις επί διατυπώσε-ων. Επεσκέφθημεν τον ναόν, άνευ σουλ-τανικής αδείας. Διότι σήμερον κατώρ-θωσεν το τσαρούχι και η φουστανέλλανα αφαιρέση από τας σουλτανικάς χεί-ρας αυτό το προνόμιον και να το δώσηεις ένα μόνον εύζωνον. Ένας εύζωνοςλεβέντης κρατών το τουφέκιν του ίστα-ται παρά την πύλην του Αγίου Δημη-τρίου� αυτός εκδίδει σήμερον την άδει-αν την οποίαν άλλοτε εξέδιδεν ο σουλ-τάνος. Eπλησιάσαμεν αυτόν τον απλοϊ-κόν εκδότην των αδειών. -Επιτρέπεταιλέει; Ελεύθερα, ελεύθερα. Και ούτωεπετύχομεν εις μίαν στιγμήν εκείνο τοοποίον άλλοτε δεν θα επετυγχάνομενένα μήνα.Οποία συγκίνησις, οποία λακτάρα. Εβά-λομεν τον σταυρόν μας και εισήλθομενεις αυτόν. Ένας παπάς ιστάμενος πλη-σίον της εικόνος της Παναγίας και τουαγ. Δημητρίου έκαμνε παράκλησιν ειςμερικάς οικογενείας. Πλείστοι επισκέ-πται περιεφέροντο μέσα εις τον ναόνκαι μετά προσοχής παρετήρουν και εθαύ-μαζον την καλλονήν αυτού. Το εσωτε-ρικόν του ναού είναι εξόχου καλλονήςκαι τέχνης. Οι στύλοι, αι αψίδες, είναιόλα από μάρμαρον της Πεντέλης. Επίδιαφόρων μαρμαρίνων πλακών υπάρ-χουσι λαξευταί εικόνες διαφόρων αγίων,όλαι σχεδόν αβλαβείς. Το εσωτερικόντου ναού μαρτυρεί ότι έκπαλαι ήτο ελ-ληνικός. Μόνον επί της αψίδος του Αγί-ου Βήματος υπάρχουσι παμμέγιστα τουρ-κικά γράμματα, όπως τοιαύτα παρατη-ρούνται εις τον ναόν της αγίας Σοφίαςτης Λευκωσίας.Αφού περιειργάσθημεν καλώς τον ναόνκαι ησπάσθημεν τας αγίας εικόνας, ανήλ-θομεν επί του μιναρέ αυτού. Ουδέποτεησθάνθην ότι εμεγάλωσα τόσο όσον τηνστιγμήν εκείνην, καθ’ ην ιστάμενος επίτου μιναρέ εδεχόμηv τα ριπιδίσματα τηςγαλάζιας σημαίας μας, η οποία τόσονυπερηφάνως επλατάγιζεν επί του μινα-ρέ. Όλα τα τονωτικά φάρμακα του κό-σμου θα ήτο αδύνατον να τονώσωσι τό-σο τον οργανισμόν μας, όσον τον ετό-νωσεν το γλυκύτατον αεράκιν της ελ-ληνικής σημαίας επί του μιναρέ του Αγ.Δημητρίου.

Ο Ιωάννης Πηγασίου (1886-1939) γεννή-θηκε στον Καραβά της επαρχίας Κερύ-νειας. Εργάστηκε ως δάσκαλος στη Λά-πηθο για πέντε χρόνια και το 1910 γρά-φτηκε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπι-στημίου Αθηνών. Τον Οκτώβριο του 1912κατατάχθηκε ως βοηθός γιατρός στο «ΒΦορητόν Χειρουργείον» του ΕλληνικούΕρυθρού Σταυρού που ακολούθησε ταστρατεύματα που προέλασαν στη Θεσ-σαλία και τη Δυτική Μακεδονία. Η ομάδατου Πηγασίου (4 γιατροί και 8 φοιτητές -βοηθοί γιατροί υπό τη διεύθυνση του κα-θηγητή της ιατροδικαστικής Ιωάννη Γε-ωργιάδη) έφτασε μέσω Κοζάνης και Έδεσ-σας το Νοέμβριο στη Θεσσαλονίκη. Τααποσπάσματα που δημοσιεύονται είναιαπό το εκτενές κείμενό του «Από τα πα-λαιά σύνορα μέχρι Θεσσαλονίκης».

