Ηλίας Ματσαγγούρας καθηγητής ∆ιδακτικής στο Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Εκλεκτό Προεδρείο θα ήθελα πριν αρχίσω την εισήγησή microου να ευχαριστήσω θερmicroότατα την ∆ΟΕ για την τιmicroητική πρόσκληση να συmicromicroετάσχω στην ηmicroερίδα που πραγmicroατοποιείται στο Πανεπιστήmicroιο Ιωαννίνων κι επίσης να ευχαριστήσω όλους σας θερmicroά για τη συmicromicroετοχή στις εργασίες της ηmicroερίδας Ταυτόχρονα θα ήθελα να ζητήσω συγγνώmicroη για την καθυστέρηση που οφείλεται εν πολλοίς στην καθυστέρηση της πτήσης από Αθήνα προς τα Γιάννενα Πριν αρχίσω την εισήγηση θα ήθελα επίσης να επισηmicroάνω ότι θεωρώ πολύ σηmicroαντικό και πολύ θετικό το γεγονός ότι η ∆ΟΕ παράλληλα microε τα συντεχνιακά και συνδικαλιστικά θέmicroατα φροντίζει ισόρροπα και συστηmicroατικά και τα παιδαγωγικά επιστηmicroονικά εκπαιδευτικά θέmicroατα Είναι ένα παρήγορο νοmicroίζω κι ελπιδοφόρο σηmicroείο και πρέπει να το επισηmicroάνουmicroε Χωρίς άλλες διευκρινίσεις και εισαγωγές θα προχωρήσω στην ανάπτυξη της

εισήγησής microου που αφορά ένα ιδιαίτερα microεγάλο πολύπλοκο θέmicroα το θέmicroα της

διαθεmicroατικότητας το οποίο έχει ήδη απασχολήσει τους εισηγητές και το ακροατήριο

και το οποίο ασφαλώς δεν microπορεί νrsquo αναπτυχθεί στο σύντοmicroο χρονικό διάστηmicroα

κύριε Πρόεδρε των τριάντα λεπτών Γιrsquo αυτό θα είmicroαι εν πολλοίς τηλεγραφικός

υπαινικτικός ενδεχοmicroένως κι ελπίζω ότι θα υπάρξει η δυνατότητα στους εκλεκτούς

συνέδρους να θέσουν το δικό τους προβληmicroατισmicroό microετά την ολοκλήρωση και της

δική microου εισήγησης

Η παρούσα εισήγηση θέτει τον προβληmicroατισmicroό ποια θέση microπορεί να έχει η

διεπιστηmicroονικότητα και η διαθεmicroατικότητα σε προγράmicromicroατα σπουδών που διατηρούν

τα διακριτά microαθήmicroατα και

(α) υποστηρίζει την άποψη ότι στα προγράmicromicroατα διακριτών microαθηmicroάτων έχει

προτεραιότητα η ενδο-κλαδική γνώση στη σχολική της εκδοχή

(β) αναδεικνύει τις επιστηmicroολογικές και διδακτικές προδιαγραφές που ενδείκνυται να

έχει η ενδο-κλαδική γνώση στη σχολική της εκδοχή τονίζοντας ιδιαίτερα τον

εννοιοκεντρικό της χαρακτήρα

(γ) υποστηρίζει χωρίς ενδοιασmicroούς την πρόταση της διαθεmicroατικότητας που τονίζει

την ανάγκη υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων της γνώσης αλλά ταυτόχρονα

επισηmicroαίνει ότι η διαθεmicroατικότητα έχει θέση στο βαθmicroό κατά τον οποίο προωθεί

την εmicroβάθυνση της ενδο-κλαδικής γνώσης και συmicroβάλλει στη σύνθεση της υπερ-

κλαδικής γνώσης η οποία επιτρέπει τη σφαιρικότερη θεώρηση της

πραγmicroατικότητας και

(δ) προτείνει διδακτικούς τρόπους φυσικής και οmicroαλής microετάβασης από την ενδο-

κλαδική και δια-κλαδική στην υπερ-κλαδική γνώση ώστε να διασφαλισθεί η

ενότητα στο πρόγραmicromicroα σπουδών στο εκπαιδευτικό υλικό και στη διδακτική

πράξη

1 Εισαγωγή Α Σκοπός Εισήγησης Οι συντάκτες των αναλυτικών προγραmicromicroάτων οι συγγραφείς των σχολικών

εγχειριδίων και οι εκπαιδευτικοί της τάξης αντιmicroετωπίζουν καθηmicroερινά διλήmicromicroατα και

προκλήσεις που αφορούν microεταξύ άλλων τα εξής ερωτήmicroατα

1 Πώς επιλέγεται και οργανώνεται η διδακτέα γνώση

2 Πώς microετασχηmicroατίζεται η επιστηmicroονική σε σχολική γνώση

3 Πώς συσχετίζεται η σχολική γνώση microε την εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση του

microαθητή

Στην παρούσα εισήγηση (α) παρουσιάζουmicroε πώς τα ενδο-κλαδικά δια-κλαδικά και

υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα απαντούν στα παραπάνω ερωτήmicroατα και (β)

προτείνουmicroε τρόπους microε τους οποίους η διαθεmicroατικότητα ως υπερ-κλαδική

προσέγγιση microπορεί να συνδυαστεί microε αναλυτικά προγράmicromicroατα ενδο-κλαδικού

προσανατολισmicroού που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα Οι προτάσεις microας αφορούν

τόσο τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων και τους συγγραφείς του εκπαιδευτικού

υλικού όσο και τους εκπαιδευτικούς της τάξης

Β Η Επιστηmicroολογική Υποδοmicroή των Προγραmicromicroάτων Σπουδών 1

Η ορολογία που χρησιmicroοποιήσαmicroε για το χαρακτηρισmicroό των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων προέρχεται από την επιστηmicroολογία η οποία - για να αναφερθεί στις

διαφορετικές microορφές έρευνας οργάνωσης και έκθεσης της γνώσης- κάνει λόγο για

τρεις κατηγορίες γνώσης (α) την ενδο-κλαδική (intra-disciplinary) γνώση η οποία

αναφέρεται στη γνώση που αναπτύσσεται στα περιχαρακωmicroένα όρια των διακριτών

επιστηmicroονικών κλάδων (β) τη δια-κλαδική (inter-disciplinary) γνώση η οποία

αναφέρεται στις συστηmicroατοποιηmicroένες συmicroπράξεις γνώσεων τις οποίες αναπτύσσουν

1 Αποδίδουmicroε τον όρο discipline ως laquoεπιστηmicroονικός κλάδοςraquo και χρησιmicroοποιούmicroε τα προθέmicroατα laquoενδο-raquo laquoδια-raquo και laquoυπερ-raquo για να σχηmicroατίσουmicroε τα σύνθετα παράγωγα laquoενδο-κλαδικόςraquo (intra-disciplinary) laquoδια-κλαδικόςraquo (inter-disciplinary) και laquoυπερ-κλαδικόςraquo (trans-disciplinary) που αναφέρονται σε διαφορετικές microορφές επιστηmicroονικής γνώσης

όmicroοροι επιστηmicroονικοί κλάδοι για να microελετήσουν σφαιρικότερα πολύπλοκους τοmicroείς

της φυσικής και κοινωνικής πραγmicroατικότητας και (γ) την υπερ-κλαδική (trans-

disciplinary) γνώση που αναφέρεται στο σύνολο των γνωσιακών στοιχείων τα οποία

αποτελούν laquoκοινούς τόπουςraquo όλων των επιστηmicroών και απαρτίζουν αυτό που

εννοούmicroε όταν χρησιmicroοποιούmicroε στον ενικό αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο τον όρο

Επιστήmicroη (βλ Nicolescu 1997˙ 2002 46˙ Morin 2000 151)

Ιστορικά microπορούmicroε να πούmicroε ότι η ανάπτυξη αυτόνοmicroων επιστηmicroονικών κλάδων microε

υψηλή εξειδίκευση και η συνεπακόλουθη έννοια της laquoκλαδικότηταςraquo (disciplinarity)

είναι γέννηmicroα του 19ου και του 20ου αιώνα στο δεύτερο ήmicroισυ του οποίου άρχισε να

αναπτύσσεται και η έννοια της διεπιστηmicroονικότητας ή δια-κλαδικότητας (inter-

disciplinarity) και αργότερα της υπερ-κλαδικότητας (trans-disciplinarity) που

αναφέρονται στην οντολογική ενότητα της επιστηmicroονικής γνώσης η οποία πηγάζει

από την οντολογική ενότητα του κόσmicroου (βλ Unesco 1986 3) Η πολυπλοκότητα

των προβληmicroάτων και η ανεπάρκεια των microεmicroονωmicroένων επιστηmicroονικών κλάδων να τα

επιλύσουν έδωσαν ώθηση προς τις δια-κλαδικές συνεργασίες και συmicroπράξεις

Κατrsquo αντιστοίχιση προς τις παραπάνω τρεις microορφές επιστηmicroολογικής ταξινόmicroησης

της γνώσης έχουν αναπτυχθεί στο χώρο της εκπαίδευσης προγράmicromicroατα σπουδών

που είναι αmicroιγώς προσανατολισmicroένα σε microία από τις παραπάνω τρεις microορφές και είναι

γνωστά στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία ως Discipline-based Curriculum (Πρόγραmicromicroα

∆ιακριτών Μαθηmicroάτων) Inter-disciplinary Curriculum (∆ιεπιστηmicroονικό Πρόγραmicromicroα)

και Trans-disciplinary Curriculum (Υπερ-κλαδικό Πρόγραmicromicroα) σύmicroφωνα και microε το

Σχήmicroα 1

Σχήmicroα 1

Γ Κυριαρχία και Αmicroφισβήτηση των Ενδο-κλαδικών Προγραmicromicroάτων microε ∆ιακριτά Μαθήmicroατα

Ιστορικά προηγήθηκαν τα γνωστά σε όλους microας προγράmicromicroατα διακριτών microαθηmicroάτων

(discipline- based curricula) που διδάσκουν στη σχολική της εκδοχή την γνώση των

επιστηmicroονικών κλάδων Η διδασκαλία κάθε microαθήmicroατος γίνεται ανεξάρτητα σε

ξεχωριστή ώρα και microε το δικό του σχολικό εγχειρίδιο χωρίς συστηmicroατική και εκτενή

προσπάθεια συνεργασίας των διακριτών microαθηmicroάτων ούτε στα επίπεδα του

αναλυτικού και του ωρολογίου προγράmicromicroατος ούτε και στο επίπεδο της διδασκαλίας

Βασικά πλεονεκτήmicroατα των προγραmicromicroάτων της κατηγορίας αυτής είναι ότι επιλέγουν

και διδάσκουν συστηmicroατικά χωρίς κενά και ανακολουθίες αλλά microε χρονικο-λογική

αλληλουχία το περιεχόmicroενο και τις δοmicroές δηλαδή την ενδο-κλαδική γνώση κάθε

επιστηmicroονικού κλάδου στα πλαίσια του αντίστοιχου microαθήmicroατος

Επειδή όmicroως διαπιστώθηκε ότι στο συmicroβατικό πρόγραmicromicroα των διακριτών

microαθηmicroάτων η ενδο-κλαδική σχολική γνώση εmicroφανίζεται στην αντίληψη των microαθητών

πολύ αφαιρετική αποσπασmicroατική και δυσνόητη ndash microε αποτέλεσmicroα οι microαθητές να

παρουσιάζουν microειωmicroένο ενδιαφέρον αλλά και δυσκολίες microεταφοράς της νέας

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΣΧΟΛΙΚΗΣ

ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΥΠΕΡ-ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ (Trans-disciplinarity)

Ενδο-Κλαδική Οργάνωση Discipline -based Curricula ή Uni- Mono- Disciplinary Curricula

∆ια-Κλαδική Οργάνωση Inter-Disciplinary Curricula

∆ιαθεmicroατικά (Θεmicroατοκεντρικά) Προγράmicromicroατα Integraded Curricula ή Cross Thematic Curricula

Προγράmicromicroατα laquoΚοινών Τόπωνraquo Επιστήmicroης Trans-disciplinary Curricula

∆ΕΠΠΣ bull Ενδο-Κλαδική Σχολική Γνώση Εννοιοκεντρικής Οργάνωσης

bull ∆ια-Κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις

bull Υπερ Κλαδικές Προεκτάσεις

γνώσης σε διαφορετικές καταστάσεις (transfer of learning) (βλ Unesco 1986 19

Ματσαγγούρας 2003 39) ndash αναζητήθηκαν εναλλακτικές microορφές οργάνωσης και

διδασκαλίας της σχολικής γνώσης

Πίνακας 1

I ΑΝΑΠΛΑΙΣΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΙΙ ΕΝ∆Ο-ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΓΝΩΣΗ Α Εννοιολογική Γνώση 1 Ενδο-κλαδικές έννοιες 2 Ενδο-κλαδικές γενικεύσεις 3 Εννοιολογικά σχήmicroατα Β Πληροφορίες Γ Πραγmicroατολογική Γνώση ∆ ∆ιαδικαστική Γνώση IΙΙ ∆ΙΑ-ΚΛΑ∆ΙΚΕΣ ΓΝΩΣΗ Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων 1 Επιστηmicroονικός κλάδος εmicroπλέκει άλλους κλάδους για microελέτη θέmicroατός του 2 Επιστηmicroονικός κλάδος προσφέρει γνώσεις του σε άλλους κλάδους για microελέτη δικών τους

θεmicroάτων 3 ∆ιεπιστηmicroονικές οπτικές και επικουρίες ΙV ΥΠΕΡ-ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΓΝΩΣΗ Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-Κλαδικών Κοινών Τόπων Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Γ Η Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα

∆ιακριτών Μαθηmicroάτων ∆ Μορφές Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών

Μαθηmicroάτων Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών

Μαθηmicroάτων 1 Μεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών σε υπερ-κλαδικά πλαίσια 2 Συσχέτιση ενδο-κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων επιστηmicroονικών κλάδων 3 Αναγωγή ενδο-κλαδικών εννοιών σε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες 4 Εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το πρίσmicroα microακρο-εννοιών ή microακρο-εννοιολογικών

διπόλων 5 Αναγωγή ενδο-κλαδικών γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις 6 Αναγωγή ενδο-κλαδικών δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες 7 Εξέταση θέmicroατος σε άλλους τόπους χρόνους και πολιτισmicroούς 8 Εξέταση θέmicroατος από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους 9 Προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Από αυτές άλλες αρκούνται στον εmicroπλουτισmicroό της ενδο-κλαδικής γνώσης microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις (βλ και Jacobs 1989 5) όπως

πράττουν ορθώς κατά τη γνώmicroη microας τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών (∆ΕΠΠΣ )

της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 304 13-03-03 τχ Β) και άλλες ακολουθούν

ριζοσπαστικότερες λύσεις και προτείνουν την αναδιοργάνωση microέσα σε δια-κλαδικά

(inter-disciplinary) ή υπερ-κλαδικά (trans-disciplinary) πλαίσια όπως θα δούmicroε

παρακάτω

Την αναγκαιότητα και τη σκοπιmicroότητα κατάλυσης ή τουλάχιστον υπέρβασης των

ενδο-κλαδικών πλαισίων της σχολικής γνώσης εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας (βλ Mathison and Freeman 1998 9) η οποία αποτελεί αντικείmicroενο

της εισήγησής microας και γιrsquo αυτό προσδιορίζει ανάλογα και τη δοmicroή της που

παρουσιάζει ο Πίνακας 1

IΙ Αναπλαισίωση της Σχολικής Γνώσης

Σε κάθε περίπτωση τα προγράmicromicroατα σπουδών ασχέτως από τις άλλες

επιστηmicroολογικές επιλογές τους οφείλουν να παρουσιάζουν την επιστηmicroονική γνώση

στη σχολική της εκδοχή και να την συσχετίζουν microε την εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση

των microαθητών Στη σχολική της εκδοχή η επιστηmicroονική γνώση δεν είναι microόνο

απλοποιηmicroένη και συντοmicroευmicroένη αλλά είναι επίσης εmicroπλουτισmicroένη microε ιδιαίτερα

στοιχεία όπως είναι για παράδειγmicroα οι microεταφορές οι αναλογίες και τα (θετικά ndash

αρνητικά) παραδείγmicroατα και επιπλέον είναι διατυπωmicroένη microε ερmicroηνευτική και όχι

(microόνο) ταξινοmicroική γλώσσα

Η ποικίλης φύσης γνωστικοί και γλωσσικοί microετασχηmicroατισmicroοί οι αναγωγές οι

απλοποιήσεις και οι εmicroπλουτισmicroοί συντελούν στην αναπλαισίωση της επιστηmicroονικής

σε σχολική γνώση (βλ Ματσαγγούρας 2003 138) Στις διαδικασίες αναπλαισίωσης

υπάγονται και οι δια-κλαδικές συσχετίσεις καθώς και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

που αποσκοπούν microαζί microε τις υπόλοιπες διαδικασίες αναπλαισίωσης να συσχετίσουν

τη σχολική γνώση microε την εmicroπειρικο-βιωmicroατική των microαθητών και έτσι να την

καταστήσουν περισσότερο ενδιαφέρουσα κατανοητή και αξιοποιήσιmicroη σε νέες

microορφές σκέψης και πράξης

Βασική διαδικασία της αναπλαισίωσης αποτελεί η διάκριση microεταξύ (1) της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) - που εξειδικεύεται στη συνέχεια σε (α)

πληροφορίες (β) εννοιολογικές γνώσεις και (γ) πραγmicroατολογικές γνώσεις- και (2) της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) που αποτελεί εν πολλοίς την

πραξιακή έκφραση της δηλωτικής γνώσης αφού την προϋποθέτει και την microετατρέπει

σε πράξη

Πρώτιστη επιδίωξη του σχολείου αποτελεί η ενεργός εmicroπλοκή των microαθητών στη

microετατροπή των πληροφοριών σε εννοιολογική και σε πραγmicroατολογική γνώση και

όλων αυτών σε αυτόνοmicroες διαδικασίες σκέψης και πράξης που συγκροτούν τη

διαδικαστική γνώση Αυτό σηmicroαίνει ότι από διδακτικής πλευράς συγγραφείς και

εκπαιδευτικοί πρέπει για κάθε ενότητα να εξετάζουν ποιες είναι οι βασικές έννοιες και

ποιες είναι οι ουσιώδεις γνώσεις του συγκεκριmicroένου κλάδου που πρέπει πάση θυσία

να κατακτήσουν οι microαθητές και πώς αυτές θα επεκτείνουν το πραξιακό δυναmicroικό των

microαθητών

Για παράδειγmicroα στην ενότητα της Ιστορίας για τη Γαλλική Επανάσταση πρέπει να

αναδειχθούν οι έννοιες της κοινωνικής τάξης και της επανάστασης οι γενικεύσεις που

αφορούν τις σχέσεις των κοινωνικών τάξεων και τις βίαιες ανατροπές κατεστηmicroένων

σχέσεων που εκφράζει microια επανάσταση Αυτά όπως θα δούmicroε στη συνέχεια

αποτελούν στοιχεία της εννοιολογικής (conceptual) ιστορικής γνώσης και αφορούν

τον κλάδο της Ιστορίας στο σύνολό του και όχι microόνο τη συγκεκριmicroένη ενότητα

Ταυτόχρονα βεβαίως πρέπει να διδαχθεί και η πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) για το συγκεκριmicroένο ιστορικό γεγονός η οποία στην ουσία της

παρουσιάζει πώς η εννοιολογική γνώση για τις επαναστάσεις εξειδικεύθηκε microέσα

από τα συγκεκριmicroένα γεγονότα τις διαδικασίες τις κοινωνικές τάξεις και τα πρόσωπα

της Γαλλικής Επανάστασης Με άλλα λόγια η πραγmicroατολογική γνώση του

συγκεκριmicroένου ιστορικού γεγονότος πρέπει να αναφέρει ποιες ήταν οι σχέσεις των

κοινωνικών τάξεων πώς ανατράπηκαν κατά την επανάσταση και τέλος ποιες ήταν

οι microετέπειτα επιδράσεις του γεγονότος για τη Γαλλία και την Ευρώπη

Συχνά όmicroως όπως ήδη αναφέραmicroε οι συγγραφείς διδακτών βιβλίων και οι

εκπαιδευτικοί προσπαθούν να προωθήσουν τη γνώση σε ένα δεύτερο επίπεδο πέρα

από τα ενδο-κλαδικά όρια Στο δεύτερο αυτό επίπεδο όπως θα δούmicroε στη συνέχεια

πρέπει οι microαθητές να αναζητήσουν ανάλογα στοιχεία σε θέmicroατα του ίδιου

επιστηmicroονικού κλάδου αλλά κυρίως σε τοmicroείς άλλων κλάδων Στο παράδειγmicroα της

Γαλλικής Επανάστασης αυτό σηmicroαίνει ότι πρέπει να αναζητήσουmicroε τάξεις και ταξικές

σχέσεις σε προηγούmicroενες και επόmicroενες κοινωνίες συγκρίσεις microε άλλες κοινωνικές

επαναστάσεις και συσχέτιση της κοινωνικής επανάστασης microε επαναστάσεις σε

άλλους χώρους εκτός του κοινωνικο-πολιτικού όπως είναι η βιοmicroηχανική

επανάσταση και η βιοτεχνολογική επανάσταση και να αναζητηθούν σε κάθε

περίπτωση οι αντίστοιχες ανατροπές

Αναλυτικότερη αναφορά στο περιεχόmicroενο της ενδο-κλαδικής σχολικής γνώσης και

στις προεκτάσεις της σε εξω-κλαδικά πλαίσια κάνουmicroε στη συνέχεια

IΙI Εννοιοκεντρική Οργάνωση τους Ενδο-κλαδικής Γνώσης

Τα προγράmicromicroατα σπουδών λοιπόν που οργανώνονται κατrsquo αντιστοίχιση microε τους

διακριτούς επιστηmicroονικούς κλάδους (discipline-based curricula) διατηρούν στο

αναλυτικό και ωρολόγιο πρόγραmicromicroα του σχολείου τα διακριτά microαθήmicroατα Το

περιεχόmicroενο των microαθηmicroάτων επικεντρώνεται στην ενδο-κλαδική (intra-disciplinary)

γνώση του αντίστοιχου επιστηmicroονικού τοmicroέα την οποία στη σχολική της microορφή

διακρίνουmicroε σαφώς σε (α) εννοιολογική γνώση (β) πραγmicroατολογική γνώση (γ)

πληροφορίες και διαδικασίες σύmicroφωνα και microε το Σχήmicroα 2

Σχήmicroα 2

Α Εννοιολογική Γνώση

Η εννοιολογική γνώση (conceptual knowledge) κάθε κλάδου απαρτίζεται από

τις βασικές έννοιες και γενικεύσεις και τα κυρίαρχα σχήmicroατα που έχουν αναπτυχθεί

στο πλαίσιο κάθε επιστήmicroης και microαζί microε τις δεξιότητες που ασκούνται microέσα στη

συγκεκριmicroένη επιστήmicroη παρέχουν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να σκέπτεται και

να πράττει όπως οι ειδικοί του χώρου (βλ Tomlinson et al 2002 87) Επειδή microαζί

microε τις αντίστοιχες πραγmicroατολογικές γνώσεις το σχολείο επιδιώκει να εξοικειώσει τους

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΝΩΣΗ

bull Μακρο-έννοιες bull Μακρογενικεύσεις bull Μακρο-σχήmicroατα bull Μακρο-διαδικασίες

ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΓΝΩΣΗ (∆ηλωτική και ∆ιαδικαστική) bull Έννοιες bull Κρίσεις bull Γενικεύσεις bull Σχήmicroατα bull ∆ιαδικασίες

ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Τι Ποιός Πού Πώς Πότε Πόσο Γιατί

microαθητές microε τις δοmicroές και microε τους διαφορετικούς τρόπους σκέψης που εκφράζουν οι

επιmicroέρους επιστήmicroες επιβάλλεται κάθε πρόγραmicromicroα σπουδών να οργανώνεται γύρω

από την εννοιολογική γνώση του αντίστοιχου επιστηmicroονικού κλάδου (βλ και Bruner

1969) Επίσης επιβάλλεται κάθε ενότητα των σχολικών εγχειριδίων να οργανώνεται

γύρω από τις πρόσφορες για την περίσταση έννοιες γενικεύσεις και τα ανάλογα

σχήmicroατα που απαρτίζουν την εννοιολογική γνώση

1 Εν Αρχή οι Ενδο-κλαδικές Έννοιες Η επιστήmicroη εξελίσσεται microέσα από τη χρήση των εννοιών της το περιεχόmicroενο των

οποίων διαρκώς τροποποιεί για να τις εξειδικεύσει και να τις καταστήσει

αποτελεσmicroατικότερα εργαλεία προσέγγισης των θεmicroάτων της Ταυτόχρονα

εmicroπλουτίζει το εννοιολογικό της ταmicroείο microε νέες τις οποίες συχνά δανείζεται από

άλλους χώρους Για παράδειγmicroα στο microάθηmicroα της Μελέτης του Περιβάλλοντος

κυρίαρχες microεταξύ των άλλων είναι οι παρακάτω ενδο-κλαδικές έννοιες τόπος

χρόνος άτοmicroο κοινωνική οmicroάδα περιβάλλον φυσικό περιβάλλον

ανθρωπογενές περιβάλλον εξουσία θεσmicroός παραγωγή κατανοmicroή αγαθών

κατανάλωση κτλ

Λόγω της σηmicroαντικότητας των ενδο-κλαδικών εννοιών χρειάζεται ιδιαίτερη

προσοχή κατά τις διεπιστηmicroονικές και διαθεmicroατικές προσεγγίσεις ώστε να

προταχθεί και να διαφυλαχθεί η ακεραιότητα της εννοιολογικής δοmicroής κάθε

διακριτού επιστηmicroονικού κλάδου (βλ Erickson 1998 54) Αυτό σηmicroαίνει ότι

προτάσσονται οι ενδο-κλαδικές έννοιες για την κατανόηση των οποίων το

σχολικό κείmicroενο και οι προτεινόmicroενες από το Βιβλίο του ∆ασκάλου

δραστηριότητες πρέπει να διασφαλίζουν όσα προτείνει η σχετική microε την

κατανόηση εννοιών βιβλιογραφία (βλ και Ματσαγγούρας 2001 339 και 361˙

Joyce and Weil 1992 150) Σε αυτή τη λογική ενδείκνυται για παράδειγmicroα η

παράθεση θετικών και αρνητικών παραδειγmicroάτων της διδασκόmicroενης έννοιας και η

συσχέτισή της microε τις παράλληλες υπάλληλες και υπερκείmicroενες έννοιες καθώς και

η αναζήτηση διαθεmicroατικών προεκτάσεων σε άλλους επιστηmicroονικούς χώρους

όπως θα δούmicroε παρακάτω Με τον τρόπο αυτό ενισχύονται οι δυνατότητες που

έχουν οι έννοιες να δράσουν εντός και εκτός του οικείου χώρου

2 Ενδο-κλαδικές Γενικεύσεις Οι έννοιες δεν υπάρχουν microεmicroονωmicroένα και χύmicroα στον νου των ανθρώπων όπως

τα κέρmicroατα microέσα σε ένα κουmicroπαρά αλλά πάντα σε ένα πλαίσιο σχέσεων microε άλλες

έννοιες Οι σχέσεις αυτές εκφράζουν ένα ανώτερο επίπεδο γνώσης και

αποκαλούνται γενικεύσεις Για παράδειγmicroα laquoΗ τέχνη εκφράζει την εποχή τηςraquo

laquoΌλοι οι πολιτισmicroοί χρησιmicroοποιούν σύmicroβολαraquo laquoΗ προσφορά και η ζήτηση

ορίζουν την τιmicroή του προϊόντοςraquo laquoΤα πολιτεύmicroατα εκφράζουν σχέσεις εξουσίας

και ελέγχου microεταξύ κοινωνικών οmicroάδωνraquo laquoΟι έmicroβιοι οργανισmicroοί προσαρmicroόζονται

στις συνθήκες του περιβάλλοντος που ζουνraquo laquoΟι πολιτιστικές διαφοροποιήσεις

συχνά οδηγούν σε συγκρούσειςraquo αποτελούν γενικεύσεις από διαφορετικούς

επιστηmicroονικούς κλάδους Επιδίωξη του σχολείου είναι microέσα από την εξέταση των

πληροφοριακών δεδοmicroένων οι microαθητές να οδηγούνται από τα κείmicroενα και τη

διδασκαλία στη διατύπωση γενικεύσεων που εκφράζουν ένα βαθύτερο επίπεδο

κατανόησης των πραγmicroάτων Να επαναλάβουmicroε εδώ ότι η πεmicroπτουσία της

γνώσης δεν συνίσταται στη συσσώρευση πληροφοριακών δεδοmicroένων αλλά στην

οργάνωση των δεδοmicroένων σε ανώτερα επίπεδα γενίκευσης (βλ και Smith 2003)

3 Εννοιολογικά Σχήmicroατα Οι έννοιες και οι γενικεύσεις οργανώνονται σε ένα ανώτερο επίπεδο και

διαmicroορφώνουν τα γνωστικά σχήmicroατα τα οποία αποτυπώνουν τις ιεραρχικές

σχέσεις δεδοmicroένων εννοιών γενικεύσεων και κρίσεων που αφορούν

συγκεκριmicroένο θέmicroα (βλ Erickson 1998 168) Η σηmicroασία των νοητικών σχηmicroάτων

είναι πολύ microεγάλη διότι αποτελούν την υποδοmicroή microε βάση την οποία τα άτοmicroα

αντιλαmicroβάνονται τα πληροφοριακά δεδοmicroένα και τα microετατρέπουν σε κατανοητή

και αξιοποιήσιmicroη γνώση Ταυτόχρονα βέβαια η νέα γνώση πρέπει να συmicroβάλει

στην ανάπτυξη των εννοιολογικών σχηmicroάτων Έτσι πέρα από την αξία που έχει η

γνώση ως γνώση αποκτά και παιδαγωγική αξία διότι συmicroβάλλει στη γνωστική

ανάπτυξη του microαθητή και κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη της ικανότητάς του να

σκέπτεται αυτόνοmicroα και να microαθαίνει εύκολα

Το Σχήmicroα 3 που ακολουθεί απεικονίζει νοητικά σχήmicroατα σαν εκείνα που

αναmicroένεται να αναπτύξουν οι microαθητές σταδιακά microέσα από το microάθηmicroα της

Γεωγραφίας Ζητούmicroενο αποτελεί αν τα σχολικά εγχειρίδια στοχεύουν συνειδητά

στην ανάπτυξη τέτοιων σχηmicroάτων microέσα από τα κείmicroενα τις ερωτήσεις και τις

ασκήσεις που περιλαmicroβάνουν Οι γραφικές αναπαραστάσεις αποτελούν άριστο

διδακτικό microέσο προώθησης των εννοιολογικών σχηmicroάτων (concept maps) (Novak

and Gowin 1984˙ Κουλουmicroπαρίτση 2003˙ Βασιλοπούλου 2000)

Σχήmicroα 3

Β Πληροφορίες Ως πληροφορίες (information) ορίζονται τα συστηmicroατοποιηmicroένα δεδοmicroένα που

αφορούν την πραγmicroατικότητα Παραδείγmicroατα πληροφοριών αποτελούν οι πίνακες

ιστορικών δεδοmicroένων που αφορούν πολεmicroικά και πολιτικά γεγονότα και

γεωγραφικών δεδοmicroένων που αφορούν την έκταση τον πληθυσmicroό την

πρωτεύουσα την οικονοmicroία τη γλώσσα και τα προϊόντα των χωρών της ΕΕ

Για να microετατραπούν τα πληροφοριακά δεδοmicroένα σε συγκροτηmicroένη και αξιοποιήσιmicroη

γνώση πρέπει να ενταχθούν σε πλαίσια σχέσεων Η ένταξή τους σε πλαίσια

σχέσεων αποτελεί πρωταρχικό σκοπό της διδακτικής διαδικασίας και γίνεται microε τη

βοήθεια της εννοιολογικής γνώσης Γιrsquo αυτό τα διδακτικά κείmicroενα δεν πρέπει να

περιορίζονται στην απλή παράθεση των δεδοmicroένων αλλά να αναδεικνύουν τις

σχέσεις τους Βεβαίως η συσχέτιση γίνεται από τον ίδιο το microανθάνοντα και η

ποιότητα της γνώσης που προκύπτει εξαρτάται από την καταλληλότητα και την

ποιότητα της εννοιολογικής γνώσης που ήδη κατέχει και αξιοποιεί Όmicroως η

προσπάθεια σύλληψης των σχέσεων και βαθύτερης κατανόησης της διδασκόmicroενης

έννοιας διευκολύνεται από τον τρόπο γραφής του διδακτικού εγχειριδίου καθώς και

από τη microορφή της διδακτικής προσέγγισης

Με βάση τα παραπάνω το εκπαιδευτικό υλικό έχει τις εξής δυνατές επιλογές σχετικά

microε τις πληροφορίες (α) να τις παραθέσει και να τις εντάξει το ίδιο το διδακτικό κείmicroενο

microέσα σε πλαίσια σχέσεων (β) να τις παραθέσει απλώς και να προβλέψει ότι κατά την

επεξεργασία των δεδοmicroένων την ώρα της διδασκαλίας θα κληθούν microέσω της

επεξεργασίας και των ασκήσεων οι microαθητές να πραγmicroατοποιήσουν την ένταξη και (γ)

να τις παραθέσει και να microην κάνει τίποτε από τα παραπάνω αν θεωρεί ότι οι microαθητές

θα κάνουν microόνοι τους τις συσχετίσεις Στην τελευταία περίπτωση πρέπει οι microαθητές

να έχουν ήδη αναπτύξει τις στάσεις και δεξιότητες που απαιτεί η αυτο-ρυθmicroιζόmicroενη

microάθηση

Γ Πραγmicroατολογική Γνώση Όταν τα διαθέσιmicroα πληροφοριακά δεδοmicroένα ενταχθούν στα υπάρχοντα σχήmicroατα οι

microαθητές αναπτύσσουν συγκροτηmicroένη γνώση για τα πράγmicroατα του φυσικού και

κοινωνικού κόσmicroου Γιrsquo αυτό και την αποκαλούmicroε πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) Για παράδειγmicroα όταν εντάξει κανείς πληροφορίες ενός κειmicroένου για τον

Καναδά στο εννοιολογικό σχήmicroα που κατέχει για την έννοια της χώρας αποκτά

συγκροτηmicroένη πραγmicroατολογική γνώση για τη συγκεκριmicroένη χώρα

Επισηmicroαίνουmicroε ότι το σχολείο οφείλει ιδιαίτερα σήmicroερα που παρατηρείται έκρηξη

πληροφοριών και γνώσεων να επιλέγει σε κάθε τοmicroέα ότι θεωρείται ουσιώδες και

παραδειγmicroατικό για το συγκεκριmicroένο κλάδο και ότι είναι αναγκαίο για τη microετάβαση

στις επόmicroενες ενότητες

Στη σχολική της εκδοχή η πραγmicroατολογική γνώση δεν πρέπει να περιορίζεται σε

δηλώσεις και ταξινοmicroήσεις αλλά να επεκτείνεται σε ερmicroηνείες όπως ήδη αναφέραmicroε

(βλ Sutton 2002) Προς αυτή την κατεύθυνση βοηθούν οι ενδο-κλαδικές και δια-

κλαδικές συσχετίσεις όπως θα αναφέρουmicroε παρακάτω

∆ ∆ιαδικαστική Γνώση Η διαδικαστική γνώση (procedural knowledge) αποτελεί την πραξιακή microορφή της

γνώσης και απαρτίζεται από τις (microετα-) γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες και

στρατηγικές και τις microεθοδολογικές τεχνικές οι οποίες είναι αναγκαίες για την

επεξεργασία των πληροφοριών τη διαχείριση των αβεβαιοτήτων και την επίλυση

προβληmicroατικών καταστάσεων Γιrsquo αυτό στην ουσία της η διαδικαστική γνώση είναι

υπερ-κλαδικής φύσης που σηmicroαίνει ότι την συναντούmicroε microε microικρές προσαρmicroογές σε

όλους τους επιστηmicroονικούς κλάδους (βλ Unesco 198614)

Στο γνωστικό τοmicroέα συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα οι γνωστικές δεξιότητες

ταξινόmicroησης ανάλυσης επίλυσης προβληmicroάτων και λήψης αποφάσεων (βλ και

Klein 1990 183) και οι microετα-γνωστικές του προγραmicromicroατισmicroού και της αυτο-

αξιολόγησης Στον κοινωνικό τοmicroέα οι δεξιότητες της συνεργασίας και της

επικοινωνίας Τέλος στο microεθοδολογικό τοmicroέα οι δεξιότητες του σχεδιασmicroού της

microέτρησης του πειραmicroατισmicroού ή του ελέγχου των πηγών και της αξιολόγησης Η

εκπόνηση ενός σχεδίου εργασίας για τη microελέτη ενός χαρακτηριστικού θέmicroατος ή

προβλήmicroατος του κλάδου αποτελεί άριστο τρόπο διδασκαλίας και εκmicroάθησης των

microεθοδολογικών δεξιοτήτων

Στο microεθοδολογικό microπορούmicroε να κατατάξουmicroε και τις δεξιότητες που σχετίζονται microε τη

διαδικασία της microάθησης όπως είναι για παράδειγmicroα οι δεξιότητες κατανόησης και

παραγωγής του γραπτού λόγου σε όλα τα microαθήmicroατα (reading and writing across the

curriculum) και σύνθεσης εννοιολογικών χαρτών και γενικώς γραφικών

αναπαραστάσεων (βλ Ackerman and Perkins 1989)

Ο σύγχρονος κόσmicroος δεν απαιτεί microόνο αυξηmicroένες γνώσεις αλλά και περισσότερες

και πολυπλοκότερες δεξιότητες Χρέος κάθε διακριτού microαθήmicroατος είναι να διδάξει τις

δεξιότητες που έχουν προτεραιότητα στο χώρο του αλλά και τις δια-κλαδικής φύσης

δεξιότητες Για παράδειγmicroα οι Φυσικές Επιστήmicroες βασίζονται ιδιαίτερα και γιrsquo αυτό

πρέπει να προτάξουν τις δεξιότητες της παρατήρησης και της microέτρησης ενώ

ταυτόχρονα πρέπει να προωθήσουν τις γνωστικές διαδικασίες του επαγωγικού και

απαγωγικού συλλογισmicroού που θεmicroελιώνουν τόσο τη δική τους microεθοδολογία όσο και

τη microεθοδολογία των λοιπών επιστηmicroονικών κλάδων

Σε κάθε περίπτωση όλες οι microορφές και οι κατηγορίες δεξιοτήτων πρέπει να

διδάσκονται άmicroεσα και συστηmicroατικά microέσα σε συνθήκες laquoφθίνουσας καθοδήγησηςraquo

(βλ και Ackerman and Perkins 1989 89) που εξατοmicroικεύει την καθοδήγηση στις

ανάγκες των microαθητών Αυτό σηmicroαίνει ότι τόσο στην επεξεργασία όσο και στα

τετράδια ασκήσεων πρέπει να συmicroπεριλαmicroβάνονται και αυτού του είδους ασκήσεις

όταν το θέmicroα προσφέρεται

ΙΙΙ ∆ια-κλαδική Γνώση

Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας

Αναφέραmicroε ήδη ότι οι δια-κλαδικές συνεργασίες και συmicroπράξεις αναπτύχθηκαν στον

ακαδηmicroαϊκό χώρο ευρέως τις τελευταίες δεκαετίες για να αντιmicroετωπίσουν την

πολυπλοκότητα και την πληθώρα των προβληmicroάτων Αυτό οδήγησε σε ποικίλα

ακαδηmicroαϊκά microορφώmicroατα τα οποία κατά τον Paxson (1996) απαρτίζουν τέσσερα

επίπεδα δια-κλαδικότητας που αρχίζουν microε τους αλληλοδανεισmicroούς microεθόδων και

εννοιών συνεχίζουν microε ισότιmicroες συνεργασίες αλληλεξάρτησης και ολοκληρώνονται

microε τη δηmicroιουργία νέων υβριδικών κλάδων όπως είναι η Βιοχηmicroεία η Αστροφυσική

και η Ανθρωπογεωγραφία

Στην εκπαίδευση προέκυψε η αναγκαιότητα των δια-κλαδικών συmicroπράξεων και για

επιπρόσθετους παιδαγωγικο-διδακτικούς λόγους διότι όπως ήδη αναφέραmicroε

διαπιστώθηκε ότι ο κατακερmicroατισmicroός της σχολικής γνώσης σε διακριτά microαθήmicroατα

δηmicroιουργεί σοβαρά προβλήmicroατα στην κατανόηση και στα κίνητρα microάθησης των

microαθητών και στις δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης (βλ Ματσαγγούρας 2003 39)

Γιrsquo αυτό αναπτύχθηκαν προγράmicromicroατα σπουδών που επιδιώκουν συνειδητά

διαφορετικού βαθmicroού και φύσης συmicroπράξεις microεταξύ διακριτών microαθηmicroάτων χωρίς

όmicroως να καταλύονται η λογική τους και οι προτεραιότητές τους Αντιθέτως microέσα από

τις συmicroπράξεις επιδιώκεται η προώθηση των προτεραιοτήτων τους αν και ο βαθmicroός

σύmicroπραξης και εποmicroένως προώθησης των προτεραιοτήτων τους διαφέρει

σηmicroαντικά Τα παραθέτουmicroε microε την αύξουσα φορά σύmicroπραξης και την επικρατέστερη

ορολογία (βλ Unesco 1986middot Jacobs 1989middot Robles 1998middot Ματσαγγούρας 2003)

Αναλυτικό Προγράmicromicroατα Πολλαπλής Επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary

curriculum) παράλληλη ndash εξέταση θέmicroατος από διαφορετικές επιστήmicroες όπως

Ιστορία και Λογοτεχνία χωρίς όmicroως προσπάθεια ενιαιοποίησης της γνώσης

Πολυ-επιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (pluri-disciplinary curriculum)

ταυτόχρονη σύmicroπραξη συγγενών κλάδων όπως τα Μαθηmicroατικά και οι Φυσικές

Επιστήmicroες οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Τεχνολογία η Τεχνολογία και οι Κοινωνικές

Σπουδές προς κοινό όφελος και των δύο microαθηmicroάτων

Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα ∆ιεπιστηmicroονικής ∆ιασταύρωσης (cross- disciplinary

curriculum) εξέταση ενός κλάδου microε την εννοιολογική υποδοmicroή άλλου όπως τα

Μαθηmicroατικά ή η Φυσική της Μουσικής

∆ιεπιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (inter-disciplinary curriculum) ταυτόχρονη

σύmicroπραξη συγγενών επιστηmicroονικών κλάδων microέσω ανταλλαγής εννοιών και

microεθοδολογιών για τη microελέτη ευρύτερων θεmicroάτων κοινού ενδιαφέροντος τα οποία δεν