ένα λήνων»

κανικών πολέμων

Μητροπολίτης ΚιτίουΜελέτιος Μεταξάκης «Επιτρέψατέ μοι, ω ελεύθεροι Θεσσα-λονικείς, να ζητήσω παρ’ υμών χάριν»

«Χαίρετε εν Κυρίω πάντοτε�και πάλιν ερώ χαίρετε». Ούτως εχαιρέτιζεν ο μακάριος Παύ-λος τους Μακεδόνας μαθητάς αυτούαπηλευθερωμένους της δουλείας τωνειδώλων. Τούτον απευθύνω και εγώσήμερον τον χαιρετισμόν προς ημάςτους νέους Μακεδόνας, ω τέκνα τηςΝέας Ελλάδος, επί τη απελευθερώ-σει υμών από της τυραννίας των Τούρ-κων. Χαίρετε εν Κυρίω πάντοτε ότιεθραύσθησαν αι αλύσεις των δεσμώνυμών, ότι έλαβε τέλος το μαρτύριονυμών, ότι κατέπαυσαν οι στεναγμοίυμών, χαίρετε ότι ο Θεός επεσκέψα-το υμάς και εποίησε λύτρωσιν τω λαώαυτού. [...]Τις δύναται, αδελφοί μου αγαπητοί,να παραστήση επαξίως τούτων τωνημερών το μεγαλείον; Εν μόνον πράγ-μα αντιλαμβάνομαι καλώς, ότι αι πη-γαί των οφθαλμών μας εξαντληθεί-σαι εις τας οδύνας των παθημάτωνημών δεν δίδουσι σήμερον τα δάκρυα,των οποίων έχομεν ανάγκην εν τηχαρά ημών. Διά τούτο και αρκούμε-θα σχεδόν εν απαθεία να αναλύω-μεν τας καρδίας ημών εις αίνους καιδοξολογίαν προς τον Θεόν τον δί-καιον και εύσπλαγχνον των πατέρωνημών ότι εποίησε κράτος εν βραχίονιαυτού, ότι ανενέωσε μεθ’ ημών τοέλεος και την διαθήκην αυτού. Αλλ’ ακριβώς διότι ηλεήθημεν υπότου Κυρίου πρέπει του λοιπού να βα-δίσωμεν την οδόν των εντολών αυ-τού. Εις ελευθερίαν κληθέντες οφεί-λομεν του λοιπού να ζήσωμεν ως ελεύ-θεροι. Μετά της πολιτικής ελευθε-ρίας, ην έδωκεν εις ημάς ο θρίαμβοςτων ελληνικών όπλων, πρέπει να απο-κτήσωμεν και την ηθικήν ελευθερίαν,ήτις είναι έργον ιδικόν μας. Ελεύθε-ρος δεν δύναται να ονομασθή ο άν-θρωπος όστις δουλεύει εις τας κα-κάς της καρδίας αυτού κλίσεις όσηνκαι αν έχη εξωτερικήν ελευθερίαν,ουδέ ο μισών και ο αποστρεφόμενοςτον αδελφόν αυτού. Πάντες δ’ οι πο-λίται της Νέας Ελλάδος είναι αδελ-φοί προς αλλήλους καλούμενοι πάν-τες να ζήσωσι εν ισότητι δικαιωμά-των και καθηκόντων ως ελεύθεροιπολίται ελευθέρου κράτους αδιακρί-τως φυλής ή θρησκεύματος. Η δόξατης και νυν δεδοξασμένης Ελλάδοςθα είναι τόσον μεγαλυτέρα όσον αδελ-φικωτέρα και συμπαθεστέρα θα είναιη συμπεριφορά των φυσικών αυτήςτέκνων προς τα υιοθετηθέντα, τουςΤούρκους, τους Ισραηλίτας, τους Βουλ-γάρους, τους Σέρβους και εις τιναςάλλους, μη Έλληνας μεν το γένος, υπη-κόους όμως του βασιλέως των Ελλή-νων. Και τώρα, αγαπητοί, οφείλω ναευχαριστήσω και υπέρ εμαυτού τονουράνιον πατέρα διά την χάριν, ηνέχω να συνεορτάζω μεθ’ υμών τα ελευ-