είναι δυνατόν να γίνουν κατανοητά microε τη συνδροmicroή ενός microόνο κλάδου Ως

παράδειγmicroα από το πρόγραmicromicroα της πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης αναφέρουmicroε τη

Μελέτη του Περιβάλλοντος που συνεξετάζει στις αλληλοσυσχετίσεις τους το φυσικό

και το ανθρωπογενές περιβάλλον και από το πρόγραmicromicroα της δευτεροβάθmicroιας

εκπαίδευσης την εmicroπλοκή της Πολιτικής Ιστορίας της Κοινωνιολογίας της Ιστορίας

του Καθολικισmicroού και της Οικονοmicroίας για τη microελέτη της Φεουδαρχίας στην Ευρώπη

Όλες οι παραπάνω microορφές δια-κλαδικής σύmicroπραξης συνεπάγονται διαφορετικής

έκτασης εσωτερικές αναδιαρθρώσεις τόσο στην οργάνωση της γνώσης εντός του

αναλυτικού προγράmicromicroατος όσο και εντός του ωρολογίου προγράmicromicroατος και

αναφέρονται κυρίως στο δούναι και λαβείν δεδοmicroένων οπτικών ερmicroηνειών και

microεθοδολογικών εργαλείων δεξιοτήτων και διαδικασιών που αναπτύσσονται microεταξύ

όmicroορων συνήθως κλάδων κατά την εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

Μεγαλύτερες αναδιατάξεις βέβαια από κάθε άλλη microορφή σύmicroπραξης δηmicroιουργεί η

διεπιστηmicroονική σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη

κοινού πλαισίου προβληmicroατισmicroού και επηρεάζει τόσο το περιεχόmicroενο όσο και τη

microεθοδολογία των εmicroπλεκόmicroενων κλάδων

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι συmicroπράξεις αυτές microπορεί να γίνουν είτε από τη συγγραφική

οmicroάδα microέσα στο κείmicroενο του διδακτικού εγχειριδίου είτε εκτός του καθαυτού κειmicroένου

αλλά εντός της επεξεργασίας του microαθήmicroατος microε την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού

και τη χρήση κειmicroενικών παραθεmicroάτων από σχετικούς κλάδους τη διατύπωση

κατάλληλων ερωτήσεων και τέλος την επίλυση ασκήσεων του βιβλίου που οδηγούν

στην αναζήτηση των δια-κλαδικών συmicroπράξεων Η αναφορά όλου του

διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος στρέφεται προς τη microελέτη πραγmicroατικών

καταστάσεων που φέρνουν τη σχολική γνώση πλησιέστερα στις εmicroπειρίες των

microαθητών οπότε και η διδακτική προσέγγιση προσλαmicroβάνει διερευνητική microορφή microε

την ενεργό συmicromicroετοχή των microαθητών Έτσι αυξάνουν τα κίνητρα ο βαθmicroός

κατανόησης και οι δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης

Αν όmicroως δεν γίνει τίποτε από τα παραπάνω που διασφαλίζουν κοινό πλαίσιο

προβληmicroατισmicroού και ταυτόχρονη εmicroπλοκή των σχετικών κλάδων αλλά εξετάσουmicroε

ένα θέmicroα όπως είναι η διευρυmicroένη Ευρωπαϊκή Ένωση διαδοχικά από την ιστορική

την οικονοmicroική τη γεωγραφική άποψη στα πλαίσια των αντίστοιχων microαθηmicroάτων στη

δική τους διδακτική ώρα και microε τη δική τους προβληmicroατική δεν έχουmicroε δια-κλαδική

σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας

(multi-disciplinarity) του θέmicroατος (βλ και Ματσαγγούρας 200354)

Να τονίσουmicroε εδώ και πάλι ότι η δια-κλαδικότητα (inter-disciplinarity) και η πολλαπλή

επιστηmicroονικότητα (multi-disciplinarity) όπως και η υπερ-κλαδικότητα (trans-

disciplinarity) που θα δούmicroε παρακάτω δεν επιδιώκουν να καταργήσουν την

κλαδικότητα της επιστήmicroης (disciplinarity) αλλά αντιθέτως την προϋποθέτουν (βλ

Morin 2000 148) και επιχειρούν να την συmicroπληρώσουν microε τις αλληλοσυσχετίσεις

που αναδεικνύουν Ταυτόχρονα βέβαια την κρίνουν και κρίνονται από αυτήν (βλ

Klein 1996 4) Η επιστηmicroολογική αυτή θέση αποτελεί βασική αρχή των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά αναζητούν τρόπους να

κινηθούν πέρα από τα ενδο-κλαδικά πλαίσια

Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Οι τρόποι λοιπόν και ο βαθmicroός σύmicroπραξης των κλάδων διαφέρουν όχι microόνο στον

ακαδηmicroαϊκό αλλά και στο σχολικό χώρο όπου έχουν αντίστοιχα δηmicroιουργηθεί

ανάλογα αναλυτικά και ωρολόγια προγράmicromicroατα που διαφοροποιούνται στον τρόπο

οργάνωσης και διδασκαλίας της σχολικής γνώσης microε απώτερο πάντοτε σκοπό να

επηρεάσουν θετικά τον τρόπο οργάνωσής της στις νοητικές δοmicroές των microαθητών (βλ

και Ματσαγγούρας 200363) Σε microερικές περιπτώσεις όπως ήδη αναφέραmicroε οι

προσmicroίξεις οδηγούν στη δηmicroιουργία υβριδικών κλάδων microε αυτόνοmicroη παρουσία και

συmicroπεριφορά αφού το περιεχόmicroενο και οι δοmicroές τους ξεπερνούν τους

συmicroπράττοντες κλάδους

1 ∆ανεισmicroός Στοιχείων από Όmicroορους Κλάδους Στις περισσότερες περιπτώσεις όmicroως τα διακριτά microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος

σπουδών διατηρούν τη φυσιογνωmicroία τους και δεν επιφέρουν εσωτερικές

αναδιατάξεις αλλά εmicroπλουτίζουν το περιεχόmicroενο τους και τις διαδικασίες

επεξεργασίας των δεδοmicroένων τους microε δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους Η

βιβλιογραφία κάνει λόγο για διεπιστηmicroονικό εmicroπλουτισmicroό (inter-disciplinary

enrichment)

Τα στοιχεία αυτά πρέπει να επιλέγονται προσεχτικά microε τρία κριτήρια (α) να

εmicroπλουτίζουν τον ερmicroηνευτικό λόγο που καθιστά τη γνώση ευκολότερα κατανοητή

(β) να καθιστούν σφαιρικότερη την προσέγγιση του θέmicroατος και (γ) να συνδέουν

αmicroεσότερα τη σχολική γνώση microε αυθεντικές και ει δυνατόν οικείες για τους microαθητές

καταστάσεις Έτσι η σχολική γνώση αποκτά νόηmicroα για τους ίδιους τους microαθητές

γίνεται ενδιαφέρουσα και καθίσταται ευκολότερη η microεταφορά της σε παρόmicroοιες

καταστάσεις

Τα δάνεια στοιχεία microπορούν ανάλογα να χρησιmicroοποιηθούν σε όλα τα σηmicroεία της

επεξεργασίας των δεδοmicroένων της διδασκαλίας κατά την οποία εmicroπλέκονται κατά

περίπτωση microεταξύ των άλλων (α) ταξινοmicroήσεις (β) αναλύσεις (γ) συσχετίσεις (δ)

υπερβάσεις δεδοmicroένων (βλ Ματσαγγούρας 2001 95) (ε) κριτήρια (στ) έννοιες (ζ)

αλγόριθmicroοι και (ι) στρατηγικές επίλυσης προβληmicroάτων Αν σε κάποια από αυτά τα

δέκα παραπάνω σηmicroεία χρησιmicroοποιούνται δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους

έχουmicroε ανάλογου βαθmicroού διεπιστηmicroονικές ερmicroηνείες και συmicroπράξεις (βλ Unesco

1986 18)

Αυτό για παράδειγmicroα συmicroβαίνει όταν ένα κείmicroενο της Ιστορίας δανείζεται δεδοmicroένα

και σχήmicroατα συσχέτισης και ερmicroηνείας από την Οικονοmicroία τη Θρησκειολογία την

Πολιτική τη Γεωγραφία και την Ψυχοκοινωνιολογία για να εξηγήσει γιατί πέτυχε η

επανάσταση του 1821 ενώ είχε αποτύχει η επανάσταση του ∆ιονυσίου του

Φιλοσόφου Παροmicroοίως έχουmicroε διεπιστηmicroονικές συmicroπράξεις όταν στο microάθηmicroα της

Λογοτεχνίας ένα διήγηmicroα αναλύεται microε άmicroεσες αναφορές στο ιστορικό του πλαίσιο τα

κοινωνικά δεδοmicroένα και την ψυχογραφία του συγγραφέα (βλ και Jacobs 1989 5) ή

όταν στο microάθηmicroα της Γεωγραφίας για την κατανόηση του φαινοmicroένου της σταδιακής

επέκτασης της ερήmicroου σε περιοχές της Αφρικής προστρέχουmicroε στη συνδροmicroή της

Γεωλογίας της Κλιmicroατολογίας της Μετεωρολογίας και της Υδρολογίας

2 ∆ανεισmicroός Στοιχείων σε Όmicroορους Κλάδους Βέβαια διεπιστηmicroονικότητα δεν έχουmicroε microόνο όταν δανείζεται η microία επιστήmicroη στοιχεία

όπως τα παραπάνω από την άλλη για να microελετήσει τα θέmicroατά της αλλά και όταν

προσφέρει τις δικές της υπηρεσίες στις άλλες Για παράδειγmicroα όταν κείmicroενο της

Ιστορίας αναδεικνύει ποια από τα ιστορικά δεδοmicroένα εξηγούν την ανάπτυξη microορφών

τέχνης ή θεσmicroών και πολιτικών συστηmicroάτων προσδίδει διεπιστηmicroονική διάσταση

στην προσέγγισή του αφού έχει προσφέρει τις υπηρεσίες του στους επιστηmicroονικούς

κλάδους της Θεωρίας της Τέχνης και της Πολιτειολογίας

3 ∆ιεπιστηmicroονικές Οπτικές και Επικουρίες Τέλος υπενθυmicroίζουmicroε ότι στις χαλαρές δια-κλαδικές (multi-disciplinarity)

προσεγγίσεις εντάσσουmicroε και την αξιοποίηση της Λογοτεχνίας για τη

συmicroπληρωmicroατική microελέτη θεmicroάτων που εξετάζουν άλλα microαθήmicroατα Έτσι έχουmicroε

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

(δ) προτείνει διδακτικούς τρόπους φυσικής και οmicroαλής microετάβασης από την ενδο-

κλαδική και δια-κλαδική στην υπερ-κλαδική γνώση ώστε να διασφαλισθεί η

ενότητα στο πρόγραmicromicroα σπουδών στο εκπαιδευτικό υλικό και στη διδακτική

πράξη

1 Εισαγωγή Α Σκοπός Εισήγησης Οι συντάκτες των αναλυτικών προγραmicromicroάτων οι συγγραφείς των σχολικών

εγχειριδίων και οι εκπαιδευτικοί της τάξης αντιmicroετωπίζουν καθηmicroερινά διλήmicromicroατα και

προκλήσεις που αφορούν microεταξύ άλλων τα εξής ερωτήmicroατα

1 Πώς επιλέγεται και οργανώνεται η διδακτέα γνώση

2 Πώς microετασχηmicroατίζεται η επιστηmicroονική σε σχολική γνώση

3 Πώς συσχετίζεται η σχολική γνώση microε την εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση του

microαθητή

Στην παρούσα εισήγηση (α) παρουσιάζουmicroε πώς τα ενδο-κλαδικά δια-κλαδικά και

υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα απαντούν στα παραπάνω ερωτήmicroατα και (β)

προτείνουmicroε τρόπους microε τους οποίους η διαθεmicroατικότητα ως υπερ-κλαδική

προσέγγιση microπορεί να συνδυαστεί microε αναλυτικά προγράmicromicroατα ενδο-κλαδικού

προσανατολισmicroού που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα Οι προτάσεις microας αφορούν

τόσο τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων και τους συγγραφείς του εκπαιδευτικού

υλικού όσο και τους εκπαιδευτικούς της τάξης

Β Η Επιστηmicroολογική Υποδοmicroή των Προγραmicromicroάτων Σπουδών 1

Η ορολογία που χρησιmicroοποιήσαmicroε για το χαρακτηρισmicroό των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων προέρχεται από την επιστηmicroολογία η οποία - για να αναφερθεί στις

διαφορετικές microορφές έρευνας οργάνωσης και έκθεσης της γνώσης- κάνει λόγο για

τρεις κατηγορίες γνώσης (α) την ενδο-κλαδική (intra-disciplinary) γνώση η οποία

αναφέρεται στη γνώση που αναπτύσσεται στα περιχαρακωmicroένα όρια των διακριτών

επιστηmicroονικών κλάδων (β) τη δια-κλαδική (inter-disciplinary) γνώση η οποία

αναφέρεται στις συστηmicroατοποιηmicroένες συmicroπράξεις γνώσεων τις οποίες αναπτύσσουν

1 Αποδίδουmicroε τον όρο discipline ως laquoεπιστηmicroονικός κλάδοςraquo και χρησιmicroοποιούmicroε τα προθέmicroατα laquoενδο-raquo laquoδια-raquo και laquoυπερ-raquo για να σχηmicroατίσουmicroε τα σύνθετα παράγωγα laquoενδο-κλαδικόςraquo (intra-disciplinary) laquoδια-κλαδικόςraquo (inter-disciplinary) και laquoυπερ-κλαδικόςraquo (trans-disciplinary) που αναφέρονται σε διαφορετικές microορφές επιστηmicroονικής γνώσης

όmicroοροι επιστηmicroονικοί κλάδοι για να microελετήσουν σφαιρικότερα πολύπλοκους τοmicroείς

της φυσικής και κοινωνικής πραγmicroατικότητας και (γ) την υπερ-κλαδική (trans-

disciplinary) γνώση που αναφέρεται στο σύνολο των γνωσιακών στοιχείων τα οποία

αποτελούν laquoκοινούς τόπουςraquo όλων των επιστηmicroών και απαρτίζουν αυτό που

εννοούmicroε όταν χρησιmicroοποιούmicroε στον ενικό αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο τον όρο

Επιστήmicroη (βλ Nicolescu 1997˙ 2002 46˙ Morin 2000 151)

Ιστορικά microπορούmicroε να πούmicroε ότι η ανάπτυξη αυτόνοmicroων επιστηmicroονικών κλάδων microε

υψηλή εξειδίκευση και η συνεπακόλουθη έννοια της laquoκλαδικότηταςraquo (disciplinarity)

είναι γέννηmicroα του 19ου και του 20ου αιώνα στο δεύτερο ήmicroισυ του οποίου άρχισε να

αναπτύσσεται και η έννοια της διεπιστηmicroονικότητας ή δια-κλαδικότητας (inter-

disciplinarity) και αργότερα της υπερ-κλαδικότητας (trans-disciplinarity) που

αναφέρονται στην οντολογική ενότητα της επιστηmicroονικής γνώσης η οποία πηγάζει

από την οντολογική ενότητα του κόσmicroου (βλ Unesco 1986 3) Η πολυπλοκότητα

των προβληmicroάτων και η ανεπάρκεια των microεmicroονωmicroένων επιστηmicroονικών κλάδων να τα

επιλύσουν έδωσαν ώθηση προς τις δια-κλαδικές συνεργασίες και συmicroπράξεις

Κατrsquo αντιστοίχιση προς τις παραπάνω τρεις microορφές επιστηmicroολογικής ταξινόmicroησης

της γνώσης έχουν αναπτυχθεί στο χώρο της εκπαίδευσης προγράmicromicroατα σπουδών

που είναι αmicroιγώς προσανατολισmicroένα σε microία από τις παραπάνω τρεις microορφές και είναι

γνωστά στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία ως Discipline-based Curriculum (Πρόγραmicromicroα

∆ιακριτών Μαθηmicroάτων) Inter-disciplinary Curriculum (∆ιεπιστηmicroονικό Πρόγραmicromicroα)

και Trans-disciplinary Curriculum (Υπερ-κλαδικό Πρόγραmicromicroα) σύmicroφωνα και microε το

Σχήmicroα 1

Σχήmicroα 1

Γ Κυριαρχία και Αmicroφισβήτηση των Ενδο-κλαδικών Προγραmicromicroάτων microε ∆ιακριτά Μαθήmicroατα

Ιστορικά προηγήθηκαν τα γνωστά σε όλους microας προγράmicromicroατα διακριτών microαθηmicroάτων

(discipline- based curricula) που διδάσκουν στη σχολική της εκδοχή την γνώση των

επιστηmicroονικών κλάδων Η διδασκαλία κάθε microαθήmicroατος γίνεται ανεξάρτητα σε

ξεχωριστή ώρα και microε το δικό του σχολικό εγχειρίδιο χωρίς συστηmicroατική και εκτενή

προσπάθεια συνεργασίας των διακριτών microαθηmicroάτων ούτε στα επίπεδα του

αναλυτικού και του ωρολογίου προγράmicromicroατος ούτε και στο επίπεδο της διδασκαλίας

Βασικά πλεονεκτήmicroατα των προγραmicromicroάτων της κατηγορίας αυτής είναι ότι επιλέγουν

και διδάσκουν συστηmicroατικά χωρίς κενά και ανακολουθίες αλλά microε χρονικο-λογική

αλληλουχία το περιεχόmicroενο και τις δοmicroές δηλαδή την ενδο-κλαδική γνώση κάθε

επιστηmicroονικού κλάδου στα πλαίσια του αντίστοιχου microαθήmicroατος

Επειδή όmicroως διαπιστώθηκε ότι στο συmicroβατικό πρόγραmicromicroα των διακριτών

microαθηmicroάτων η ενδο-κλαδική σχολική γνώση εmicroφανίζεται στην αντίληψη των microαθητών

πολύ αφαιρετική αποσπασmicroατική και δυσνόητη ndash microε αποτέλεσmicroα οι microαθητές να

παρουσιάζουν microειωmicroένο ενδιαφέρον αλλά και δυσκολίες microεταφοράς της νέας

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΣΧΟΛΙΚΗΣ

ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΥΠΕΡ-ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ (Trans-disciplinarity)

Ενδο-Κλαδική Οργάνωση Discipline -based Curricula ή Uni- Mono- Disciplinary Curricula

∆ια-Κλαδική Οργάνωση Inter-Disciplinary Curricula

∆ιαθεmicroατικά (Θεmicroατοκεντρικά) Προγράmicromicroατα Integraded Curricula ή Cross Thematic Curricula

Προγράmicromicroατα laquoΚοινών Τόπωνraquo Επιστήmicroης Trans-disciplinary Curricula

∆ΕΠΠΣ bull Ενδο-Κλαδική Σχολική Γνώση Εννοιοκεντρικής Οργάνωσης

bull ∆ια-Κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις

bull Υπερ Κλαδικές Προεκτάσεις

γνώσης σε διαφορετικές καταστάσεις (transfer of learning) (βλ Unesco 1986 19

Ματσαγγούρας 2003 39) ndash αναζητήθηκαν εναλλακτικές microορφές οργάνωσης και

διδασκαλίας της σχολικής γνώσης

Πίνακας 1

I ΑΝΑΠΛΑΙΣΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΙΙ ΕΝ∆Ο-ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΓΝΩΣΗ Α Εννοιολογική Γνώση 1 Ενδο-κλαδικές έννοιες 2 Ενδο-κλαδικές γενικεύσεις 3 Εννοιολογικά σχήmicroατα Β Πληροφορίες Γ Πραγmicroατολογική Γνώση ∆ ∆ιαδικαστική Γνώση IΙΙ ∆ΙΑ-ΚΛΑ∆ΙΚΕΣ ΓΝΩΣΗ Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων 1 Επιστηmicroονικός κλάδος εmicroπλέκει άλλους κλάδους για microελέτη θέmicroατός του 2 Επιστηmicroονικός κλάδος προσφέρει γνώσεις του σε άλλους κλάδους για microελέτη δικών τους

θεmicroάτων 3 ∆ιεπιστηmicroονικές οπτικές και επικουρίες ΙV ΥΠΕΡ-ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΓΝΩΣΗ Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-Κλαδικών Κοινών Τόπων Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Γ Η Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα

∆ιακριτών Μαθηmicroάτων ∆ Μορφές Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών

Μαθηmicroάτων Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών

Μαθηmicroάτων 1 Μεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών σε υπερ-κλαδικά πλαίσια 2 Συσχέτιση ενδο-κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων επιστηmicroονικών κλάδων 3 Αναγωγή ενδο-κλαδικών εννοιών σε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες 4 Εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το πρίσmicroα microακρο-εννοιών ή microακρο-εννοιολογικών

διπόλων 5 Αναγωγή ενδο-κλαδικών γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις 6 Αναγωγή ενδο-κλαδικών δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες 7 Εξέταση θέmicroατος σε άλλους τόπους χρόνους και πολιτισmicroούς 8 Εξέταση θέmicroατος από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους 9 Προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Από αυτές άλλες αρκούνται στον εmicroπλουτισmicroό της ενδο-κλαδικής γνώσης microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις (βλ και Jacobs 1989 5) όπως

πράττουν ορθώς κατά τη γνώmicroη microας τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών (∆ΕΠΠΣ )

της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 304 13-03-03 τχ Β) και άλλες ακολουθούν

ριζοσπαστικότερες λύσεις και προτείνουν την αναδιοργάνωση microέσα σε δια-κλαδικά

(inter-disciplinary) ή υπερ-κλαδικά (trans-disciplinary) πλαίσια όπως θα δούmicroε

παρακάτω

Την αναγκαιότητα και τη σκοπιmicroότητα κατάλυσης ή τουλάχιστον υπέρβασης των

ενδο-κλαδικών πλαισίων της σχολικής γνώσης εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας (βλ Mathison and Freeman 1998 9) η οποία αποτελεί αντικείmicroενο

της εισήγησής microας και γιrsquo αυτό προσδιορίζει ανάλογα και τη δοmicroή της που

παρουσιάζει ο Πίνακας 1

IΙ Αναπλαισίωση της Σχολικής Γνώσης

Σε κάθε περίπτωση τα προγράmicromicroατα σπουδών ασχέτως από τις άλλες

επιστηmicroολογικές επιλογές τους οφείλουν να παρουσιάζουν την επιστηmicroονική γνώση

στη σχολική της εκδοχή και να την συσχετίζουν microε την εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση

των microαθητών Στη σχολική της εκδοχή η επιστηmicroονική γνώση δεν είναι microόνο

απλοποιηmicroένη και συντοmicroευmicroένη αλλά είναι επίσης εmicroπλουτισmicroένη microε ιδιαίτερα

στοιχεία όπως είναι για παράδειγmicroα οι microεταφορές οι αναλογίες και τα (θετικά ndash

αρνητικά) παραδείγmicroατα και επιπλέον είναι διατυπωmicroένη microε ερmicroηνευτική και όχι

(microόνο) ταξινοmicroική γλώσσα

Η ποικίλης φύσης γνωστικοί και γλωσσικοί microετασχηmicroατισmicroοί οι αναγωγές οι

απλοποιήσεις και οι εmicroπλουτισmicroοί συντελούν στην αναπλαισίωση της επιστηmicroονικής

σε σχολική γνώση (βλ Ματσαγγούρας 2003 138) Στις διαδικασίες αναπλαισίωσης

υπάγονται και οι δια-κλαδικές συσχετίσεις καθώς και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

που αποσκοπούν microαζί microε τις υπόλοιπες διαδικασίες αναπλαισίωσης να συσχετίσουν

τη σχολική γνώση microε την εmicroπειρικο-βιωmicroατική των microαθητών και έτσι να την

καταστήσουν περισσότερο ενδιαφέρουσα κατανοητή και αξιοποιήσιmicroη σε νέες

microορφές σκέψης και πράξης

Βασική διαδικασία της αναπλαισίωσης αποτελεί η διάκριση microεταξύ (1) της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) - που εξειδικεύεται στη συνέχεια σε (α)

πληροφορίες (β) εννοιολογικές γνώσεις και (γ) πραγmicroατολογικές γνώσεις- και (2) της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) που αποτελεί εν πολλοίς την

πραξιακή έκφραση της δηλωτικής γνώσης αφού την προϋποθέτει και την microετατρέπει

σε πράξη

Πρώτιστη επιδίωξη του σχολείου αποτελεί η ενεργός εmicroπλοκή των microαθητών στη

microετατροπή των πληροφοριών σε εννοιολογική και σε πραγmicroατολογική γνώση και

όλων αυτών σε αυτόνοmicroες διαδικασίες σκέψης και πράξης που συγκροτούν τη

διαδικαστική γνώση Αυτό σηmicroαίνει ότι από διδακτικής πλευράς συγγραφείς και

εκπαιδευτικοί πρέπει για κάθε ενότητα να εξετάζουν ποιες είναι οι βασικές έννοιες και

ποιες είναι οι ουσιώδεις γνώσεις του συγκεκριmicroένου κλάδου που πρέπει πάση θυσία

να κατακτήσουν οι microαθητές και πώς αυτές θα επεκτείνουν το πραξιακό δυναmicroικό των

microαθητών

Για παράδειγmicroα στην ενότητα της Ιστορίας για τη Γαλλική Επανάσταση πρέπει να

αναδειχθούν οι έννοιες της κοινωνικής τάξης και της επανάστασης οι γενικεύσεις που

αφορούν τις σχέσεις των κοινωνικών τάξεων και τις βίαιες ανατροπές κατεστηmicroένων

σχέσεων που εκφράζει microια επανάσταση Αυτά όπως θα δούmicroε στη συνέχεια

αποτελούν στοιχεία της εννοιολογικής (conceptual) ιστορικής γνώσης και αφορούν

τον κλάδο της Ιστορίας στο σύνολό του και όχι microόνο τη συγκεκριmicroένη ενότητα

Ταυτόχρονα βεβαίως πρέπει να διδαχθεί και η πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) για το συγκεκριmicroένο ιστορικό γεγονός η οποία στην ουσία της

παρουσιάζει πώς η εννοιολογική γνώση για τις επαναστάσεις εξειδικεύθηκε microέσα

από τα συγκεκριmicroένα γεγονότα τις διαδικασίες τις κοινωνικές τάξεις και τα πρόσωπα

της Γαλλικής Επανάστασης Με άλλα λόγια η πραγmicroατολογική γνώση του

συγκεκριmicroένου ιστορικού γεγονότος πρέπει να αναφέρει ποιες ήταν οι σχέσεις των

κοινωνικών τάξεων πώς ανατράπηκαν κατά την επανάσταση και τέλος ποιες ήταν

οι microετέπειτα επιδράσεις του γεγονότος για τη Γαλλία και την Ευρώπη

Συχνά όmicroως όπως ήδη αναφέραmicroε οι συγγραφείς διδακτών βιβλίων και οι

εκπαιδευτικοί προσπαθούν να προωθήσουν τη γνώση σε ένα δεύτερο επίπεδο πέρα

από τα ενδο-κλαδικά όρια Στο δεύτερο αυτό επίπεδο όπως θα δούmicroε στη συνέχεια

πρέπει οι microαθητές να αναζητήσουν ανάλογα στοιχεία σε θέmicroατα του ίδιου

επιστηmicroονικού κλάδου αλλά κυρίως σε τοmicroείς άλλων κλάδων Στο παράδειγmicroα της

Γαλλικής Επανάστασης αυτό σηmicroαίνει ότι πρέπει να αναζητήσουmicroε τάξεις και ταξικές

σχέσεις σε προηγούmicroενες και επόmicroενες κοινωνίες συγκρίσεις microε άλλες κοινωνικές

επαναστάσεις και συσχέτιση της κοινωνικής επανάστασης microε επαναστάσεις σε

άλλους χώρους εκτός του κοινωνικο-πολιτικού όπως είναι η βιοmicroηχανική

επανάσταση και η βιοτεχνολογική επανάσταση και να αναζητηθούν σε κάθε

περίπτωση οι αντίστοιχες ανατροπές

Αναλυτικότερη αναφορά στο περιεχόmicroενο της ενδο-κλαδικής σχολικής γνώσης και

στις προεκτάσεις της σε εξω-κλαδικά πλαίσια κάνουmicroε στη συνέχεια

IΙI Εννοιοκεντρική Οργάνωση τους Ενδο-κλαδικής Γνώσης

Τα προγράmicromicroατα σπουδών λοιπόν που οργανώνονται κατrsquo αντιστοίχιση microε τους

διακριτούς επιστηmicroονικούς κλάδους (discipline-based curricula) διατηρούν στο

αναλυτικό και ωρολόγιο πρόγραmicromicroα του σχολείου τα διακριτά microαθήmicroατα Το

περιεχόmicroενο των microαθηmicroάτων επικεντρώνεται στην ενδο-κλαδική (intra-disciplinary)

γνώση του αντίστοιχου επιστηmicroονικού τοmicroέα την οποία στη σχολική της microορφή

διακρίνουmicroε σαφώς σε (α) εννοιολογική γνώση (β) πραγmicroατολογική γνώση (γ)

πληροφορίες και διαδικασίες σύmicroφωνα και microε το Σχήmicroα 2

Σχήmicroα 2

Α Εννοιολογική Γνώση

Η εννοιολογική γνώση (conceptual knowledge) κάθε κλάδου απαρτίζεται από

τις βασικές έννοιες και γενικεύσεις και τα κυρίαρχα σχήmicroατα που έχουν αναπτυχθεί

στο πλαίσιο κάθε επιστήmicroης και microαζί microε τις δεξιότητες που ασκούνται microέσα στη

συγκεκριmicroένη επιστήmicroη παρέχουν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να σκέπτεται και

να πράττει όπως οι ειδικοί του χώρου (βλ Tomlinson et al 2002 87) Επειδή microαζί

microε τις αντίστοιχες πραγmicroατολογικές γνώσεις το σχολείο επιδιώκει να εξοικειώσει τους

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΝΩΣΗ

bull Μακρο-έννοιες bull Μακρογενικεύσεις bull Μακρο-σχήmicroατα bull Μακρο-διαδικασίες

ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΓΝΩΣΗ (∆ηλωτική και ∆ιαδικαστική) bull Έννοιες bull Κρίσεις bull Γενικεύσεις bull Σχήmicroατα bull ∆ιαδικασίες

ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Τι Ποιός Πού Πώς Πότε Πόσο Γιατί

microαθητές microε τις δοmicroές και microε τους διαφορετικούς τρόπους σκέψης που εκφράζουν οι

επιmicroέρους επιστήmicroες επιβάλλεται κάθε πρόγραmicromicroα σπουδών να οργανώνεται γύρω

από την εννοιολογική γνώση του αντίστοιχου επιστηmicroονικού κλάδου (βλ και Bruner

1969) Επίσης επιβάλλεται κάθε ενότητα των σχολικών εγχειριδίων να οργανώνεται

γύρω από τις πρόσφορες για την περίσταση έννοιες γενικεύσεις και τα ανάλογα

σχήmicroατα που απαρτίζουν την εννοιολογική γνώση

1 Εν Αρχή οι Ενδο-κλαδικές Έννοιες Η επιστήmicroη εξελίσσεται microέσα από τη χρήση των εννοιών της το περιεχόmicroενο των

οποίων διαρκώς τροποποιεί για να τις εξειδικεύσει και να τις καταστήσει

αποτελεσmicroατικότερα εργαλεία προσέγγισης των θεmicroάτων της Ταυτόχρονα

εmicroπλουτίζει το εννοιολογικό της ταmicroείο microε νέες τις οποίες συχνά δανείζεται από

άλλους χώρους Για παράδειγmicroα στο microάθηmicroα της Μελέτης του Περιβάλλοντος

κυρίαρχες microεταξύ των άλλων είναι οι παρακάτω ενδο-κλαδικές έννοιες τόπος

χρόνος άτοmicroο κοινωνική οmicroάδα περιβάλλον φυσικό περιβάλλον

ανθρωπογενές περιβάλλον εξουσία θεσmicroός παραγωγή κατανοmicroή αγαθών

κατανάλωση κτλ

Λόγω της σηmicroαντικότητας των ενδο-κλαδικών εννοιών χρειάζεται ιδιαίτερη

προσοχή κατά τις διεπιστηmicroονικές και διαθεmicroατικές προσεγγίσεις ώστε να

προταχθεί και να διαφυλαχθεί η ακεραιότητα της εννοιολογικής δοmicroής κάθε

διακριτού επιστηmicroονικού κλάδου (βλ Erickson 1998 54) Αυτό σηmicroαίνει ότι

προτάσσονται οι ενδο-κλαδικές έννοιες για την κατανόηση των οποίων το

σχολικό κείmicroενο και οι προτεινόmicroενες από το Βιβλίο του ∆ασκάλου

δραστηριότητες πρέπει να διασφαλίζουν όσα προτείνει η σχετική microε την

κατανόηση εννοιών βιβλιογραφία (βλ και Ματσαγγούρας 2001 339 και 361˙

Joyce and Weil 1992 150) Σε αυτή τη λογική ενδείκνυται για παράδειγmicroα η

παράθεση θετικών και αρνητικών παραδειγmicroάτων της διδασκόmicroενης έννοιας και η

συσχέτισή της microε τις παράλληλες υπάλληλες και υπερκείmicroενες έννοιες καθώς και

η αναζήτηση διαθεmicroατικών προεκτάσεων σε άλλους επιστηmicroονικούς χώρους

όπως θα δούmicroε παρακάτω Με τον τρόπο αυτό ενισχύονται οι δυνατότητες που

έχουν οι έννοιες να δράσουν εντός και εκτός του οικείου χώρου

2 Ενδο-κλαδικές Γενικεύσεις Οι έννοιες δεν υπάρχουν microεmicroονωmicroένα και χύmicroα στον νου των ανθρώπων όπως

τα κέρmicroατα microέσα σε ένα κουmicroπαρά αλλά πάντα σε ένα πλαίσιο σχέσεων microε άλλες

έννοιες Οι σχέσεις αυτές εκφράζουν ένα ανώτερο επίπεδο γνώσης και

αποκαλούνται γενικεύσεις Για παράδειγmicroα laquoΗ τέχνη εκφράζει την εποχή τηςraquo

laquoΌλοι οι πολιτισmicroοί χρησιmicroοποιούν σύmicroβολαraquo laquoΗ προσφορά και η ζήτηση

ορίζουν την τιmicroή του προϊόντοςraquo laquoΤα πολιτεύmicroατα εκφράζουν σχέσεις εξουσίας

και ελέγχου microεταξύ κοινωνικών οmicroάδωνraquo laquoΟι έmicroβιοι οργανισmicroοί προσαρmicroόζονται

στις συνθήκες του περιβάλλοντος που ζουνraquo laquoΟι πολιτιστικές διαφοροποιήσεις

συχνά οδηγούν σε συγκρούσειςraquo αποτελούν γενικεύσεις από διαφορετικούς

επιστηmicroονικούς κλάδους Επιδίωξη του σχολείου είναι microέσα από την εξέταση των

πληροφοριακών δεδοmicroένων οι microαθητές να οδηγούνται από τα κείmicroενα και τη

διδασκαλία στη διατύπωση γενικεύσεων που εκφράζουν ένα βαθύτερο επίπεδο

κατανόησης των πραγmicroάτων Να επαναλάβουmicroε εδώ ότι η πεmicroπτουσία της

γνώσης δεν συνίσταται στη συσσώρευση πληροφοριακών δεδοmicroένων αλλά στην

οργάνωση των δεδοmicroένων σε ανώτερα επίπεδα γενίκευσης (βλ και Smith 2003)

3 Εννοιολογικά Σχήmicroατα Οι έννοιες και οι γενικεύσεις οργανώνονται σε ένα ανώτερο επίπεδο και

διαmicroορφώνουν τα γνωστικά σχήmicroατα τα οποία αποτυπώνουν τις ιεραρχικές

σχέσεις δεδοmicroένων εννοιών γενικεύσεων και κρίσεων που αφορούν

συγκεκριmicroένο θέmicroα (βλ Erickson 1998 168) Η σηmicroασία των νοητικών σχηmicroάτων

είναι πολύ microεγάλη διότι αποτελούν την υποδοmicroή microε βάση την οποία τα άτοmicroα

αντιλαmicroβάνονται τα πληροφοριακά δεδοmicroένα και τα microετατρέπουν σε κατανοητή

και αξιοποιήσιmicroη γνώση Ταυτόχρονα βέβαια η νέα γνώση πρέπει να συmicroβάλει

στην ανάπτυξη των εννοιολογικών σχηmicroάτων Έτσι πέρα από την αξία που έχει η

γνώση ως γνώση αποκτά και παιδαγωγική αξία διότι συmicroβάλλει στη γνωστική

ανάπτυξη του microαθητή και κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη της ικανότητάς του να

σκέπτεται αυτόνοmicroα και να microαθαίνει εύκολα

Το Σχήmicroα 3 που ακολουθεί απεικονίζει νοητικά σχήmicroατα σαν εκείνα που

αναmicroένεται να αναπτύξουν οι microαθητές σταδιακά microέσα από το microάθηmicroα της

Γεωγραφίας Ζητούmicroενο αποτελεί αν τα σχολικά εγχειρίδια στοχεύουν συνειδητά

στην ανάπτυξη τέτοιων σχηmicroάτων microέσα από τα κείmicroενα τις ερωτήσεις και τις

ασκήσεις που περιλαmicroβάνουν Οι γραφικές αναπαραστάσεις αποτελούν άριστο

διδακτικό microέσο προώθησης των εννοιολογικών σχηmicroάτων (concept maps) (Novak

and Gowin 1984˙ Κουλουmicroπαρίτση 2003˙ Βασιλοπούλου 2000)

Σχήmicroα 3

Β Πληροφορίες Ως πληροφορίες (information) ορίζονται τα συστηmicroατοποιηmicroένα δεδοmicroένα που

αφορούν την πραγmicroατικότητα Παραδείγmicroατα πληροφοριών αποτελούν οι πίνακες

ιστορικών δεδοmicroένων που αφορούν πολεmicroικά και πολιτικά γεγονότα και

γεωγραφικών δεδοmicroένων που αφορούν την έκταση τον πληθυσmicroό την

πρωτεύουσα την οικονοmicroία τη γλώσσα και τα προϊόντα των χωρών της ΕΕ

Για να microετατραπούν τα πληροφοριακά δεδοmicroένα σε συγκροτηmicroένη και αξιοποιήσιmicroη

γνώση πρέπει να ενταχθούν σε πλαίσια σχέσεων Η ένταξή τους σε πλαίσια

σχέσεων αποτελεί πρωταρχικό σκοπό της διδακτικής διαδικασίας και γίνεται microε τη

βοήθεια της εννοιολογικής γνώσης Γιrsquo αυτό τα διδακτικά κείmicroενα δεν πρέπει να

περιορίζονται στην απλή παράθεση των δεδοmicroένων αλλά να αναδεικνύουν τις

σχέσεις τους Βεβαίως η συσχέτιση γίνεται από τον ίδιο το microανθάνοντα και η

ποιότητα της γνώσης που προκύπτει εξαρτάται από την καταλληλότητα και την

ποιότητα της εννοιολογικής γνώσης που ήδη κατέχει και αξιοποιεί Όmicroως η

προσπάθεια σύλληψης των σχέσεων και βαθύτερης κατανόησης της διδασκόmicroενης

έννοιας διευκολύνεται από τον τρόπο γραφής του διδακτικού εγχειριδίου καθώς και

από τη microορφή της διδακτικής προσέγγισης

Με βάση τα παραπάνω το εκπαιδευτικό υλικό έχει τις εξής δυνατές επιλογές σχετικά

microε τις πληροφορίες (α) να τις παραθέσει και να τις εντάξει το ίδιο το διδακτικό κείmicroενο

microέσα σε πλαίσια σχέσεων (β) να τις παραθέσει απλώς και να προβλέψει ότι κατά την

επεξεργασία των δεδοmicroένων την ώρα της διδασκαλίας θα κληθούν microέσω της

επεξεργασίας και των ασκήσεων οι microαθητές να πραγmicroατοποιήσουν την ένταξη και (γ)

να τις παραθέσει και να microην κάνει τίποτε από τα παραπάνω αν θεωρεί ότι οι microαθητές

θα κάνουν microόνοι τους τις συσχετίσεις Στην τελευταία περίπτωση πρέπει οι microαθητές

να έχουν ήδη αναπτύξει τις στάσεις και δεξιότητες που απαιτεί η αυτο-ρυθmicroιζόmicroενη

microάθηση

Γ Πραγmicroατολογική Γνώση Όταν τα διαθέσιmicroα πληροφοριακά δεδοmicroένα ενταχθούν στα υπάρχοντα σχήmicroατα οι

microαθητές αναπτύσσουν συγκροτηmicroένη γνώση για τα πράγmicroατα του φυσικού και

κοινωνικού κόσmicroου Γιrsquo αυτό και την αποκαλούmicroε πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) Για παράδειγmicroα όταν εντάξει κανείς πληροφορίες ενός κειmicroένου για τον

Καναδά στο εννοιολογικό σχήmicroα που κατέχει για την έννοια της χώρας αποκτά

συγκροτηmicroένη πραγmicroατολογική γνώση για τη συγκεκριmicroένη χώρα

Επισηmicroαίνουmicroε ότι το σχολείο οφείλει ιδιαίτερα σήmicroερα που παρατηρείται έκρηξη

πληροφοριών και γνώσεων να επιλέγει σε κάθε τοmicroέα ότι θεωρείται ουσιώδες και

παραδειγmicroατικό για το συγκεκριmicroένο κλάδο και ότι είναι αναγκαίο για τη microετάβαση

στις επόmicroενες ενότητες

Στη σχολική της εκδοχή η πραγmicroατολογική γνώση δεν πρέπει να περιορίζεται σε

δηλώσεις και ταξινοmicroήσεις αλλά να επεκτείνεται σε ερmicroηνείες όπως ήδη αναφέραmicroε

(βλ Sutton 2002) Προς αυτή την κατεύθυνση βοηθούν οι ενδο-κλαδικές και δια-

κλαδικές συσχετίσεις όπως θα αναφέρουmicroε παρακάτω

∆ ∆ιαδικαστική Γνώση Η διαδικαστική γνώση (procedural knowledge) αποτελεί την πραξιακή microορφή της

γνώσης και απαρτίζεται από τις (microετα-) γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες και

στρατηγικές και τις microεθοδολογικές τεχνικές οι οποίες είναι αναγκαίες για την

επεξεργασία των πληροφοριών τη διαχείριση των αβεβαιοτήτων και την επίλυση

προβληmicroατικών καταστάσεων Γιrsquo αυτό στην ουσία της η διαδικαστική γνώση είναι

υπερ-κλαδικής φύσης που σηmicroαίνει ότι την συναντούmicroε microε microικρές προσαρmicroογές σε

όλους τους επιστηmicroονικούς κλάδους (βλ Unesco 198614)

Στο γνωστικό τοmicroέα συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα οι γνωστικές δεξιότητες

ταξινόmicroησης ανάλυσης επίλυσης προβληmicroάτων και λήψης αποφάσεων (βλ και

Klein 1990 183) και οι microετα-γνωστικές του προγραmicromicroατισmicroού και της αυτο-