θέρια της Μακε-δονίας, της πατρί-δος του Αλεξάν-δρου και του Αρι-στοτέλους, του πε-δίου εν ω εδόθηη τελειωτική νίκητου Σταυρού κα-τά της ειδωλολα-τρίας, της χώραςήτις υπήρξεν ηαφετηρία και τοστήριγμα της δυ-

νάμεως και του μεγαλείου της βυζαν-τινής αυτοκρατορίας. Δεν συνεταλαι-πωρήθην μεθ’ υμών, δεν συνεμερί-σθην μεθ’ υμών εν τω παρελθόντι τουςκινδύνους, τας πιέσεις, τα μαρτύρια�συνέκλαυσα όμως μεθ’ υμών και συ-νεπένθησα μακρόθεν ακούων τας θλί-ψεις υμών, τας καταδυναστεύσεις τωνυμετέρων προκρίτων και τας κατα-κρεουργήσεις των υμετέρων Αρχιε-ρέων. Διά τούτο και δικαιούμαι σήμε-ρον να συγχαίρω μεθ’ υμών επί τού-τω ελθών εις την υμετέραν πόλιν, ίναγείνω μέτοχος της χαράς υμών καιτης ευφροσύνης, είμαι δ’ οφειλέτηςπολλής ευγνωμοσύνης εις τον υμέτε-ρον Ποιμενάρχην τον συνέσεως πολ-λής και ζήλου χρηστού πεπληρωμέ-νον, όστις μοι παρεσκεύασε την ευ-λογητήν ταύτην μεθ’ υμών εν τω ναώτου Κυρίου κοινωνίαν εν πνεύματι. Και ήδη επιτρέψατέ μοι, ω ελεύθεροιΘεσσαλονικείς, να ζητήσω παρ’ υμώνχάριν. Θέλω υμείς οι νυν λελυτρωμέ-νοι, οι νυν παρά Θεού ηλεημένοι, υμείςεφ’ ους εξεχύθησαν οι ακένωτοι θη-σαυροί της πατρικής αγάπης του Θε-ού, οι έχοντες άρα παρρησίαν προςτον οικτίρμονα Θεόν, να παρακαλέ-σητε αυτόν ως από μιας καρδίας, κα-τά την στιγμήν ταύτην την ιεράν, ναπαρακαλέσητε αυτόν, ηνωμένοι μετάπίστεως και αγάπης, όπως επεκτείνητο έλεος αυτού και επί την ελληνικω-τάτην Κύπρον και πάσας καθόλου ταςακόμη αλυτρώτους ελληνικάς χώρας.Ναι, ο Θεός ο άγιος, ο δίκαιος, ο αλη-θινός παράτεινον το έλεός σου τοιςγινώσκουσί Σε. Ευδόκησον εν τη αφά-τω Σου αγαθότητι και δικαιοσύνη ναενωθώμεν πάντες οι Έλληνες υπό τοσταυροφόρον και ευεργετικόν τουβασιλέως των Ελλήνων σκήπτρον,ίνα ηνωμένοι πάντες και ελεύθεροιδοξάζωμεν εν ενί στόματι και μια καρ-δία τον Πατέρα, τον Υιόν και το ΆγιονΠνεύμα, τον ένα εν Τριάδι Θεόν, ω ηδόξα, η νίκη και το κράτος εις τουςαιώνας των αιώνων.

Κήρυγμα του μητροπολίτη Κιτίου Με-λετίου Μεταξάκη (1871-1935) στον ναότου Αγίου Μηνά Θεσσαλονίκης την Κυ-ριακή 4 Νοεμβρίου 1912, παρουσία τηςβασίλισσας Όλγας και των πολιτικώνκαι στρατιωτικών αρχών της πόλης. ΟΜεταξάκης έσπευσε να καταταγεί εθε-λοντής ως στρατιωτικός ιερέας, δεντου επέτρεψαν όμως. Βοήθησε σε αρ-κετά εκκλησιαστικά ζητήματα, όπωςτο Αγιορειτικό.