αξιολόγησης Στον κοινωνικό τοmicroέα οι δεξιότητες της συνεργασίας και της

επικοινωνίας Τέλος στο microεθοδολογικό τοmicroέα οι δεξιότητες του σχεδιασmicroού της

microέτρησης του πειραmicroατισmicroού ή του ελέγχου των πηγών και της αξιολόγησης Η

εκπόνηση ενός σχεδίου εργασίας για τη microελέτη ενός χαρακτηριστικού θέmicroατος ή

προβλήmicroατος του κλάδου αποτελεί άριστο τρόπο διδασκαλίας και εκmicroάθησης των

microεθοδολογικών δεξιοτήτων

Στο microεθοδολογικό microπορούmicroε να κατατάξουmicroε και τις δεξιότητες που σχετίζονται microε τη

διαδικασία της microάθησης όπως είναι για παράδειγmicroα οι δεξιότητες κατανόησης και

παραγωγής του γραπτού λόγου σε όλα τα microαθήmicroατα (reading and writing across the

curriculum) και σύνθεσης εννοιολογικών χαρτών και γενικώς γραφικών

αναπαραστάσεων (βλ Ackerman and Perkins 1989)

Ο σύγχρονος κόσmicroος δεν απαιτεί microόνο αυξηmicroένες γνώσεις αλλά και περισσότερες

και πολυπλοκότερες δεξιότητες Χρέος κάθε διακριτού microαθήmicroατος είναι να διδάξει τις

δεξιότητες που έχουν προτεραιότητα στο χώρο του αλλά και τις δια-κλαδικής φύσης

δεξιότητες Για παράδειγmicroα οι Φυσικές Επιστήmicroες βασίζονται ιδιαίτερα και γιrsquo αυτό

πρέπει να προτάξουν τις δεξιότητες της παρατήρησης και της microέτρησης ενώ

ταυτόχρονα πρέπει να προωθήσουν τις γνωστικές διαδικασίες του επαγωγικού και

απαγωγικού συλλογισmicroού που θεmicroελιώνουν τόσο τη δική τους microεθοδολογία όσο και

τη microεθοδολογία των λοιπών επιστηmicroονικών κλάδων

Σε κάθε περίπτωση όλες οι microορφές και οι κατηγορίες δεξιοτήτων πρέπει να

διδάσκονται άmicroεσα και συστηmicroατικά microέσα σε συνθήκες laquoφθίνουσας καθοδήγησηςraquo

(βλ και Ackerman and Perkins 1989 89) που εξατοmicroικεύει την καθοδήγηση στις

ανάγκες των microαθητών Αυτό σηmicroαίνει ότι τόσο στην επεξεργασία όσο και στα

τετράδια ασκήσεων πρέπει να συmicroπεριλαmicroβάνονται και αυτού του είδους ασκήσεις

όταν το θέmicroα προσφέρεται

ΙΙΙ ∆ια-κλαδική Γνώση

Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας

Αναφέραmicroε ήδη ότι οι δια-κλαδικές συνεργασίες και συmicroπράξεις αναπτύχθηκαν στον

ακαδηmicroαϊκό χώρο ευρέως τις τελευταίες δεκαετίες για να αντιmicroετωπίσουν την

πολυπλοκότητα και την πληθώρα των προβληmicroάτων Αυτό οδήγησε σε ποικίλα

ακαδηmicroαϊκά microορφώmicroατα τα οποία κατά τον Paxson (1996) απαρτίζουν τέσσερα

επίπεδα δια-κλαδικότητας που αρχίζουν microε τους αλληλοδανεισmicroούς microεθόδων και

εννοιών συνεχίζουν microε ισότιmicroες συνεργασίες αλληλεξάρτησης και ολοκληρώνονται

microε τη δηmicroιουργία νέων υβριδικών κλάδων όπως είναι η Βιοχηmicroεία η Αστροφυσική

και η Ανθρωπογεωγραφία

Στην εκπαίδευση προέκυψε η αναγκαιότητα των δια-κλαδικών συmicroπράξεων και για

επιπρόσθετους παιδαγωγικο-διδακτικούς λόγους διότι όπως ήδη αναφέραmicroε

διαπιστώθηκε ότι ο κατακερmicroατισmicroός της σχολικής γνώσης σε διακριτά microαθήmicroατα

δηmicroιουργεί σοβαρά προβλήmicroατα στην κατανόηση και στα κίνητρα microάθησης των

microαθητών και στις δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης (βλ Ματσαγγούρας 2003 39)

Γιrsquo αυτό αναπτύχθηκαν προγράmicromicroατα σπουδών που επιδιώκουν συνειδητά

διαφορετικού βαθmicroού και φύσης συmicroπράξεις microεταξύ διακριτών microαθηmicroάτων χωρίς

όmicroως να καταλύονται η λογική τους και οι προτεραιότητές τους Αντιθέτως microέσα από

τις συmicroπράξεις επιδιώκεται η προώθηση των προτεραιοτήτων τους αν και ο βαθmicroός

σύmicroπραξης και εποmicroένως προώθησης των προτεραιοτήτων τους διαφέρει

σηmicroαντικά Τα παραθέτουmicroε microε την αύξουσα φορά σύmicroπραξης και την επικρατέστερη

ορολογία (βλ Unesco 1986middot Jacobs 1989middot Robles 1998middot Ματσαγγούρας 2003)

Αναλυτικό Προγράmicromicroατα Πολλαπλής Επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary

curriculum) παράλληλη ndash εξέταση θέmicroατος από διαφορετικές επιστήmicroες όπως

Ιστορία και Λογοτεχνία χωρίς όmicroως προσπάθεια ενιαιοποίησης της γνώσης

Πολυ-επιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (pluri-disciplinary curriculum)

ταυτόχρονη σύmicroπραξη συγγενών κλάδων όπως τα Μαθηmicroατικά και οι Φυσικές

Επιστήmicroες οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Τεχνολογία η Τεχνολογία και οι Κοινωνικές

Σπουδές προς κοινό όφελος και των δύο microαθηmicroάτων

Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα ∆ιεπιστηmicroονικής ∆ιασταύρωσης (cross- disciplinary

curriculum) εξέταση ενός κλάδου microε την εννοιολογική υποδοmicroή άλλου όπως τα

Μαθηmicroατικά ή η Φυσική της Μουσικής

∆ιεπιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (inter-disciplinary curriculum) ταυτόχρονη

σύmicroπραξη συγγενών επιστηmicroονικών κλάδων microέσω ανταλλαγής εννοιών και

microεθοδολογιών για τη microελέτη ευρύτερων θεmicroάτων κοινού ενδιαφέροντος τα οποία δεν

είναι δυνατόν να γίνουν κατανοητά microε τη συνδροmicroή ενός microόνο κλάδου Ως

παράδειγmicroα από το πρόγραmicromicroα της πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης αναφέρουmicroε τη

Μελέτη του Περιβάλλοντος που συνεξετάζει στις αλληλοσυσχετίσεις τους το φυσικό

και το ανθρωπογενές περιβάλλον και από το πρόγραmicromicroα της δευτεροβάθmicroιας

εκπαίδευσης την εmicroπλοκή της Πολιτικής Ιστορίας της Κοινωνιολογίας της Ιστορίας

του Καθολικισmicroού και της Οικονοmicroίας για τη microελέτη της Φεουδαρχίας στην Ευρώπη

Όλες οι παραπάνω microορφές δια-κλαδικής σύmicroπραξης συνεπάγονται διαφορετικής

έκτασης εσωτερικές αναδιαρθρώσεις τόσο στην οργάνωση της γνώσης εντός του

αναλυτικού προγράmicromicroατος όσο και εντός του ωρολογίου προγράmicromicroατος και

αναφέρονται κυρίως στο δούναι και λαβείν δεδοmicroένων οπτικών ερmicroηνειών και

microεθοδολογικών εργαλείων δεξιοτήτων και διαδικασιών που αναπτύσσονται microεταξύ

όmicroορων συνήθως κλάδων κατά την εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

Μεγαλύτερες αναδιατάξεις βέβαια από κάθε άλλη microορφή σύmicroπραξης δηmicroιουργεί η

διεπιστηmicroονική σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη

κοινού πλαισίου προβληmicroατισmicroού και επηρεάζει τόσο το περιεχόmicroενο όσο και τη

microεθοδολογία των εmicroπλεκόmicroενων κλάδων

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι συmicroπράξεις αυτές microπορεί να γίνουν είτε από τη συγγραφική

οmicroάδα microέσα στο κείmicroενο του διδακτικού εγχειριδίου είτε εκτός του καθαυτού κειmicroένου

αλλά εντός της επεξεργασίας του microαθήmicroατος microε την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού

και τη χρήση κειmicroενικών παραθεmicroάτων από σχετικούς κλάδους τη διατύπωση

κατάλληλων ερωτήσεων και τέλος την επίλυση ασκήσεων του βιβλίου που οδηγούν

στην αναζήτηση των δια-κλαδικών συmicroπράξεων Η αναφορά όλου του

διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος στρέφεται προς τη microελέτη πραγmicroατικών

καταστάσεων που φέρνουν τη σχολική γνώση πλησιέστερα στις εmicroπειρίες των

microαθητών οπότε και η διδακτική προσέγγιση προσλαmicroβάνει διερευνητική microορφή microε

την ενεργό συmicromicroετοχή των microαθητών Έτσι αυξάνουν τα κίνητρα ο βαθmicroός

κατανόησης και οι δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης

Αν όmicroως δεν γίνει τίποτε από τα παραπάνω που διασφαλίζουν κοινό πλαίσιο

προβληmicroατισmicroού και ταυτόχρονη εmicroπλοκή των σχετικών κλάδων αλλά εξετάσουmicroε

ένα θέmicroα όπως είναι η διευρυmicroένη Ευρωπαϊκή Ένωση διαδοχικά από την ιστορική

την οικονοmicroική τη γεωγραφική άποψη στα πλαίσια των αντίστοιχων microαθηmicroάτων στη

δική τους διδακτική ώρα και microε τη δική τους προβληmicroατική δεν έχουmicroε δια-κλαδική

σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας

(multi-disciplinarity) του θέmicroατος (βλ και Ματσαγγούρας 200354)

Να τονίσουmicroε εδώ και πάλι ότι η δια-κλαδικότητα (inter-disciplinarity) και η πολλαπλή

επιστηmicroονικότητα (multi-disciplinarity) όπως και η υπερ-κλαδικότητα (trans-

disciplinarity) που θα δούmicroε παρακάτω δεν επιδιώκουν να καταργήσουν την

κλαδικότητα της επιστήmicroης (disciplinarity) αλλά αντιθέτως την προϋποθέτουν (βλ

Morin 2000 148) και επιχειρούν να την συmicroπληρώσουν microε τις αλληλοσυσχετίσεις

που αναδεικνύουν Ταυτόχρονα βέβαια την κρίνουν και κρίνονται από αυτήν (βλ

Klein 1996 4) Η επιστηmicroολογική αυτή θέση αποτελεί βασική αρχή των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά αναζητούν τρόπους να

κινηθούν πέρα από τα ενδο-κλαδικά πλαίσια

Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Οι τρόποι λοιπόν και ο βαθmicroός σύmicroπραξης των κλάδων διαφέρουν όχι microόνο στον

ακαδηmicroαϊκό αλλά και στο σχολικό χώρο όπου έχουν αντίστοιχα δηmicroιουργηθεί

ανάλογα αναλυτικά και ωρολόγια προγράmicromicroατα που διαφοροποιούνται στον τρόπο

οργάνωσης και διδασκαλίας της σχολικής γνώσης microε απώτερο πάντοτε σκοπό να

επηρεάσουν θετικά τον τρόπο οργάνωσής της στις νοητικές δοmicroές των microαθητών (βλ

και Ματσαγγούρας 200363) Σε microερικές περιπτώσεις όπως ήδη αναφέραmicroε οι

προσmicroίξεις οδηγούν στη δηmicroιουργία υβριδικών κλάδων microε αυτόνοmicroη παρουσία και

συmicroπεριφορά αφού το περιεχόmicroενο και οι δοmicroές τους ξεπερνούν τους

συmicroπράττοντες κλάδους

1 ∆ανεισmicroός Στοιχείων από Όmicroορους Κλάδους Στις περισσότερες περιπτώσεις όmicroως τα διακριτά microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος

σπουδών διατηρούν τη φυσιογνωmicroία τους και δεν επιφέρουν εσωτερικές

αναδιατάξεις αλλά εmicroπλουτίζουν το περιεχόmicroενο τους και τις διαδικασίες

επεξεργασίας των δεδοmicroένων τους microε δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους Η

βιβλιογραφία κάνει λόγο για διεπιστηmicroονικό εmicroπλουτισmicroό (inter-disciplinary

enrichment)

Τα στοιχεία αυτά πρέπει να επιλέγονται προσεχτικά microε τρία κριτήρια (α) να

εmicroπλουτίζουν τον ερmicroηνευτικό λόγο που καθιστά τη γνώση ευκολότερα κατανοητή

(β) να καθιστούν σφαιρικότερη την προσέγγιση του θέmicroατος και (γ) να συνδέουν

αmicroεσότερα τη σχολική γνώση microε αυθεντικές και ει δυνατόν οικείες για τους microαθητές

καταστάσεις Έτσι η σχολική γνώση αποκτά νόηmicroα για τους ίδιους τους microαθητές

γίνεται ενδιαφέρουσα και καθίσταται ευκολότερη η microεταφορά της σε παρόmicroοιες

καταστάσεις

Τα δάνεια στοιχεία microπορούν ανάλογα να χρησιmicroοποιηθούν σε όλα τα σηmicroεία της

επεξεργασίας των δεδοmicroένων της διδασκαλίας κατά την οποία εmicroπλέκονται κατά

περίπτωση microεταξύ των άλλων (α) ταξινοmicroήσεις (β) αναλύσεις (γ) συσχετίσεις (δ)

υπερβάσεις δεδοmicroένων (βλ Ματσαγγούρας 2001 95) (ε) κριτήρια (στ) έννοιες (ζ)

αλγόριθmicroοι και (ι) στρατηγικές επίλυσης προβληmicroάτων Αν σε κάποια από αυτά τα

δέκα παραπάνω σηmicroεία χρησιmicroοποιούνται δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους

έχουmicroε ανάλογου βαθmicroού διεπιστηmicroονικές ερmicroηνείες και συmicroπράξεις (βλ Unesco

1986 18)

Αυτό για παράδειγmicroα συmicroβαίνει όταν ένα κείmicroενο της Ιστορίας δανείζεται δεδοmicroένα

και σχήmicroατα συσχέτισης και ερmicroηνείας από την Οικονοmicroία τη Θρησκειολογία την

Πολιτική τη Γεωγραφία και την Ψυχοκοινωνιολογία για να εξηγήσει γιατί πέτυχε η

επανάσταση του 1821 ενώ είχε αποτύχει η επανάσταση του ∆ιονυσίου του

Φιλοσόφου Παροmicroοίως έχουmicroε διεπιστηmicroονικές συmicroπράξεις όταν στο microάθηmicroα της

Λογοτεχνίας ένα διήγηmicroα αναλύεται microε άmicroεσες αναφορές στο ιστορικό του πλαίσιο τα

κοινωνικά δεδοmicroένα και την ψυχογραφία του συγγραφέα (βλ και Jacobs 1989 5) ή

όταν στο microάθηmicroα της Γεωγραφίας για την κατανόηση του φαινοmicroένου της σταδιακής

επέκτασης της ερήmicroου σε περιοχές της Αφρικής προστρέχουmicroε στη συνδροmicroή της

Γεωλογίας της Κλιmicroατολογίας της Μετεωρολογίας και της Υδρολογίας

2 ∆ανεισmicroός Στοιχείων σε Όmicroορους Κλάδους Βέβαια διεπιστηmicroονικότητα δεν έχουmicroε microόνο όταν δανείζεται η microία επιστήmicroη στοιχεία

όπως τα παραπάνω από την άλλη για να microελετήσει τα θέmicroατά της αλλά και όταν

προσφέρει τις δικές της υπηρεσίες στις άλλες Για παράδειγmicroα όταν κείmicroενο της

Ιστορίας αναδεικνύει ποια από τα ιστορικά δεδοmicroένα εξηγούν την ανάπτυξη microορφών

τέχνης ή θεσmicroών και πολιτικών συστηmicroάτων προσδίδει διεπιστηmicroονική διάσταση

στην προσέγγισή του αφού έχει προσφέρει τις υπηρεσίες του στους επιστηmicroονικούς

κλάδους της Θεωρίας της Τέχνης και της Πολιτειολογίας

3 ∆ιεπιστηmicroονικές Οπτικές και Επικουρίες Τέλος υπενθυmicroίζουmicroε ότι στις χαλαρές δια-κλαδικές (multi-disciplinarity)

προσεγγίσεις εντάσσουmicroε και την αξιοποίηση της Λογοτεχνίας για τη

συmicroπληρωmicroατική microελέτη θεmicroάτων που εξετάζουν άλλα microαθήmicroατα Έτσι έχουmicroε

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

όmicroοροι επιστηmicroονικοί κλάδοι για να microελετήσουν σφαιρικότερα πολύπλοκους τοmicroείς

της φυσικής και κοινωνικής πραγmicroατικότητας και (γ) την υπερ-κλαδική (trans-

disciplinary) γνώση που αναφέρεται στο σύνολο των γνωσιακών στοιχείων τα οποία

αποτελούν laquoκοινούς τόπουςraquo όλων των επιστηmicroών και απαρτίζουν αυτό που

εννοούmicroε όταν χρησιmicroοποιούmicroε στον ενικό αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο τον όρο

Επιστήmicroη (βλ Nicolescu 1997˙ 2002 46˙ Morin 2000 151)

Ιστορικά microπορούmicroε να πούmicroε ότι η ανάπτυξη αυτόνοmicroων επιστηmicroονικών κλάδων microε

υψηλή εξειδίκευση και η συνεπακόλουθη έννοια της laquoκλαδικότηταςraquo (disciplinarity)

είναι γέννηmicroα του 19ου και του 20ου αιώνα στο δεύτερο ήmicroισυ του οποίου άρχισε να

αναπτύσσεται και η έννοια της διεπιστηmicroονικότητας ή δια-κλαδικότητας (inter-

disciplinarity) και αργότερα της υπερ-κλαδικότητας (trans-disciplinarity) που

αναφέρονται στην οντολογική ενότητα της επιστηmicroονικής γνώσης η οποία πηγάζει

από την οντολογική ενότητα του κόσmicroου (βλ Unesco 1986 3) Η πολυπλοκότητα

των προβληmicroάτων και η ανεπάρκεια των microεmicroονωmicroένων επιστηmicroονικών κλάδων να τα

επιλύσουν έδωσαν ώθηση προς τις δια-κλαδικές συνεργασίες και συmicroπράξεις

Κατrsquo αντιστοίχιση προς τις παραπάνω τρεις microορφές επιστηmicroολογικής ταξινόmicroησης

της γνώσης έχουν αναπτυχθεί στο χώρο της εκπαίδευσης προγράmicromicroατα σπουδών

που είναι αmicroιγώς προσανατολισmicroένα σε microία από τις παραπάνω τρεις microορφές και είναι

γνωστά στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία ως Discipline-based Curriculum (Πρόγραmicromicroα

∆ιακριτών Μαθηmicroάτων) Inter-disciplinary Curriculum (∆ιεπιστηmicroονικό Πρόγραmicromicroα)

και Trans-disciplinary Curriculum (Υπερ-κλαδικό Πρόγραmicromicroα) σύmicroφωνα και microε το

Σχήmicroα 1

Σχήmicroα 1

Γ Κυριαρχία και Αmicroφισβήτηση των Ενδο-κλαδικών Προγραmicromicroάτων microε ∆ιακριτά Μαθήmicroατα

Ιστορικά προηγήθηκαν τα γνωστά σε όλους microας προγράmicromicroατα διακριτών microαθηmicroάτων

(discipline- based curricula) που διδάσκουν στη σχολική της εκδοχή την γνώση των

επιστηmicroονικών κλάδων Η διδασκαλία κάθε microαθήmicroατος γίνεται ανεξάρτητα σε

ξεχωριστή ώρα και microε το δικό του σχολικό εγχειρίδιο χωρίς συστηmicroατική και εκτενή

προσπάθεια συνεργασίας των διακριτών microαθηmicroάτων ούτε στα επίπεδα του

αναλυτικού και του ωρολογίου προγράmicromicroατος ούτε και στο επίπεδο της διδασκαλίας

Βασικά πλεονεκτήmicroατα των προγραmicromicroάτων της κατηγορίας αυτής είναι ότι επιλέγουν

και διδάσκουν συστηmicroατικά χωρίς κενά και ανακολουθίες αλλά microε χρονικο-λογική

αλληλουχία το περιεχόmicroενο και τις δοmicroές δηλαδή την ενδο-κλαδική γνώση κάθε

επιστηmicroονικού κλάδου στα πλαίσια του αντίστοιχου microαθήmicroατος

Επειδή όmicroως διαπιστώθηκε ότι στο συmicroβατικό πρόγραmicromicroα των διακριτών

microαθηmicroάτων η ενδο-κλαδική σχολική γνώση εmicroφανίζεται στην αντίληψη των microαθητών

πολύ αφαιρετική αποσπασmicroατική και δυσνόητη ndash microε αποτέλεσmicroα οι microαθητές να

παρουσιάζουν microειωmicroένο ενδιαφέρον αλλά και δυσκολίες microεταφοράς της νέας

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΣΧΟΛΙΚΗΣ

ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΥΠΕΡ-ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ (Trans-disciplinarity)

Ενδο-Κλαδική Οργάνωση Discipline -based Curricula ή Uni- Mono- Disciplinary Curricula

∆ια-Κλαδική Οργάνωση Inter-Disciplinary Curricula

∆ιαθεmicroατικά (Θεmicroατοκεντρικά) Προγράmicromicroατα Integraded Curricula ή Cross Thematic Curricula

Προγράmicromicroατα laquoΚοινών Τόπωνraquo Επιστήmicroης Trans-disciplinary Curricula

∆ΕΠΠΣ bull Ενδο-Κλαδική Σχολική Γνώση Εννοιοκεντρικής Οργάνωσης

bull ∆ια-Κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις

bull Υπερ Κλαδικές Προεκτάσεις

γνώσης σε διαφορετικές καταστάσεις (transfer of learning) (βλ Unesco 1986 19

Ματσαγγούρας 2003 39) ndash αναζητήθηκαν εναλλακτικές microορφές οργάνωσης και

διδασκαλίας της σχολικής γνώσης

Πίνακας 1

I ΑΝΑΠΛΑΙΣΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΙΙ ΕΝ∆Ο-ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΓΝΩΣΗ Α Εννοιολογική Γνώση 1 Ενδο-κλαδικές έννοιες 2 Ενδο-κλαδικές γενικεύσεις 3 Εννοιολογικά σχήmicroατα Β Πληροφορίες Γ Πραγmicroατολογική Γνώση ∆ ∆ιαδικαστική Γνώση IΙΙ ∆ΙΑ-ΚΛΑ∆ΙΚΕΣ ΓΝΩΣΗ Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων 1 Επιστηmicroονικός κλάδος εmicroπλέκει άλλους κλάδους για microελέτη θέmicroατός του 2 Επιστηmicroονικός κλάδος προσφέρει γνώσεις του σε άλλους κλάδους για microελέτη δικών τους

θεmicroάτων 3 ∆ιεπιστηmicroονικές οπτικές και επικουρίες ΙV ΥΠΕΡ-ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΓΝΩΣΗ Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-Κλαδικών Κοινών Τόπων Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Γ Η Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα

∆ιακριτών Μαθηmicroάτων ∆ Μορφές Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών

Μαθηmicroάτων Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών

Μαθηmicroάτων 1 Μεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών σε υπερ-κλαδικά πλαίσια 2 Συσχέτιση ενδο-κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων επιστηmicroονικών κλάδων 3 Αναγωγή ενδο-κλαδικών εννοιών σε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες 4 Εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το πρίσmicroα microακρο-εννοιών ή microακρο-εννοιολογικών

διπόλων 5 Αναγωγή ενδο-κλαδικών γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις 6 Αναγωγή ενδο-κλαδικών δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες 7 Εξέταση θέmicroατος σε άλλους τόπους χρόνους και πολιτισmicroούς 8 Εξέταση θέmicroατος από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους 9 Προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Από αυτές άλλες αρκούνται στον εmicroπλουτισmicroό της ενδο-κλαδικής γνώσης microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις (βλ και Jacobs 1989 5) όπως

πράττουν ορθώς κατά τη γνώmicroη microας τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών (∆ΕΠΠΣ )

της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 304 13-03-03 τχ Β) και άλλες ακολουθούν

ριζοσπαστικότερες λύσεις και προτείνουν την αναδιοργάνωση microέσα σε δια-κλαδικά

(inter-disciplinary) ή υπερ-κλαδικά (trans-disciplinary) πλαίσια όπως θα δούmicroε

παρακάτω

Την αναγκαιότητα και τη σκοπιmicroότητα κατάλυσης ή τουλάχιστον υπέρβασης των

ενδο-κλαδικών πλαισίων της σχολικής γνώσης εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας (βλ Mathison and Freeman 1998 9) η οποία αποτελεί αντικείmicroενο

της εισήγησής microας και γιrsquo αυτό προσδιορίζει ανάλογα και τη δοmicroή της που

παρουσιάζει ο Πίνακας 1

IΙ Αναπλαισίωση της Σχολικής Γνώσης

Σε κάθε περίπτωση τα προγράmicromicroατα σπουδών ασχέτως από τις άλλες

επιστηmicroολογικές επιλογές τους οφείλουν να παρουσιάζουν την επιστηmicroονική γνώση

στη σχολική της εκδοχή και να την συσχετίζουν microε την εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση

των microαθητών Στη σχολική της εκδοχή η επιστηmicroονική γνώση δεν είναι microόνο

απλοποιηmicroένη και συντοmicroευmicroένη αλλά είναι επίσης εmicroπλουτισmicroένη microε ιδιαίτερα

στοιχεία όπως είναι για παράδειγmicroα οι microεταφορές οι αναλογίες και τα (θετικά ndash

αρνητικά) παραδείγmicroατα και επιπλέον είναι διατυπωmicroένη microε ερmicroηνευτική και όχι

(microόνο) ταξινοmicroική γλώσσα

Η ποικίλης φύσης γνωστικοί και γλωσσικοί microετασχηmicroατισmicroοί οι αναγωγές οι

απλοποιήσεις και οι εmicroπλουτισmicroοί συντελούν στην αναπλαισίωση της επιστηmicroονικής

σε σχολική γνώση (βλ Ματσαγγούρας 2003 138) Στις διαδικασίες αναπλαισίωσης

υπάγονται και οι δια-κλαδικές συσχετίσεις καθώς και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

που αποσκοπούν microαζί microε τις υπόλοιπες διαδικασίες αναπλαισίωσης να συσχετίσουν

τη σχολική γνώση microε την εmicroπειρικο-βιωmicroατική των microαθητών και έτσι να την

καταστήσουν περισσότερο ενδιαφέρουσα κατανοητή και αξιοποιήσιmicroη σε νέες

microορφές σκέψης και πράξης

Βασική διαδικασία της αναπλαισίωσης αποτελεί η διάκριση microεταξύ (1) της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) - που εξειδικεύεται στη συνέχεια σε (α)

πληροφορίες (β) εννοιολογικές γνώσεις και (γ) πραγmicroατολογικές γνώσεις- και (2) της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) που αποτελεί εν πολλοίς την

πραξιακή έκφραση της δηλωτικής γνώσης αφού την προϋποθέτει και την microετατρέπει

σε πράξη

Πρώτιστη επιδίωξη του σχολείου αποτελεί η ενεργός εmicroπλοκή των microαθητών στη

microετατροπή των πληροφοριών σε εννοιολογική και σε πραγmicroατολογική γνώση και

όλων αυτών σε αυτόνοmicroες διαδικασίες σκέψης και πράξης που συγκροτούν τη

διαδικαστική γνώση Αυτό σηmicroαίνει ότι από διδακτικής πλευράς συγγραφείς και

εκπαιδευτικοί πρέπει για κάθε ενότητα να εξετάζουν ποιες είναι οι βασικές έννοιες και

ποιες είναι οι ουσιώδεις γνώσεις του συγκεκριmicroένου κλάδου που πρέπει πάση θυσία

να κατακτήσουν οι microαθητές και πώς αυτές θα επεκτείνουν το πραξιακό δυναmicroικό των

microαθητών

Για παράδειγmicroα στην ενότητα της Ιστορίας για τη Γαλλική Επανάσταση πρέπει να

αναδειχθούν οι έννοιες της κοινωνικής τάξης και της επανάστασης οι γενικεύσεις που

αφορούν τις σχέσεις των κοινωνικών τάξεων και τις βίαιες ανατροπές κατεστηmicroένων

σχέσεων που εκφράζει microια επανάσταση Αυτά όπως θα δούmicroε στη συνέχεια

αποτελούν στοιχεία της εννοιολογικής (conceptual) ιστορικής γνώσης και αφορούν

τον κλάδο της Ιστορίας στο σύνολό του και όχι microόνο τη συγκεκριmicroένη ενότητα

Ταυτόχρονα βεβαίως πρέπει να διδαχθεί και η πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) για το συγκεκριmicroένο ιστορικό γεγονός η οποία στην ουσία της

παρουσιάζει πώς η εννοιολογική γνώση για τις επαναστάσεις εξειδικεύθηκε microέσα

από τα συγκεκριmicroένα γεγονότα τις διαδικασίες τις κοινωνικές τάξεις και τα πρόσωπα

της Γαλλικής Επανάστασης Με άλλα λόγια η πραγmicroατολογική γνώση του

συγκεκριmicroένου ιστορικού γεγονότος πρέπει να αναφέρει ποιες ήταν οι σχέσεις των

κοινωνικών τάξεων πώς ανατράπηκαν κατά την επανάσταση και τέλος ποιες ήταν

οι microετέπειτα επιδράσεις του γεγονότος για τη Γαλλία και την Ευρώπη

Συχνά όmicroως όπως ήδη αναφέραmicroε οι συγγραφείς διδακτών βιβλίων και οι

εκπαιδευτικοί προσπαθούν να προωθήσουν τη γνώση σε ένα δεύτερο επίπεδο πέρα

από τα ενδο-κλαδικά όρια Στο δεύτερο αυτό επίπεδο όπως θα δούmicroε στη συνέχεια

πρέπει οι microαθητές να αναζητήσουν ανάλογα στοιχεία σε θέmicroατα του ίδιου

επιστηmicroονικού κλάδου αλλά κυρίως σε τοmicroείς άλλων κλάδων Στο παράδειγmicroα της

Γαλλικής Επανάστασης αυτό σηmicroαίνει ότι πρέπει να αναζητήσουmicroε τάξεις και ταξικές

σχέσεις σε προηγούmicroενες και επόmicroενες κοινωνίες συγκρίσεις microε άλλες κοινωνικές

επαναστάσεις και συσχέτιση της κοινωνικής επανάστασης microε επαναστάσεις σε

άλλους χώρους εκτός του κοινωνικο-πολιτικού όπως είναι η βιοmicroηχανική

επανάσταση και η βιοτεχνολογική επανάσταση και να αναζητηθούν σε κάθε

περίπτωση οι αντίστοιχες ανατροπές

Αναλυτικότερη αναφορά στο περιεχόmicroενο της ενδο-κλαδικής σχολικής γνώσης και

στις προεκτάσεις της σε εξω-κλαδικά πλαίσια κάνουmicroε στη συνέχεια

IΙI Εννοιοκεντρική Οργάνωση τους Ενδο-κλαδικής Γνώσης

Τα προγράmicromicroατα σπουδών λοιπόν που οργανώνονται κατrsquo αντιστοίχιση microε τους

διακριτούς επιστηmicroονικούς κλάδους (discipline-based curricula) διατηρούν στο

αναλυτικό και ωρολόγιο πρόγραmicromicroα του σχολείου τα διακριτά microαθήmicroατα Το

περιεχόmicroενο των microαθηmicroάτων επικεντρώνεται στην ενδο-κλαδική (intra-disciplinary)

γνώση του αντίστοιχου επιστηmicroονικού τοmicroέα την οποία στη σχολική της microορφή

διακρίνουmicroε σαφώς σε (α) εννοιολογική γνώση (β) πραγmicroατολογική γνώση (γ)

πληροφορίες και διαδικασίες σύmicroφωνα και microε το Σχήmicroα 2

Σχήmicroα 2

Α Εννοιολογική Γνώση

Η εννοιολογική γνώση (conceptual knowledge) κάθε κλάδου απαρτίζεται από

τις βασικές έννοιες και γενικεύσεις και τα κυρίαρχα σχήmicroατα που έχουν αναπτυχθεί

στο πλαίσιο κάθε επιστήmicroης και microαζί microε τις δεξιότητες που ασκούνται microέσα στη

συγκεκριmicroένη επιστήmicroη παρέχουν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να σκέπτεται και

να πράττει όπως οι ειδικοί του χώρου (βλ Tomlinson et al 2002 87) Επειδή microαζί

microε τις αντίστοιχες πραγmicroατολογικές γνώσεις το σχολείο επιδιώκει να εξοικειώσει τους

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΝΩΣΗ

bull Μακρο-έννοιες bull Μακρογενικεύσεις bull Μακρο-σχήmicroατα bull Μακρο-διαδικασίες

ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΓΝΩΣΗ (∆ηλωτική και ∆ιαδικαστική) bull Έννοιες bull Κρίσεις bull Γενικεύσεις bull Σχήmicroατα bull ∆ιαδικασίες

ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Τι Ποιός Πού Πώς Πότε Πόσο Γιατί

microαθητές microε τις δοmicroές και microε τους διαφορετικούς τρόπους σκέψης που εκφράζουν οι

επιmicroέρους επιστήmicroες επιβάλλεται κάθε πρόγραmicromicroα σπουδών να οργανώνεται γύρω

από την εννοιολογική γνώση του αντίστοιχου επιστηmicroονικού κλάδου (βλ και Bruner

1969) Επίσης επιβάλλεται κάθε ενότητα των σχολικών εγχειριδίων να οργανώνεται

γύρω από τις πρόσφορες για την περίσταση έννοιες γενικεύσεις και τα ανάλογα

σχήmicroατα που απαρτίζουν την εννοιολογική γνώση

1 Εν Αρχή οι Ενδο-κλαδικές Έννοιες Η επιστήmicroη εξελίσσεται microέσα από τη χρήση των εννοιών της το περιεχόmicroενο των

οποίων διαρκώς τροποποιεί για να τις εξειδικεύσει και να τις καταστήσει

αποτελεσmicroατικότερα εργαλεία προσέγγισης των θεmicroάτων της Ταυτόχρονα

εmicroπλουτίζει το εννοιολογικό της ταmicroείο microε νέες τις οποίες συχνά δανείζεται από

άλλους χώρους Για παράδειγmicroα στο microάθηmicroα της Μελέτης του Περιβάλλοντος

κυρίαρχες microεταξύ των άλλων είναι οι παρακάτω ενδο-κλαδικές έννοιες τόπος

χρόνος άτοmicroο κοινωνική οmicroάδα περιβάλλον φυσικό περιβάλλον

ανθρωπογενές περιβάλλον εξουσία θεσmicroός παραγωγή κατανοmicroή αγαθών

κατανάλωση κτλ

Λόγω της σηmicroαντικότητας των ενδο-κλαδικών εννοιών χρειάζεται ιδιαίτερη

προσοχή κατά τις διεπιστηmicroονικές και διαθεmicroατικές προσεγγίσεις ώστε να

προταχθεί και να διαφυλαχθεί η ακεραιότητα της εννοιολογικής δοmicroής κάθε

διακριτού επιστηmicroονικού κλάδου (βλ Erickson 1998 54) Αυτό σηmicroαίνει ότι

προτάσσονται οι ενδο-κλαδικές έννοιες για την κατανόηση των οποίων το

σχολικό κείmicroενο και οι προτεινόmicroενες από το Βιβλίο του ∆ασκάλου

δραστηριότητες πρέπει να διασφαλίζουν όσα προτείνει η σχετική microε την

κατανόηση εννοιών βιβλιογραφία (βλ και Ματσαγγούρας 2001 339 και 361˙

Joyce and Weil 1992 150) Σε αυτή τη λογική ενδείκνυται για παράδειγmicroα η

παράθεση θετικών και αρνητικών παραδειγmicroάτων της διδασκόmicroενης έννοιας και η

συσχέτισή της microε τις παράλληλες υπάλληλες και υπερκείmicroενες έννοιες καθώς και

η αναζήτηση διαθεmicroατικών προεκτάσεων σε άλλους επιστηmicroονικούς χώρους

όπως θα δούmicroε παρακάτω Με τον τρόπο αυτό ενισχύονται οι δυνατότητες που

έχουν οι έννοιες να δράσουν εντός και εκτός του οικείου χώρου

2 Ενδο-κλαδικές Γενικεύσεις Οι έννοιες δεν υπάρχουν microεmicroονωmicroένα και χύmicroα στον νου των ανθρώπων όπως

τα κέρmicroατα microέσα σε ένα κουmicroπαρά αλλά πάντα σε ένα πλαίσιο σχέσεων microε άλλες

έννοιες Οι σχέσεις αυτές εκφράζουν ένα ανώτερο επίπεδο γνώσης και

αποκαλούνται γενικεύσεις Για παράδειγmicroα laquoΗ τέχνη εκφράζει την εποχή τηςraquo

laquoΌλοι οι πολιτισmicroοί χρησιmicroοποιούν σύmicroβολαraquo laquoΗ προσφορά και η ζήτηση

ορίζουν την τιmicroή του προϊόντοςraquo laquoΤα πολιτεύmicroατα εκφράζουν σχέσεις εξουσίας

και ελέγχου microεταξύ κοινωνικών οmicroάδωνraquo laquoΟι έmicroβιοι οργανισmicroοί προσαρmicroόζονται

στις συνθήκες του περιβάλλοντος που ζουνraquo laquoΟι πολιτιστικές διαφοροποιήσεις

συχνά οδηγούν σε συγκρούσειςraquo αποτελούν γενικεύσεις από διαφορετικούς

επιστηmicroονικούς κλάδους Επιδίωξη του σχολείου είναι microέσα από την εξέταση των

πληροφοριακών δεδοmicroένων οι microαθητές να οδηγούνται από τα κείmicroενα και τη

διδασκαλία στη διατύπωση γενικεύσεων που εκφράζουν ένα βαθύτερο επίπεδο

κατανόησης των πραγmicroάτων Να επαναλάβουmicroε εδώ ότι η πεmicroπτουσία της

γνώσης δεν συνίσταται στη συσσώρευση πληροφοριακών δεδοmicroένων αλλά στην

οργάνωση των δεδοmicroένων σε ανώτερα επίπεδα γενίκευσης (βλ και Smith 2003)

3 Εννοιολογικά Σχήmicroατα Οι έννοιες και οι γενικεύσεις οργανώνονται σε ένα ανώτερο επίπεδο και

διαmicroορφώνουν τα γνωστικά σχήmicroατα τα οποία αποτυπώνουν τις ιεραρχικές

σχέσεις δεδοmicroένων εννοιών γενικεύσεων και κρίσεων που αφορούν

συγκεκριmicroένο θέmicroα (βλ Erickson 1998 168) Η σηmicroασία των νοητικών σχηmicroάτων

είναι πολύ microεγάλη διότι αποτελούν την υποδοmicroή microε βάση την οποία τα άτοmicroα

αντιλαmicroβάνονται τα πληροφοριακά δεδοmicroένα και τα microετατρέπουν σε κατανοητή

και αξιοποιήσιmicroη γνώση Ταυτόχρονα βέβαια η νέα γνώση πρέπει να συmicroβάλει

στην ανάπτυξη των εννοιολογικών σχηmicroάτων Έτσι πέρα από την αξία που έχει η

γνώση ως γνώση αποκτά και παιδαγωγική αξία διότι συmicroβάλλει στη γνωστική

ανάπτυξη του microαθητή και κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη της ικανότητάς του να

σκέπτεται αυτόνοmicroα και να microαθαίνει εύκολα

Το Σχήmicroα 3 που ακολουθεί απεικονίζει νοητικά σχήmicroατα σαν εκείνα που

αναmicroένεται να αναπτύξουν οι microαθητές σταδιακά microέσα από το microάθηmicroα της

Γεωγραφίας Ζητούmicroενο αποτελεί αν τα σχολικά εγχειρίδια στοχεύουν συνειδητά

στην ανάπτυξη τέτοιων σχηmicroάτων microέσα από τα κείmicroενα τις ερωτήσεις και τις

ασκήσεις που περιλαmicroβάνουν Οι γραφικές αναπαραστάσεις αποτελούν άριστο

διδακτικό microέσο προώθησης των εννοιολογικών σχηmicroάτων (concept maps) (Novak

and Gowin 1984˙ Κουλουmicroπαρίτση 2003˙ Βασιλοπούλου 2000)

Σχήmicroα 3

Β Πληροφορίες Ως πληροφορίες (information) ορίζονται τα συστηmicroατοποιηmicroένα δεδοmicroένα που

αφορούν την πραγmicroατικότητα Παραδείγmicroατα πληροφοριών αποτελούν οι πίνακες

ιστορικών δεδοmicroένων που αφορούν πολεmicroικά και πολιτικά γεγονότα και

γεωγραφικών δεδοmicroένων που αφορούν την έκταση τον πληθυσmicroό την

πρωτεύουσα την οικονοmicroία τη γλώσσα και τα προϊόντα των χωρών της ΕΕ

Για να microετατραπούν τα πληροφοριακά δεδοmicroένα σε συγκροτηmicroένη και αξιοποιήσιmicroη

γνώση πρέπει να ενταχθούν σε πλαίσια σχέσεων Η ένταξή τους σε πλαίσια

σχέσεων αποτελεί πρωταρχικό σκοπό της διδακτικής διαδικασίας και γίνεται microε τη

βοήθεια της εννοιολογικής γνώσης Γιrsquo αυτό τα διδακτικά κείmicroενα δεν πρέπει να

περιορίζονται στην απλή παράθεση των δεδοmicroένων αλλά να αναδεικνύουν τις

σχέσεις τους Βεβαίως η συσχέτιση γίνεται από τον ίδιο το microανθάνοντα και η

ποιότητα της γνώσης που προκύπτει εξαρτάται από την καταλληλότητα και την

ποιότητα της εννοιολογικής γνώσης που ήδη κατέχει και αξιοποιεί Όmicroως η

προσπάθεια σύλληψης των σχέσεων και βαθύτερης κατανόησης της διδασκόmicroενης

έννοιας διευκολύνεται από τον τρόπο γραφής του διδακτικού εγχειριδίου καθώς και

από τη microορφή της διδακτικής προσέγγισης

Με βάση τα παραπάνω το εκπαιδευτικό υλικό έχει τις εξής δυνατές επιλογές σχετικά

microε τις πληροφορίες (α) να τις παραθέσει και να τις εντάξει το ίδιο το διδακτικό κείmicroενο

microέσα σε πλαίσια σχέσεων (β) να τις παραθέσει απλώς και να προβλέψει ότι κατά την

επεξεργασία των δεδοmicroένων την ώρα της διδασκαλίας θα κληθούν microέσω της

επεξεργασίας και των ασκήσεων οι microαθητές να πραγmicroατοποιήσουν την ένταξη και (γ)

να τις παραθέσει και να microην κάνει τίποτε από τα παραπάνω αν θεωρεί ότι οι microαθητές

θα κάνουν microόνοι τους τις συσχετίσεις Στην τελευταία περίπτωση πρέπει οι microαθητές

να έχουν ήδη αναπτύξει τις στάσεις και δεξιότητες που απαιτεί η αυτο-ρυθmicroιζόmicroενη

microάθηση

Γ Πραγmicroατολογική Γνώση Όταν τα διαθέσιmicroα πληροφοριακά δεδοmicroένα ενταχθούν στα υπάρχοντα σχήmicroατα οι

microαθητές αναπτύσσουν συγκροτηmicroένη γνώση για τα πράγmicroατα του φυσικού και

κοινωνικού κόσmicroου Γιrsquo αυτό και την αποκαλούmicroε πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) Για παράδειγmicroα όταν εντάξει κανείς πληροφορίες ενός κειmicroένου για τον

Καναδά στο εννοιολογικό σχήmicroα που κατέχει για την έννοια της χώρας αποκτά

συγκροτηmicroένη πραγmicroατολογική γνώση για τη συγκεκριmicroένη χώρα

Επισηmicroαίνουmicroε ότι το σχολείο οφείλει ιδιαίτερα σήmicroερα που παρατηρείται έκρηξη

πληροφοριών και γνώσεων να επιλέγει σε κάθε τοmicroέα ότι θεωρείται ουσιώδες και

παραδειγmicroατικό για το συγκεκριmicroένο κλάδο και ότι είναι αναγκαίο για τη microετάβαση

στις επόmicroενες ενότητες

Στη σχολική της εκδοχή η πραγmicroατολογική γνώση δεν πρέπει να περιορίζεται σε

δηλώσεις και ταξινοmicroήσεις αλλά να επεκτείνεται σε ερmicroηνείες όπως ήδη αναφέραmicroε

(βλ Sutton 2002) Προς αυτή την κατεύθυνση βοηθούν οι ενδο-κλαδικές και δια-

κλαδικές συσχετίσεις όπως θα αναφέρουmicroε παρακάτω

∆ ∆ιαδικαστική Γνώση Η διαδικαστική γνώση (procedural knowledge) αποτελεί την πραξιακή microορφή της

γνώσης και απαρτίζεται από τις (microετα-) γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες και

στρατηγικές και τις microεθοδολογικές τεχνικές οι οποίες είναι αναγκαίες για την

επεξεργασία των πληροφοριών τη διαχείριση των αβεβαιοτήτων και την επίλυση

προβληmicroατικών καταστάσεων Γιrsquo αυτό στην ουσία της η διαδικαστική γνώση είναι

υπερ-κλαδικής φύσης που σηmicroαίνει ότι την συναντούmicroε microε microικρές προσαρmicroογές σε

όλους τους επιστηmicroονικούς κλάδους (βλ Unesco 198614)

Στο γνωστικό τοmicroέα συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα οι γνωστικές δεξιότητες

ταξινόmicroησης ανάλυσης επίλυσης προβληmicroάτων και λήψης αποφάσεων (βλ και

Klein 1990 183) και οι microετα-γνωστικές του προγραmicromicroατισmicroού και της αυτο-

αξιολόγησης Στον κοινωνικό τοmicroέα οι δεξιότητες της συνεργασίας και της

επικοινωνίας Τέλος στο microεθοδολογικό τοmicroέα οι δεξιότητες του σχεδιασmicroού της

microέτρησης του πειραmicroατισmicroού ή του ελέγχου των πηγών και της αξιολόγησης Η

εκπόνηση ενός σχεδίου εργασίας για τη microελέτη ενός χαρακτηριστικού θέmicroατος ή

προβλήmicroατος του κλάδου αποτελεί άριστο τρόπο διδασκαλίας και εκmicroάθησης των

microεθοδολογικών δεξιοτήτων

Στο microεθοδολογικό microπορούmicroε να κατατάξουmicroε και τις δεξιότητες που σχετίζονται microε τη

διαδικασία της microάθησης όπως είναι για παράδειγmicroα οι δεξιότητες κατανόησης και

παραγωγής του γραπτού λόγου σε όλα τα microαθήmicroατα (reading and writing across the

curriculum) και σύνθεσης εννοιολογικών χαρτών και γενικώς γραφικών

αναπαραστάσεων (βλ Ackerman and Perkins 1989)

Ο σύγχρονος κόσmicroος δεν απαιτεί microόνο αυξηmicroένες γνώσεις αλλά και περισσότερες

και πολυπλοκότερες δεξιότητες Χρέος κάθε διακριτού microαθήmicroατος είναι να διδάξει τις

δεξιότητες που έχουν προτεραιότητα στο χώρο του αλλά και τις δια-κλαδικής φύσης

δεξιότητες Για παράδειγmicroα οι Φυσικές Επιστήmicroες βασίζονται ιδιαίτερα και γιrsquo αυτό

πρέπει να προτάξουν τις δεξιότητες της παρατήρησης και της microέτρησης ενώ

ταυτόχρονα πρέπει να προωθήσουν τις γνωστικές διαδικασίες του επαγωγικού και

απαγωγικού συλλογισmicroού που θεmicroελιώνουν τόσο τη δική τους microεθοδολογία όσο και

τη microεθοδολογία των λοιπών επιστηmicroονικών κλάδων

Σε κάθε περίπτωση όλες οι microορφές και οι κατηγορίες δεξιοτήτων πρέπει να

διδάσκονται άmicroεσα και συστηmicroατικά microέσα σε συνθήκες laquoφθίνουσας καθοδήγησηςraquo

(βλ και Ackerman and Perkins 1989 89) που εξατοmicroικεύει την καθοδήγηση στις

ανάγκες των microαθητών Αυτό σηmicroαίνει ότι τόσο στην επεξεργασία όσο και στα

τετράδια ασκήσεων πρέπει να συmicroπεριλαmicroβάνονται και αυτού του είδους ασκήσεις

όταν το θέmicroα προσφέρεται

ΙΙΙ ∆ια-κλαδική Γνώση

Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας

Αναφέραmicroε ήδη ότι οι δια-κλαδικές συνεργασίες και συmicroπράξεις αναπτύχθηκαν στον

ακαδηmicroαϊκό χώρο ευρέως τις τελευταίες δεκαετίες για να αντιmicroετωπίσουν την

πολυπλοκότητα και την πληθώρα των προβληmicroάτων Αυτό οδήγησε σε ποικίλα

ακαδηmicroαϊκά microορφώmicroατα τα οποία κατά τον Paxson (1996) απαρτίζουν τέσσερα

επίπεδα δια-κλαδικότητας που αρχίζουν microε τους αλληλοδανεισmicroούς microεθόδων και

εννοιών συνεχίζουν microε ισότιmicroες συνεργασίες αλληλεξάρτησης και ολοκληρώνονται

microε τη δηmicroιουργία νέων υβριδικών κλάδων όπως είναι η Βιοχηmicroεία η Αστροφυσική

και η Ανθρωπογεωγραφία

Στην εκπαίδευση προέκυψε η αναγκαιότητα των δια-κλαδικών συmicroπράξεων και για

επιπρόσθετους παιδαγωγικο-διδακτικούς λόγους διότι όπως ήδη αναφέραmicroε

διαπιστώθηκε ότι ο κατακερmicroατισmicroός της σχολικής γνώσης σε διακριτά microαθήmicroατα

δηmicroιουργεί σοβαρά προβλήmicroατα στην κατανόηση και στα κίνητρα microάθησης των

microαθητών και στις δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης (βλ Ματσαγγούρας 2003 39)

Γιrsquo αυτό αναπτύχθηκαν προγράmicromicroατα σπουδών που επιδιώκουν συνειδητά

διαφορετικού βαθmicroού και φύσης συmicroπράξεις microεταξύ διακριτών microαθηmicroάτων χωρίς

όmicroως να καταλύονται η λογική τους και οι προτεραιότητές τους Αντιθέτως microέσα από

τις συmicroπράξεις επιδιώκεται η προώθηση των προτεραιοτήτων τους αν και ο βαθmicroός

σύmicroπραξης και εποmicroένως προώθησης των προτεραιοτήτων τους διαφέρει

σηmicroαντικά Τα παραθέτουmicroε microε την αύξουσα φορά σύmicroπραξης και την επικρατέστερη

ορολογία (βλ Unesco 1986middot Jacobs 1989middot Robles 1998middot Ματσαγγούρας 2003)

Αναλυτικό Προγράmicromicroατα Πολλαπλής Επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary

curriculum) παράλληλη ndash εξέταση θέmicroατος από διαφορετικές επιστήmicroες όπως

Ιστορία και Λογοτεχνία χωρίς όmicroως προσπάθεια ενιαιοποίησης της γνώσης

Πολυ-επιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (pluri-disciplinary curriculum)

ταυτόχρονη σύmicroπραξη συγγενών κλάδων όπως τα Μαθηmicroατικά και οι Φυσικές

Επιστήmicroες οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Τεχνολογία η Τεχνολογία και οι Κοινωνικές

Σπουδές προς κοινό όφελος και των δύο microαθηmicroάτων

Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα ∆ιεπιστηmicroονικής ∆ιασταύρωσης (cross- disciplinary

curriculum) εξέταση ενός κλάδου microε την εννοιολογική υποδοmicroή άλλου όπως τα

Μαθηmicroατικά ή η Φυσική της Μουσικής

∆ιεπιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (inter-disciplinary curriculum) ταυτόχρονη

σύmicroπραξη συγγενών επιστηmicroονικών κλάδων microέσω ανταλλαγής εννοιών και

microεθοδολογιών για τη microελέτη ευρύτερων θεmicroάτων κοινού ενδιαφέροντος τα οποία δεν

είναι δυνατόν να γίνουν κατανοητά microε τη συνδροmicroή ενός microόνο κλάδου Ως

παράδειγmicroα από το πρόγραmicromicroα της πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης αναφέρουmicroε τη

Μελέτη του Περιβάλλοντος που συνεξετάζει στις αλληλοσυσχετίσεις τους το φυσικό

και το ανθρωπογενές περιβάλλον και από το πρόγραmicromicroα της δευτεροβάθmicroιας

εκπαίδευσης την εmicroπλοκή της Πολιτικής Ιστορίας της Κοινωνιολογίας της Ιστορίας

του Καθολικισmicroού και της Οικονοmicroίας για τη microελέτη της Φεουδαρχίας στην Ευρώπη

Όλες οι παραπάνω microορφές δια-κλαδικής σύmicroπραξης συνεπάγονται διαφορετικής

έκτασης εσωτερικές αναδιαρθρώσεις τόσο στην οργάνωση της γνώσης εντός του

αναλυτικού προγράmicromicroατος όσο και εντός του ωρολογίου προγράmicromicroατος και

αναφέρονται κυρίως στο δούναι και λαβείν δεδοmicroένων οπτικών ερmicroηνειών και

microεθοδολογικών εργαλείων δεξιοτήτων και διαδικασιών που αναπτύσσονται microεταξύ

όmicroορων συνήθως κλάδων κατά την εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

Μεγαλύτερες αναδιατάξεις βέβαια από κάθε άλλη microορφή σύmicroπραξης δηmicroιουργεί η

διεπιστηmicroονική σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη

κοινού πλαισίου προβληmicroατισmicroού και επηρεάζει τόσο το περιεχόmicroενο όσο και τη

microεθοδολογία των εmicroπλεκόmicroενων κλάδων

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι συmicroπράξεις αυτές microπορεί να γίνουν είτε από τη συγγραφική

οmicroάδα microέσα στο κείmicroενο του διδακτικού εγχειριδίου είτε εκτός του καθαυτού κειmicroένου

αλλά εντός της επεξεργασίας του microαθήmicroατος microε την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού

και τη χρήση κειmicroενικών παραθεmicroάτων από σχετικούς κλάδους τη διατύπωση

κατάλληλων ερωτήσεων και τέλος την επίλυση ασκήσεων του βιβλίου που οδηγούν

στην αναζήτηση των δια-κλαδικών συmicroπράξεων Η αναφορά όλου του

διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος στρέφεται προς τη microελέτη πραγmicroατικών

καταστάσεων που φέρνουν τη σχολική γνώση πλησιέστερα στις εmicroπειρίες των

microαθητών οπότε και η διδακτική προσέγγιση προσλαmicroβάνει διερευνητική microορφή microε

την ενεργό συmicromicroετοχή των microαθητών Έτσι αυξάνουν τα κίνητρα ο βαθmicroός

κατανόησης και οι δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης

Αν όmicroως δεν γίνει τίποτε από τα παραπάνω που διασφαλίζουν κοινό πλαίσιο

προβληmicroατισmicroού και ταυτόχρονη εmicroπλοκή των σχετικών κλάδων αλλά εξετάσουmicroε

ένα θέmicroα όπως είναι η διευρυmicroένη Ευρωπαϊκή Ένωση διαδοχικά από την ιστορική

την οικονοmicroική τη γεωγραφική άποψη στα πλαίσια των αντίστοιχων microαθηmicroάτων στη

δική τους διδακτική ώρα και microε τη δική τους προβληmicroατική δεν έχουmicroε δια-κλαδική

σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας

(multi-disciplinarity) του θέmicroατος (βλ και Ματσαγγούρας 200354)

Να τονίσουmicroε εδώ και πάλι ότι η δια-κλαδικότητα (inter-disciplinarity) και η πολλαπλή

επιστηmicroονικότητα (multi-disciplinarity) όπως και η υπερ-κλαδικότητα (trans-

disciplinarity) που θα δούmicroε παρακάτω δεν επιδιώκουν να καταργήσουν την

κλαδικότητα της επιστήmicroης (disciplinarity) αλλά αντιθέτως την προϋποθέτουν (βλ

Morin 2000 148) και επιχειρούν να την συmicroπληρώσουν microε τις αλληλοσυσχετίσεις

που αναδεικνύουν Ταυτόχρονα βέβαια την κρίνουν και κρίνονται από αυτήν (βλ

Klein 1996 4) Η επιστηmicroολογική αυτή θέση αποτελεί βασική αρχή των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά αναζητούν τρόπους να

κινηθούν πέρα από τα ενδο-κλαδικά πλαίσια

Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Οι τρόποι λοιπόν και ο βαθmicroός σύmicroπραξης των κλάδων διαφέρουν όχι microόνο στον

ακαδηmicroαϊκό αλλά και στο σχολικό χώρο όπου έχουν αντίστοιχα δηmicroιουργηθεί

ανάλογα αναλυτικά και ωρολόγια προγράmicromicroατα που διαφοροποιούνται στον τρόπο

οργάνωσης και διδασκαλίας της σχολικής γνώσης microε απώτερο πάντοτε σκοπό να

επηρεάσουν θετικά τον τρόπο οργάνωσής της στις νοητικές δοmicroές των microαθητών (βλ

και Ματσαγγούρας 200363) Σε microερικές περιπτώσεις όπως ήδη αναφέραmicroε οι

προσmicroίξεις οδηγούν στη δηmicroιουργία υβριδικών κλάδων microε αυτόνοmicroη παρουσία και

συmicroπεριφορά αφού το περιεχόmicroενο και οι δοmicroές τους ξεπερνούν τους

συmicroπράττοντες κλάδους

1 ∆ανεισmicroός Στοιχείων από Όmicroορους Κλάδους Στις περισσότερες περιπτώσεις όmicroως τα διακριτά microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος

σπουδών διατηρούν τη φυσιογνωmicroία τους και δεν επιφέρουν εσωτερικές

αναδιατάξεις αλλά εmicroπλουτίζουν το περιεχόmicroενο τους και τις διαδικασίες

επεξεργασίας των δεδοmicroένων τους microε δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους Η

βιβλιογραφία κάνει λόγο για διεπιστηmicroονικό εmicroπλουτισmicroό (inter-disciplinary

enrichment)

Τα στοιχεία αυτά πρέπει να επιλέγονται προσεχτικά microε τρία κριτήρια (α) να

εmicroπλουτίζουν τον ερmicroηνευτικό λόγο που καθιστά τη γνώση ευκολότερα κατανοητή

(β) να καθιστούν σφαιρικότερη την προσέγγιση του θέmicroατος και (γ) να συνδέουν

αmicroεσότερα τη σχολική γνώση microε αυθεντικές και ει δυνατόν οικείες για τους microαθητές

καταστάσεις Έτσι η σχολική γνώση αποκτά νόηmicroα για τους ίδιους τους microαθητές

γίνεται ενδιαφέρουσα και καθίσταται ευκολότερη η microεταφορά της σε παρόmicroοιες

καταστάσεις

Τα δάνεια στοιχεία microπορούν ανάλογα να χρησιmicroοποιηθούν σε όλα τα σηmicroεία της

επεξεργασίας των δεδοmicroένων της διδασκαλίας κατά την οποία εmicroπλέκονται κατά

περίπτωση microεταξύ των άλλων (α) ταξινοmicroήσεις (β) αναλύσεις (γ) συσχετίσεις (δ)

υπερβάσεις δεδοmicroένων (βλ Ματσαγγούρας 2001 95) (ε) κριτήρια (στ) έννοιες (ζ)

αλγόριθmicroοι και (ι) στρατηγικές επίλυσης προβληmicroάτων Αν σε κάποια από αυτά τα

δέκα παραπάνω σηmicroεία χρησιmicroοποιούνται δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους

έχουmicroε ανάλογου βαθmicroού διεπιστηmicroονικές ερmicroηνείες και συmicroπράξεις (βλ Unesco

1986 18)

Αυτό για παράδειγmicroα συmicroβαίνει όταν ένα κείmicroενο της Ιστορίας δανείζεται δεδοmicroένα

και σχήmicroατα συσχέτισης και ερmicroηνείας από την Οικονοmicroία τη Θρησκειολογία την

Πολιτική τη Γεωγραφία και την Ψυχοκοινωνιολογία για να εξηγήσει γιατί πέτυχε η

επανάσταση του 1821 ενώ είχε αποτύχει η επανάσταση του ∆ιονυσίου του

Φιλοσόφου Παροmicroοίως έχουmicroε διεπιστηmicroονικές συmicroπράξεις όταν στο microάθηmicroα της

Λογοτεχνίας ένα διήγηmicroα αναλύεται microε άmicroεσες αναφορές στο ιστορικό του πλαίσιο τα

κοινωνικά δεδοmicroένα και την ψυχογραφία του συγγραφέα (βλ και Jacobs 1989 5) ή

όταν στο microάθηmicroα της Γεωγραφίας για την κατανόηση του φαινοmicroένου της σταδιακής

επέκτασης της ερήmicroου σε περιοχές της Αφρικής προστρέχουmicroε στη συνδροmicroή της

Γεωλογίας της Κλιmicroατολογίας της Μετεωρολογίας και της Υδρολογίας

2 ∆ανεισmicroός Στοιχείων σε Όmicroορους Κλάδους Βέβαια διεπιστηmicroονικότητα δεν έχουmicroε microόνο όταν δανείζεται η microία επιστήmicroη στοιχεία

όπως τα παραπάνω από την άλλη για να microελετήσει τα θέmicroατά της αλλά και όταν

προσφέρει τις δικές της υπηρεσίες στις άλλες Για παράδειγmicroα όταν κείmicroενο της

Ιστορίας αναδεικνύει ποια από τα ιστορικά δεδοmicroένα εξηγούν την ανάπτυξη microορφών

τέχνης ή θεσmicroών και πολιτικών συστηmicroάτων προσδίδει διεπιστηmicroονική διάσταση

στην προσέγγισή του αφού έχει προσφέρει τις υπηρεσίες του στους επιστηmicroονικούς

κλάδους της Θεωρίας της Τέχνης και της Πολιτειολογίας

3 ∆ιεπιστηmicroονικές Οπτικές και Επικουρίες Τέλος υπενθυmicroίζουmicroε ότι στις χαλαρές δια-κλαδικές (multi-disciplinarity)

προσεγγίσεις εντάσσουmicroε και την αξιοποίηση της Λογοτεχνίας για τη

συmicroπληρωmicroατική microελέτη θεmicroάτων που εξετάζουν άλλα microαθήmicroατα Έτσι έχουmicroε

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

Σχήmicroα 1

Γ Κυριαρχία και Αmicroφισβήτηση των Ενδο-κλαδικών Προγραmicromicroάτων microε ∆ιακριτά Μαθήmicroατα

Ιστορικά προηγήθηκαν τα γνωστά σε όλους microας προγράmicromicroατα διακριτών microαθηmicroάτων

(discipline- based curricula) που διδάσκουν στη σχολική της εκδοχή την γνώση των

επιστηmicroονικών κλάδων Η διδασκαλία κάθε microαθήmicroατος γίνεται ανεξάρτητα σε

ξεχωριστή ώρα και microε το δικό του σχολικό εγχειρίδιο χωρίς συστηmicroατική και εκτενή

προσπάθεια συνεργασίας των διακριτών microαθηmicroάτων ούτε στα επίπεδα του

αναλυτικού και του ωρολογίου προγράmicromicroατος ούτε και στο επίπεδο της διδασκαλίας

Βασικά πλεονεκτήmicroατα των προγραmicromicroάτων της κατηγορίας αυτής είναι ότι επιλέγουν

και διδάσκουν συστηmicroατικά χωρίς κενά και ανακολουθίες αλλά microε χρονικο-λογική

αλληλουχία το περιεχόmicroενο και τις δοmicroές δηλαδή την ενδο-κλαδική γνώση κάθε

επιστηmicroονικού κλάδου στα πλαίσια του αντίστοιχου microαθήmicroατος

Επειδή όmicroως διαπιστώθηκε ότι στο συmicroβατικό πρόγραmicromicroα των διακριτών

microαθηmicroάτων η ενδο-κλαδική σχολική γνώση εmicroφανίζεται στην αντίληψη των microαθητών

πολύ αφαιρετική αποσπασmicroατική και δυσνόητη ndash microε αποτέλεσmicroα οι microαθητές να

παρουσιάζουν microειωmicroένο ενδιαφέρον αλλά και δυσκολίες microεταφοράς της νέας

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΣΧΟΛΙΚΗΣ

ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΥΠΕΡ-ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ (Trans-disciplinarity)

Ενδο-Κλαδική Οργάνωση Discipline -based Curricula ή Uni- Mono- Disciplinary Curricula

∆ια-Κλαδική Οργάνωση Inter-Disciplinary Curricula

∆ιαθεmicroατικά (Θεmicroατοκεντρικά) Προγράmicromicroατα Integraded Curricula ή Cross Thematic Curricula

Προγράmicromicroατα laquoΚοινών Τόπωνraquo Επιστήmicroης Trans-disciplinary Curricula

∆ΕΠΠΣ bull Ενδο-Κλαδική Σχολική Γνώση Εννοιοκεντρικής Οργάνωσης

bull ∆ια-Κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις

bull Υπερ Κλαδικές Προεκτάσεις

γνώσης σε διαφορετικές καταστάσεις (transfer of learning) (βλ Unesco 1986 19

Ματσαγγούρας 2003 39) ndash αναζητήθηκαν εναλλακτικές microορφές οργάνωσης και

διδασκαλίας της σχολικής γνώσης

Πίνακας 1

I ΑΝΑΠΛΑΙΣΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΙΙ ΕΝ∆Ο-ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΓΝΩΣΗ Α Εννοιολογική Γνώση 1 Ενδο-κλαδικές έννοιες 2 Ενδο-κλαδικές γενικεύσεις 3 Εννοιολογικά σχήmicroατα Β Πληροφορίες Γ Πραγmicroατολογική Γνώση ∆ ∆ιαδικαστική Γνώση IΙΙ ∆ΙΑ-ΚΛΑ∆ΙΚΕΣ ΓΝΩΣΗ Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων 1 Επιστηmicroονικός κλάδος εmicroπλέκει άλλους κλάδους για microελέτη θέmicroατός του 2 Επιστηmicroονικός κλάδος προσφέρει γνώσεις του σε άλλους κλάδους για microελέτη δικών τους

θεmicroάτων 3 ∆ιεπιστηmicroονικές οπτικές και επικουρίες ΙV ΥΠΕΡ-ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΓΝΩΣΗ Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-Κλαδικών Κοινών Τόπων Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Γ Η Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα

∆ιακριτών Μαθηmicroάτων ∆ Μορφές Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών

Μαθηmicroάτων Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών

Μαθηmicroάτων 1 Μεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών σε υπερ-κλαδικά πλαίσια 2 Συσχέτιση ενδο-κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων επιστηmicroονικών κλάδων 3 Αναγωγή ενδο-κλαδικών εννοιών σε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες 4 Εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το πρίσmicroα microακρο-εννοιών ή microακρο-εννοιολογικών

διπόλων 5 Αναγωγή ενδο-κλαδικών γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις 6 Αναγωγή ενδο-κλαδικών δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες 7 Εξέταση θέmicroατος σε άλλους τόπους χρόνους και πολιτισmicroούς 8 Εξέταση θέmicroατος από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους 9 Προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Από αυτές άλλες αρκούνται στον εmicroπλουτισmicroό της ενδο-κλαδικής γνώσης microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις (βλ και Jacobs 1989 5) όπως

πράττουν ορθώς κατά τη γνώmicroη microας τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών (∆ΕΠΠΣ )

της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 304 13-03-03 τχ Β) και άλλες ακολουθούν

ριζοσπαστικότερες λύσεις και προτείνουν την αναδιοργάνωση microέσα σε δια-κλαδικά

(inter-disciplinary) ή υπερ-κλαδικά (trans-disciplinary) πλαίσια όπως θα δούmicroε

παρακάτω

Την αναγκαιότητα και τη σκοπιmicroότητα κατάλυσης ή τουλάχιστον υπέρβασης των

ενδο-κλαδικών πλαισίων της σχολικής γνώσης εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας (βλ Mathison and Freeman 1998 9) η οποία αποτελεί αντικείmicroενο

της εισήγησής microας και γιrsquo αυτό προσδιορίζει ανάλογα και τη δοmicroή της που

παρουσιάζει ο Πίνακας 1

IΙ Αναπλαισίωση της Σχολικής Γνώσης

Σε κάθε περίπτωση τα προγράmicromicroατα σπουδών ασχέτως από τις άλλες

επιστηmicroολογικές επιλογές τους οφείλουν να παρουσιάζουν την επιστηmicroονική γνώση

στη σχολική της εκδοχή και να την συσχετίζουν microε την εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση

των microαθητών Στη σχολική της εκδοχή η επιστηmicroονική γνώση δεν είναι microόνο

απλοποιηmicroένη και συντοmicroευmicroένη αλλά είναι επίσης εmicroπλουτισmicroένη microε ιδιαίτερα

στοιχεία όπως είναι για παράδειγmicroα οι microεταφορές οι αναλογίες και τα (θετικά ndash

αρνητικά) παραδείγmicroατα και επιπλέον είναι διατυπωmicroένη microε ερmicroηνευτική και όχι

(microόνο) ταξινοmicroική γλώσσα

Η ποικίλης φύσης γνωστικοί και γλωσσικοί microετασχηmicroατισmicroοί οι αναγωγές οι

απλοποιήσεις και οι εmicroπλουτισmicroοί συντελούν στην αναπλαισίωση της επιστηmicroονικής

σε σχολική γνώση (βλ Ματσαγγούρας 2003 138) Στις διαδικασίες αναπλαισίωσης

υπάγονται και οι δια-κλαδικές συσχετίσεις καθώς και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

που αποσκοπούν microαζί microε τις υπόλοιπες διαδικασίες αναπλαισίωσης να συσχετίσουν

τη σχολική γνώση microε την εmicroπειρικο-βιωmicroατική των microαθητών και έτσι να την

καταστήσουν περισσότερο ενδιαφέρουσα κατανοητή και αξιοποιήσιmicroη σε νέες

microορφές σκέψης και πράξης

Βασική διαδικασία της αναπλαισίωσης αποτελεί η διάκριση microεταξύ (1) της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) - που εξειδικεύεται στη συνέχεια σε (α)

πληροφορίες (β) εννοιολογικές γνώσεις και (γ) πραγmicroατολογικές γνώσεις- και (2) της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) που αποτελεί εν πολλοίς την

πραξιακή έκφραση της δηλωτικής γνώσης αφού την προϋποθέτει και την microετατρέπει

σε πράξη

Πρώτιστη επιδίωξη του σχολείου αποτελεί η ενεργός εmicroπλοκή των microαθητών στη

microετατροπή των πληροφοριών σε εννοιολογική και σε πραγmicroατολογική γνώση και

όλων αυτών σε αυτόνοmicroες διαδικασίες σκέψης και πράξης που συγκροτούν τη

διαδικαστική γνώση Αυτό σηmicroαίνει ότι από διδακτικής πλευράς συγγραφείς και

εκπαιδευτικοί πρέπει για κάθε ενότητα να εξετάζουν ποιες είναι οι βασικές έννοιες και

ποιες είναι οι ουσιώδεις γνώσεις του συγκεκριmicroένου κλάδου που πρέπει πάση θυσία

να κατακτήσουν οι microαθητές και πώς αυτές θα επεκτείνουν το πραξιακό δυναmicroικό των

microαθητών

Για παράδειγmicroα στην ενότητα της Ιστορίας για τη Γαλλική Επανάσταση πρέπει να

αναδειχθούν οι έννοιες της κοινωνικής τάξης και της επανάστασης οι γενικεύσεις που

αφορούν τις σχέσεις των κοινωνικών τάξεων και τις βίαιες ανατροπές κατεστηmicroένων

σχέσεων που εκφράζει microια επανάσταση Αυτά όπως θα δούmicroε στη συνέχεια

αποτελούν στοιχεία της εννοιολογικής (conceptual) ιστορικής γνώσης και αφορούν

τον κλάδο της Ιστορίας στο σύνολό του και όχι microόνο τη συγκεκριmicroένη ενότητα

Ταυτόχρονα βεβαίως πρέπει να διδαχθεί και η πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) για το συγκεκριmicroένο ιστορικό γεγονός η οποία στην ουσία της

παρουσιάζει πώς η εννοιολογική γνώση για τις επαναστάσεις εξειδικεύθηκε microέσα

από τα συγκεκριmicroένα γεγονότα τις διαδικασίες τις κοινωνικές τάξεις και τα πρόσωπα

της Γαλλικής Επανάστασης Με άλλα λόγια η πραγmicroατολογική γνώση του

συγκεκριmicroένου ιστορικού γεγονότος πρέπει να αναφέρει ποιες ήταν οι σχέσεις των

κοινωνικών τάξεων πώς ανατράπηκαν κατά την επανάσταση και τέλος ποιες ήταν

οι microετέπειτα επιδράσεις του γεγονότος για τη Γαλλία και την Ευρώπη

Συχνά όmicroως όπως ήδη αναφέραmicroε οι συγγραφείς διδακτών βιβλίων και οι

εκπαιδευτικοί προσπαθούν να προωθήσουν τη γνώση σε ένα δεύτερο επίπεδο πέρα

από τα ενδο-κλαδικά όρια Στο δεύτερο αυτό επίπεδο όπως θα δούmicroε στη συνέχεια

πρέπει οι microαθητές να αναζητήσουν ανάλογα στοιχεία σε θέmicroατα του ίδιου

επιστηmicroονικού κλάδου αλλά κυρίως σε τοmicroείς άλλων κλάδων Στο παράδειγmicroα της

Γαλλικής Επανάστασης αυτό σηmicroαίνει ότι πρέπει να αναζητήσουmicroε τάξεις και ταξικές

σχέσεις σε προηγούmicroενες και επόmicroενες κοινωνίες συγκρίσεις microε άλλες κοινωνικές

επαναστάσεις και συσχέτιση της κοινωνικής επανάστασης microε επαναστάσεις σε

άλλους χώρους εκτός του κοινωνικο-πολιτικού όπως είναι η βιοmicroηχανική

επανάσταση και η βιοτεχνολογική επανάσταση και να αναζητηθούν σε κάθε

περίπτωση οι αντίστοιχες ανατροπές

Αναλυτικότερη αναφορά στο περιεχόmicroενο της ενδο-κλαδικής σχολικής γνώσης και

στις προεκτάσεις της σε εξω-κλαδικά πλαίσια κάνουmicroε στη συνέχεια

IΙI Εννοιοκεντρική Οργάνωση τους Ενδο-κλαδικής Γνώσης

Τα προγράmicromicroατα σπουδών λοιπόν που οργανώνονται κατrsquo αντιστοίχιση microε τους

διακριτούς επιστηmicroονικούς κλάδους (discipline-based curricula) διατηρούν στο

αναλυτικό και ωρολόγιο πρόγραmicromicroα του σχολείου τα διακριτά microαθήmicroατα Το

περιεχόmicroενο των microαθηmicroάτων επικεντρώνεται στην ενδο-κλαδική (intra-disciplinary)

γνώση του αντίστοιχου επιστηmicroονικού τοmicroέα την οποία στη σχολική της microορφή

διακρίνουmicroε σαφώς σε (α) εννοιολογική γνώση (β) πραγmicroατολογική γνώση (γ)

πληροφορίες και διαδικασίες σύmicroφωνα και microε το Σχήmicroα 2

Σχήmicroα 2

Α Εννοιολογική Γνώση

Η εννοιολογική γνώση (conceptual knowledge) κάθε κλάδου απαρτίζεται από

τις βασικές έννοιες και γενικεύσεις και τα κυρίαρχα σχήmicroατα που έχουν αναπτυχθεί

στο πλαίσιο κάθε επιστήmicroης και microαζί microε τις δεξιότητες που ασκούνται microέσα στη

συγκεκριmicroένη επιστήmicroη παρέχουν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να σκέπτεται και

να πράττει όπως οι ειδικοί του χώρου (βλ Tomlinson et al 2002 87) Επειδή microαζί

microε τις αντίστοιχες πραγmicroατολογικές γνώσεις το σχολείο επιδιώκει να εξοικειώσει τους

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΝΩΣΗ

bull Μακρο-έννοιες bull Μακρογενικεύσεις bull Μακρο-σχήmicroατα bull Μακρο-διαδικασίες

ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΓΝΩΣΗ (∆ηλωτική και ∆ιαδικαστική) bull Έννοιες bull Κρίσεις bull Γενικεύσεις bull Σχήmicroατα bull ∆ιαδικασίες

ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Τι Ποιός Πού Πώς Πότε Πόσο Γιατί

microαθητές microε τις δοmicroές και microε τους διαφορετικούς τρόπους σκέψης που εκφράζουν οι

επιmicroέρους επιστήmicroες επιβάλλεται κάθε πρόγραmicromicroα σπουδών να οργανώνεται γύρω

από την εννοιολογική γνώση του αντίστοιχου επιστηmicroονικού κλάδου (βλ και Bruner

1969) Επίσης επιβάλλεται κάθε ενότητα των σχολικών εγχειριδίων να οργανώνεται

γύρω από τις πρόσφορες για την περίσταση έννοιες γενικεύσεις και τα ανάλογα

σχήmicroατα που απαρτίζουν την εννοιολογική γνώση

1 Εν Αρχή οι Ενδο-κλαδικές Έννοιες Η επιστήmicroη εξελίσσεται microέσα από τη χρήση των εννοιών της το περιεχόmicroενο των

οποίων διαρκώς τροποποιεί για να τις εξειδικεύσει και να τις καταστήσει

αποτελεσmicroατικότερα εργαλεία προσέγγισης των θεmicroάτων της Ταυτόχρονα

εmicroπλουτίζει το εννοιολογικό της ταmicroείο microε νέες τις οποίες συχνά δανείζεται από

άλλους χώρους Για παράδειγmicroα στο microάθηmicroα της Μελέτης του Περιβάλλοντος

κυρίαρχες microεταξύ των άλλων είναι οι παρακάτω ενδο-κλαδικές έννοιες τόπος

χρόνος άτοmicroο κοινωνική οmicroάδα περιβάλλον φυσικό περιβάλλον

ανθρωπογενές περιβάλλον εξουσία θεσmicroός παραγωγή κατανοmicroή αγαθών

κατανάλωση κτλ

Λόγω της σηmicroαντικότητας των ενδο-κλαδικών εννοιών χρειάζεται ιδιαίτερη

προσοχή κατά τις διεπιστηmicroονικές και διαθεmicroατικές προσεγγίσεις ώστε να

προταχθεί και να διαφυλαχθεί η ακεραιότητα της εννοιολογικής δοmicroής κάθε

διακριτού επιστηmicroονικού κλάδου (βλ Erickson 1998 54) Αυτό σηmicroαίνει ότι

προτάσσονται οι ενδο-κλαδικές έννοιες για την κατανόηση των οποίων το

σχολικό κείmicroενο και οι προτεινόmicroενες από το Βιβλίο του ∆ασκάλου

δραστηριότητες πρέπει να διασφαλίζουν όσα προτείνει η σχετική microε την

κατανόηση εννοιών βιβλιογραφία (βλ και Ματσαγγούρας 2001 339 και 361˙

Joyce and Weil 1992 150) Σε αυτή τη λογική ενδείκνυται για παράδειγmicroα η

παράθεση θετικών και αρνητικών παραδειγmicroάτων της διδασκόmicroενης έννοιας και η

συσχέτισή της microε τις παράλληλες υπάλληλες και υπερκείmicroενες έννοιες καθώς και

η αναζήτηση διαθεmicroατικών προεκτάσεων σε άλλους επιστηmicroονικούς χώρους

όπως θα δούmicroε παρακάτω Με τον τρόπο αυτό ενισχύονται οι δυνατότητες που

έχουν οι έννοιες να δράσουν εντός και εκτός του οικείου χώρου

2 Ενδο-κλαδικές Γενικεύσεις Οι έννοιες δεν υπάρχουν microεmicroονωmicroένα και χύmicroα στον νου των ανθρώπων όπως

τα κέρmicroατα microέσα σε ένα κουmicroπαρά αλλά πάντα σε ένα πλαίσιο σχέσεων microε άλλες

έννοιες Οι σχέσεις αυτές εκφράζουν ένα ανώτερο επίπεδο γνώσης και

αποκαλούνται γενικεύσεις Για παράδειγmicroα laquoΗ τέχνη εκφράζει την εποχή τηςraquo

laquoΌλοι οι πολιτισmicroοί χρησιmicroοποιούν σύmicroβολαraquo laquoΗ προσφορά και η ζήτηση

ορίζουν την τιmicroή του προϊόντοςraquo laquoΤα πολιτεύmicroατα εκφράζουν σχέσεις εξουσίας

και ελέγχου microεταξύ κοινωνικών οmicroάδωνraquo laquoΟι έmicroβιοι οργανισmicroοί προσαρmicroόζονται

στις συνθήκες του περιβάλλοντος που ζουνraquo laquoΟι πολιτιστικές διαφοροποιήσεις

συχνά οδηγούν σε συγκρούσειςraquo αποτελούν γενικεύσεις από διαφορετικούς

επιστηmicroονικούς κλάδους Επιδίωξη του σχολείου είναι microέσα από την εξέταση των

πληροφοριακών δεδοmicroένων οι microαθητές να οδηγούνται από τα κείmicroενα και τη

διδασκαλία στη διατύπωση γενικεύσεων που εκφράζουν ένα βαθύτερο επίπεδο

κατανόησης των πραγmicroάτων Να επαναλάβουmicroε εδώ ότι η πεmicroπτουσία της

γνώσης δεν συνίσταται στη συσσώρευση πληροφοριακών δεδοmicroένων αλλά στην

οργάνωση των δεδοmicroένων σε ανώτερα επίπεδα γενίκευσης (βλ και Smith 2003)

3 Εννοιολογικά Σχήmicroατα Οι έννοιες και οι γενικεύσεις οργανώνονται σε ένα ανώτερο επίπεδο και

διαmicroορφώνουν τα γνωστικά σχήmicroατα τα οποία αποτυπώνουν τις ιεραρχικές

σχέσεις δεδοmicroένων εννοιών γενικεύσεων και κρίσεων που αφορούν

συγκεκριmicroένο θέmicroα (βλ Erickson 1998 168) Η σηmicroασία των νοητικών σχηmicroάτων

είναι πολύ microεγάλη διότι αποτελούν την υποδοmicroή microε βάση την οποία τα άτοmicroα

αντιλαmicroβάνονται τα πληροφοριακά δεδοmicroένα και τα microετατρέπουν σε κατανοητή

και αξιοποιήσιmicroη γνώση Ταυτόχρονα βέβαια η νέα γνώση πρέπει να συmicroβάλει

στην ανάπτυξη των εννοιολογικών σχηmicroάτων Έτσι πέρα από την αξία που έχει η

γνώση ως γνώση αποκτά και παιδαγωγική αξία διότι συmicroβάλλει στη γνωστική

ανάπτυξη του microαθητή και κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη της ικανότητάς του να

σκέπτεται αυτόνοmicroα και να microαθαίνει εύκολα

Το Σχήmicroα 3 που ακολουθεί απεικονίζει νοητικά σχήmicroατα σαν εκείνα που

αναmicroένεται να αναπτύξουν οι microαθητές σταδιακά microέσα από το microάθηmicroα της

Γεωγραφίας Ζητούmicroενο αποτελεί αν τα σχολικά εγχειρίδια στοχεύουν συνειδητά

στην ανάπτυξη τέτοιων σχηmicroάτων microέσα από τα κείmicroενα τις ερωτήσεις και τις

ασκήσεις που περιλαmicroβάνουν Οι γραφικές αναπαραστάσεις αποτελούν άριστο

διδακτικό microέσο προώθησης των εννοιολογικών σχηmicroάτων (concept maps) (Novak

and Gowin 1984˙ Κουλουmicroπαρίτση 2003˙ Βασιλοπούλου 2000)

Σχήmicroα 3

Β Πληροφορίες Ως πληροφορίες (information) ορίζονται τα συστηmicroατοποιηmicroένα δεδοmicroένα που

αφορούν την πραγmicroατικότητα Παραδείγmicroατα πληροφοριών αποτελούν οι πίνακες

ιστορικών δεδοmicroένων που αφορούν πολεmicroικά και πολιτικά γεγονότα και

γεωγραφικών δεδοmicroένων που αφορούν την έκταση τον πληθυσmicroό την

πρωτεύουσα την οικονοmicroία τη γλώσσα και τα προϊόντα των χωρών της ΕΕ

Για να microετατραπούν τα πληροφοριακά δεδοmicroένα σε συγκροτηmicroένη και αξιοποιήσιmicroη

γνώση πρέπει να ενταχθούν σε πλαίσια σχέσεων Η ένταξή τους σε πλαίσια

σχέσεων αποτελεί πρωταρχικό σκοπό της διδακτικής διαδικασίας και γίνεται microε τη

βοήθεια της εννοιολογικής γνώσης Γιrsquo αυτό τα διδακτικά κείmicroενα δεν πρέπει να