Η Θεσσαλονίκη στις αρχές του 20ού αιώνα.



Πολλοί Κρητικοί σχημάτισαν εθε-λοντικά σώματα και έσπευσαννα βοηθήσουν τον ελληνισμότης Μακεδονίας. Στους αγώ-νες αυτούς διακρίθηκαν και κρή-τες αξιωματικοί του ελληνικούστρατού, όπως ο Γεώργιος Κα-τεχάκης (καπετάν Ρούβας), πουέλαβε μέρος, αργότερα, στουςΒαλκανικούς Πολέμους ως γε-νικός αρχηγός των εθελοντι-κών σωμάτων της Μακεδονίαςκαι επιμελητής της μεραρχίαςΗπείρου, και ο Γεώργιος Τσόν-τος (καπετάν Βάρδας), που συμ-μετείχε στους Βαλκανικούς ωςλοχαγός. Ο Παύλος Μελάς έγρα-φε χαρακτηριστικά για τους κρή-τες εθελοντές προς τον μη-τροπολίτη Καστοριάς Γερμα-νό Καραβαγγέλη: «[...] Γενναί-οι, ευφυείς, τολμηροί, αποφα-σιστικοί, φιλόδοξοι, έχοντεςαναπτυγμένον το εθνικόν αί-σθημα, είμαι βέβαιος ότι θα ενι-σχύσωσι καταπληκτικώς τοναγώνα σας [...]». Παράλληλα, ο ρόλος της Κρη-τικής Χωροφυλακής την περίο-δο εκείνη ήταν ιδιαίτερα ση-μαντικός. Ο Ελευθέριος Βενι-ζέλος της εμπιστεύθηκε τηναστυνόμευση της Θεσσαλονί-κης, το 1912, και οι άνδρες τηςανταποκρίθηκαν με επιτυχίαστην αποστολή τους.Στο πλαίσιο αυτό, η συμμετο-χή των Κρητών στους Βαλκα-νικούς Πολέμους ήταν ουσια-στικά εθελοντική, καθώς τηνεπιστράτευση είχε κάνει η κυ-βέρνηση της Αθήνας, την πε-ρίοδο που η Κρήτη δεν είχε ακό-μη ενωθεί με την Ελλάδα καιη Κρητική Πολιτεία αποτελού-σε ιδιαίτερη πολιτική οντότη-τα. Αν και οι χριστιανοί Κρή-τες είχαν διακηρύξει μονομε-ρώς, ήδη από το 1908, την ένω-ση με την Ελλάδα, επίσημαπραγματοποιήθηκε πολύ αρ-γότερα, μετά το τέλος των Βαλ-κανικών Πολέμων.

7.000 εθελοντές Συγκεκριμένα, τον Σεπτέμβριοτου 1912 κηρύχθηκε γενική επι-στράτευση στην Ελλάδα. Εκα-τοντάδες Κρητικοί έσπευσαννα καταταγούν, ύστερα από σχε-τικό διάταγμα που εξέδωσανοι αρχές της νήσου. Οι Προ-στάτιδες Δυνάμεις αντέδρα-σαν σ’ αυτή την κίνηση των Κρη-τών, με το πρόσχημα πως η Κρή-τη δεν είχε ενωθεί με την Ελ-λάδα. Μάλιστα, έδωσαν εντο-λή στα πολεμικά τους πλοία,που βρίσκονταν σε Ηράκλειοκαι Σούδα, να εμποδίσουν τημεταφορά εθελοντών από τηνΚρήτη. Παρ’ όλα αυτά, γύρωστους 1.000 εθελοντές πρό-λαβαν και κατέφθασαν στονΠειραιά, όπου και συγκρότη-σαν το «Ανεξάρτητο Τάγμα Κρη-τών» υπό τον ταγματάρχη Γε-ώργιο Κολοκοτρώνη, εγγονότου Θεόδωρου Κολοκοτρώνη.Η παρουσία των Κρητών, με τηνάφιξη νέων εθελοντών, ανα-βαθμίστηκε σε σύνταγμα. Η δη-μιουργία της Κρητικής Πολιτο-φυλακής, το 1907, είχε προ-ετοιμάσει το έδαφος για τη συγ-κρότηση ετοιμοπόλεμου στρα-τού. Συνολικά, το «Ανεξάρτη-το Σύνταγμα Κρητών», αποτε-λούμενο από τρία τάγματα, ενώ-θηκε με τη στρατιά της Ηπεί-ρου και το τέταρτο «Ανεξάρ-τητο Τάγμα Κρητών» ενίσχυ-σε τη στρατιά Θεσσαλίας. Τοσύνταγμα αριθμούσε γύρωστους 3.500 άνδρες, ενώ τοσύνολο των Κρητών που πή-ραν μέρος στους ΒαλκανικούςΠολέμους έφτασε κοντά στους7.000 εθελοντές.