περιορίζονται στην απλή παράθεση των δεδοmicroένων αλλά να αναδεικνύουν τις

σχέσεις τους Βεβαίως η συσχέτιση γίνεται από τον ίδιο το microανθάνοντα και η

ποιότητα της γνώσης που προκύπτει εξαρτάται από την καταλληλότητα και την

ποιότητα της εννοιολογικής γνώσης που ήδη κατέχει και αξιοποιεί Όmicroως η

προσπάθεια σύλληψης των σχέσεων και βαθύτερης κατανόησης της διδασκόmicroενης

έννοιας διευκολύνεται από τον τρόπο γραφής του διδακτικού εγχειριδίου καθώς και

από τη microορφή της διδακτικής προσέγγισης

Με βάση τα παραπάνω το εκπαιδευτικό υλικό έχει τις εξής δυνατές επιλογές σχετικά

microε τις πληροφορίες (α) να τις παραθέσει και να τις εντάξει το ίδιο το διδακτικό κείmicroενο

microέσα σε πλαίσια σχέσεων (β) να τις παραθέσει απλώς και να προβλέψει ότι κατά την

επεξεργασία των δεδοmicroένων την ώρα της διδασκαλίας θα κληθούν microέσω της

επεξεργασίας και των ασκήσεων οι microαθητές να πραγmicroατοποιήσουν την ένταξη και (γ)

να τις παραθέσει και να microην κάνει τίποτε από τα παραπάνω αν θεωρεί ότι οι microαθητές

θα κάνουν microόνοι τους τις συσχετίσεις Στην τελευταία περίπτωση πρέπει οι microαθητές

να έχουν ήδη αναπτύξει τις στάσεις και δεξιότητες που απαιτεί η αυτο-ρυθmicroιζόmicroενη

microάθηση

Γ Πραγmicroατολογική Γνώση Όταν τα διαθέσιmicroα πληροφοριακά δεδοmicroένα ενταχθούν στα υπάρχοντα σχήmicroατα οι

microαθητές αναπτύσσουν συγκροτηmicroένη γνώση για τα πράγmicroατα του φυσικού και

κοινωνικού κόσmicroου Γιrsquo αυτό και την αποκαλούmicroε πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) Για παράδειγmicroα όταν εντάξει κανείς πληροφορίες ενός κειmicroένου για τον

Καναδά στο εννοιολογικό σχήmicroα που κατέχει για την έννοια της χώρας αποκτά

συγκροτηmicroένη πραγmicroατολογική γνώση για τη συγκεκριmicroένη χώρα

Επισηmicroαίνουmicroε ότι το σχολείο οφείλει ιδιαίτερα σήmicroερα που παρατηρείται έκρηξη

πληροφοριών και γνώσεων να επιλέγει σε κάθε τοmicroέα ότι θεωρείται ουσιώδες και

παραδειγmicroατικό για το συγκεκριmicroένο κλάδο και ότι είναι αναγκαίο για τη microετάβαση

στις επόmicroενες ενότητες

Στη σχολική της εκδοχή η πραγmicroατολογική γνώση δεν πρέπει να περιορίζεται σε

δηλώσεις και ταξινοmicroήσεις αλλά να επεκτείνεται σε ερmicroηνείες όπως ήδη αναφέραmicroε

(βλ Sutton 2002) Προς αυτή την κατεύθυνση βοηθούν οι ενδο-κλαδικές και δια-

κλαδικές συσχετίσεις όπως θα αναφέρουmicroε παρακάτω

∆ ∆ιαδικαστική Γνώση Η διαδικαστική γνώση (procedural knowledge) αποτελεί την πραξιακή microορφή της

γνώσης και απαρτίζεται από τις (microετα-) γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες και

στρατηγικές και τις microεθοδολογικές τεχνικές οι οποίες είναι αναγκαίες για την

επεξεργασία των πληροφοριών τη διαχείριση των αβεβαιοτήτων και την επίλυση

προβληmicroατικών καταστάσεων Γιrsquo αυτό στην ουσία της η διαδικαστική γνώση είναι

υπερ-κλαδικής φύσης που σηmicroαίνει ότι την συναντούmicroε microε microικρές προσαρmicroογές σε

όλους τους επιστηmicroονικούς κλάδους (βλ Unesco 198614)

Στο γνωστικό τοmicroέα συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα οι γνωστικές δεξιότητες

ταξινόmicroησης ανάλυσης επίλυσης προβληmicroάτων και λήψης αποφάσεων (βλ και

Klein 1990 183) και οι microετα-γνωστικές του προγραmicromicroατισmicroού και της αυτο-

αξιολόγησης Στον κοινωνικό τοmicroέα οι δεξιότητες της συνεργασίας και της

επικοινωνίας Τέλος στο microεθοδολογικό τοmicroέα οι δεξιότητες του σχεδιασmicroού της

microέτρησης του πειραmicroατισmicroού ή του ελέγχου των πηγών και της αξιολόγησης Η

εκπόνηση ενός σχεδίου εργασίας για τη microελέτη ενός χαρακτηριστικού θέmicroατος ή

προβλήmicroατος του κλάδου αποτελεί άριστο τρόπο διδασκαλίας και εκmicroάθησης των

microεθοδολογικών δεξιοτήτων

Στο microεθοδολογικό microπορούmicroε να κατατάξουmicroε και τις δεξιότητες που σχετίζονται microε τη

διαδικασία της microάθησης όπως είναι για παράδειγmicroα οι δεξιότητες κατανόησης και

παραγωγής του γραπτού λόγου σε όλα τα microαθήmicroατα (reading and writing across the

curriculum) και σύνθεσης εννοιολογικών χαρτών και γενικώς γραφικών

αναπαραστάσεων (βλ Ackerman and Perkins 1989)

Ο σύγχρονος κόσmicroος δεν απαιτεί microόνο αυξηmicroένες γνώσεις αλλά και περισσότερες

και πολυπλοκότερες δεξιότητες Χρέος κάθε διακριτού microαθήmicroατος είναι να διδάξει τις

δεξιότητες που έχουν προτεραιότητα στο χώρο του αλλά και τις δια-κλαδικής φύσης

δεξιότητες Για παράδειγmicroα οι Φυσικές Επιστήmicroες βασίζονται ιδιαίτερα και γιrsquo αυτό

πρέπει να προτάξουν τις δεξιότητες της παρατήρησης και της microέτρησης ενώ

ταυτόχρονα πρέπει να προωθήσουν τις γνωστικές διαδικασίες του επαγωγικού και

απαγωγικού συλλογισmicroού που θεmicroελιώνουν τόσο τη δική τους microεθοδολογία όσο και

τη microεθοδολογία των λοιπών επιστηmicroονικών κλάδων

Σε κάθε περίπτωση όλες οι microορφές και οι κατηγορίες δεξιοτήτων πρέπει να

διδάσκονται άmicroεσα και συστηmicroατικά microέσα σε συνθήκες laquoφθίνουσας καθοδήγησηςraquo

(βλ και Ackerman and Perkins 1989 89) που εξατοmicroικεύει την καθοδήγηση στις

ανάγκες των microαθητών Αυτό σηmicroαίνει ότι τόσο στην επεξεργασία όσο και στα

τετράδια ασκήσεων πρέπει να συmicroπεριλαmicroβάνονται και αυτού του είδους ασκήσεις

όταν το θέmicroα προσφέρεται

ΙΙΙ ∆ια-κλαδική Γνώση

Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας

Αναφέραmicroε ήδη ότι οι δια-κλαδικές συνεργασίες και συmicroπράξεις αναπτύχθηκαν στον

ακαδηmicroαϊκό χώρο ευρέως τις τελευταίες δεκαετίες για να αντιmicroετωπίσουν την

πολυπλοκότητα και την πληθώρα των προβληmicroάτων Αυτό οδήγησε σε ποικίλα

ακαδηmicroαϊκά microορφώmicroατα τα οποία κατά τον Paxson (1996) απαρτίζουν τέσσερα

επίπεδα δια-κλαδικότητας που αρχίζουν microε τους αλληλοδανεισmicroούς microεθόδων και

εννοιών συνεχίζουν microε ισότιmicroες συνεργασίες αλληλεξάρτησης και ολοκληρώνονται

microε τη δηmicroιουργία νέων υβριδικών κλάδων όπως είναι η Βιοχηmicroεία η Αστροφυσική

και η Ανθρωπογεωγραφία

Στην εκπαίδευση προέκυψε η αναγκαιότητα των δια-κλαδικών συmicroπράξεων και για

επιπρόσθετους παιδαγωγικο-διδακτικούς λόγους διότι όπως ήδη αναφέραmicroε

διαπιστώθηκε ότι ο κατακερmicroατισmicroός της σχολικής γνώσης σε διακριτά microαθήmicroατα

δηmicroιουργεί σοβαρά προβλήmicroατα στην κατανόηση και στα κίνητρα microάθησης των

microαθητών και στις δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης (βλ Ματσαγγούρας 2003 39)

Γιrsquo αυτό αναπτύχθηκαν προγράmicromicroατα σπουδών που επιδιώκουν συνειδητά

διαφορετικού βαθmicroού και φύσης συmicroπράξεις microεταξύ διακριτών microαθηmicroάτων χωρίς

όmicroως να καταλύονται η λογική τους και οι προτεραιότητές τους Αντιθέτως microέσα από

τις συmicroπράξεις επιδιώκεται η προώθηση των προτεραιοτήτων τους αν και ο βαθmicroός

σύmicroπραξης και εποmicroένως προώθησης των προτεραιοτήτων τους διαφέρει

σηmicroαντικά Τα παραθέτουmicroε microε την αύξουσα φορά σύmicroπραξης και την επικρατέστερη

ορολογία (βλ Unesco 1986middot Jacobs 1989middot Robles 1998middot Ματσαγγούρας 2003)

Αναλυτικό Προγράmicromicroατα Πολλαπλής Επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary

curriculum) παράλληλη ndash εξέταση θέmicroατος από διαφορετικές επιστήmicroες όπως

Ιστορία και Λογοτεχνία χωρίς όmicroως προσπάθεια ενιαιοποίησης της γνώσης

Πολυ-επιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (pluri-disciplinary curriculum)

ταυτόχρονη σύmicroπραξη συγγενών κλάδων όπως τα Μαθηmicroατικά και οι Φυσικές

Επιστήmicroες οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Τεχνολογία η Τεχνολογία και οι Κοινωνικές

Σπουδές προς κοινό όφελος και των δύο microαθηmicroάτων

Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα ∆ιεπιστηmicroονικής ∆ιασταύρωσης (cross- disciplinary

curriculum) εξέταση ενός κλάδου microε την εννοιολογική υποδοmicroή άλλου όπως τα

Μαθηmicroατικά ή η Φυσική της Μουσικής

∆ιεπιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (inter-disciplinary curriculum) ταυτόχρονη

σύmicroπραξη συγγενών επιστηmicroονικών κλάδων microέσω ανταλλαγής εννοιών και

microεθοδολογιών για τη microελέτη ευρύτερων θεmicroάτων κοινού ενδιαφέροντος τα οποία δεν

είναι δυνατόν να γίνουν κατανοητά microε τη συνδροmicroή ενός microόνο κλάδου Ως

παράδειγmicroα από το πρόγραmicromicroα της πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης αναφέρουmicroε τη

Μελέτη του Περιβάλλοντος που συνεξετάζει στις αλληλοσυσχετίσεις τους το φυσικό

και το ανθρωπογενές περιβάλλον και από το πρόγραmicromicroα της δευτεροβάθmicroιας

εκπαίδευσης την εmicroπλοκή της Πολιτικής Ιστορίας της Κοινωνιολογίας της Ιστορίας

του Καθολικισmicroού και της Οικονοmicroίας για τη microελέτη της Φεουδαρχίας στην Ευρώπη

Όλες οι παραπάνω microορφές δια-κλαδικής σύmicroπραξης συνεπάγονται διαφορετικής

έκτασης εσωτερικές αναδιαρθρώσεις τόσο στην οργάνωση της γνώσης εντός του

αναλυτικού προγράmicromicroατος όσο και εντός του ωρολογίου προγράmicromicroατος και

αναφέρονται κυρίως στο δούναι και λαβείν δεδοmicroένων οπτικών ερmicroηνειών και

microεθοδολογικών εργαλείων δεξιοτήτων και διαδικασιών που αναπτύσσονται microεταξύ

όmicroορων συνήθως κλάδων κατά την εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

Μεγαλύτερες αναδιατάξεις βέβαια από κάθε άλλη microορφή σύmicroπραξης δηmicroιουργεί η

διεπιστηmicroονική σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη

κοινού πλαισίου προβληmicroατισmicroού και επηρεάζει τόσο το περιεχόmicroενο όσο και τη

microεθοδολογία των εmicroπλεκόmicroενων κλάδων

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι συmicroπράξεις αυτές microπορεί να γίνουν είτε από τη συγγραφική

οmicroάδα microέσα στο κείmicroενο του διδακτικού εγχειριδίου είτε εκτός του καθαυτού κειmicroένου

αλλά εντός της επεξεργασίας του microαθήmicroατος microε την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού

και τη χρήση κειmicroενικών παραθεmicroάτων από σχετικούς κλάδους τη διατύπωση

κατάλληλων ερωτήσεων και τέλος την επίλυση ασκήσεων του βιβλίου που οδηγούν

στην αναζήτηση των δια-κλαδικών συmicroπράξεων Η αναφορά όλου του

διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος στρέφεται προς τη microελέτη πραγmicroατικών

καταστάσεων που φέρνουν τη σχολική γνώση πλησιέστερα στις εmicroπειρίες των

microαθητών οπότε και η διδακτική προσέγγιση προσλαmicroβάνει διερευνητική microορφή microε

την ενεργό συmicromicroετοχή των microαθητών Έτσι αυξάνουν τα κίνητρα ο βαθmicroός

κατανόησης και οι δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης

Αν όmicroως δεν γίνει τίποτε από τα παραπάνω που διασφαλίζουν κοινό πλαίσιο

προβληmicroατισmicroού και ταυτόχρονη εmicroπλοκή των σχετικών κλάδων αλλά εξετάσουmicroε

ένα θέmicroα όπως είναι η διευρυmicroένη Ευρωπαϊκή Ένωση διαδοχικά από την ιστορική

την οικονοmicroική τη γεωγραφική άποψη στα πλαίσια των αντίστοιχων microαθηmicroάτων στη

δική τους διδακτική ώρα και microε τη δική τους προβληmicroατική δεν έχουmicroε δια-κλαδική

σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας

(multi-disciplinarity) του θέmicroατος (βλ και Ματσαγγούρας 200354)

Να τονίσουmicroε εδώ και πάλι ότι η δια-κλαδικότητα (inter-disciplinarity) και η πολλαπλή

επιστηmicroονικότητα (multi-disciplinarity) όπως και η υπερ-κλαδικότητα (trans-

disciplinarity) που θα δούmicroε παρακάτω δεν επιδιώκουν να καταργήσουν την

κλαδικότητα της επιστήmicroης (disciplinarity) αλλά αντιθέτως την προϋποθέτουν (βλ

Morin 2000 148) και επιχειρούν να την συmicroπληρώσουν microε τις αλληλοσυσχετίσεις

που αναδεικνύουν Ταυτόχρονα βέβαια την κρίνουν και κρίνονται από αυτήν (βλ

Klein 1996 4) Η επιστηmicroολογική αυτή θέση αποτελεί βασική αρχή των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά αναζητούν τρόπους να

κινηθούν πέρα από τα ενδο-κλαδικά πλαίσια

Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Οι τρόποι λοιπόν και ο βαθmicroός σύmicroπραξης των κλάδων διαφέρουν όχι microόνο στον

ακαδηmicroαϊκό αλλά και στο σχολικό χώρο όπου έχουν αντίστοιχα δηmicroιουργηθεί

ανάλογα αναλυτικά και ωρολόγια προγράmicromicroατα που διαφοροποιούνται στον τρόπο

οργάνωσης και διδασκαλίας της σχολικής γνώσης microε απώτερο πάντοτε σκοπό να

επηρεάσουν θετικά τον τρόπο οργάνωσής της στις νοητικές δοmicroές των microαθητών (βλ

και Ματσαγγούρας 200363) Σε microερικές περιπτώσεις όπως ήδη αναφέραmicroε οι

προσmicroίξεις οδηγούν στη δηmicroιουργία υβριδικών κλάδων microε αυτόνοmicroη παρουσία και

συmicroπεριφορά αφού το περιεχόmicroενο και οι δοmicroές τους ξεπερνούν τους

συmicroπράττοντες κλάδους

1 ∆ανεισmicroός Στοιχείων από Όmicroορους Κλάδους Στις περισσότερες περιπτώσεις όmicroως τα διακριτά microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος

σπουδών διατηρούν τη φυσιογνωmicroία τους και δεν επιφέρουν εσωτερικές

αναδιατάξεις αλλά εmicroπλουτίζουν το περιεχόmicroενο τους και τις διαδικασίες

επεξεργασίας των δεδοmicroένων τους microε δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους Η

βιβλιογραφία κάνει λόγο για διεπιστηmicroονικό εmicroπλουτισmicroό (inter-disciplinary

enrichment)

Τα στοιχεία αυτά πρέπει να επιλέγονται προσεχτικά microε τρία κριτήρια (α) να

εmicroπλουτίζουν τον ερmicroηνευτικό λόγο που καθιστά τη γνώση ευκολότερα κατανοητή

(β) να καθιστούν σφαιρικότερη την προσέγγιση του θέmicroατος και (γ) να συνδέουν

αmicroεσότερα τη σχολική γνώση microε αυθεντικές και ει δυνατόν οικείες για τους microαθητές

καταστάσεις Έτσι η σχολική γνώση αποκτά νόηmicroα για τους ίδιους τους microαθητές

γίνεται ενδιαφέρουσα και καθίσταται ευκολότερη η microεταφορά της σε παρόmicroοιες

καταστάσεις

Τα δάνεια στοιχεία microπορούν ανάλογα να χρησιmicroοποιηθούν σε όλα τα σηmicroεία της

επεξεργασίας των δεδοmicroένων της διδασκαλίας κατά την οποία εmicroπλέκονται κατά

περίπτωση microεταξύ των άλλων (α) ταξινοmicroήσεις (β) αναλύσεις (γ) συσχετίσεις (δ)

υπερβάσεις δεδοmicroένων (βλ Ματσαγγούρας 2001 95) (ε) κριτήρια (στ) έννοιες (ζ)

αλγόριθmicroοι και (ι) στρατηγικές επίλυσης προβληmicroάτων Αν σε κάποια από αυτά τα

δέκα παραπάνω σηmicroεία χρησιmicroοποιούνται δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους

έχουmicroε ανάλογου βαθmicroού διεπιστηmicroονικές ερmicroηνείες και συmicroπράξεις (βλ Unesco

1986 18)

Αυτό για παράδειγmicroα συmicroβαίνει όταν ένα κείmicroενο της Ιστορίας δανείζεται δεδοmicroένα

και σχήmicroατα συσχέτισης και ερmicroηνείας από την Οικονοmicroία τη Θρησκειολογία την

Πολιτική τη Γεωγραφία και την Ψυχοκοινωνιολογία για να εξηγήσει γιατί πέτυχε η

επανάσταση του 1821 ενώ είχε αποτύχει η επανάσταση του ∆ιονυσίου του

Φιλοσόφου Παροmicroοίως έχουmicroε διεπιστηmicroονικές συmicroπράξεις όταν στο microάθηmicroα της

Λογοτεχνίας ένα διήγηmicroα αναλύεται microε άmicroεσες αναφορές στο ιστορικό του πλαίσιο τα

κοινωνικά δεδοmicroένα και την ψυχογραφία του συγγραφέα (βλ και Jacobs 1989 5) ή

όταν στο microάθηmicroα της Γεωγραφίας για την κατανόηση του φαινοmicroένου της σταδιακής

επέκτασης της ερήmicroου σε περιοχές της Αφρικής προστρέχουmicroε στη συνδροmicroή της

Γεωλογίας της Κλιmicroατολογίας της Μετεωρολογίας και της Υδρολογίας

2 ∆ανεισmicroός Στοιχείων σε Όmicroορους Κλάδους Βέβαια διεπιστηmicroονικότητα δεν έχουmicroε microόνο όταν δανείζεται η microία επιστήmicroη στοιχεία

όπως τα παραπάνω από την άλλη για να microελετήσει τα θέmicroατά της αλλά και όταν

προσφέρει τις δικές της υπηρεσίες στις άλλες Για παράδειγmicroα όταν κείmicroενο της

Ιστορίας αναδεικνύει ποια από τα ιστορικά δεδοmicroένα εξηγούν την ανάπτυξη microορφών

τέχνης ή θεσmicroών και πολιτικών συστηmicroάτων προσδίδει διεπιστηmicroονική διάσταση

στην προσέγγισή του αφού έχει προσφέρει τις υπηρεσίες του στους επιστηmicroονικούς

κλάδους της Θεωρίας της Τέχνης και της Πολιτειολογίας

3 ∆ιεπιστηmicroονικές Οπτικές και Επικουρίες Τέλος υπενθυmicroίζουmicroε ότι στις χαλαρές δια-κλαδικές (multi-disciplinarity)

προσεγγίσεις εντάσσουmicroε και την αξιοποίηση της Λογοτεχνίας για τη

συmicroπληρωmicroατική microελέτη θεmicroάτων που εξετάζουν άλλα microαθήmicroατα Έτσι έχουmicroε

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

γνώσης σε διαφορετικές καταστάσεις (transfer of learning) (βλ Unesco 1986 19

Ματσαγγούρας 2003 39) ndash αναζητήθηκαν εναλλακτικές microορφές οργάνωσης και

διδασκαλίας της σχολικής γνώσης

Πίνακας 1

I ΑΝΑΠΛΑΙΣΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ ΙΙ ΕΝ∆Ο-ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΓΝΩΣΗ Α Εννοιολογική Γνώση 1 Ενδο-κλαδικές έννοιες 2 Ενδο-κλαδικές γενικεύσεις 3 Εννοιολογικά σχήmicroατα Β Πληροφορίες Γ Πραγmicroατολογική Γνώση ∆ ∆ιαδικαστική Γνώση IΙΙ ∆ΙΑ-ΚΛΑ∆ΙΚΕΣ ΓΝΩΣΗ Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων 1 Επιστηmicroονικός κλάδος εmicroπλέκει άλλους κλάδους για microελέτη θέmicroατός του 2 Επιστηmicroονικός κλάδος προσφέρει γνώσεις του σε άλλους κλάδους για microελέτη δικών τους

θεmicroάτων 3 ∆ιεπιστηmicroονικές οπτικές και επικουρίες ΙV ΥΠΕΡ-ΚΛΑ∆ΙΚΗ ΓΝΩΣΗ Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-Κλαδικών Κοινών Τόπων Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Γ Η Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα

∆ιακριτών Μαθηmicroάτων ∆ Μορφές Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών

Μαθηmicroάτων Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών

Μαθηmicroάτων 1 Μεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών σε υπερ-κλαδικά πλαίσια 2 Συσχέτιση ενδο-κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων επιστηmicroονικών κλάδων 3 Αναγωγή ενδο-κλαδικών εννοιών σε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες 4 Εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το πρίσmicroα microακρο-εννοιών ή microακρο-εννοιολογικών

διπόλων 5 Αναγωγή ενδο-κλαδικών γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις 6 Αναγωγή ενδο-κλαδικών δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες 7 Εξέταση θέmicroατος σε άλλους τόπους χρόνους και πολιτισmicroούς 8 Εξέταση θέmicroατος από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους 9 Προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Από αυτές άλλες αρκούνται στον εmicroπλουτισmicroό της ενδο-κλαδικής γνώσης microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις (βλ και Jacobs 1989 5) όπως

πράττουν ορθώς κατά τη γνώmicroη microας τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών (∆ΕΠΠΣ )

της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 304 13-03-03 τχ Β) και άλλες ακολουθούν

ριζοσπαστικότερες λύσεις και προτείνουν την αναδιοργάνωση microέσα σε δια-κλαδικά

(inter-disciplinary) ή υπερ-κλαδικά (trans-disciplinary) πλαίσια όπως θα δούmicroε

παρακάτω

Την αναγκαιότητα και τη σκοπιmicroότητα κατάλυσης ή τουλάχιστον υπέρβασης των

ενδο-κλαδικών πλαισίων της σχολικής γνώσης εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας (βλ Mathison and Freeman 1998 9) η οποία αποτελεί αντικείmicroενο

της εισήγησής microας και γιrsquo αυτό προσδιορίζει ανάλογα και τη δοmicroή της που

παρουσιάζει ο Πίνακας 1

IΙ Αναπλαισίωση της Σχολικής Γνώσης

Σε κάθε περίπτωση τα προγράmicromicroατα σπουδών ασχέτως από τις άλλες

επιστηmicroολογικές επιλογές τους οφείλουν να παρουσιάζουν την επιστηmicroονική γνώση

στη σχολική της εκδοχή και να την συσχετίζουν microε την εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση

των microαθητών Στη σχολική της εκδοχή η επιστηmicroονική γνώση δεν είναι microόνο

απλοποιηmicroένη και συντοmicroευmicroένη αλλά είναι επίσης εmicroπλουτισmicroένη microε ιδιαίτερα

στοιχεία όπως είναι για παράδειγmicroα οι microεταφορές οι αναλογίες και τα (θετικά ndash

αρνητικά) παραδείγmicroατα και επιπλέον είναι διατυπωmicroένη microε ερmicroηνευτική και όχι

(microόνο) ταξινοmicroική γλώσσα

Η ποικίλης φύσης γνωστικοί και γλωσσικοί microετασχηmicroατισmicroοί οι αναγωγές οι

απλοποιήσεις και οι εmicroπλουτισmicroοί συντελούν στην αναπλαισίωση της επιστηmicroονικής

σε σχολική γνώση (βλ Ματσαγγούρας 2003 138) Στις διαδικασίες αναπλαισίωσης

υπάγονται και οι δια-κλαδικές συσχετίσεις καθώς και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

που αποσκοπούν microαζί microε τις υπόλοιπες διαδικασίες αναπλαισίωσης να συσχετίσουν

τη σχολική γνώση microε την εmicroπειρικο-βιωmicroατική των microαθητών και έτσι να την

καταστήσουν περισσότερο ενδιαφέρουσα κατανοητή και αξιοποιήσιmicroη σε νέες

microορφές σκέψης και πράξης

Βασική διαδικασία της αναπλαισίωσης αποτελεί η διάκριση microεταξύ (1) της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) - που εξειδικεύεται στη συνέχεια σε (α)

πληροφορίες (β) εννοιολογικές γνώσεις και (γ) πραγmicroατολογικές γνώσεις- και (2) της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) που αποτελεί εν πολλοίς την

πραξιακή έκφραση της δηλωτικής γνώσης αφού την προϋποθέτει και την microετατρέπει

σε πράξη

Πρώτιστη επιδίωξη του σχολείου αποτελεί η ενεργός εmicroπλοκή των microαθητών στη

microετατροπή των πληροφοριών σε εννοιολογική και σε πραγmicroατολογική γνώση και

όλων αυτών σε αυτόνοmicroες διαδικασίες σκέψης και πράξης που συγκροτούν τη

διαδικαστική γνώση Αυτό σηmicroαίνει ότι από διδακτικής πλευράς συγγραφείς και

εκπαιδευτικοί πρέπει για κάθε ενότητα να εξετάζουν ποιες είναι οι βασικές έννοιες και

ποιες είναι οι ουσιώδεις γνώσεις του συγκεκριmicroένου κλάδου που πρέπει πάση θυσία

να κατακτήσουν οι microαθητές και πώς αυτές θα επεκτείνουν το πραξιακό δυναmicroικό των

microαθητών

Για παράδειγmicroα στην ενότητα της Ιστορίας για τη Γαλλική Επανάσταση πρέπει να

αναδειχθούν οι έννοιες της κοινωνικής τάξης και της επανάστασης οι γενικεύσεις που

αφορούν τις σχέσεις των κοινωνικών τάξεων και τις βίαιες ανατροπές κατεστηmicroένων

σχέσεων που εκφράζει microια επανάσταση Αυτά όπως θα δούmicroε στη συνέχεια

αποτελούν στοιχεία της εννοιολογικής (conceptual) ιστορικής γνώσης και αφορούν

τον κλάδο της Ιστορίας στο σύνολό του και όχι microόνο τη συγκεκριmicroένη ενότητα

Ταυτόχρονα βεβαίως πρέπει να διδαχθεί και η πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) για το συγκεκριmicroένο ιστορικό γεγονός η οποία στην ουσία της

παρουσιάζει πώς η εννοιολογική γνώση για τις επαναστάσεις εξειδικεύθηκε microέσα

από τα συγκεκριmicroένα γεγονότα τις διαδικασίες τις κοινωνικές τάξεις και τα πρόσωπα

της Γαλλικής Επανάστασης Με άλλα λόγια η πραγmicroατολογική γνώση του

συγκεκριmicroένου ιστορικού γεγονότος πρέπει να αναφέρει ποιες ήταν οι σχέσεις των

κοινωνικών τάξεων πώς ανατράπηκαν κατά την επανάσταση και τέλος ποιες ήταν

οι microετέπειτα επιδράσεις του γεγονότος για τη Γαλλία και την Ευρώπη

Συχνά όmicroως όπως ήδη αναφέραmicroε οι συγγραφείς διδακτών βιβλίων και οι

εκπαιδευτικοί προσπαθούν να προωθήσουν τη γνώση σε ένα δεύτερο επίπεδο πέρα

από τα ενδο-κλαδικά όρια Στο δεύτερο αυτό επίπεδο όπως θα δούmicroε στη συνέχεια

πρέπει οι microαθητές να αναζητήσουν ανάλογα στοιχεία σε θέmicroατα του ίδιου

επιστηmicroονικού κλάδου αλλά κυρίως σε τοmicroείς άλλων κλάδων Στο παράδειγmicroα της

Γαλλικής Επανάστασης αυτό σηmicroαίνει ότι πρέπει να αναζητήσουmicroε τάξεις και ταξικές

σχέσεις σε προηγούmicroενες και επόmicroενες κοινωνίες συγκρίσεις microε άλλες κοινωνικές

επαναστάσεις και συσχέτιση της κοινωνικής επανάστασης microε επαναστάσεις σε

άλλους χώρους εκτός του κοινωνικο-πολιτικού όπως είναι η βιοmicroηχανική

επανάσταση και η βιοτεχνολογική επανάσταση και να αναζητηθούν σε κάθε

περίπτωση οι αντίστοιχες ανατροπές

Αναλυτικότερη αναφορά στο περιεχόmicroενο της ενδο-κλαδικής σχολικής γνώσης και

στις προεκτάσεις της σε εξω-κλαδικά πλαίσια κάνουmicroε στη συνέχεια

IΙI Εννοιοκεντρική Οργάνωση τους Ενδο-κλαδικής Γνώσης

Τα προγράmicromicroατα σπουδών λοιπόν που οργανώνονται κατrsquo αντιστοίχιση microε τους

διακριτούς επιστηmicroονικούς κλάδους (discipline-based curricula) διατηρούν στο

αναλυτικό και ωρολόγιο πρόγραmicromicroα του σχολείου τα διακριτά microαθήmicroατα Το

περιεχόmicroενο των microαθηmicroάτων επικεντρώνεται στην ενδο-κλαδική (intra-disciplinary)

γνώση του αντίστοιχου επιστηmicroονικού τοmicroέα την οποία στη σχολική της microορφή

διακρίνουmicroε σαφώς σε (α) εννοιολογική γνώση (β) πραγmicroατολογική γνώση (γ)

πληροφορίες και διαδικασίες σύmicroφωνα και microε το Σχήmicroα 2

Σχήmicroα 2

Α Εννοιολογική Γνώση

Η εννοιολογική γνώση (conceptual knowledge) κάθε κλάδου απαρτίζεται από

τις βασικές έννοιες και γενικεύσεις και τα κυρίαρχα σχήmicroατα που έχουν αναπτυχθεί

στο πλαίσιο κάθε επιστήmicroης και microαζί microε τις δεξιότητες που ασκούνται microέσα στη

συγκεκριmicroένη επιστήmicroη παρέχουν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να σκέπτεται και

να πράττει όπως οι ειδικοί του χώρου (βλ Tomlinson et al 2002 87) Επειδή microαζί

microε τις αντίστοιχες πραγmicroατολογικές γνώσεις το σχολείο επιδιώκει να εξοικειώσει τους

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΝΩΣΗ

bull Μακρο-έννοιες bull Μακρογενικεύσεις bull Μακρο-σχήmicroατα bull Μακρο-διαδικασίες

ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΓΝΩΣΗ (∆ηλωτική και ∆ιαδικαστική) bull Έννοιες bull Κρίσεις bull Γενικεύσεις bull Σχήmicroατα bull ∆ιαδικασίες

ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Τι Ποιός Πού Πώς Πότε Πόσο Γιατί

microαθητές microε τις δοmicroές και microε τους διαφορετικούς τρόπους σκέψης που εκφράζουν οι

επιmicroέρους επιστήmicroες επιβάλλεται κάθε πρόγραmicromicroα σπουδών να οργανώνεται γύρω

από την εννοιολογική γνώση του αντίστοιχου επιστηmicroονικού κλάδου (βλ και Bruner

1969) Επίσης επιβάλλεται κάθε ενότητα των σχολικών εγχειριδίων να οργανώνεται

γύρω από τις πρόσφορες για την περίσταση έννοιες γενικεύσεις και τα ανάλογα

σχήmicroατα που απαρτίζουν την εννοιολογική γνώση

1 Εν Αρχή οι Ενδο-κλαδικές Έννοιες Η επιστήmicroη εξελίσσεται microέσα από τη χρήση των εννοιών της το περιεχόmicroενο των

οποίων διαρκώς τροποποιεί για να τις εξειδικεύσει και να τις καταστήσει

αποτελεσmicroατικότερα εργαλεία προσέγγισης των θεmicroάτων της Ταυτόχρονα

εmicroπλουτίζει το εννοιολογικό της ταmicroείο microε νέες τις οποίες συχνά δανείζεται από

άλλους χώρους Για παράδειγmicroα στο microάθηmicroα της Μελέτης του Περιβάλλοντος

κυρίαρχες microεταξύ των άλλων είναι οι παρακάτω ενδο-κλαδικές έννοιες τόπος

χρόνος άτοmicroο κοινωνική οmicroάδα περιβάλλον φυσικό περιβάλλον

ανθρωπογενές περιβάλλον εξουσία θεσmicroός παραγωγή κατανοmicroή αγαθών

κατανάλωση κτλ

Λόγω της σηmicroαντικότητας των ενδο-κλαδικών εννοιών χρειάζεται ιδιαίτερη

προσοχή κατά τις διεπιστηmicroονικές και διαθεmicroατικές προσεγγίσεις ώστε να

προταχθεί και να διαφυλαχθεί η ακεραιότητα της εννοιολογικής δοmicroής κάθε

διακριτού επιστηmicroονικού κλάδου (βλ Erickson 1998 54) Αυτό σηmicroαίνει ότι

προτάσσονται οι ενδο-κλαδικές έννοιες για την κατανόηση των οποίων το

σχολικό κείmicroενο και οι προτεινόmicroενες από το Βιβλίο του ∆ασκάλου

δραστηριότητες πρέπει να διασφαλίζουν όσα προτείνει η σχετική microε την

κατανόηση εννοιών βιβλιογραφία (βλ και Ματσαγγούρας 2001 339 και 361˙

Joyce and Weil 1992 150) Σε αυτή τη λογική ενδείκνυται για παράδειγmicroα η

παράθεση θετικών και αρνητικών παραδειγmicroάτων της διδασκόmicroενης έννοιας και η

συσχέτισή της microε τις παράλληλες υπάλληλες και υπερκείmicroενες έννοιες καθώς και

η αναζήτηση διαθεmicroατικών προεκτάσεων σε άλλους επιστηmicroονικούς χώρους

όπως θα δούmicroε παρακάτω Με τον τρόπο αυτό ενισχύονται οι δυνατότητες που

έχουν οι έννοιες να δράσουν εντός και εκτός του οικείου χώρου

2 Ενδο-κλαδικές Γενικεύσεις Οι έννοιες δεν υπάρχουν microεmicroονωmicroένα και χύmicroα στον νου των ανθρώπων όπως

τα κέρmicroατα microέσα σε ένα κουmicroπαρά αλλά πάντα σε ένα πλαίσιο σχέσεων microε άλλες

έννοιες Οι σχέσεις αυτές εκφράζουν ένα ανώτερο επίπεδο γνώσης και

αποκαλούνται γενικεύσεις Για παράδειγmicroα laquoΗ τέχνη εκφράζει την εποχή τηςraquo

laquoΌλοι οι πολιτισmicroοί χρησιmicroοποιούν σύmicroβολαraquo laquoΗ προσφορά και η ζήτηση

ορίζουν την τιmicroή του προϊόντοςraquo laquoΤα πολιτεύmicroατα εκφράζουν σχέσεις εξουσίας

και ελέγχου microεταξύ κοινωνικών οmicroάδωνraquo laquoΟι έmicroβιοι οργανισmicroοί προσαρmicroόζονται

στις συνθήκες του περιβάλλοντος που ζουνraquo laquoΟι πολιτιστικές διαφοροποιήσεις

συχνά οδηγούν σε συγκρούσειςraquo αποτελούν γενικεύσεις από διαφορετικούς

επιστηmicroονικούς κλάδους Επιδίωξη του σχολείου είναι microέσα από την εξέταση των

πληροφοριακών δεδοmicroένων οι microαθητές να οδηγούνται από τα κείmicroενα και τη

διδασκαλία στη διατύπωση γενικεύσεων που εκφράζουν ένα βαθύτερο επίπεδο

κατανόησης των πραγmicroάτων Να επαναλάβουmicroε εδώ ότι η πεmicroπτουσία της

γνώσης δεν συνίσταται στη συσσώρευση πληροφοριακών δεδοmicroένων αλλά στην

οργάνωση των δεδοmicroένων σε ανώτερα επίπεδα γενίκευσης (βλ και Smith 2003)

3 Εννοιολογικά Σχήmicroατα Οι έννοιες και οι γενικεύσεις οργανώνονται σε ένα ανώτερο επίπεδο και

διαmicroορφώνουν τα γνωστικά σχήmicroατα τα οποία αποτυπώνουν τις ιεραρχικές

σχέσεις δεδοmicroένων εννοιών γενικεύσεων και κρίσεων που αφορούν

συγκεκριmicroένο θέmicroα (βλ Erickson 1998 168) Η σηmicroασία των νοητικών σχηmicroάτων

είναι πολύ microεγάλη διότι αποτελούν την υποδοmicroή microε βάση την οποία τα άτοmicroα

αντιλαmicroβάνονται τα πληροφοριακά δεδοmicroένα και τα microετατρέπουν σε κατανοητή

και αξιοποιήσιmicroη γνώση Ταυτόχρονα βέβαια η νέα γνώση πρέπει να συmicroβάλει

στην ανάπτυξη των εννοιολογικών σχηmicroάτων Έτσι πέρα από την αξία που έχει η

γνώση ως γνώση αποκτά και παιδαγωγική αξία διότι συmicroβάλλει στη γνωστική

ανάπτυξη του microαθητή και κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη της ικανότητάς του να

σκέπτεται αυτόνοmicroα και να microαθαίνει εύκολα

Το Σχήmicroα 3 που ακολουθεί απεικονίζει νοητικά σχήmicroατα σαν εκείνα που

αναmicroένεται να αναπτύξουν οι microαθητές σταδιακά microέσα από το microάθηmicroα της

Γεωγραφίας Ζητούmicroενο αποτελεί αν τα σχολικά εγχειρίδια στοχεύουν συνειδητά

στην ανάπτυξη τέτοιων σχηmicroάτων microέσα από τα κείmicroενα τις ερωτήσεις και τις

ασκήσεις που περιλαmicroβάνουν Οι γραφικές αναπαραστάσεις αποτελούν άριστο

διδακτικό microέσο προώθησης των εννοιολογικών σχηmicroάτων (concept maps) (Novak

and Gowin 1984˙ Κουλουmicroπαρίτση 2003˙ Βασιλοπούλου 2000)

Σχήmicroα 3

Β Πληροφορίες Ως πληροφορίες (information) ορίζονται τα συστηmicroατοποιηmicroένα δεδοmicroένα που

αφορούν την πραγmicroατικότητα Παραδείγmicroατα πληροφοριών αποτελούν οι πίνακες

ιστορικών δεδοmicroένων που αφορούν πολεmicroικά και πολιτικά γεγονότα και

γεωγραφικών δεδοmicroένων που αφορούν την έκταση τον πληθυσmicroό την

πρωτεύουσα την οικονοmicroία τη γλώσσα και τα προϊόντα των χωρών της ΕΕ

Για να microετατραπούν τα πληροφοριακά δεδοmicroένα σε συγκροτηmicroένη και αξιοποιήσιmicroη

γνώση πρέπει να ενταχθούν σε πλαίσια σχέσεων Η ένταξή τους σε πλαίσια

σχέσεων αποτελεί πρωταρχικό σκοπό της διδακτικής διαδικασίας και γίνεται microε τη

βοήθεια της εννοιολογικής γνώσης Γιrsquo αυτό τα διδακτικά κείmicroενα δεν πρέπει να

περιορίζονται στην απλή παράθεση των δεδοmicroένων αλλά να αναδεικνύουν τις

σχέσεις τους Βεβαίως η συσχέτιση γίνεται από τον ίδιο το microανθάνοντα και η

ποιότητα της γνώσης που προκύπτει εξαρτάται από την καταλληλότητα και την

ποιότητα της εννοιολογικής γνώσης που ήδη κατέχει και αξιοποιεί Όmicroως η

προσπάθεια σύλληψης των σχέσεων και βαθύτερης κατανόησης της διδασκόmicroενης

έννοιας διευκολύνεται από τον τρόπο γραφής του διδακτικού εγχειριδίου καθώς και

από τη microορφή της διδακτικής προσέγγισης

Με βάση τα παραπάνω το εκπαιδευτικό υλικό έχει τις εξής δυνατές επιλογές σχετικά

microε τις πληροφορίες (α) να τις παραθέσει και να τις εντάξει το ίδιο το διδακτικό κείmicroενο

microέσα σε πλαίσια σχέσεων (β) να τις παραθέσει απλώς και να προβλέψει ότι κατά την

επεξεργασία των δεδοmicroένων την ώρα της διδασκαλίας θα κληθούν microέσω της

επεξεργασίας και των ασκήσεων οι microαθητές να πραγmicroατοποιήσουν την ένταξη και (γ)

να τις παραθέσει και να microην κάνει τίποτε από τα παραπάνω αν θεωρεί ότι οι microαθητές

θα κάνουν microόνοι τους τις συσχετίσεις Στην τελευταία περίπτωση πρέπει οι microαθητές

να έχουν ήδη αναπτύξει τις στάσεις και δεξιότητες που απαιτεί η αυτο-ρυθmicroιζόmicroενη

microάθηση

Γ Πραγmicroατολογική Γνώση Όταν τα διαθέσιmicroα πληροφοριακά δεδοmicroένα ενταχθούν στα υπάρχοντα σχήmicroατα οι

microαθητές αναπτύσσουν συγκροτηmicroένη γνώση για τα πράγmicroατα του φυσικού και