Στους εθελοντές συμμετείχεο «Κρητικός Ιερός Λόχος Εθε-λοντών Φοιτητών» και ο «Λό-χος Δασκάλων». Οι εθελοντέςονομάζονταν και «Πρόσκοποι»,δηλαδή «οι μη υπόχρεοι προςστράτευσιν... Δόσαντες (sic)τον όρκον του στρατιώτου, δενκατετάγησαν εις τον τακτικόστρατόν, αλλά υπό ωρισμένουςαξιωματικούς και ιδιώτας οπλαρ-χηγούς...».

Η ιαχή «αέρα»Αξίζει να σημειωθεί ότι ο γνω-στός φιλόλογος, ιστορικός καιαρχαιολόγος Στέφανος Ξαν-θουδίδης συσχετίζει την πολε-μική ιαχή «αέρα, αέρα», που έμει-νε γνωστή από τη χρήση τηςκατά τη διάρκεια του Ελληνοϊ-ταλικού Πολέμου του 1940, μετους Κρήτες που πολέμησανστους Βαλκανικούς Πολέμους.Κατά τον Ξανθουδίδη, τους τε-λευταίους χρόνους της οθω-μανικής διοίκησης της Κρήτηςζούσε στο Ηράκλειο ένας οθω-μανός ζητιάνος και παράφρων,o Μουλά - Μουσταφά Καμπε-ράκης. Τα παιδιά τον παρενο-χλούσαν φωνάζοντας «αέραΜουλά Μουσταφά», τον έτρε-παν κάθε φορά σε άτακτη φυ-γή και τον κατεδίωκαν κραυ-γάζοντας «αέρα, αέρα». Το επι-φώνημα αυτό το χρησιμοποι-ούσαν αργότερα και οι κάτοι-κοι του Ηρακλείου Κρήτης ως

πείραγμα στις Απόκριες και «[...]οι κατά τον Βαλκανικόν πόλε-μον εξ Ηρακλείου επίστρατοι[ενν. επιστρατευμένοι] το με-τέφερον εις τα στρατόπεδα καιτα χαρακώματα της Μακεδο-νίας και της Ηπείρου μεταχει-ριζόμενοι αυτό κατά τας εφό-δους κατά των φευγόντωνΤούρκων και ύστερον κατά τωνΒουλγάρων, ούτω δε διεδόθηεις το στράτευμα, και εγένετογνωστόν και εις τους εκ της άλ-λης Ελλάδος στρατιώτας [...]».Χρησιμοποιούνταν κυρίως γιαενθάρρυνση, αλλά και για ει-ρωνεία ή αποδοκιμασία ή εκ-φοβισμό. Ανεξάρτητα από τηναληθοφάνεια μιας τέτοιας ερ-μηνείας, έκδηλος είναι ο ρό-λος και η παρουσία των κρη-τών εθελοντών στο πεδίο τηςμάχης.

ΑπολογισμόςΣυνοψίζοντας, το Τάγμα Κρη-τών υπό τον ταγματάρχη Γε-ώργιο Κολοκοτρώνη εντάχθη-κε στη στρατιά Θεσσαλίας καιυπέστη βαριές απώλειες. Απότους 1.000 άνδρες του επέζη-σαν γύρω στους 50. Το Σύν-ταγμα Κρητών ενώθηκε με τηΣτρατιά της Ηπείρου και συμ-μετείχε στις νικηφόρες επιχει-ρήσεις του ελληνικού στρατού,ενώ αργότερα μεταφέρθηκεατμοπλοϊκώς σε Μακεδονία καιΘράκη.

Οι εθελοντές και οι επιστρα-τευμένοι Κρήτες συμμετείχανστους Βαλκανικούς Πολέμους,στις μάχες των Γιαννιτσών, τωνΠέντε Πηγαδιών, του Αργυρό-καστρου, της Πρεμετής, της Κο-ρυτσάς, της Μοσχόπολης, τουΚιλκίς - Λαχανά, του Σιδηρο-κάστρου, της Τζουμαγιάς, τηςΞάνθης, της Κομοτηνής και τουΝευροκοπίου, με πολυπληθήαναλογικά με τον πληθυσμότης νήσου παρουσία και με ση-μαντικά αποτελέσματα στο πε-δίο της μάχης. Οι εκατοντάδεςνεκροί Κρητικοί των Βαλκανι-κών Πολέμων αποτελούν αδιά-ψευστους μάρτυρες της θυσίαςτους και σφυρηλατούν τους δε-σμούς της νήσου με τη Μακε-δονία και την Ήπειρο.

ΒιβλιογραφίαΑλεξάκης Ιωάννης, «Ο πρώ-τος στρατός της Κρήτης. Η Κρη-τική Πολιτοφυλακή», Πεπραγ-μένα του Β’ Διεθνούς Κρητο-λογικού Συνεδρίου, τ. IV, Αθή-να 1969, σ. 1-93, Γενικό Επιτε-λείο Στρατού - Διεύθυνση Ιστο-ρίας Στρατού, Επίτομη Ιστορίατων Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913, Αθήνα (Δ.Ι.Σ.) 1987, DakinDouglas, Η Ενοποίηση της Ελ-λάδας, 1770-1923, μτφρ. Α. Ξαν-θόπουλος, Αθήνα (Μ.Ι.Ε.Τ.) 41998,Δετοράκης Θεοχάρης, Ιστορίατης Κρήτης, Ηράκλειο (εκδ. Τυ-ποκρέτα) 21990, Κελαϊδής Πά-ρις, «Η Κρητική Πολιτεία στουςεκτός Κρήτης πολέμους», Κρη-τική Πολιτεία, 3ο τεύχος, Χα-νιά (εκδ. Χανιώτικα Νέα - Κοι-νωφελές Ίδρυμα «Αγία Σοφία»),28 Μαρτίου 2000, σ. 3-7, Πα-ναγιωτάκης Γεώργιος, 20ός αι-ώνας. Ιστορία των ΚρητικώνΑγώνων εκτός Κρήτης, Κρήτη(εκδ. Δετοράκης) 2010, Τωμα-δάκης Νικόλαος, «Μακεδονι-κός Αγών και Κρήτη», ΚρητικήΕστία 75 (1958), σ. 5-6.

Ο τίτλος και οι μεσότιτλοι μπή-καν με ευθύνη του επιμελητήτου αφιερώματος.

* Ο Εμ. Γ. Χαλκιαδάκης είναιμεταδιδάκτωρ Ιστορίας τουΠανεπιστημίου της Οξφόρδης καιδιδάσκων της ΑνώτατηςΕκκλησιαστικής Ακαδημίας ΗρακλείουΚρήτης.

Κρήτη: Σφυρηλάτηση δεσμώνμε Μακεδονία και ΉπειροΗ παρουσία των Κρητών, κατά τον 20ό αιώνα, στους εθνικούς αγώνες εκτός Κρήτης ξεκίνησε με τη συμμετοχή τους στον Μακεδονικό Αγώνα (1903-1908). ΓρAφεΙ ο ΕΜΜΑνΟΥHΛ Γ. ΧΑΛΚιΑδAΚΗΣ*

Εμμανουήλ Γ. Χαλκιαδάκης.

«Λόχος Κρητών Διδασκάλων».

papapolyviou.files.wordpress.com...Ο ισ τορικός Αλέξανδρος Κιτρο - έs,...

Documents

Transcript of papapolyviou.files.wordpress.com...Ο ισ τορικός Αλέξανδρος Κιτρο - έs,...