κοινωνικού κόσmicroου Γιrsquo αυτό και την αποκαλούmicroε πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) Για παράδειγmicroα όταν εντάξει κανείς πληροφορίες ενός κειmicroένου για τον

Καναδά στο εννοιολογικό σχήmicroα που κατέχει για την έννοια της χώρας αποκτά

συγκροτηmicroένη πραγmicroατολογική γνώση για τη συγκεκριmicroένη χώρα

Επισηmicroαίνουmicroε ότι το σχολείο οφείλει ιδιαίτερα σήmicroερα που παρατηρείται έκρηξη

πληροφοριών και γνώσεων να επιλέγει σε κάθε τοmicroέα ότι θεωρείται ουσιώδες και

παραδειγmicroατικό για το συγκεκριmicroένο κλάδο και ότι είναι αναγκαίο για τη microετάβαση

στις επόmicroενες ενότητες

Στη σχολική της εκδοχή η πραγmicroατολογική γνώση δεν πρέπει να περιορίζεται σε

δηλώσεις και ταξινοmicroήσεις αλλά να επεκτείνεται σε ερmicroηνείες όπως ήδη αναφέραmicroε

(βλ Sutton 2002) Προς αυτή την κατεύθυνση βοηθούν οι ενδο-κλαδικές και δια-

κλαδικές συσχετίσεις όπως θα αναφέρουmicroε παρακάτω

∆ ∆ιαδικαστική Γνώση Η διαδικαστική γνώση (procedural knowledge) αποτελεί την πραξιακή microορφή της

γνώσης και απαρτίζεται από τις (microετα-) γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες και

στρατηγικές και τις microεθοδολογικές τεχνικές οι οποίες είναι αναγκαίες για την

επεξεργασία των πληροφοριών τη διαχείριση των αβεβαιοτήτων και την επίλυση

προβληmicroατικών καταστάσεων Γιrsquo αυτό στην ουσία της η διαδικαστική γνώση είναι

υπερ-κλαδικής φύσης που σηmicroαίνει ότι την συναντούmicroε microε microικρές προσαρmicroογές σε

όλους τους επιστηmicroονικούς κλάδους (βλ Unesco 198614)

Στο γνωστικό τοmicroέα συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα οι γνωστικές δεξιότητες

ταξινόmicroησης ανάλυσης επίλυσης προβληmicroάτων και λήψης αποφάσεων (βλ και

Klein 1990 183) και οι microετα-γνωστικές του προγραmicromicroατισmicroού και της αυτο-

αξιολόγησης Στον κοινωνικό τοmicroέα οι δεξιότητες της συνεργασίας και της

επικοινωνίας Τέλος στο microεθοδολογικό τοmicroέα οι δεξιότητες του σχεδιασmicroού της

microέτρησης του πειραmicroατισmicroού ή του ελέγχου των πηγών και της αξιολόγησης Η

εκπόνηση ενός σχεδίου εργασίας για τη microελέτη ενός χαρακτηριστικού θέmicroατος ή

προβλήmicroατος του κλάδου αποτελεί άριστο τρόπο διδασκαλίας και εκmicroάθησης των

microεθοδολογικών δεξιοτήτων

Στο microεθοδολογικό microπορούmicroε να κατατάξουmicroε και τις δεξιότητες που σχετίζονται microε τη

διαδικασία της microάθησης όπως είναι για παράδειγmicroα οι δεξιότητες κατανόησης και

παραγωγής του γραπτού λόγου σε όλα τα microαθήmicroατα (reading and writing across the

curriculum) και σύνθεσης εννοιολογικών χαρτών και γενικώς γραφικών

αναπαραστάσεων (βλ Ackerman and Perkins 1989)

Ο σύγχρονος κόσmicroος δεν απαιτεί microόνο αυξηmicroένες γνώσεις αλλά και περισσότερες

και πολυπλοκότερες δεξιότητες Χρέος κάθε διακριτού microαθήmicroατος είναι να διδάξει τις

δεξιότητες που έχουν προτεραιότητα στο χώρο του αλλά και τις δια-κλαδικής φύσης

δεξιότητες Για παράδειγmicroα οι Φυσικές Επιστήmicroες βασίζονται ιδιαίτερα και γιrsquo αυτό

πρέπει να προτάξουν τις δεξιότητες της παρατήρησης και της microέτρησης ενώ

ταυτόχρονα πρέπει να προωθήσουν τις γνωστικές διαδικασίες του επαγωγικού και

απαγωγικού συλλογισmicroού που θεmicroελιώνουν τόσο τη δική τους microεθοδολογία όσο και

τη microεθοδολογία των λοιπών επιστηmicroονικών κλάδων

Σε κάθε περίπτωση όλες οι microορφές και οι κατηγορίες δεξιοτήτων πρέπει να

διδάσκονται άmicroεσα και συστηmicroατικά microέσα σε συνθήκες laquoφθίνουσας καθοδήγησηςraquo

(βλ και Ackerman and Perkins 1989 89) που εξατοmicroικεύει την καθοδήγηση στις

ανάγκες των microαθητών Αυτό σηmicroαίνει ότι τόσο στην επεξεργασία όσο και στα

τετράδια ασκήσεων πρέπει να συmicroπεριλαmicroβάνονται και αυτού του είδους ασκήσεις

όταν το θέmicroα προσφέρεται

ΙΙΙ ∆ια-κλαδική Γνώση

Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας

Αναφέραmicroε ήδη ότι οι δια-κλαδικές συνεργασίες και συmicroπράξεις αναπτύχθηκαν στον

ακαδηmicroαϊκό χώρο ευρέως τις τελευταίες δεκαετίες για να αντιmicroετωπίσουν την

πολυπλοκότητα και την πληθώρα των προβληmicroάτων Αυτό οδήγησε σε ποικίλα

ακαδηmicroαϊκά microορφώmicroατα τα οποία κατά τον Paxson (1996) απαρτίζουν τέσσερα

επίπεδα δια-κλαδικότητας που αρχίζουν microε τους αλληλοδανεισmicroούς microεθόδων και

εννοιών συνεχίζουν microε ισότιmicroες συνεργασίες αλληλεξάρτησης και ολοκληρώνονται

microε τη δηmicroιουργία νέων υβριδικών κλάδων όπως είναι η Βιοχηmicroεία η Αστροφυσική

και η Ανθρωπογεωγραφία

Στην εκπαίδευση προέκυψε η αναγκαιότητα των δια-κλαδικών συmicroπράξεων και για

επιπρόσθετους παιδαγωγικο-διδακτικούς λόγους διότι όπως ήδη αναφέραmicroε

διαπιστώθηκε ότι ο κατακερmicroατισmicroός της σχολικής γνώσης σε διακριτά microαθήmicroατα

δηmicroιουργεί σοβαρά προβλήmicroατα στην κατανόηση και στα κίνητρα microάθησης των

microαθητών και στις δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης (βλ Ματσαγγούρας 2003 39)

Γιrsquo αυτό αναπτύχθηκαν προγράmicromicroατα σπουδών που επιδιώκουν συνειδητά

διαφορετικού βαθmicroού και φύσης συmicroπράξεις microεταξύ διακριτών microαθηmicroάτων χωρίς

όmicroως να καταλύονται η λογική τους και οι προτεραιότητές τους Αντιθέτως microέσα από

τις συmicroπράξεις επιδιώκεται η προώθηση των προτεραιοτήτων τους αν και ο βαθmicroός

σύmicroπραξης και εποmicroένως προώθησης των προτεραιοτήτων τους διαφέρει

σηmicroαντικά Τα παραθέτουmicroε microε την αύξουσα φορά σύmicroπραξης και την επικρατέστερη

ορολογία (βλ Unesco 1986middot Jacobs 1989middot Robles 1998middot Ματσαγγούρας 2003)

Αναλυτικό Προγράmicromicroατα Πολλαπλής Επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary

curriculum) παράλληλη ndash εξέταση θέmicroατος από διαφορετικές επιστήmicroες όπως

Ιστορία και Λογοτεχνία χωρίς όmicroως προσπάθεια ενιαιοποίησης της γνώσης

Πολυ-επιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (pluri-disciplinary curriculum)

ταυτόχρονη σύmicroπραξη συγγενών κλάδων όπως τα Μαθηmicroατικά και οι Φυσικές

Επιστήmicroες οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Τεχνολογία η Τεχνολογία και οι Κοινωνικές

Σπουδές προς κοινό όφελος και των δύο microαθηmicroάτων

Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα ∆ιεπιστηmicroονικής ∆ιασταύρωσης (cross- disciplinary

curriculum) εξέταση ενός κλάδου microε την εννοιολογική υποδοmicroή άλλου όπως τα

Μαθηmicroατικά ή η Φυσική της Μουσικής

∆ιεπιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (inter-disciplinary curriculum) ταυτόχρονη

σύmicroπραξη συγγενών επιστηmicroονικών κλάδων microέσω ανταλλαγής εννοιών και

microεθοδολογιών για τη microελέτη ευρύτερων θεmicroάτων κοινού ενδιαφέροντος τα οποία δεν

είναι δυνατόν να γίνουν κατανοητά microε τη συνδροmicroή ενός microόνο κλάδου Ως

παράδειγmicroα από το πρόγραmicromicroα της πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης αναφέρουmicroε τη

Μελέτη του Περιβάλλοντος που συνεξετάζει στις αλληλοσυσχετίσεις τους το φυσικό

και το ανθρωπογενές περιβάλλον και από το πρόγραmicromicroα της δευτεροβάθmicroιας

εκπαίδευσης την εmicroπλοκή της Πολιτικής Ιστορίας της Κοινωνιολογίας της Ιστορίας

του Καθολικισmicroού και της Οικονοmicroίας για τη microελέτη της Φεουδαρχίας στην Ευρώπη

Όλες οι παραπάνω microορφές δια-κλαδικής σύmicroπραξης συνεπάγονται διαφορετικής

έκτασης εσωτερικές αναδιαρθρώσεις τόσο στην οργάνωση της γνώσης εντός του

αναλυτικού προγράmicromicroατος όσο και εντός του ωρολογίου προγράmicromicroατος και

αναφέρονται κυρίως στο δούναι και λαβείν δεδοmicroένων οπτικών ερmicroηνειών και

microεθοδολογικών εργαλείων δεξιοτήτων και διαδικασιών που αναπτύσσονται microεταξύ

όmicroορων συνήθως κλάδων κατά την εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

Μεγαλύτερες αναδιατάξεις βέβαια από κάθε άλλη microορφή σύmicroπραξης δηmicroιουργεί η

διεπιστηmicroονική σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη

κοινού πλαισίου προβληmicroατισmicroού και επηρεάζει τόσο το περιεχόmicroενο όσο και τη

microεθοδολογία των εmicroπλεκόmicroενων κλάδων

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι συmicroπράξεις αυτές microπορεί να γίνουν είτε από τη συγγραφική

οmicroάδα microέσα στο κείmicroενο του διδακτικού εγχειριδίου είτε εκτός του καθαυτού κειmicroένου

αλλά εντός της επεξεργασίας του microαθήmicroατος microε την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού

και τη χρήση κειmicroενικών παραθεmicroάτων από σχετικούς κλάδους τη διατύπωση

κατάλληλων ερωτήσεων και τέλος την επίλυση ασκήσεων του βιβλίου που οδηγούν

στην αναζήτηση των δια-κλαδικών συmicroπράξεων Η αναφορά όλου του

διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος στρέφεται προς τη microελέτη πραγmicroατικών

καταστάσεων που φέρνουν τη σχολική γνώση πλησιέστερα στις εmicroπειρίες των

microαθητών οπότε και η διδακτική προσέγγιση προσλαmicroβάνει διερευνητική microορφή microε

την ενεργό συmicromicroετοχή των microαθητών Έτσι αυξάνουν τα κίνητρα ο βαθmicroός

κατανόησης και οι δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης

Αν όmicroως δεν γίνει τίποτε από τα παραπάνω που διασφαλίζουν κοινό πλαίσιο

προβληmicroατισmicroού και ταυτόχρονη εmicroπλοκή των σχετικών κλάδων αλλά εξετάσουmicroε

ένα θέmicroα όπως είναι η διευρυmicroένη Ευρωπαϊκή Ένωση διαδοχικά από την ιστορική

την οικονοmicroική τη γεωγραφική άποψη στα πλαίσια των αντίστοιχων microαθηmicroάτων στη

δική τους διδακτική ώρα και microε τη δική τους προβληmicroατική δεν έχουmicroε δια-κλαδική

σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας

(multi-disciplinarity) του θέmicroατος (βλ και Ματσαγγούρας 200354)

Να τονίσουmicroε εδώ και πάλι ότι η δια-κλαδικότητα (inter-disciplinarity) και η πολλαπλή

επιστηmicroονικότητα (multi-disciplinarity) όπως και η υπερ-κλαδικότητα (trans-

disciplinarity) που θα δούmicroε παρακάτω δεν επιδιώκουν να καταργήσουν την

κλαδικότητα της επιστήmicroης (disciplinarity) αλλά αντιθέτως την προϋποθέτουν (βλ

Morin 2000 148) και επιχειρούν να την συmicroπληρώσουν microε τις αλληλοσυσχετίσεις

που αναδεικνύουν Ταυτόχρονα βέβαια την κρίνουν και κρίνονται από αυτήν (βλ

Klein 1996 4) Η επιστηmicroολογική αυτή θέση αποτελεί βασική αρχή των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά αναζητούν τρόπους να

κινηθούν πέρα από τα ενδο-κλαδικά πλαίσια

Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Οι τρόποι λοιπόν και ο βαθmicroός σύmicroπραξης των κλάδων διαφέρουν όχι microόνο στον

ακαδηmicroαϊκό αλλά και στο σχολικό χώρο όπου έχουν αντίστοιχα δηmicroιουργηθεί

ανάλογα αναλυτικά και ωρολόγια προγράmicromicroατα που διαφοροποιούνται στον τρόπο

οργάνωσης και διδασκαλίας της σχολικής γνώσης microε απώτερο πάντοτε σκοπό να

επηρεάσουν θετικά τον τρόπο οργάνωσής της στις νοητικές δοmicroές των microαθητών (βλ

και Ματσαγγούρας 200363) Σε microερικές περιπτώσεις όπως ήδη αναφέραmicroε οι

προσmicroίξεις οδηγούν στη δηmicroιουργία υβριδικών κλάδων microε αυτόνοmicroη παρουσία και

συmicroπεριφορά αφού το περιεχόmicroενο και οι δοmicroές τους ξεπερνούν τους

συmicroπράττοντες κλάδους

1 ∆ανεισmicroός Στοιχείων από Όmicroορους Κλάδους Στις περισσότερες περιπτώσεις όmicroως τα διακριτά microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος

σπουδών διατηρούν τη φυσιογνωmicroία τους και δεν επιφέρουν εσωτερικές

αναδιατάξεις αλλά εmicroπλουτίζουν το περιεχόmicroενο τους και τις διαδικασίες

επεξεργασίας των δεδοmicroένων τους microε δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους Η

βιβλιογραφία κάνει λόγο για διεπιστηmicroονικό εmicroπλουτισmicroό (inter-disciplinary

enrichment)

Τα στοιχεία αυτά πρέπει να επιλέγονται προσεχτικά microε τρία κριτήρια (α) να

εmicroπλουτίζουν τον ερmicroηνευτικό λόγο που καθιστά τη γνώση ευκολότερα κατανοητή

(β) να καθιστούν σφαιρικότερη την προσέγγιση του θέmicroατος και (γ) να συνδέουν

αmicroεσότερα τη σχολική γνώση microε αυθεντικές και ει δυνατόν οικείες για τους microαθητές

καταστάσεις Έτσι η σχολική γνώση αποκτά νόηmicroα για τους ίδιους τους microαθητές

γίνεται ενδιαφέρουσα και καθίσταται ευκολότερη η microεταφορά της σε παρόmicroοιες

καταστάσεις

Τα δάνεια στοιχεία microπορούν ανάλογα να χρησιmicroοποιηθούν σε όλα τα σηmicroεία της

επεξεργασίας των δεδοmicroένων της διδασκαλίας κατά την οποία εmicroπλέκονται κατά

περίπτωση microεταξύ των άλλων (α) ταξινοmicroήσεις (β) αναλύσεις (γ) συσχετίσεις (δ)

υπερβάσεις δεδοmicroένων (βλ Ματσαγγούρας 2001 95) (ε) κριτήρια (στ) έννοιες (ζ)

αλγόριθmicroοι και (ι) στρατηγικές επίλυσης προβληmicroάτων Αν σε κάποια από αυτά τα

δέκα παραπάνω σηmicroεία χρησιmicroοποιούνται δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους

έχουmicroε ανάλογου βαθmicroού διεπιστηmicroονικές ερmicroηνείες και συmicroπράξεις (βλ Unesco

1986 18)

Αυτό για παράδειγmicroα συmicroβαίνει όταν ένα κείmicroενο της Ιστορίας δανείζεται δεδοmicroένα

και σχήmicroατα συσχέτισης και ερmicroηνείας από την Οικονοmicroία τη Θρησκειολογία την

Πολιτική τη Γεωγραφία και την Ψυχοκοινωνιολογία για να εξηγήσει γιατί πέτυχε η

επανάσταση του 1821 ενώ είχε αποτύχει η επανάσταση του ∆ιονυσίου του

Φιλοσόφου Παροmicroοίως έχουmicroε διεπιστηmicroονικές συmicroπράξεις όταν στο microάθηmicroα της

Λογοτεχνίας ένα διήγηmicroα αναλύεται microε άmicroεσες αναφορές στο ιστορικό του πλαίσιο τα

κοινωνικά δεδοmicroένα και την ψυχογραφία του συγγραφέα (βλ και Jacobs 1989 5) ή

όταν στο microάθηmicroα της Γεωγραφίας για την κατανόηση του φαινοmicroένου της σταδιακής

επέκτασης της ερήmicroου σε περιοχές της Αφρικής προστρέχουmicroε στη συνδροmicroή της

Γεωλογίας της Κλιmicroατολογίας της Μετεωρολογίας και της Υδρολογίας

2 ∆ανεισmicroός Στοιχείων σε Όmicroορους Κλάδους Βέβαια διεπιστηmicroονικότητα δεν έχουmicroε microόνο όταν δανείζεται η microία επιστήmicroη στοιχεία

όπως τα παραπάνω από την άλλη για να microελετήσει τα θέmicroατά της αλλά και όταν

προσφέρει τις δικές της υπηρεσίες στις άλλες Για παράδειγmicroα όταν κείmicroενο της

Ιστορίας αναδεικνύει ποια από τα ιστορικά δεδοmicroένα εξηγούν την ανάπτυξη microορφών

τέχνης ή θεσmicroών και πολιτικών συστηmicroάτων προσδίδει διεπιστηmicroονική διάσταση

στην προσέγγισή του αφού έχει προσφέρει τις υπηρεσίες του στους επιστηmicroονικούς

κλάδους της Θεωρίας της Τέχνης και της Πολιτειολογίας

3 ∆ιεπιστηmicroονικές Οπτικές και Επικουρίες Τέλος υπενθυmicroίζουmicroε ότι στις χαλαρές δια-κλαδικές (multi-disciplinarity)

προσεγγίσεις εντάσσουmicroε και την αξιοποίηση της Λογοτεχνίας για τη

συmicroπληρωmicroατική microελέτη θεmicroάτων που εξετάζουν άλλα microαθήmicroατα Έτσι έχουmicroε

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

πράττουν ορθώς κατά τη γνώmicroη microας τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών (∆ΕΠΠΣ )

της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 304 13-03-03 τχ Β) και άλλες ακολουθούν

ριζοσπαστικότερες λύσεις και προτείνουν την αναδιοργάνωση microέσα σε δια-κλαδικά

(inter-disciplinary) ή υπερ-κλαδικά (trans-disciplinary) πλαίσια όπως θα δούmicroε

παρακάτω

Την αναγκαιότητα και τη σκοπιmicroότητα κατάλυσης ή τουλάχιστον υπέρβασης των

ενδο-κλαδικών πλαισίων της σχολικής γνώσης εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας (βλ Mathison and Freeman 1998 9) η οποία αποτελεί αντικείmicroενο

της εισήγησής microας και γιrsquo αυτό προσδιορίζει ανάλογα και τη δοmicroή της που

παρουσιάζει ο Πίνακας 1

IΙ Αναπλαισίωση της Σχολικής Γνώσης

Σε κάθε περίπτωση τα προγράmicromicroατα σπουδών ασχέτως από τις άλλες

επιστηmicroολογικές επιλογές τους οφείλουν να παρουσιάζουν την επιστηmicroονική γνώση

στη σχολική της εκδοχή και να την συσχετίζουν microε την εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση

των microαθητών Στη σχολική της εκδοχή η επιστηmicroονική γνώση δεν είναι microόνο

απλοποιηmicroένη και συντοmicroευmicroένη αλλά είναι επίσης εmicroπλουτισmicroένη microε ιδιαίτερα

στοιχεία όπως είναι για παράδειγmicroα οι microεταφορές οι αναλογίες και τα (θετικά ndash

αρνητικά) παραδείγmicroατα και επιπλέον είναι διατυπωmicroένη microε ερmicroηνευτική και όχι

(microόνο) ταξινοmicroική γλώσσα

Η ποικίλης φύσης γνωστικοί και γλωσσικοί microετασχηmicroατισmicroοί οι αναγωγές οι

απλοποιήσεις και οι εmicroπλουτισmicroοί συντελούν στην αναπλαισίωση της επιστηmicroονικής

σε σχολική γνώση (βλ Ματσαγγούρας 2003 138) Στις διαδικασίες αναπλαισίωσης

υπάγονται και οι δια-κλαδικές συσχετίσεις καθώς και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

που αποσκοπούν microαζί microε τις υπόλοιπες διαδικασίες αναπλαισίωσης να συσχετίσουν

τη σχολική γνώση microε την εmicroπειρικο-βιωmicroατική των microαθητών και έτσι να την

καταστήσουν περισσότερο ενδιαφέρουσα κατανοητή και αξιοποιήσιmicroη σε νέες

microορφές σκέψης και πράξης

Βασική διαδικασία της αναπλαισίωσης αποτελεί η διάκριση microεταξύ (1) της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) - που εξειδικεύεται στη συνέχεια σε (α)

πληροφορίες (β) εννοιολογικές γνώσεις και (γ) πραγmicroατολογικές γνώσεις- και (2) της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) που αποτελεί εν πολλοίς την

πραξιακή έκφραση της δηλωτικής γνώσης αφού την προϋποθέτει και την microετατρέπει

σε πράξη

Πρώτιστη επιδίωξη του σχολείου αποτελεί η ενεργός εmicroπλοκή των microαθητών στη

microετατροπή των πληροφοριών σε εννοιολογική και σε πραγmicroατολογική γνώση και

όλων αυτών σε αυτόνοmicroες διαδικασίες σκέψης και πράξης που συγκροτούν τη

διαδικαστική γνώση Αυτό σηmicroαίνει ότι από διδακτικής πλευράς συγγραφείς και

εκπαιδευτικοί πρέπει για κάθε ενότητα να εξετάζουν ποιες είναι οι βασικές έννοιες και

ποιες είναι οι ουσιώδεις γνώσεις του συγκεκριmicroένου κλάδου που πρέπει πάση θυσία

να κατακτήσουν οι microαθητές και πώς αυτές θα επεκτείνουν το πραξιακό δυναmicroικό των

microαθητών

Για παράδειγmicroα στην ενότητα της Ιστορίας για τη Γαλλική Επανάσταση πρέπει να

αναδειχθούν οι έννοιες της κοινωνικής τάξης και της επανάστασης οι γενικεύσεις που

αφορούν τις σχέσεις των κοινωνικών τάξεων και τις βίαιες ανατροπές κατεστηmicroένων

σχέσεων που εκφράζει microια επανάσταση Αυτά όπως θα δούmicroε στη συνέχεια

αποτελούν στοιχεία της εννοιολογικής (conceptual) ιστορικής γνώσης και αφορούν

τον κλάδο της Ιστορίας στο σύνολό του και όχι microόνο τη συγκεκριmicroένη ενότητα

Ταυτόχρονα βεβαίως πρέπει να διδαχθεί και η πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) για το συγκεκριmicroένο ιστορικό γεγονός η οποία στην ουσία της

παρουσιάζει πώς η εννοιολογική γνώση για τις επαναστάσεις εξειδικεύθηκε microέσα

από τα συγκεκριmicroένα γεγονότα τις διαδικασίες τις κοινωνικές τάξεις και τα πρόσωπα

της Γαλλικής Επανάστασης Με άλλα λόγια η πραγmicroατολογική γνώση του

συγκεκριmicroένου ιστορικού γεγονότος πρέπει να αναφέρει ποιες ήταν οι σχέσεις των

κοινωνικών τάξεων πώς ανατράπηκαν κατά την επανάσταση και τέλος ποιες ήταν

οι microετέπειτα επιδράσεις του γεγονότος για τη Γαλλία και την Ευρώπη

Συχνά όmicroως όπως ήδη αναφέραmicroε οι συγγραφείς διδακτών βιβλίων και οι

εκπαιδευτικοί προσπαθούν να προωθήσουν τη γνώση σε ένα δεύτερο επίπεδο πέρα

από τα ενδο-κλαδικά όρια Στο δεύτερο αυτό επίπεδο όπως θα δούmicroε στη συνέχεια

πρέπει οι microαθητές να αναζητήσουν ανάλογα στοιχεία σε θέmicroατα του ίδιου

επιστηmicroονικού κλάδου αλλά κυρίως σε τοmicroείς άλλων κλάδων Στο παράδειγmicroα της

Γαλλικής Επανάστασης αυτό σηmicroαίνει ότι πρέπει να αναζητήσουmicroε τάξεις και ταξικές

σχέσεις σε προηγούmicroενες και επόmicroενες κοινωνίες συγκρίσεις microε άλλες κοινωνικές

επαναστάσεις και συσχέτιση της κοινωνικής επανάστασης microε επαναστάσεις σε

άλλους χώρους εκτός του κοινωνικο-πολιτικού όπως είναι η βιοmicroηχανική

επανάσταση και η βιοτεχνολογική επανάσταση και να αναζητηθούν σε κάθε

περίπτωση οι αντίστοιχες ανατροπές

Αναλυτικότερη αναφορά στο περιεχόmicroενο της ενδο-κλαδικής σχολικής γνώσης και

στις προεκτάσεις της σε εξω-κλαδικά πλαίσια κάνουmicroε στη συνέχεια

IΙI Εννοιοκεντρική Οργάνωση τους Ενδο-κλαδικής Γνώσης

Τα προγράmicromicroατα σπουδών λοιπόν που οργανώνονται κατrsquo αντιστοίχιση microε τους

διακριτούς επιστηmicroονικούς κλάδους (discipline-based curricula) διατηρούν στο

αναλυτικό και ωρολόγιο πρόγραmicromicroα του σχολείου τα διακριτά microαθήmicroατα Το

περιεχόmicroενο των microαθηmicroάτων επικεντρώνεται στην ενδο-κλαδική (intra-disciplinary)

γνώση του αντίστοιχου επιστηmicroονικού τοmicroέα την οποία στη σχολική της microορφή

διακρίνουmicroε σαφώς σε (α) εννοιολογική γνώση (β) πραγmicroατολογική γνώση (γ)

πληροφορίες και διαδικασίες σύmicroφωνα και microε το Σχήmicroα 2

Σχήmicroα 2

Α Εννοιολογική Γνώση

Η εννοιολογική γνώση (conceptual knowledge) κάθε κλάδου απαρτίζεται από

τις βασικές έννοιες και γενικεύσεις και τα κυρίαρχα σχήmicroατα που έχουν αναπτυχθεί

στο πλαίσιο κάθε επιστήmicroης και microαζί microε τις δεξιότητες που ασκούνται microέσα στη

συγκεκριmicroένη επιστήmicroη παρέχουν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να σκέπτεται και

να πράττει όπως οι ειδικοί του χώρου (βλ Tomlinson et al 2002 87) Επειδή microαζί

microε τις αντίστοιχες πραγmicroατολογικές γνώσεις το σχολείο επιδιώκει να εξοικειώσει τους

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΝΩΣΗ

bull Μακρο-έννοιες bull Μακρογενικεύσεις bull Μακρο-σχήmicroατα bull Μακρο-διαδικασίες

ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΓΝΩΣΗ (∆ηλωτική και ∆ιαδικαστική) bull Έννοιες bull Κρίσεις bull Γενικεύσεις bull Σχήmicroατα bull ∆ιαδικασίες

ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Τι Ποιός Πού Πώς Πότε Πόσο Γιατί

microαθητές microε τις δοmicroές και microε τους διαφορετικούς τρόπους σκέψης που εκφράζουν οι

επιmicroέρους επιστήmicroες επιβάλλεται κάθε πρόγραmicromicroα σπουδών να οργανώνεται γύρω

από την εννοιολογική γνώση του αντίστοιχου επιστηmicroονικού κλάδου (βλ και Bruner

1969) Επίσης επιβάλλεται κάθε ενότητα των σχολικών εγχειριδίων να οργανώνεται

γύρω από τις πρόσφορες για την περίσταση έννοιες γενικεύσεις και τα ανάλογα

σχήmicroατα που απαρτίζουν την εννοιολογική γνώση

1 Εν Αρχή οι Ενδο-κλαδικές Έννοιες Η επιστήmicroη εξελίσσεται microέσα από τη χρήση των εννοιών της το περιεχόmicroενο των

οποίων διαρκώς τροποποιεί για να τις εξειδικεύσει και να τις καταστήσει

αποτελεσmicroατικότερα εργαλεία προσέγγισης των θεmicroάτων της Ταυτόχρονα

εmicroπλουτίζει το εννοιολογικό της ταmicroείο microε νέες τις οποίες συχνά δανείζεται από

άλλους χώρους Για παράδειγmicroα στο microάθηmicroα της Μελέτης του Περιβάλλοντος

κυρίαρχες microεταξύ των άλλων είναι οι παρακάτω ενδο-κλαδικές έννοιες τόπος

χρόνος άτοmicroο κοινωνική οmicroάδα περιβάλλον φυσικό περιβάλλον

ανθρωπογενές περιβάλλον εξουσία θεσmicroός παραγωγή κατανοmicroή αγαθών

κατανάλωση κτλ

Λόγω της σηmicroαντικότητας των ενδο-κλαδικών εννοιών χρειάζεται ιδιαίτερη

προσοχή κατά τις διεπιστηmicroονικές και διαθεmicroατικές προσεγγίσεις ώστε να

προταχθεί και να διαφυλαχθεί η ακεραιότητα της εννοιολογικής δοmicroής κάθε

διακριτού επιστηmicroονικού κλάδου (βλ Erickson 1998 54) Αυτό σηmicroαίνει ότι

προτάσσονται οι ενδο-κλαδικές έννοιες για την κατανόηση των οποίων το

σχολικό κείmicroενο και οι προτεινόmicroενες από το Βιβλίο του ∆ασκάλου

δραστηριότητες πρέπει να διασφαλίζουν όσα προτείνει η σχετική microε την

κατανόηση εννοιών βιβλιογραφία (βλ και Ματσαγγούρας 2001 339 και 361˙

Joyce and Weil 1992 150) Σε αυτή τη λογική ενδείκνυται για παράδειγmicroα η

παράθεση θετικών και αρνητικών παραδειγmicroάτων της διδασκόmicroενης έννοιας και η

συσχέτισή της microε τις παράλληλες υπάλληλες και υπερκείmicroενες έννοιες καθώς και

η αναζήτηση διαθεmicroατικών προεκτάσεων σε άλλους επιστηmicroονικούς χώρους

όπως θα δούmicroε παρακάτω Με τον τρόπο αυτό ενισχύονται οι δυνατότητες που

έχουν οι έννοιες να δράσουν εντός και εκτός του οικείου χώρου

2 Ενδο-κλαδικές Γενικεύσεις Οι έννοιες δεν υπάρχουν microεmicroονωmicroένα και χύmicroα στον νου των ανθρώπων όπως

τα κέρmicroατα microέσα σε ένα κουmicroπαρά αλλά πάντα σε ένα πλαίσιο σχέσεων microε άλλες

έννοιες Οι σχέσεις αυτές εκφράζουν ένα ανώτερο επίπεδο γνώσης και

αποκαλούνται γενικεύσεις Για παράδειγmicroα laquoΗ τέχνη εκφράζει την εποχή τηςraquo

laquoΌλοι οι πολιτισmicroοί χρησιmicroοποιούν σύmicroβολαraquo laquoΗ προσφορά και η ζήτηση

ορίζουν την τιmicroή του προϊόντοςraquo laquoΤα πολιτεύmicroατα εκφράζουν σχέσεις εξουσίας

και ελέγχου microεταξύ κοινωνικών οmicroάδωνraquo laquoΟι έmicroβιοι οργανισmicroοί προσαρmicroόζονται

στις συνθήκες του περιβάλλοντος που ζουνraquo laquoΟι πολιτιστικές διαφοροποιήσεις

συχνά οδηγούν σε συγκρούσειςraquo αποτελούν γενικεύσεις από διαφορετικούς

επιστηmicroονικούς κλάδους Επιδίωξη του σχολείου είναι microέσα από την εξέταση των

πληροφοριακών δεδοmicroένων οι microαθητές να οδηγούνται από τα κείmicroενα και τη

διδασκαλία στη διατύπωση γενικεύσεων που εκφράζουν ένα βαθύτερο επίπεδο

κατανόησης των πραγmicroάτων Να επαναλάβουmicroε εδώ ότι η πεmicroπτουσία της

γνώσης δεν συνίσταται στη συσσώρευση πληροφοριακών δεδοmicroένων αλλά στην

οργάνωση των δεδοmicroένων σε ανώτερα επίπεδα γενίκευσης (βλ και Smith 2003)

3 Εννοιολογικά Σχήmicroατα Οι έννοιες και οι γενικεύσεις οργανώνονται σε ένα ανώτερο επίπεδο και

διαmicroορφώνουν τα γνωστικά σχήmicroατα τα οποία αποτυπώνουν τις ιεραρχικές

σχέσεις δεδοmicroένων εννοιών γενικεύσεων και κρίσεων που αφορούν

συγκεκριmicroένο θέmicroα (βλ Erickson 1998 168) Η σηmicroασία των νοητικών σχηmicroάτων

είναι πολύ microεγάλη διότι αποτελούν την υποδοmicroή microε βάση την οποία τα άτοmicroα

αντιλαmicroβάνονται τα πληροφοριακά δεδοmicroένα και τα microετατρέπουν σε κατανοητή

και αξιοποιήσιmicroη γνώση Ταυτόχρονα βέβαια η νέα γνώση πρέπει να συmicroβάλει

στην ανάπτυξη των εννοιολογικών σχηmicroάτων Έτσι πέρα από την αξία που έχει η

γνώση ως γνώση αποκτά και παιδαγωγική αξία διότι συmicroβάλλει στη γνωστική

ανάπτυξη του microαθητή και κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη της ικανότητάς του να

σκέπτεται αυτόνοmicroα και να microαθαίνει εύκολα

Το Σχήmicroα 3 που ακολουθεί απεικονίζει νοητικά σχήmicroατα σαν εκείνα που

αναmicroένεται να αναπτύξουν οι microαθητές σταδιακά microέσα από το microάθηmicroα της

Γεωγραφίας Ζητούmicroενο αποτελεί αν τα σχολικά εγχειρίδια στοχεύουν συνειδητά

στην ανάπτυξη τέτοιων σχηmicroάτων microέσα από τα κείmicroενα τις ερωτήσεις και τις

ασκήσεις που περιλαmicroβάνουν Οι γραφικές αναπαραστάσεις αποτελούν άριστο

διδακτικό microέσο προώθησης των εννοιολογικών σχηmicroάτων (concept maps) (Novak

and Gowin 1984˙ Κουλουmicroπαρίτση 2003˙ Βασιλοπούλου 2000)

Σχήmicroα 3

Β Πληροφορίες Ως πληροφορίες (information) ορίζονται τα συστηmicroατοποιηmicroένα δεδοmicroένα που

αφορούν την πραγmicroατικότητα Παραδείγmicroατα πληροφοριών αποτελούν οι πίνακες

ιστορικών δεδοmicroένων που αφορούν πολεmicroικά και πολιτικά γεγονότα και

γεωγραφικών δεδοmicroένων που αφορούν την έκταση τον πληθυσmicroό την

πρωτεύουσα την οικονοmicroία τη γλώσσα και τα προϊόντα των χωρών της ΕΕ

Για να microετατραπούν τα πληροφοριακά δεδοmicroένα σε συγκροτηmicroένη και αξιοποιήσιmicroη

γνώση πρέπει να ενταχθούν σε πλαίσια σχέσεων Η ένταξή τους σε πλαίσια

σχέσεων αποτελεί πρωταρχικό σκοπό της διδακτικής διαδικασίας και γίνεται microε τη

βοήθεια της εννοιολογικής γνώσης Γιrsquo αυτό τα διδακτικά κείmicroενα δεν πρέπει να

περιορίζονται στην απλή παράθεση των δεδοmicroένων αλλά να αναδεικνύουν τις

σχέσεις τους Βεβαίως η συσχέτιση γίνεται από τον ίδιο το microανθάνοντα και η

ποιότητα της γνώσης που προκύπτει εξαρτάται από την καταλληλότητα και την

ποιότητα της εννοιολογικής γνώσης που ήδη κατέχει και αξιοποιεί Όmicroως η

προσπάθεια σύλληψης των σχέσεων και βαθύτερης κατανόησης της διδασκόmicroενης

έννοιας διευκολύνεται από τον τρόπο γραφής του διδακτικού εγχειριδίου καθώς και

από τη microορφή της διδακτικής προσέγγισης

Με βάση τα παραπάνω το εκπαιδευτικό υλικό έχει τις εξής δυνατές επιλογές σχετικά

microε τις πληροφορίες (α) να τις παραθέσει και να τις εντάξει το ίδιο το διδακτικό κείmicroενο

microέσα σε πλαίσια σχέσεων (β) να τις παραθέσει απλώς και να προβλέψει ότι κατά την

επεξεργασία των δεδοmicroένων την ώρα της διδασκαλίας θα κληθούν microέσω της

επεξεργασίας και των ασκήσεων οι microαθητές να πραγmicroατοποιήσουν την ένταξη και (γ)

να τις παραθέσει και να microην κάνει τίποτε από τα παραπάνω αν θεωρεί ότι οι microαθητές

θα κάνουν microόνοι τους τις συσχετίσεις Στην τελευταία περίπτωση πρέπει οι microαθητές

να έχουν ήδη αναπτύξει τις στάσεις και δεξιότητες που απαιτεί η αυτο-ρυθmicroιζόmicroενη

microάθηση

Γ Πραγmicroατολογική Γνώση Όταν τα διαθέσιmicroα πληροφοριακά δεδοmicroένα ενταχθούν στα υπάρχοντα σχήmicroατα οι

microαθητές αναπτύσσουν συγκροτηmicroένη γνώση για τα πράγmicroατα του φυσικού και

κοινωνικού κόσmicroου Γιrsquo αυτό και την αποκαλούmicroε πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) Για παράδειγmicroα όταν εντάξει κανείς πληροφορίες ενός κειmicroένου για τον

Καναδά στο εννοιολογικό σχήmicroα που κατέχει για την έννοια της χώρας αποκτά

συγκροτηmicroένη πραγmicroατολογική γνώση για τη συγκεκριmicroένη χώρα

Επισηmicroαίνουmicroε ότι το σχολείο οφείλει ιδιαίτερα σήmicroερα που παρατηρείται έκρηξη

πληροφοριών και γνώσεων να επιλέγει σε κάθε τοmicroέα ότι θεωρείται ουσιώδες και

παραδειγmicroατικό για το συγκεκριmicroένο κλάδο και ότι είναι αναγκαίο για τη microετάβαση

στις επόmicroενες ενότητες

Στη σχολική της εκδοχή η πραγmicroατολογική γνώση δεν πρέπει να περιορίζεται σε

δηλώσεις και ταξινοmicroήσεις αλλά να επεκτείνεται σε ερmicroηνείες όπως ήδη αναφέραmicroε

(βλ Sutton 2002) Προς αυτή την κατεύθυνση βοηθούν οι ενδο-κλαδικές και δια-

κλαδικές συσχετίσεις όπως θα αναφέρουmicroε παρακάτω

∆ ∆ιαδικαστική Γνώση Η διαδικαστική γνώση (procedural knowledge) αποτελεί την πραξιακή microορφή της

γνώσης και απαρτίζεται από τις (microετα-) γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες και

στρατηγικές και τις microεθοδολογικές τεχνικές οι οποίες είναι αναγκαίες για την

επεξεργασία των πληροφοριών τη διαχείριση των αβεβαιοτήτων και την επίλυση

προβληmicroατικών καταστάσεων Γιrsquo αυτό στην ουσία της η διαδικαστική γνώση είναι

υπερ-κλαδικής φύσης που σηmicroαίνει ότι την συναντούmicroε microε microικρές προσαρmicroογές σε

όλους τους επιστηmicroονικούς κλάδους (βλ Unesco 198614)

Στο γνωστικό τοmicroέα συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα οι γνωστικές δεξιότητες

ταξινόmicroησης ανάλυσης επίλυσης προβληmicroάτων και λήψης αποφάσεων (βλ και

Klein 1990 183) και οι microετα-γνωστικές του προγραmicromicroατισmicroού και της αυτο-

αξιολόγησης Στον κοινωνικό τοmicroέα οι δεξιότητες της συνεργασίας και της

επικοινωνίας Τέλος στο microεθοδολογικό τοmicroέα οι δεξιότητες του σχεδιασmicroού της

microέτρησης του πειραmicroατισmicroού ή του ελέγχου των πηγών και της αξιολόγησης Η

εκπόνηση ενός σχεδίου εργασίας για τη microελέτη ενός χαρακτηριστικού θέmicroατος ή

προβλήmicroατος του κλάδου αποτελεί άριστο τρόπο διδασκαλίας και εκmicroάθησης των

microεθοδολογικών δεξιοτήτων

Στο microεθοδολογικό microπορούmicroε να κατατάξουmicroε και τις δεξιότητες που σχετίζονται microε τη

διαδικασία της microάθησης όπως είναι για παράδειγmicroα οι δεξιότητες κατανόησης και

παραγωγής του γραπτού λόγου σε όλα τα microαθήmicroατα (reading and writing across the

curriculum) και σύνθεσης εννοιολογικών χαρτών και γενικώς γραφικών

αναπαραστάσεων (βλ Ackerman and Perkins 1989)

Ο σύγχρονος κόσmicroος δεν απαιτεί microόνο αυξηmicroένες γνώσεις αλλά και περισσότερες

και πολυπλοκότερες δεξιότητες Χρέος κάθε διακριτού microαθήmicroατος είναι να διδάξει τις

δεξιότητες που έχουν προτεραιότητα στο χώρο του αλλά και τις δια-κλαδικής φύσης

δεξιότητες Για παράδειγmicroα οι Φυσικές Επιστήmicroες βασίζονται ιδιαίτερα και γιrsquo αυτό

πρέπει να προτάξουν τις δεξιότητες της παρατήρησης και της microέτρησης ενώ

ταυτόχρονα πρέπει να προωθήσουν τις γνωστικές διαδικασίες του επαγωγικού και

απαγωγικού συλλογισmicroού που θεmicroελιώνουν τόσο τη δική τους microεθοδολογία όσο και

τη microεθοδολογία των λοιπών επιστηmicroονικών κλάδων

Σε κάθε περίπτωση όλες οι microορφές και οι κατηγορίες δεξιοτήτων πρέπει να

διδάσκονται άmicroεσα και συστηmicroατικά microέσα σε συνθήκες laquoφθίνουσας καθοδήγησηςraquo

(βλ και Ackerman and Perkins 1989 89) που εξατοmicroικεύει την καθοδήγηση στις

ανάγκες των microαθητών Αυτό σηmicroαίνει ότι τόσο στην επεξεργασία όσο και στα

τετράδια ασκήσεων πρέπει να συmicroπεριλαmicroβάνονται και αυτού του είδους ασκήσεις

όταν το θέmicroα προσφέρεται

ΙΙΙ ∆ια-κλαδική Γνώση

Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας

Αναφέραmicroε ήδη ότι οι δια-κλαδικές συνεργασίες και συmicroπράξεις αναπτύχθηκαν στον

ακαδηmicroαϊκό χώρο ευρέως τις τελευταίες δεκαετίες για να αντιmicroετωπίσουν την

πολυπλοκότητα και την πληθώρα των προβληmicroάτων Αυτό οδήγησε σε ποικίλα

ακαδηmicroαϊκά microορφώmicroατα τα οποία κατά τον Paxson (1996) απαρτίζουν τέσσερα

επίπεδα δια-κλαδικότητας που αρχίζουν microε τους αλληλοδανεισmicroούς microεθόδων και

εννοιών συνεχίζουν microε ισότιmicroες συνεργασίες αλληλεξάρτησης και ολοκληρώνονται

microε τη δηmicroιουργία νέων υβριδικών κλάδων όπως είναι η Βιοχηmicroεία η Αστροφυσική

και η Ανθρωπογεωγραφία

Στην εκπαίδευση προέκυψε η αναγκαιότητα των δια-κλαδικών συmicroπράξεων και για

επιπρόσθετους παιδαγωγικο-διδακτικούς λόγους διότι όπως ήδη αναφέραmicroε

διαπιστώθηκε ότι ο κατακερmicroατισmicroός της σχολικής γνώσης σε διακριτά microαθήmicroατα

δηmicroιουργεί σοβαρά προβλήmicroατα στην κατανόηση και στα κίνητρα microάθησης των

microαθητών και στις δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης (βλ Ματσαγγούρας 2003 39)

Γιrsquo αυτό αναπτύχθηκαν προγράmicromicroατα σπουδών που επιδιώκουν συνειδητά

διαφορετικού βαθmicroού και φύσης συmicroπράξεις microεταξύ διακριτών microαθηmicroάτων χωρίς

όmicroως να καταλύονται η λογική τους και οι προτεραιότητές τους Αντιθέτως microέσα από

τις συmicroπράξεις επιδιώκεται η προώθηση των προτεραιοτήτων τους αν και ο βαθmicroός

σύmicroπραξης και εποmicroένως προώθησης των προτεραιοτήτων τους διαφέρει

σηmicroαντικά Τα παραθέτουmicroε microε την αύξουσα φορά σύmicroπραξης και την επικρατέστερη

ορολογία (βλ Unesco 1986middot Jacobs 1989middot Robles 1998middot Ματσαγγούρας 2003)

Αναλυτικό Προγράmicromicroατα Πολλαπλής Επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary

curriculum) παράλληλη ndash εξέταση θέmicroατος από διαφορετικές επιστήmicroες όπως

Ιστορία και Λογοτεχνία χωρίς όmicroως προσπάθεια ενιαιοποίησης της γνώσης

Πολυ-επιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (pluri-disciplinary curriculum)

ταυτόχρονη σύmicroπραξη συγγενών κλάδων όπως τα Μαθηmicroατικά και οι Φυσικές

Επιστήmicroες οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Τεχνολογία η Τεχνολογία και οι Κοινωνικές

Σπουδές προς κοινό όφελος και των δύο microαθηmicroάτων

Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα ∆ιεπιστηmicroονικής ∆ιασταύρωσης (cross- disciplinary

curriculum) εξέταση ενός κλάδου microε την εννοιολογική υποδοmicroή άλλου όπως τα

Μαθηmicroατικά ή η Φυσική της Μουσικής

∆ιεπιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (inter-disciplinary curriculum) ταυτόχρονη

σύmicroπραξη συγγενών επιστηmicroονικών κλάδων microέσω ανταλλαγής εννοιών και

microεθοδολογιών για τη microελέτη ευρύτερων θεmicroάτων κοινού ενδιαφέροντος τα οποία δεν

είναι δυνατόν να γίνουν κατανοητά microε τη συνδροmicroή ενός microόνο κλάδου Ως

παράδειγmicroα από το πρόγραmicromicroα της πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης αναφέρουmicroε τη

Μελέτη του Περιβάλλοντος που συνεξετάζει στις αλληλοσυσχετίσεις τους το φυσικό

και το ανθρωπογενές περιβάλλον και από το πρόγραmicromicroα της δευτεροβάθmicroιας

εκπαίδευσης την εmicroπλοκή της Πολιτικής Ιστορίας της Κοινωνιολογίας της Ιστορίας

του Καθολικισmicroού και της Οικονοmicroίας για τη microελέτη της Φεουδαρχίας στην Ευρώπη

Όλες οι παραπάνω microορφές δια-κλαδικής σύmicroπραξης συνεπάγονται διαφορετικής

έκτασης εσωτερικές αναδιαρθρώσεις τόσο στην οργάνωση της γνώσης εντός του

αναλυτικού προγράmicromicroατος όσο και εντός του ωρολογίου προγράmicromicroατος και

αναφέρονται κυρίως στο δούναι και λαβείν δεδοmicroένων οπτικών ερmicroηνειών και

microεθοδολογικών εργαλείων δεξιοτήτων και διαδικασιών που αναπτύσσονται microεταξύ

όmicroορων συνήθως κλάδων κατά την εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

Μεγαλύτερες αναδιατάξεις βέβαια από κάθε άλλη microορφή σύmicroπραξης δηmicroιουργεί η

διεπιστηmicroονική σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη

κοινού πλαισίου προβληmicroατισmicroού και επηρεάζει τόσο το περιεχόmicroενο όσο και τη

microεθοδολογία των εmicroπλεκόmicroενων κλάδων

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι συmicroπράξεις αυτές microπορεί να γίνουν είτε από τη συγγραφική

οmicroάδα microέσα στο κείmicroενο του διδακτικού εγχειριδίου είτε εκτός του καθαυτού κειmicroένου

αλλά εντός της επεξεργασίας του microαθήmicroατος microε την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού

και τη χρήση κειmicroενικών παραθεmicroάτων από σχετικούς κλάδους τη διατύπωση

κατάλληλων ερωτήσεων και τέλος την επίλυση ασκήσεων του βιβλίου που οδηγούν

στην αναζήτηση των δια-κλαδικών συmicroπράξεων Η αναφορά όλου του

διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος στρέφεται προς τη microελέτη πραγmicroατικών

καταστάσεων που φέρνουν τη σχολική γνώση πλησιέστερα στις εmicroπειρίες των

microαθητών οπότε και η διδακτική προσέγγιση προσλαmicroβάνει διερευνητική microορφή microε

την ενεργό συmicromicroετοχή των microαθητών Έτσι αυξάνουν τα κίνητρα ο βαθmicroός

κατανόησης και οι δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης

Αν όmicroως δεν γίνει τίποτε από τα παραπάνω που διασφαλίζουν κοινό πλαίσιο

προβληmicroατισmicroού και ταυτόχρονη εmicroπλοκή των σχετικών κλάδων αλλά εξετάσουmicroε

ένα θέmicroα όπως είναι η διευρυmicroένη Ευρωπαϊκή Ένωση διαδοχικά από την ιστορική

την οικονοmicroική τη γεωγραφική άποψη στα πλαίσια των αντίστοιχων microαθηmicroάτων στη

δική τους διδακτική ώρα και microε τη δική τους προβληmicroατική δεν έχουmicroε δια-κλαδική

σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας

(multi-disciplinarity) του θέmicroατος (βλ και Ματσαγγούρας 200354)

Να τονίσουmicroε εδώ και πάλι ότι η δια-κλαδικότητα (inter-disciplinarity) και η πολλαπλή

επιστηmicroονικότητα (multi-disciplinarity) όπως και η υπερ-κλαδικότητα (trans-

disciplinarity) που θα δούmicroε παρακάτω δεν επιδιώκουν να καταργήσουν την

κλαδικότητα της επιστήmicroης (disciplinarity) αλλά αντιθέτως την προϋποθέτουν (βλ

Morin 2000 148) και επιχειρούν να την συmicroπληρώσουν microε τις αλληλοσυσχετίσεις

που αναδεικνύουν Ταυτόχρονα βέβαια την κρίνουν και κρίνονται από αυτήν (βλ

Klein 1996 4) Η επιστηmicroολογική αυτή θέση αποτελεί βασική αρχή των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά αναζητούν τρόπους να

κινηθούν πέρα από τα ενδο-κλαδικά πλαίσια

Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Οι τρόποι λοιπόν και ο βαθmicroός σύmicroπραξης των κλάδων διαφέρουν όχι microόνο στον

ακαδηmicroαϊκό αλλά και στο σχολικό χώρο όπου έχουν αντίστοιχα δηmicroιουργηθεί

ανάλογα αναλυτικά και ωρολόγια προγράmicromicroατα που διαφοροποιούνται στον τρόπο

οργάνωσης και διδασκαλίας της σχολικής γνώσης microε απώτερο πάντοτε σκοπό να

επηρεάσουν θετικά τον τρόπο οργάνωσής της στις νοητικές δοmicroές των microαθητών (βλ

και Ματσαγγούρας 200363) Σε microερικές περιπτώσεις όπως ήδη αναφέραmicroε οι

προσmicroίξεις οδηγούν στη δηmicroιουργία υβριδικών κλάδων microε αυτόνοmicroη παρουσία και

συmicroπεριφορά αφού το περιεχόmicroενο και οι δοmicroές τους ξεπερνούν τους

συmicroπράττοντες κλάδους

1 ∆ανεισmicroός Στοιχείων από Όmicroορους Κλάδους Στις περισσότερες περιπτώσεις όmicroως τα διακριτά microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος

σπουδών διατηρούν τη φυσιογνωmicroία τους και δεν επιφέρουν εσωτερικές

αναδιατάξεις αλλά εmicroπλουτίζουν το περιεχόmicroενο τους και τις διαδικασίες

επεξεργασίας των δεδοmicroένων τους microε δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους Η

βιβλιογραφία κάνει λόγο για διεπιστηmicroονικό εmicroπλουτισmicroό (inter-disciplinary

enrichment)

Τα στοιχεία αυτά πρέπει να επιλέγονται προσεχτικά microε τρία κριτήρια (α) να

εmicroπλουτίζουν τον ερmicroηνευτικό λόγο που καθιστά τη γνώση ευκολότερα κατανοητή

(β) να καθιστούν σφαιρικότερη την προσέγγιση του θέmicroατος και (γ) να συνδέουν

αmicroεσότερα τη σχολική γνώση microε αυθεντικές και ει δυνατόν οικείες για τους microαθητές

καταστάσεις Έτσι η σχολική γνώση αποκτά νόηmicroα για τους ίδιους τους microαθητές

γίνεται ενδιαφέρουσα και καθίσταται ευκολότερη η microεταφορά της σε παρόmicroοιες

καταστάσεις

Τα δάνεια στοιχεία microπορούν ανάλογα να χρησιmicroοποιηθούν σε όλα τα σηmicroεία της

επεξεργασίας των δεδοmicroένων της διδασκαλίας κατά την οποία εmicroπλέκονται κατά

περίπτωση microεταξύ των άλλων (α) ταξινοmicroήσεις (β) αναλύσεις (γ) συσχετίσεις (δ)

υπερβάσεις δεδοmicroένων (βλ Ματσαγγούρας 2001 95) (ε) κριτήρια (στ) έννοιες (ζ)

αλγόριθmicroοι και (ι) στρατηγικές επίλυσης προβληmicroάτων Αν σε κάποια από αυτά τα

δέκα παραπάνω σηmicroεία χρησιmicroοποιούνται δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους

έχουmicroε ανάλογου βαθmicroού διεπιστηmicroονικές ερmicroηνείες και συmicroπράξεις (βλ Unesco

1986 18)

Αυτό για παράδειγmicroα συmicroβαίνει όταν ένα κείmicroενο της Ιστορίας δανείζεται δεδοmicroένα

και σχήmicroατα συσχέτισης και ερmicroηνείας από την Οικονοmicroία τη Θρησκειολογία την

Πολιτική τη Γεωγραφία και την Ψυχοκοινωνιολογία για να εξηγήσει γιατί πέτυχε η

επανάσταση του 1821 ενώ είχε αποτύχει η επανάσταση του ∆ιονυσίου του

Φιλοσόφου Παροmicroοίως έχουmicroε διεπιστηmicroονικές συmicroπράξεις όταν στο microάθηmicroα της

Λογοτεχνίας ένα διήγηmicroα αναλύεται microε άmicroεσες αναφορές στο ιστορικό του πλαίσιο τα

κοινωνικά δεδοmicroένα και την ψυχογραφία του συγγραφέα (βλ και Jacobs 1989 5) ή

όταν στο microάθηmicroα της Γεωγραφίας για την κατανόηση του φαινοmicroένου της σταδιακής

επέκτασης της ερήmicroου σε περιοχές της Αφρικής προστρέχουmicroε στη συνδροmicroή της

Γεωλογίας της Κλιmicroατολογίας της Μετεωρολογίας και της Υδρολογίας

2 ∆ανεισmicroός Στοιχείων σε Όmicroορους Κλάδους Βέβαια διεπιστηmicroονικότητα δεν έχουmicroε microόνο όταν δανείζεται η microία επιστήmicroη στοιχεία

όπως τα παραπάνω από την άλλη για να microελετήσει τα θέmicroατά της αλλά και όταν

προσφέρει τις δικές της υπηρεσίες στις άλλες Για παράδειγmicroα όταν κείmicroενο της

Ιστορίας αναδεικνύει ποια από τα ιστορικά δεδοmicroένα εξηγούν την ανάπτυξη microορφών

τέχνης ή θεσmicroών και πολιτικών συστηmicroάτων προσδίδει διεπιστηmicroονική διάσταση

στην προσέγγισή του αφού έχει προσφέρει τις υπηρεσίες του στους επιστηmicroονικούς

κλάδους της Θεωρίας της Τέχνης και της Πολιτειολογίας

3 ∆ιεπιστηmicroονικές Οπτικές και Επικουρίες Τέλος υπενθυmicroίζουmicroε ότι στις χαλαρές δια-κλαδικές (multi-disciplinarity)

προσεγγίσεις εντάσσουmicroε και την αξιοποίηση της Λογοτεχνίας για τη

συmicroπληρωmicroατική microελέτη θεmicroάτων που εξετάζουν άλλα microαθήmicroατα Έτσι έχουmicroε

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

Πρώτιστη επιδίωξη του σχολείου αποτελεί η ενεργός εmicroπλοκή των microαθητών στη

microετατροπή των πληροφοριών σε εννοιολογική και σε πραγmicroατολογική γνώση και

όλων αυτών σε αυτόνοmicroες διαδικασίες σκέψης και πράξης που συγκροτούν τη

διαδικαστική γνώση Αυτό σηmicroαίνει ότι από διδακτικής πλευράς συγγραφείς και

εκπαιδευτικοί πρέπει για κάθε ενότητα να εξετάζουν ποιες είναι οι βασικές έννοιες και

ποιες είναι οι ουσιώδεις γνώσεις του συγκεκριmicroένου κλάδου που πρέπει πάση θυσία

να κατακτήσουν οι microαθητές και πώς αυτές θα επεκτείνουν το πραξιακό δυναmicroικό των

microαθητών

Για παράδειγmicroα στην ενότητα της Ιστορίας για τη Γαλλική Επανάσταση πρέπει να

αναδειχθούν οι έννοιες της κοινωνικής τάξης και της επανάστασης οι γενικεύσεις που

αφορούν τις σχέσεις των κοινωνικών τάξεων και τις βίαιες ανατροπές κατεστηmicroένων

σχέσεων που εκφράζει microια επανάσταση Αυτά όπως θα δούmicroε στη συνέχεια

αποτελούν στοιχεία της εννοιολογικής (conceptual) ιστορικής γνώσης και αφορούν

τον κλάδο της Ιστορίας στο σύνολό του και όχι microόνο τη συγκεκριmicroένη ενότητα

Ταυτόχρονα βεβαίως πρέπει να διδαχθεί και η πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) για το συγκεκριmicroένο ιστορικό γεγονός η οποία στην ουσία της

παρουσιάζει πώς η εννοιολογική γνώση για τις επαναστάσεις εξειδικεύθηκε microέσα

από τα συγκεκριmicroένα γεγονότα τις διαδικασίες τις κοινωνικές τάξεις και τα πρόσωπα

της Γαλλικής Επανάστασης Με άλλα λόγια η πραγmicroατολογική γνώση του

συγκεκριmicroένου ιστορικού γεγονότος πρέπει να αναφέρει ποιες ήταν οι σχέσεις των

κοινωνικών τάξεων πώς ανατράπηκαν κατά την επανάσταση και τέλος ποιες ήταν

οι microετέπειτα επιδράσεις του γεγονότος για τη Γαλλία και την Ευρώπη

Συχνά όmicroως όπως ήδη αναφέραmicroε οι συγγραφείς διδακτών βιβλίων και οι

εκπαιδευτικοί προσπαθούν να προωθήσουν τη γνώση σε ένα δεύτερο επίπεδο πέρα

από τα ενδο-κλαδικά όρια Στο δεύτερο αυτό επίπεδο όπως θα δούmicroε στη συνέχεια

πρέπει οι microαθητές να αναζητήσουν ανάλογα στοιχεία σε θέmicroατα του ίδιου

επιστηmicroονικού κλάδου αλλά κυρίως σε τοmicroείς άλλων κλάδων Στο παράδειγmicroα της

Γαλλικής Επανάστασης αυτό σηmicroαίνει ότι πρέπει να αναζητήσουmicroε τάξεις και ταξικές

σχέσεις σε προηγούmicroενες και επόmicroενες κοινωνίες συγκρίσεις microε άλλες κοινωνικές

επαναστάσεις και συσχέτιση της κοινωνικής επανάστασης microε επαναστάσεις σε

άλλους χώρους εκτός του κοινωνικο-πολιτικού όπως είναι η βιοmicroηχανική

επανάσταση και η βιοτεχνολογική επανάσταση και να αναζητηθούν σε κάθε

περίπτωση οι αντίστοιχες ανατροπές

Αναλυτικότερη αναφορά στο περιεχόmicroενο της ενδο-κλαδικής σχολικής γνώσης και

στις προεκτάσεις της σε εξω-κλαδικά πλαίσια κάνουmicroε στη συνέχεια

IΙI Εννοιοκεντρική Οργάνωση τους Ενδο-κλαδικής Γνώσης

Τα προγράmicromicroατα σπουδών λοιπόν που οργανώνονται κατrsquo αντιστοίχιση microε τους

διακριτούς επιστηmicroονικούς κλάδους (discipline-based curricula) διατηρούν στο

αναλυτικό και ωρολόγιο πρόγραmicromicroα του σχολείου τα διακριτά microαθήmicroατα Το

περιεχόmicroενο των microαθηmicroάτων επικεντρώνεται στην ενδο-κλαδική (intra-disciplinary)

γνώση του αντίστοιχου επιστηmicroονικού τοmicroέα την οποία στη σχολική της microορφή

διακρίνουmicroε σαφώς σε (α) εννοιολογική γνώση (β) πραγmicroατολογική γνώση (γ)

πληροφορίες και διαδικασίες σύmicroφωνα και microε το Σχήmicroα 2

Σχήmicroα 2

Α Εννοιολογική Γνώση

Η εννοιολογική γνώση (conceptual knowledge) κάθε κλάδου απαρτίζεται από

τις βασικές έννοιες και γενικεύσεις και τα κυρίαρχα σχήmicroατα που έχουν αναπτυχθεί

στο πλαίσιο κάθε επιστήmicroης και microαζί microε τις δεξιότητες που ασκούνται microέσα στη

συγκεκριmicroένη επιστήmicroη παρέχουν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να σκέπτεται και

να πράττει όπως οι ειδικοί του χώρου (βλ Tomlinson et al 2002 87) Επειδή microαζί

microε τις αντίστοιχες πραγmicroατολογικές γνώσεις το σχολείο επιδιώκει να εξοικειώσει τους

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΝΩΣΗ

bull Μακρο-έννοιες bull Μακρογενικεύσεις bull Μακρο-σχήmicroατα bull Μακρο-διαδικασίες

ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΓΝΩΣΗ (∆ηλωτική και ∆ιαδικαστική) bull Έννοιες bull Κρίσεις bull Γενικεύσεις bull Σχήmicroατα bull ∆ιαδικασίες

ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Τι Ποιός Πού Πώς Πότε Πόσο Γιατί

microαθητές microε τις δοmicroές και microε τους διαφορετικούς τρόπους σκέψης που εκφράζουν οι

επιmicroέρους επιστήmicroες επιβάλλεται κάθε πρόγραmicromicroα σπουδών να οργανώνεται γύρω

από την εννοιολογική γνώση του αντίστοιχου επιστηmicroονικού κλάδου (βλ και Bruner

1969) Επίσης επιβάλλεται κάθε ενότητα των σχολικών εγχειριδίων να οργανώνεται

γύρω από τις πρόσφορες για την περίσταση έννοιες γενικεύσεις και τα ανάλογα

σχήmicroατα που απαρτίζουν την εννοιολογική γνώση

1 Εν Αρχή οι Ενδο-κλαδικές Έννοιες Η επιστήmicroη εξελίσσεται microέσα από τη χρήση των εννοιών της το περιεχόmicroενο των

οποίων διαρκώς τροποποιεί για να τις εξειδικεύσει και να τις καταστήσει

αποτελεσmicroατικότερα εργαλεία προσέγγισης των θεmicroάτων της Ταυτόχρονα

εmicroπλουτίζει το εννοιολογικό της ταmicroείο microε νέες τις οποίες συχνά δανείζεται από

άλλους χώρους Για παράδειγmicroα στο microάθηmicroα της Μελέτης του Περιβάλλοντος

κυρίαρχες microεταξύ των άλλων είναι οι παρακάτω ενδο-κλαδικές έννοιες τόπος

χρόνος άτοmicroο κοινωνική οmicroάδα περιβάλλον φυσικό περιβάλλον

ανθρωπογενές περιβάλλον εξουσία θεσmicroός παραγωγή κατανοmicroή αγαθών

κατανάλωση κτλ

Λόγω της σηmicroαντικότητας των ενδο-κλαδικών εννοιών χρειάζεται ιδιαίτερη

προσοχή κατά τις διεπιστηmicroονικές και διαθεmicroατικές προσεγγίσεις ώστε να

προταχθεί και να διαφυλαχθεί η ακεραιότητα της εννοιολογικής δοmicroής κάθε

διακριτού επιστηmicroονικού κλάδου (βλ Erickson 1998 54) Αυτό σηmicroαίνει ότι

προτάσσονται οι ενδο-κλαδικές έννοιες για την κατανόηση των οποίων το

σχολικό κείmicroενο και οι προτεινόmicroενες από το Βιβλίο του ∆ασκάλου

δραστηριότητες πρέπει να διασφαλίζουν όσα προτείνει η σχετική microε την

κατανόηση εννοιών βιβλιογραφία (βλ και Ματσαγγούρας 2001 339 και 361˙

Joyce and Weil 1992 150) Σε αυτή τη λογική ενδείκνυται για παράδειγmicroα η

παράθεση θετικών και αρνητικών παραδειγmicroάτων της διδασκόmicroενης έννοιας και η

συσχέτισή της microε τις παράλληλες υπάλληλες και υπερκείmicroενες έννοιες καθώς και

η αναζήτηση διαθεmicroατικών προεκτάσεων σε άλλους επιστηmicroονικούς χώρους

όπως θα δούmicroε παρακάτω Με τον τρόπο αυτό ενισχύονται οι δυνατότητες που

έχουν οι έννοιες να δράσουν εντός και εκτός του οικείου χώρου

2 Ενδο-κλαδικές Γενικεύσεις Οι έννοιες δεν υπάρχουν microεmicroονωmicroένα και χύmicroα στον νου των ανθρώπων όπως

τα κέρmicroατα microέσα σε ένα κουmicroπαρά αλλά πάντα σε ένα πλαίσιο σχέσεων microε άλλες

έννοιες Οι σχέσεις αυτές εκφράζουν ένα ανώτερο επίπεδο γνώσης και

αποκαλούνται γενικεύσεις Για παράδειγmicroα laquoΗ τέχνη εκφράζει την εποχή τηςraquo

laquoΌλοι οι πολιτισmicroοί χρησιmicroοποιούν σύmicroβολαraquo laquoΗ προσφορά και η ζήτηση

ορίζουν την τιmicroή του προϊόντοςraquo laquoΤα πολιτεύmicroατα εκφράζουν σχέσεις εξουσίας

και ελέγχου microεταξύ κοινωνικών οmicroάδωνraquo laquoΟι έmicroβιοι οργανισmicroοί προσαρmicroόζονται

στις συνθήκες του περιβάλλοντος που ζουνraquo laquoΟι πολιτιστικές διαφοροποιήσεις

συχνά οδηγούν σε συγκρούσειςraquo αποτελούν γενικεύσεις από διαφορετικούς

επιστηmicroονικούς κλάδους Επιδίωξη του σχολείου είναι microέσα από την εξέταση των

πληροφοριακών δεδοmicroένων οι microαθητές να οδηγούνται από τα κείmicroενα και τη

διδασκαλία στη διατύπωση γενικεύσεων που εκφράζουν ένα βαθύτερο επίπεδο

κατανόησης των πραγmicroάτων Να επαναλάβουmicroε εδώ ότι η πεmicroπτουσία της

γνώσης δεν συνίσταται στη συσσώρευση πληροφοριακών δεδοmicroένων αλλά στην

οργάνωση των δεδοmicroένων σε ανώτερα επίπεδα γενίκευσης (βλ και Smith 2003)

3 Εννοιολογικά Σχήmicroατα Οι έννοιες και οι γενικεύσεις οργανώνονται σε ένα ανώτερο επίπεδο και

διαmicroορφώνουν τα γνωστικά σχήmicroατα τα οποία αποτυπώνουν τις ιεραρχικές

σχέσεις δεδοmicroένων εννοιών γενικεύσεων και κρίσεων που αφορούν

συγκεκριmicroένο θέmicroα (βλ Erickson 1998 168) Η σηmicroασία των νοητικών σχηmicroάτων

είναι πολύ microεγάλη διότι αποτελούν την υποδοmicroή microε βάση την οποία τα άτοmicroα

αντιλαmicroβάνονται τα πληροφοριακά δεδοmicroένα και τα microετατρέπουν σε κατανοητή

και αξιοποιήσιmicroη γνώση Ταυτόχρονα βέβαια η νέα γνώση πρέπει να συmicroβάλει

στην ανάπτυξη των εννοιολογικών σχηmicroάτων Έτσι πέρα από την αξία που έχει η

γνώση ως γνώση αποκτά και παιδαγωγική αξία διότι συmicroβάλλει στη γνωστική

ανάπτυξη του microαθητή και κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη της ικανότητάς του να

σκέπτεται αυτόνοmicroα και να microαθαίνει εύκολα

Το Σχήmicroα 3 που ακολουθεί απεικονίζει νοητικά σχήmicroατα σαν εκείνα που

αναmicroένεται να αναπτύξουν οι microαθητές σταδιακά microέσα από το microάθηmicroα της

Γεωγραφίας Ζητούmicroενο αποτελεί αν τα σχολικά εγχειρίδια στοχεύουν συνειδητά

στην ανάπτυξη τέτοιων σχηmicroάτων microέσα από τα κείmicroενα τις ερωτήσεις και τις

ασκήσεις που περιλαmicroβάνουν Οι γραφικές αναπαραστάσεις αποτελούν άριστο

διδακτικό microέσο προώθησης των εννοιολογικών σχηmicroάτων (concept maps) (Novak

and Gowin 1984˙ Κουλουmicroπαρίτση 2003˙ Βασιλοπούλου 2000)

Σχήmicroα 3

Β Πληροφορίες Ως πληροφορίες (information) ορίζονται τα συστηmicroατοποιηmicroένα δεδοmicroένα που

αφορούν την πραγmicroατικότητα Παραδείγmicroατα πληροφοριών αποτελούν οι πίνακες

ιστορικών δεδοmicroένων που αφορούν πολεmicroικά και πολιτικά γεγονότα και

γεωγραφικών δεδοmicroένων που αφορούν την έκταση τον πληθυσmicroό την

πρωτεύουσα την οικονοmicroία τη γλώσσα και τα προϊόντα των χωρών της ΕΕ

Για να microετατραπούν τα πληροφοριακά δεδοmicroένα σε συγκροτηmicroένη και αξιοποιήσιmicroη

γνώση πρέπει να ενταχθούν σε πλαίσια σχέσεων Η ένταξή τους σε πλαίσια

σχέσεων αποτελεί πρωταρχικό σκοπό της διδακτικής διαδικασίας και γίνεται microε τη

βοήθεια της εννοιολογικής γνώσης Γιrsquo αυτό τα διδακτικά κείmicroενα δεν πρέπει να

περιορίζονται στην απλή παράθεση των δεδοmicroένων αλλά να αναδεικνύουν τις

σχέσεις τους Βεβαίως η συσχέτιση γίνεται από τον ίδιο το microανθάνοντα και η

ποιότητα της γνώσης που προκύπτει εξαρτάται από την καταλληλότητα και την

ποιότητα της εννοιολογικής γνώσης που ήδη κατέχει και αξιοποιεί Όmicroως η

προσπάθεια σύλληψης των σχέσεων και βαθύτερης κατανόησης της διδασκόmicroενης

έννοιας διευκολύνεται από τον τρόπο γραφής του διδακτικού εγχειριδίου καθώς και

από τη microορφή της διδακτικής προσέγγισης

Με βάση τα παραπάνω το εκπαιδευτικό υλικό έχει τις εξής δυνατές επιλογές σχετικά

microε τις πληροφορίες (α) να τις παραθέσει και να τις εντάξει το ίδιο το διδακτικό κείmicroενο

microέσα σε πλαίσια σχέσεων (β) να τις παραθέσει απλώς και να προβλέψει ότι κατά την

επεξεργασία των δεδοmicroένων την ώρα της διδασκαλίας θα κληθούν microέσω της

επεξεργασίας και των ασκήσεων οι microαθητές να πραγmicroατοποιήσουν την ένταξη και (γ)

να τις παραθέσει και να microην κάνει τίποτε από τα παραπάνω αν θεωρεί ότι οι microαθητές

θα κάνουν microόνοι τους τις συσχετίσεις Στην τελευταία περίπτωση πρέπει οι microαθητές

να έχουν ήδη αναπτύξει τις στάσεις και δεξιότητες που απαιτεί η αυτο-ρυθmicroιζόmicroενη

microάθηση

Γ Πραγmicroατολογική Γνώση Όταν τα διαθέσιmicroα πληροφοριακά δεδοmicroένα ενταχθούν στα υπάρχοντα σχήmicroατα οι

microαθητές αναπτύσσουν συγκροτηmicroένη γνώση για τα πράγmicroατα του φυσικού και

κοινωνικού κόσmicroου Γιrsquo αυτό και την αποκαλούmicroε πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) Για παράδειγmicroα όταν εντάξει κανείς πληροφορίες ενός κειmicroένου για τον

Καναδά στο εννοιολογικό σχήmicroα που κατέχει για την έννοια της χώρας αποκτά

συγκροτηmicroένη πραγmicroατολογική γνώση για τη συγκεκριmicroένη χώρα

Επισηmicroαίνουmicroε ότι το σχολείο οφείλει ιδιαίτερα σήmicroερα που παρατηρείται έκρηξη

πληροφοριών και γνώσεων να επιλέγει σε κάθε τοmicroέα ότι θεωρείται ουσιώδες και

παραδειγmicroατικό για το συγκεκριmicroένο κλάδο και ότι είναι αναγκαίο για τη microετάβαση

στις επόmicroενες ενότητες

Στη σχολική της εκδοχή η πραγmicroατολογική γνώση δεν πρέπει να περιορίζεται σε

δηλώσεις και ταξινοmicroήσεις αλλά να επεκτείνεται σε ερmicroηνείες όπως ήδη αναφέραmicroε

(βλ Sutton 2002) Προς αυτή την κατεύθυνση βοηθούν οι ενδο-κλαδικές και δια-

κλαδικές συσχετίσεις όπως θα αναφέρουmicroε παρακάτω

∆ ∆ιαδικαστική Γνώση Η διαδικαστική γνώση (procedural knowledge) αποτελεί την πραξιακή microορφή της

γνώσης και απαρτίζεται από τις (microετα-) γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες και

στρατηγικές και τις microεθοδολογικές τεχνικές οι οποίες είναι αναγκαίες για την

επεξεργασία των πληροφοριών τη διαχείριση των αβεβαιοτήτων και την επίλυση

προβληmicroατικών καταστάσεων Γιrsquo αυτό στην ουσία της η διαδικαστική γνώση είναι

υπερ-κλαδικής φύσης που σηmicroαίνει ότι την συναντούmicroε microε microικρές προσαρmicroογές σε

όλους τους επιστηmicroονικούς κλάδους (βλ Unesco 198614)

Στο γνωστικό τοmicroέα συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα οι γνωστικές δεξιότητες

ταξινόmicroησης ανάλυσης επίλυσης προβληmicroάτων και λήψης αποφάσεων (βλ και

Klein 1990 183) και οι microετα-γνωστικές του προγραmicromicroατισmicroού και της αυτο-

αξιολόγησης Στον κοινωνικό τοmicroέα οι δεξιότητες της συνεργασίας και της

επικοινωνίας Τέλος στο microεθοδολογικό τοmicroέα οι δεξιότητες του σχεδιασmicroού της

microέτρησης του πειραmicroατισmicroού ή του ελέγχου των πηγών και της αξιολόγησης Η

εκπόνηση ενός σχεδίου εργασίας για τη microελέτη ενός χαρακτηριστικού θέmicroατος ή

προβλήmicroατος του κλάδου αποτελεί άριστο τρόπο διδασκαλίας και εκmicroάθησης των

microεθοδολογικών δεξιοτήτων

Στο microεθοδολογικό microπορούmicroε να κατατάξουmicroε και τις δεξιότητες που σχετίζονται microε τη

διαδικασία της microάθησης όπως είναι για παράδειγmicroα οι δεξιότητες κατανόησης και

παραγωγής του γραπτού λόγου σε όλα τα microαθήmicroατα (reading and writing across the

curriculum) και σύνθεσης εννοιολογικών χαρτών και γενικώς γραφικών

αναπαραστάσεων (βλ Ackerman and Perkins 1989)

Ο σύγχρονος κόσmicroος δεν απαιτεί microόνο αυξηmicroένες γνώσεις αλλά και περισσότερες

και πολυπλοκότερες δεξιότητες Χρέος κάθε διακριτού microαθήmicroατος είναι να διδάξει τις

δεξιότητες που έχουν προτεραιότητα στο χώρο του αλλά και τις δια-κλαδικής φύσης

δεξιότητες Για παράδειγmicroα οι Φυσικές Επιστήmicroες βασίζονται ιδιαίτερα και γιrsquo αυτό

πρέπει να προτάξουν τις δεξιότητες της παρατήρησης και της microέτρησης ενώ

ταυτόχρονα πρέπει να προωθήσουν τις γνωστικές διαδικασίες του επαγωγικού και

απαγωγικού συλλογισmicroού που θεmicroελιώνουν τόσο τη δική τους microεθοδολογία όσο και

τη microεθοδολογία των λοιπών επιστηmicroονικών κλάδων

Σε κάθε περίπτωση όλες οι microορφές και οι κατηγορίες δεξιοτήτων πρέπει να

διδάσκονται άmicroεσα και συστηmicroατικά microέσα σε συνθήκες laquoφθίνουσας καθοδήγησηςraquo

(βλ και Ackerman and Perkins 1989 89) που εξατοmicroικεύει την καθοδήγηση στις

ανάγκες των microαθητών Αυτό σηmicroαίνει ότι τόσο στην επεξεργασία όσο και στα

τετράδια ασκήσεων πρέπει να συmicroπεριλαmicroβάνονται και αυτού του είδους ασκήσεις

όταν το θέmicroα προσφέρεται

ΙΙΙ ∆ια-κλαδική Γνώση

Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας

Αναφέραmicroε ήδη ότι οι δια-κλαδικές συνεργασίες και συmicroπράξεις αναπτύχθηκαν στον

ακαδηmicroαϊκό χώρο ευρέως τις τελευταίες δεκαετίες για να αντιmicroετωπίσουν την

πολυπλοκότητα και την πληθώρα των προβληmicroάτων Αυτό οδήγησε σε ποικίλα

ακαδηmicroαϊκά microορφώmicroατα τα οποία κατά τον Paxson (1996) απαρτίζουν τέσσερα

επίπεδα δια-κλαδικότητας που αρχίζουν microε τους αλληλοδανεισmicroούς microεθόδων και

εννοιών συνεχίζουν microε ισότιmicroες συνεργασίες αλληλεξάρτησης και ολοκληρώνονται

microε τη δηmicroιουργία νέων υβριδικών κλάδων όπως είναι η Βιοχηmicroεία η Αστροφυσική

και η Ανθρωπογεωγραφία

Στην εκπαίδευση προέκυψε η αναγκαιότητα των δια-κλαδικών συmicroπράξεων και για

επιπρόσθετους παιδαγωγικο-διδακτικούς λόγους διότι όπως ήδη αναφέραmicroε

διαπιστώθηκε ότι ο κατακερmicroατισmicroός της σχολικής γνώσης σε διακριτά microαθήmicroατα

δηmicroιουργεί σοβαρά προβλήmicroατα στην κατανόηση και στα κίνητρα microάθησης των

microαθητών και στις δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης (βλ Ματσαγγούρας 2003 39)

Γιrsquo αυτό αναπτύχθηκαν προγράmicromicroατα σπουδών που επιδιώκουν συνειδητά

διαφορετικού βαθmicroού και φύσης συmicroπράξεις microεταξύ διακριτών microαθηmicroάτων χωρίς

όmicroως να καταλύονται η λογική τους και οι προτεραιότητές τους Αντιθέτως microέσα από

τις συmicroπράξεις επιδιώκεται η προώθηση των προτεραιοτήτων τους αν και ο βαθmicroός

σύmicroπραξης και εποmicroένως προώθησης των προτεραιοτήτων τους διαφέρει

σηmicroαντικά Τα παραθέτουmicroε microε την αύξουσα φορά σύmicroπραξης και την επικρατέστερη

ορολογία (βλ Unesco 1986middot Jacobs 1989middot Robles 1998middot Ματσαγγούρας 2003)

Αναλυτικό Προγράmicromicroατα Πολλαπλής Επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary

curriculum) παράλληλη ndash εξέταση θέmicroατος από διαφορετικές επιστήmicroες όπως

Ιστορία και Λογοτεχνία χωρίς όmicroως προσπάθεια ενιαιοποίησης της γνώσης

Πολυ-επιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (pluri-disciplinary curriculum)

ταυτόχρονη σύmicroπραξη συγγενών κλάδων όπως τα Μαθηmicroατικά και οι Φυσικές

Επιστήmicroες οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Τεχνολογία η Τεχνολογία και οι Κοινωνικές

Σπουδές προς κοινό όφελος και των δύο microαθηmicroάτων

Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα ∆ιεπιστηmicroονικής ∆ιασταύρωσης (cross- disciplinary

curriculum) εξέταση ενός κλάδου microε την εννοιολογική υποδοmicroή άλλου όπως τα

Μαθηmicroατικά ή η Φυσική της Μουσικής

∆ιεπιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (inter-disciplinary curriculum) ταυτόχρονη

σύmicroπραξη συγγενών επιστηmicroονικών κλάδων microέσω ανταλλαγής εννοιών και

microεθοδολογιών για τη microελέτη ευρύτερων θεmicroάτων κοινού ενδιαφέροντος τα οποία δεν

είναι δυνατόν να γίνουν κατανοητά microε τη συνδροmicroή ενός microόνο κλάδου Ως

παράδειγmicroα από το πρόγραmicromicroα της πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης αναφέρουmicroε τη

Μελέτη του Περιβάλλοντος που συνεξετάζει στις αλληλοσυσχετίσεις τους το φυσικό

και το ανθρωπογενές περιβάλλον και από το πρόγραmicromicroα της δευτεροβάθmicroιας

εκπαίδευσης την εmicroπλοκή της Πολιτικής Ιστορίας της Κοινωνιολογίας της Ιστορίας

του Καθολικισmicroού και της Οικονοmicroίας για τη microελέτη της Φεουδαρχίας στην Ευρώπη

Όλες οι παραπάνω microορφές δια-κλαδικής σύmicroπραξης συνεπάγονται διαφορετικής

έκτασης εσωτερικές αναδιαρθρώσεις τόσο στην οργάνωση της γνώσης εντός του

αναλυτικού προγράmicromicroατος όσο και εντός του ωρολογίου προγράmicromicroατος και

αναφέρονται κυρίως στο δούναι και λαβείν δεδοmicroένων οπτικών ερmicroηνειών και

microεθοδολογικών εργαλείων δεξιοτήτων και διαδικασιών που αναπτύσσονται microεταξύ

όmicroορων συνήθως κλάδων κατά την εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

Μεγαλύτερες αναδιατάξεις βέβαια από κάθε άλλη microορφή σύmicroπραξης δηmicroιουργεί η

διεπιστηmicroονική σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη

κοινού πλαισίου προβληmicroατισmicroού και επηρεάζει τόσο το περιεχόmicroενο όσο και τη

microεθοδολογία των εmicroπλεκόmicroενων κλάδων

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι συmicroπράξεις αυτές microπορεί να γίνουν είτε από τη συγγραφική

οmicroάδα microέσα στο κείmicroενο του διδακτικού εγχειριδίου είτε εκτός του καθαυτού κειmicroένου

αλλά εντός της επεξεργασίας του microαθήmicroατος microε την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού

και τη χρήση κειmicroενικών παραθεmicroάτων από σχετικούς κλάδους τη διατύπωση

κατάλληλων ερωτήσεων και τέλος την επίλυση ασκήσεων του βιβλίου που οδηγούν

στην αναζήτηση των δια-κλαδικών συmicroπράξεων Η αναφορά όλου του

διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος στρέφεται προς τη microελέτη πραγmicroατικών

καταστάσεων που φέρνουν τη σχολική γνώση πλησιέστερα στις εmicroπειρίες των

microαθητών οπότε και η διδακτική προσέγγιση προσλαmicroβάνει διερευνητική microορφή microε

την ενεργό συmicromicroετοχή των microαθητών Έτσι αυξάνουν τα κίνητρα ο βαθmicroός

κατανόησης και οι δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης

Αν όmicroως δεν γίνει τίποτε από τα παραπάνω που διασφαλίζουν κοινό πλαίσιο

προβληmicroατισmicroού και ταυτόχρονη εmicroπλοκή των σχετικών κλάδων αλλά εξετάσουmicroε

ένα θέmicroα όπως είναι η διευρυmicroένη Ευρωπαϊκή Ένωση διαδοχικά από την ιστορική

την οικονοmicroική τη γεωγραφική άποψη στα πλαίσια των αντίστοιχων microαθηmicroάτων στη

δική τους διδακτική ώρα και microε τη δική τους προβληmicroατική δεν έχουmicroε δια-κλαδική

σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας

(multi-disciplinarity) του θέmicroατος (βλ και Ματσαγγούρας 200354)

Να τονίσουmicroε εδώ και πάλι ότι η δια-κλαδικότητα (inter-disciplinarity) και η πολλαπλή

επιστηmicroονικότητα (multi-disciplinarity) όπως και η υπερ-κλαδικότητα (trans-

disciplinarity) που θα δούmicroε παρακάτω δεν επιδιώκουν να καταργήσουν την

κλαδικότητα της επιστήmicroης (disciplinarity) αλλά αντιθέτως την προϋποθέτουν (βλ

Morin 2000 148) και επιχειρούν να την συmicroπληρώσουν microε τις αλληλοσυσχετίσεις

που αναδεικνύουν Ταυτόχρονα βέβαια την κρίνουν και κρίνονται από αυτήν (βλ

Klein 1996 4) Η επιστηmicroολογική αυτή θέση αποτελεί βασική αρχή των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά αναζητούν τρόπους να

κινηθούν πέρα από τα ενδο-κλαδικά πλαίσια

Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Οι τρόποι λοιπόν και ο βαθmicroός σύmicroπραξης των κλάδων διαφέρουν όχι microόνο στον

ακαδηmicroαϊκό αλλά και στο σχολικό χώρο όπου έχουν αντίστοιχα δηmicroιουργηθεί

ανάλογα αναλυτικά και ωρολόγια προγράmicromicroατα που διαφοροποιούνται στον τρόπο

οργάνωσης και διδασκαλίας της σχολικής γνώσης microε απώτερο πάντοτε σκοπό να

επηρεάσουν θετικά τον τρόπο οργάνωσής της στις νοητικές δοmicroές των microαθητών (βλ

και Ματσαγγούρας 200363) Σε microερικές περιπτώσεις όπως ήδη αναφέραmicroε οι

προσmicroίξεις οδηγούν στη δηmicroιουργία υβριδικών κλάδων microε αυτόνοmicroη παρουσία και

συmicroπεριφορά αφού το περιεχόmicroενο και οι δοmicroές τους ξεπερνούν τους

συmicroπράττοντες κλάδους

1 ∆ανεισmicroός Στοιχείων από Όmicroορους Κλάδους Στις περισσότερες περιπτώσεις όmicroως τα διακριτά microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος

σπουδών διατηρούν τη φυσιογνωmicroία τους και δεν επιφέρουν εσωτερικές

αναδιατάξεις αλλά εmicroπλουτίζουν το περιεχόmicroενο τους και τις διαδικασίες

επεξεργασίας των δεδοmicroένων τους microε δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους Η

βιβλιογραφία κάνει λόγο για διεπιστηmicroονικό εmicroπλουτισmicroό (inter-disciplinary

enrichment)

Τα στοιχεία αυτά πρέπει να επιλέγονται προσεχτικά microε τρία κριτήρια (α) να

εmicroπλουτίζουν τον ερmicroηνευτικό λόγο που καθιστά τη γνώση ευκολότερα κατανοητή

(β) να καθιστούν σφαιρικότερη την προσέγγιση του θέmicroατος και (γ) να συνδέουν

αmicroεσότερα τη σχολική γνώση microε αυθεντικές και ει δυνατόν οικείες για τους microαθητές

καταστάσεις Έτσι η σχολική γνώση αποκτά νόηmicroα για τους ίδιους τους microαθητές

γίνεται ενδιαφέρουσα και καθίσταται ευκολότερη η microεταφορά της σε παρόmicroοιες

καταστάσεις

Τα δάνεια στοιχεία microπορούν ανάλογα να χρησιmicroοποιηθούν σε όλα τα σηmicroεία της

επεξεργασίας των δεδοmicroένων της διδασκαλίας κατά την οποία εmicroπλέκονται κατά

περίπτωση microεταξύ των άλλων (α) ταξινοmicroήσεις (β) αναλύσεις (γ) συσχετίσεις (δ)

υπερβάσεις δεδοmicroένων (βλ Ματσαγγούρας 2001 95) (ε) κριτήρια (στ) έννοιες (ζ)

αλγόριθmicroοι και (ι) στρατηγικές επίλυσης προβληmicroάτων Αν σε κάποια από αυτά τα

δέκα παραπάνω σηmicroεία χρησιmicroοποιούνται δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους

έχουmicroε ανάλογου βαθmicroού διεπιστηmicroονικές ερmicroηνείες και συmicroπράξεις (βλ Unesco

1986 18)

Αυτό για παράδειγmicroα συmicroβαίνει όταν ένα κείmicroενο της Ιστορίας δανείζεται δεδοmicroένα

και σχήmicroατα συσχέτισης και ερmicroηνείας από την Οικονοmicroία τη Θρησκειολογία την

Πολιτική τη Γεωγραφία και την Ψυχοκοινωνιολογία για να εξηγήσει γιατί πέτυχε η

επανάσταση του 1821 ενώ είχε αποτύχει η επανάσταση του ∆ιονυσίου του

Φιλοσόφου Παροmicroοίως έχουmicroε διεπιστηmicroονικές συmicroπράξεις όταν στο microάθηmicroα της

Λογοτεχνίας ένα διήγηmicroα αναλύεται microε άmicroεσες αναφορές στο ιστορικό του πλαίσιο τα

κοινωνικά δεδοmicroένα και την ψυχογραφία του συγγραφέα (βλ και Jacobs 1989 5) ή

όταν στο microάθηmicroα της Γεωγραφίας για την κατανόηση του φαινοmicroένου της σταδιακής

επέκτασης της ερήmicroου σε περιοχές της Αφρικής προστρέχουmicroε στη συνδροmicroή της

Γεωλογίας της Κλιmicroατολογίας της Μετεωρολογίας και της Υδρολογίας

2 ∆ανεισmicroός Στοιχείων σε Όmicroορους Κλάδους Βέβαια διεπιστηmicroονικότητα δεν έχουmicroε microόνο όταν δανείζεται η microία επιστήmicroη στοιχεία

όπως τα παραπάνω από την άλλη για να microελετήσει τα θέmicroατά της αλλά και όταν

προσφέρει τις δικές της υπηρεσίες στις άλλες Για παράδειγmicroα όταν κείmicroενο της

Ιστορίας αναδεικνύει ποια από τα ιστορικά δεδοmicroένα εξηγούν την ανάπτυξη microορφών

τέχνης ή θεσmicroών και πολιτικών συστηmicroάτων προσδίδει διεπιστηmicroονική διάσταση

στην προσέγγισή του αφού έχει προσφέρει τις υπηρεσίες του στους επιστηmicroονικούς

κλάδους της Θεωρίας της Τέχνης και της Πολιτειολογίας

3 ∆ιεπιστηmicroονικές Οπτικές και Επικουρίες Τέλος υπενθυmicroίζουmicroε ότι στις χαλαρές δια-κλαδικές (multi-disciplinarity)

προσεγγίσεις εντάσσουmicroε και την αξιοποίηση της Λογοτεχνίας για τη

συmicroπληρωmicroατική microελέτη θεmicroάτων που εξετάζουν άλλα microαθήmicroατα Έτσι έχουmicroε

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

Αναλυτικότερη αναφορά στο περιεχόmicroενο της ενδο-κλαδικής σχολικής γνώσης και

στις προεκτάσεις της σε εξω-κλαδικά πλαίσια κάνουmicroε στη συνέχεια

IΙI Εννοιοκεντρική Οργάνωση τους Ενδο-κλαδικής Γνώσης

Τα προγράmicromicroατα σπουδών λοιπόν που οργανώνονται κατrsquo αντιστοίχιση microε τους

διακριτούς επιστηmicroονικούς κλάδους (discipline-based curricula) διατηρούν στο

αναλυτικό και ωρολόγιο πρόγραmicromicroα του σχολείου τα διακριτά microαθήmicroατα Το

περιεχόmicroενο των microαθηmicroάτων επικεντρώνεται στην ενδο-κλαδική (intra-disciplinary)

γνώση του αντίστοιχου επιστηmicroονικού τοmicroέα την οποία στη σχολική της microορφή

διακρίνουmicroε σαφώς σε (α) εννοιολογική γνώση (β) πραγmicroατολογική γνώση (γ)

πληροφορίες και διαδικασίες σύmicroφωνα και microε το Σχήmicroα 2

Σχήmicroα 2

Α Εννοιολογική Γνώση

Η εννοιολογική γνώση (conceptual knowledge) κάθε κλάδου απαρτίζεται από

τις βασικές έννοιες και γενικεύσεις και τα κυρίαρχα σχήmicroατα που έχουν αναπτυχθεί

στο πλαίσιο κάθε επιστήmicroης και microαζί microε τις δεξιότητες που ασκούνται microέσα στη

συγκεκριmicroένη επιστήmicroη παρέχουν στον κάτοχό τους τη δυνατότητα να σκέπτεται και

να πράττει όπως οι ειδικοί του χώρου (βλ Tomlinson et al 2002 87) Επειδή microαζί

microε τις αντίστοιχες πραγmicroατολογικές γνώσεις το σχολείο επιδιώκει να εξοικειώσει τους

ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΗ ΓΝΩΣΗ

bull Μακρο-έννοιες bull Μακρογενικεύσεις bull Μακρο-σχήmicroατα bull Μακρο-διαδικασίες

ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΓΝΩΣΗ (∆ηλωτική και ∆ιαδικαστική) bull Έννοιες bull Κρίσεις bull Γενικεύσεις bull Σχήmicroατα bull ∆ιαδικασίες

ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Τι Ποιός Πού Πώς Πότε Πόσο Γιατί

microαθητές microε τις δοmicroές και microε τους διαφορετικούς τρόπους σκέψης που εκφράζουν οι

επιmicroέρους επιστήmicroες επιβάλλεται κάθε πρόγραmicromicroα σπουδών να οργανώνεται γύρω

από την εννοιολογική γνώση του αντίστοιχου επιστηmicroονικού κλάδου (βλ και Bruner

1969) Επίσης επιβάλλεται κάθε ενότητα των σχολικών εγχειριδίων να οργανώνεται

γύρω από τις πρόσφορες για την περίσταση έννοιες γενικεύσεις και τα ανάλογα

σχήmicroατα που απαρτίζουν την εννοιολογική γνώση

1 Εν Αρχή οι Ενδο-κλαδικές Έννοιες Η επιστήmicroη εξελίσσεται microέσα από τη χρήση των εννοιών της το περιεχόmicroενο των

οποίων διαρκώς τροποποιεί για να τις εξειδικεύσει και να τις καταστήσει

αποτελεσmicroατικότερα εργαλεία προσέγγισης των θεmicroάτων της Ταυτόχρονα

εmicroπλουτίζει το εννοιολογικό της ταmicroείο microε νέες τις οποίες συχνά δανείζεται από

άλλους χώρους Για παράδειγmicroα στο microάθηmicroα της Μελέτης του Περιβάλλοντος

κυρίαρχες microεταξύ των άλλων είναι οι παρακάτω ενδο-κλαδικές έννοιες τόπος

χρόνος άτοmicroο κοινωνική οmicroάδα περιβάλλον φυσικό περιβάλλον

ανθρωπογενές περιβάλλον εξουσία θεσmicroός παραγωγή κατανοmicroή αγαθών

κατανάλωση κτλ

Λόγω της σηmicroαντικότητας των ενδο-κλαδικών εννοιών χρειάζεται ιδιαίτερη

προσοχή κατά τις διεπιστηmicroονικές και διαθεmicroατικές προσεγγίσεις ώστε να

προταχθεί και να διαφυλαχθεί η ακεραιότητα της εννοιολογικής δοmicroής κάθε

διακριτού επιστηmicroονικού κλάδου (βλ Erickson 1998 54) Αυτό σηmicroαίνει ότι

προτάσσονται οι ενδο-κλαδικές έννοιες για την κατανόηση των οποίων το

σχολικό κείmicroενο και οι προτεινόmicroενες από το Βιβλίο του ∆ασκάλου

δραστηριότητες πρέπει να διασφαλίζουν όσα προτείνει η σχετική microε την

κατανόηση εννοιών βιβλιογραφία (βλ και Ματσαγγούρας 2001 339 και 361˙

Joyce and Weil 1992 150) Σε αυτή τη λογική ενδείκνυται για παράδειγmicroα η

παράθεση θετικών και αρνητικών παραδειγmicroάτων της διδασκόmicroενης έννοιας και η

συσχέτισή της microε τις παράλληλες υπάλληλες και υπερκείmicroενες έννοιες καθώς και

η αναζήτηση διαθεmicroατικών προεκτάσεων σε άλλους επιστηmicroονικούς χώρους

όπως θα δούmicroε παρακάτω Με τον τρόπο αυτό ενισχύονται οι δυνατότητες που

έχουν οι έννοιες να δράσουν εντός και εκτός του οικείου χώρου

2 Ενδο-κλαδικές Γενικεύσεις Οι έννοιες δεν υπάρχουν microεmicroονωmicroένα και χύmicroα στον νου των ανθρώπων όπως

τα κέρmicroατα microέσα σε ένα κουmicroπαρά αλλά πάντα σε ένα πλαίσιο σχέσεων microε άλλες

έννοιες Οι σχέσεις αυτές εκφράζουν ένα ανώτερο επίπεδο γνώσης και

αποκαλούνται γενικεύσεις Για παράδειγmicroα laquoΗ τέχνη εκφράζει την εποχή τηςraquo

laquoΌλοι οι πολιτισmicroοί χρησιmicroοποιούν σύmicroβολαraquo laquoΗ προσφορά και η ζήτηση

ορίζουν την τιmicroή του προϊόντοςraquo laquoΤα πολιτεύmicroατα εκφράζουν σχέσεις εξουσίας

και ελέγχου microεταξύ κοινωνικών οmicroάδωνraquo laquoΟι έmicroβιοι οργανισmicroοί προσαρmicroόζονται

στις συνθήκες του περιβάλλοντος που ζουνraquo laquoΟι πολιτιστικές διαφοροποιήσεις

συχνά οδηγούν σε συγκρούσειςraquo αποτελούν γενικεύσεις από διαφορετικούς

επιστηmicroονικούς κλάδους Επιδίωξη του σχολείου είναι microέσα από την εξέταση των

πληροφοριακών δεδοmicroένων οι microαθητές να οδηγούνται από τα κείmicroενα και τη

διδασκαλία στη διατύπωση γενικεύσεων που εκφράζουν ένα βαθύτερο επίπεδο

κατανόησης των πραγmicroάτων Να επαναλάβουmicroε εδώ ότι η πεmicroπτουσία της

γνώσης δεν συνίσταται στη συσσώρευση πληροφοριακών δεδοmicroένων αλλά στην

οργάνωση των δεδοmicroένων σε ανώτερα επίπεδα γενίκευσης (βλ και Smith 2003)

3 Εννοιολογικά Σχήmicroατα Οι έννοιες και οι γενικεύσεις οργανώνονται σε ένα ανώτερο επίπεδο και

διαmicroορφώνουν τα γνωστικά σχήmicroατα τα οποία αποτυπώνουν τις ιεραρχικές

σχέσεις δεδοmicroένων εννοιών γενικεύσεων και κρίσεων που αφορούν

συγκεκριmicroένο θέmicroα (βλ Erickson 1998 168) Η σηmicroασία των νοητικών σχηmicroάτων

είναι πολύ microεγάλη διότι αποτελούν την υποδοmicroή microε βάση την οποία τα άτοmicroα

αντιλαmicroβάνονται τα πληροφοριακά δεδοmicroένα και τα microετατρέπουν σε κατανοητή

και αξιοποιήσιmicroη γνώση Ταυτόχρονα βέβαια η νέα γνώση πρέπει να συmicroβάλει

στην ανάπτυξη των εννοιολογικών σχηmicroάτων Έτσι πέρα από την αξία που έχει η

γνώση ως γνώση αποκτά και παιδαγωγική αξία διότι συmicroβάλλει στη γνωστική

ανάπτυξη του microαθητή και κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη της ικανότητάς του να

σκέπτεται αυτόνοmicroα και να microαθαίνει εύκολα

Το Σχήmicroα 3 που ακολουθεί απεικονίζει νοητικά σχήmicroατα σαν εκείνα που

αναmicroένεται να αναπτύξουν οι microαθητές σταδιακά microέσα από το microάθηmicroα της

Γεωγραφίας Ζητούmicroενο αποτελεί αν τα σχολικά εγχειρίδια στοχεύουν συνειδητά

στην ανάπτυξη τέτοιων σχηmicroάτων microέσα από τα κείmicroενα τις ερωτήσεις και τις

ασκήσεις που περιλαmicroβάνουν Οι γραφικές αναπαραστάσεις αποτελούν άριστο

διδακτικό microέσο προώθησης των εννοιολογικών σχηmicroάτων (concept maps) (Novak

and Gowin 1984˙ Κουλουmicroπαρίτση 2003˙ Βασιλοπούλου 2000)

Σχήmicroα 3

Β Πληροφορίες Ως πληροφορίες (information) ορίζονται τα συστηmicroατοποιηmicroένα δεδοmicroένα που

αφορούν την πραγmicroατικότητα Παραδείγmicroατα πληροφοριών αποτελούν οι πίνακες

ιστορικών δεδοmicroένων που αφορούν πολεmicroικά και πολιτικά γεγονότα και

γεωγραφικών δεδοmicroένων που αφορούν την έκταση τον πληθυσmicroό την

πρωτεύουσα την οικονοmicroία τη γλώσσα και τα προϊόντα των χωρών της ΕΕ

Για να microετατραπούν τα πληροφοριακά δεδοmicroένα σε συγκροτηmicroένη και αξιοποιήσιmicroη

γνώση πρέπει να ενταχθούν σε πλαίσια σχέσεων Η ένταξή τους σε πλαίσια

σχέσεων αποτελεί πρωταρχικό σκοπό της διδακτικής διαδικασίας και γίνεται microε τη

βοήθεια της εννοιολογικής γνώσης Γιrsquo αυτό τα διδακτικά κείmicroενα δεν πρέπει να

περιορίζονται στην απλή παράθεση των δεδοmicroένων αλλά να αναδεικνύουν τις

σχέσεις τους Βεβαίως η συσχέτιση γίνεται από τον ίδιο το microανθάνοντα και η

ποιότητα της γνώσης που προκύπτει εξαρτάται από την καταλληλότητα και την

ποιότητα της εννοιολογικής γνώσης που ήδη κατέχει και αξιοποιεί Όmicroως η

προσπάθεια σύλληψης των σχέσεων και βαθύτερης κατανόησης της διδασκόmicroενης

έννοιας διευκολύνεται από τον τρόπο γραφής του διδακτικού εγχειριδίου καθώς και

από τη microορφή της διδακτικής προσέγγισης

Με βάση τα παραπάνω το εκπαιδευτικό υλικό έχει τις εξής δυνατές επιλογές σχετικά

microε τις πληροφορίες (α) να τις παραθέσει και να τις εντάξει το ίδιο το διδακτικό κείmicroενο

microέσα σε πλαίσια σχέσεων (β) να τις παραθέσει απλώς και να προβλέψει ότι κατά την

επεξεργασία των δεδοmicroένων την ώρα της διδασκαλίας θα κληθούν microέσω της

επεξεργασίας και των ασκήσεων οι microαθητές να πραγmicroατοποιήσουν την ένταξη και (γ)

να τις παραθέσει και να microην κάνει τίποτε από τα παραπάνω αν θεωρεί ότι οι microαθητές

θα κάνουν microόνοι τους τις συσχετίσεις Στην τελευταία περίπτωση πρέπει οι microαθητές

να έχουν ήδη αναπτύξει τις στάσεις και δεξιότητες που απαιτεί η αυτο-ρυθmicroιζόmicroενη

microάθηση

Γ Πραγmicroατολογική Γνώση Όταν τα διαθέσιmicroα πληροφοριακά δεδοmicroένα ενταχθούν στα υπάρχοντα σχήmicroατα οι

microαθητές αναπτύσσουν συγκροτηmicroένη γνώση για τα πράγmicroατα του φυσικού και

κοινωνικού κόσmicroου Γιrsquo αυτό και την αποκαλούmicroε πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) Για παράδειγmicroα όταν εντάξει κανείς πληροφορίες ενός κειmicroένου για τον

Καναδά στο εννοιολογικό σχήmicroα που κατέχει για την έννοια της χώρας αποκτά

συγκροτηmicroένη πραγmicroατολογική γνώση για τη συγκεκριmicroένη χώρα

Επισηmicroαίνουmicroε ότι το σχολείο οφείλει ιδιαίτερα σήmicroερα που παρατηρείται έκρηξη

πληροφοριών και γνώσεων να επιλέγει σε κάθε τοmicroέα ότι θεωρείται ουσιώδες και

παραδειγmicroατικό για το συγκεκριmicroένο κλάδο και ότι είναι αναγκαίο για τη microετάβαση

στις επόmicroενες ενότητες

Στη σχολική της εκδοχή η πραγmicroατολογική γνώση δεν πρέπει να περιορίζεται σε

δηλώσεις και ταξινοmicroήσεις αλλά να επεκτείνεται σε ερmicroηνείες όπως ήδη αναφέραmicroε

(βλ Sutton 2002) Προς αυτή την κατεύθυνση βοηθούν οι ενδο-κλαδικές και δια-

κλαδικές συσχετίσεις όπως θα αναφέρουmicroε παρακάτω

∆ ∆ιαδικαστική Γνώση Η διαδικαστική γνώση (procedural knowledge) αποτελεί την πραξιακή microορφή της

γνώσης και απαρτίζεται από τις (microετα-) γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες και

στρατηγικές και τις microεθοδολογικές τεχνικές οι οποίες είναι αναγκαίες για την

επεξεργασία των πληροφοριών τη διαχείριση των αβεβαιοτήτων και την επίλυση

προβληmicroατικών καταστάσεων Γιrsquo αυτό στην ουσία της η διαδικαστική γνώση είναι

υπερ-κλαδικής φύσης που σηmicroαίνει ότι την συναντούmicroε microε microικρές προσαρmicroογές σε

όλους τους επιστηmicroονικούς κλάδους (βλ Unesco 198614)

Στο γνωστικό τοmicroέα συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα οι γνωστικές δεξιότητες

ταξινόmicroησης ανάλυσης επίλυσης προβληmicroάτων και λήψης αποφάσεων (βλ και

Klein 1990 183) και οι microετα-γνωστικές του προγραmicromicroατισmicroού και της αυτο-

αξιολόγησης Στον κοινωνικό τοmicroέα οι δεξιότητες της συνεργασίας και της

επικοινωνίας Τέλος στο microεθοδολογικό τοmicroέα οι δεξιότητες του σχεδιασmicroού της

microέτρησης του πειραmicroατισmicroού ή του ελέγχου των πηγών και της αξιολόγησης Η

εκπόνηση ενός σχεδίου εργασίας για τη microελέτη ενός χαρακτηριστικού θέmicroατος ή

προβλήmicroατος του κλάδου αποτελεί άριστο τρόπο διδασκαλίας και εκmicroάθησης των

microεθοδολογικών δεξιοτήτων

Στο microεθοδολογικό microπορούmicroε να κατατάξουmicroε και τις δεξιότητες που σχετίζονται microε τη

διαδικασία της microάθησης όπως είναι για παράδειγmicroα οι δεξιότητες κατανόησης και

παραγωγής του γραπτού λόγου σε όλα τα microαθήmicroατα (reading and writing across the

curriculum) και σύνθεσης εννοιολογικών χαρτών και γενικώς γραφικών

αναπαραστάσεων (βλ Ackerman and Perkins 1989)

Ο σύγχρονος κόσmicroος δεν απαιτεί microόνο αυξηmicroένες γνώσεις αλλά και περισσότερες

και πολυπλοκότερες δεξιότητες Χρέος κάθε διακριτού microαθήmicroατος είναι να διδάξει τις

δεξιότητες που έχουν προτεραιότητα στο χώρο του αλλά και τις δια-κλαδικής φύσης

δεξιότητες Για παράδειγmicroα οι Φυσικές Επιστήmicroες βασίζονται ιδιαίτερα και γιrsquo αυτό

πρέπει να προτάξουν τις δεξιότητες της παρατήρησης και της microέτρησης ενώ

ταυτόχρονα πρέπει να προωθήσουν τις γνωστικές διαδικασίες του επαγωγικού και

απαγωγικού συλλογισmicroού που θεmicroελιώνουν τόσο τη δική τους microεθοδολογία όσο και

τη microεθοδολογία των λοιπών επιστηmicroονικών κλάδων

Σε κάθε περίπτωση όλες οι microορφές και οι κατηγορίες δεξιοτήτων πρέπει να

διδάσκονται άmicroεσα και συστηmicroατικά microέσα σε συνθήκες laquoφθίνουσας καθοδήγησηςraquo

(βλ και Ackerman and Perkins 1989 89) που εξατοmicroικεύει την καθοδήγηση στις

ανάγκες των microαθητών Αυτό σηmicroαίνει ότι τόσο στην επεξεργασία όσο και στα

τετράδια ασκήσεων πρέπει να συmicroπεριλαmicroβάνονται και αυτού του είδους ασκήσεις

όταν το θέmicroα προσφέρεται

ΙΙΙ ∆ια-κλαδική Γνώση

Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας

Αναφέραmicroε ήδη ότι οι δια-κλαδικές συνεργασίες και συmicroπράξεις αναπτύχθηκαν στον

ακαδηmicroαϊκό χώρο ευρέως τις τελευταίες δεκαετίες για να αντιmicroετωπίσουν την

πολυπλοκότητα και την πληθώρα των προβληmicroάτων Αυτό οδήγησε σε ποικίλα

ακαδηmicroαϊκά microορφώmicroατα τα οποία κατά τον Paxson (1996) απαρτίζουν τέσσερα

επίπεδα δια-κλαδικότητας που αρχίζουν microε τους αλληλοδανεισmicroούς microεθόδων και

εννοιών συνεχίζουν microε ισότιmicroες συνεργασίες αλληλεξάρτησης και ολοκληρώνονται

microε τη δηmicroιουργία νέων υβριδικών κλάδων όπως είναι η Βιοχηmicroεία η Αστροφυσική

και η Ανθρωπογεωγραφία

Στην εκπαίδευση προέκυψε η αναγκαιότητα των δια-κλαδικών συmicroπράξεων και για

επιπρόσθετους παιδαγωγικο-διδακτικούς λόγους διότι όπως ήδη αναφέραmicroε

διαπιστώθηκε ότι ο κατακερmicroατισmicroός της σχολικής γνώσης σε διακριτά microαθήmicroατα

δηmicroιουργεί σοβαρά προβλήmicroατα στην κατανόηση και στα κίνητρα microάθησης των

microαθητών και στις δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης (βλ Ματσαγγούρας 2003 39)

Γιrsquo αυτό αναπτύχθηκαν προγράmicromicroατα σπουδών που επιδιώκουν συνειδητά

διαφορετικού βαθmicroού και φύσης συmicroπράξεις microεταξύ διακριτών microαθηmicroάτων χωρίς

όmicroως να καταλύονται η λογική τους και οι προτεραιότητές τους Αντιθέτως microέσα από

τις συmicroπράξεις επιδιώκεται η προώθηση των προτεραιοτήτων τους αν και ο βαθmicroός

σύmicroπραξης και εποmicroένως προώθησης των προτεραιοτήτων τους διαφέρει

σηmicroαντικά Τα παραθέτουmicroε microε την αύξουσα φορά σύmicroπραξης και την επικρατέστερη

ορολογία (βλ Unesco 1986middot Jacobs 1989middot Robles 1998middot Ματσαγγούρας 2003)

Αναλυτικό Προγράmicromicroατα Πολλαπλής Επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary

curriculum) παράλληλη ndash εξέταση θέmicroατος από διαφορετικές επιστήmicroες όπως

Ιστορία και Λογοτεχνία χωρίς όmicroως προσπάθεια ενιαιοποίησης της γνώσης

Πολυ-επιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (pluri-disciplinary curriculum)

ταυτόχρονη σύmicroπραξη συγγενών κλάδων όπως τα Μαθηmicroατικά και οι Φυσικές

Επιστήmicroες οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Τεχνολογία η Τεχνολογία και οι Κοινωνικές

Σπουδές προς κοινό όφελος και των δύο microαθηmicroάτων

Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα ∆ιεπιστηmicroονικής ∆ιασταύρωσης (cross- disciplinary

curriculum) εξέταση ενός κλάδου microε την εννοιολογική υποδοmicroή άλλου όπως τα

Μαθηmicroατικά ή η Φυσική της Μουσικής

∆ιεπιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (inter-disciplinary curriculum) ταυτόχρονη

σύmicroπραξη συγγενών επιστηmicroονικών κλάδων microέσω ανταλλαγής εννοιών και

microεθοδολογιών για τη microελέτη ευρύτερων θεmicroάτων κοινού ενδιαφέροντος τα οποία δεν

είναι δυνατόν να γίνουν κατανοητά microε τη συνδροmicroή ενός microόνο κλάδου Ως

παράδειγmicroα από το πρόγραmicromicroα της πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης αναφέρουmicroε τη

Μελέτη του Περιβάλλοντος που συνεξετάζει στις αλληλοσυσχετίσεις τους το φυσικό

και το ανθρωπογενές περιβάλλον και από το πρόγραmicromicroα της δευτεροβάθmicroιας

εκπαίδευσης την εmicroπλοκή της Πολιτικής Ιστορίας της Κοινωνιολογίας της Ιστορίας

του Καθολικισmicroού και της Οικονοmicroίας για τη microελέτη της Φεουδαρχίας στην Ευρώπη

Όλες οι παραπάνω microορφές δια-κλαδικής σύmicroπραξης συνεπάγονται διαφορετικής

έκτασης εσωτερικές αναδιαρθρώσεις τόσο στην οργάνωση της γνώσης εντός του

αναλυτικού προγράmicromicroατος όσο και εντός του ωρολογίου προγράmicromicroατος και

αναφέρονται κυρίως στο δούναι και λαβείν δεδοmicroένων οπτικών ερmicroηνειών και

microεθοδολογικών εργαλείων δεξιοτήτων και διαδικασιών που αναπτύσσονται microεταξύ

όmicroορων συνήθως κλάδων κατά την εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

Μεγαλύτερες αναδιατάξεις βέβαια από κάθε άλλη microορφή σύmicroπραξης δηmicroιουργεί η

διεπιστηmicroονική σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη

κοινού πλαισίου προβληmicroατισmicroού και επηρεάζει τόσο το περιεχόmicroενο όσο και τη

microεθοδολογία των εmicroπλεκόmicroενων κλάδων

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι συmicroπράξεις αυτές microπορεί να γίνουν είτε από τη συγγραφική

οmicroάδα microέσα στο κείmicroενο του διδακτικού εγχειριδίου είτε εκτός του καθαυτού κειmicroένου

αλλά εντός της επεξεργασίας του microαθήmicroατος microε την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού

και τη χρήση κειmicroενικών παραθεmicroάτων από σχετικούς κλάδους τη διατύπωση

κατάλληλων ερωτήσεων και τέλος την επίλυση ασκήσεων του βιβλίου που οδηγούν

στην αναζήτηση των δια-κλαδικών συmicroπράξεων Η αναφορά όλου του

διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος στρέφεται προς τη microελέτη πραγmicroατικών

καταστάσεων που φέρνουν τη σχολική γνώση πλησιέστερα στις εmicroπειρίες των

microαθητών οπότε και η διδακτική προσέγγιση προσλαmicroβάνει διερευνητική microορφή microε

την ενεργό συmicromicroετοχή των microαθητών Έτσι αυξάνουν τα κίνητρα ο βαθmicroός

κατανόησης και οι δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης

Αν όmicroως δεν γίνει τίποτε από τα παραπάνω που διασφαλίζουν κοινό πλαίσιο

προβληmicroατισmicroού και ταυτόχρονη εmicroπλοκή των σχετικών κλάδων αλλά εξετάσουmicroε

ένα θέmicroα όπως είναι η διευρυmicroένη Ευρωπαϊκή Ένωση διαδοχικά από την ιστορική

την οικονοmicroική τη γεωγραφική άποψη στα πλαίσια των αντίστοιχων microαθηmicroάτων στη

δική τους διδακτική ώρα και microε τη δική τους προβληmicroατική δεν έχουmicroε δια-κλαδική

σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας

(multi-disciplinarity) του θέmicroατος (βλ και Ματσαγγούρας 200354)

Να τονίσουmicroε εδώ και πάλι ότι η δια-κλαδικότητα (inter-disciplinarity) και η πολλαπλή

επιστηmicroονικότητα (multi-disciplinarity) όπως και η υπερ-κλαδικότητα (trans-

disciplinarity) που θα δούmicroε παρακάτω δεν επιδιώκουν να καταργήσουν την

κλαδικότητα της επιστήmicroης (disciplinarity) αλλά αντιθέτως την προϋποθέτουν (βλ

Morin 2000 148) και επιχειρούν να την συmicroπληρώσουν microε τις αλληλοσυσχετίσεις

που αναδεικνύουν Ταυτόχρονα βέβαια την κρίνουν και κρίνονται από αυτήν (βλ

Klein 1996 4) Η επιστηmicroολογική αυτή θέση αποτελεί βασική αρχή των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά αναζητούν τρόπους να

κινηθούν πέρα από τα ενδο-κλαδικά πλαίσια

Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Οι τρόποι λοιπόν και ο βαθmicroός σύmicroπραξης των κλάδων διαφέρουν όχι microόνο στον

ακαδηmicroαϊκό αλλά και στο σχολικό χώρο όπου έχουν αντίστοιχα δηmicroιουργηθεί

ανάλογα αναλυτικά και ωρολόγια προγράmicromicroατα που διαφοροποιούνται στον τρόπο

οργάνωσης και διδασκαλίας της σχολικής γνώσης microε απώτερο πάντοτε σκοπό να

επηρεάσουν θετικά τον τρόπο οργάνωσής της στις νοητικές δοmicroές των microαθητών (βλ

και Ματσαγγούρας 200363) Σε microερικές περιπτώσεις όπως ήδη αναφέραmicroε οι

προσmicroίξεις οδηγούν στη δηmicroιουργία υβριδικών κλάδων microε αυτόνοmicroη παρουσία και

συmicroπεριφορά αφού το περιεχόmicroενο και οι δοmicroές τους ξεπερνούν τους

συmicroπράττοντες κλάδους

1 ∆ανεισmicroός Στοιχείων από Όmicroορους Κλάδους Στις περισσότερες περιπτώσεις όmicroως τα διακριτά microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος

σπουδών διατηρούν τη φυσιογνωmicroία τους και δεν επιφέρουν εσωτερικές

αναδιατάξεις αλλά εmicroπλουτίζουν το περιεχόmicroενο τους και τις διαδικασίες

επεξεργασίας των δεδοmicroένων τους microε δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους Η

βιβλιογραφία κάνει λόγο για διεπιστηmicroονικό εmicroπλουτισmicroό (inter-disciplinary

enrichment)

Τα στοιχεία αυτά πρέπει να επιλέγονται προσεχτικά microε τρία κριτήρια (α) να

εmicroπλουτίζουν τον ερmicroηνευτικό λόγο που καθιστά τη γνώση ευκολότερα κατανοητή

(β) να καθιστούν σφαιρικότερη την προσέγγιση του θέmicroατος και (γ) να συνδέουν

αmicroεσότερα τη σχολική γνώση microε αυθεντικές και ει δυνατόν οικείες για τους microαθητές

καταστάσεις Έτσι η σχολική γνώση αποκτά νόηmicroα για τους ίδιους τους microαθητές

γίνεται ενδιαφέρουσα και καθίσταται ευκολότερη η microεταφορά της σε παρόmicroοιες

καταστάσεις

Τα δάνεια στοιχεία microπορούν ανάλογα να χρησιmicroοποιηθούν σε όλα τα σηmicroεία της

επεξεργασίας των δεδοmicroένων της διδασκαλίας κατά την οποία εmicroπλέκονται κατά

περίπτωση microεταξύ των άλλων (α) ταξινοmicroήσεις (β) αναλύσεις (γ) συσχετίσεις (δ)

υπερβάσεις δεδοmicroένων (βλ Ματσαγγούρας 2001 95) (ε) κριτήρια (στ) έννοιες (ζ)

αλγόριθmicroοι και (ι) στρατηγικές επίλυσης προβληmicroάτων Αν σε κάποια από αυτά τα

δέκα παραπάνω σηmicroεία χρησιmicroοποιούνται δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους

έχουmicroε ανάλογου βαθmicroού διεπιστηmicroονικές ερmicroηνείες και συmicroπράξεις (βλ Unesco

1986 18)

Αυτό για παράδειγmicroα συmicroβαίνει όταν ένα κείmicroενο της Ιστορίας δανείζεται δεδοmicroένα

και σχήmicroατα συσχέτισης και ερmicroηνείας από την Οικονοmicroία τη Θρησκειολογία την

Πολιτική τη Γεωγραφία και την Ψυχοκοινωνιολογία για να εξηγήσει γιατί πέτυχε η

επανάσταση του 1821 ενώ είχε αποτύχει η επανάσταση του ∆ιονυσίου του

Φιλοσόφου Παροmicroοίως έχουmicroε διεπιστηmicroονικές συmicroπράξεις όταν στο microάθηmicroα της

Λογοτεχνίας ένα διήγηmicroα αναλύεται microε άmicroεσες αναφορές στο ιστορικό του πλαίσιο τα

κοινωνικά δεδοmicroένα και την ψυχογραφία του συγγραφέα (βλ και Jacobs 1989 5) ή

όταν στο microάθηmicroα της Γεωγραφίας για την κατανόηση του φαινοmicroένου της σταδιακής

επέκτασης της ερήmicroου σε περιοχές της Αφρικής προστρέχουmicroε στη συνδροmicroή της

Γεωλογίας της Κλιmicroατολογίας της Μετεωρολογίας και της Υδρολογίας

2 ∆ανεισmicroός Στοιχείων σε Όmicroορους Κλάδους Βέβαια διεπιστηmicroονικότητα δεν έχουmicroε microόνο όταν δανείζεται η microία επιστήmicroη στοιχεία

όπως τα παραπάνω από την άλλη για να microελετήσει τα θέmicroατά της αλλά και όταν

προσφέρει τις δικές της υπηρεσίες στις άλλες Για παράδειγmicroα όταν κείmicroενο της

Ιστορίας αναδεικνύει ποια από τα ιστορικά δεδοmicroένα εξηγούν την ανάπτυξη microορφών

τέχνης ή θεσmicroών και πολιτικών συστηmicroάτων προσδίδει διεπιστηmicroονική διάσταση

στην προσέγγισή του αφού έχει προσφέρει τις υπηρεσίες του στους επιστηmicroονικούς

κλάδους της Θεωρίας της Τέχνης και της Πολιτειολογίας

3 ∆ιεπιστηmicroονικές Οπτικές και Επικουρίες Τέλος υπενθυmicroίζουmicroε ότι στις χαλαρές δια-κλαδικές (multi-disciplinarity)

προσεγγίσεις εντάσσουmicroε και την αξιοποίηση της Λογοτεχνίας για τη

συmicroπληρωmicroατική microελέτη θεmicroάτων που εξετάζουν άλλα microαθήmicroατα Έτσι έχουmicroε

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

microαθητές microε τις δοmicroές και microε τους διαφορετικούς τρόπους σκέψης που εκφράζουν οι

επιmicroέρους επιστήmicroες επιβάλλεται κάθε πρόγραmicromicroα σπουδών να οργανώνεται γύρω

από την εννοιολογική γνώση του αντίστοιχου επιστηmicroονικού κλάδου (βλ και Bruner

1969) Επίσης επιβάλλεται κάθε ενότητα των σχολικών εγχειριδίων να οργανώνεται

γύρω από τις πρόσφορες για την περίσταση έννοιες γενικεύσεις και τα ανάλογα

σχήmicroατα που απαρτίζουν την εννοιολογική γνώση

1 Εν Αρχή οι Ενδο-κλαδικές Έννοιες Η επιστήmicroη εξελίσσεται microέσα από τη χρήση των εννοιών της το περιεχόmicroενο των

οποίων διαρκώς τροποποιεί για να τις εξειδικεύσει και να τις καταστήσει

αποτελεσmicroατικότερα εργαλεία προσέγγισης των θεmicroάτων της Ταυτόχρονα

εmicroπλουτίζει το εννοιολογικό της ταmicroείο microε νέες τις οποίες συχνά δανείζεται από

άλλους χώρους Για παράδειγmicroα στο microάθηmicroα της Μελέτης του Περιβάλλοντος

κυρίαρχες microεταξύ των άλλων είναι οι παρακάτω ενδο-κλαδικές έννοιες τόπος

χρόνος άτοmicroο κοινωνική οmicroάδα περιβάλλον φυσικό περιβάλλον

ανθρωπογενές περιβάλλον εξουσία θεσmicroός παραγωγή κατανοmicroή αγαθών

κατανάλωση κτλ

Λόγω της σηmicroαντικότητας των ενδο-κλαδικών εννοιών χρειάζεται ιδιαίτερη

προσοχή κατά τις διεπιστηmicroονικές και διαθεmicroατικές προσεγγίσεις ώστε να

προταχθεί και να διαφυλαχθεί η ακεραιότητα της εννοιολογικής δοmicroής κάθε

διακριτού επιστηmicroονικού κλάδου (βλ Erickson 1998 54) Αυτό σηmicroαίνει ότι

προτάσσονται οι ενδο-κλαδικές έννοιες για την κατανόηση των οποίων το

σχολικό κείmicroενο και οι προτεινόmicroενες από το Βιβλίο του ∆ασκάλου

δραστηριότητες πρέπει να διασφαλίζουν όσα προτείνει η σχετική microε την

κατανόηση εννοιών βιβλιογραφία (βλ και Ματσαγγούρας 2001 339 και 361˙

Joyce and Weil 1992 150) Σε αυτή τη λογική ενδείκνυται για παράδειγmicroα η

παράθεση θετικών και αρνητικών παραδειγmicroάτων της διδασκόmicroενης έννοιας και η

συσχέτισή της microε τις παράλληλες υπάλληλες και υπερκείmicroενες έννοιες καθώς και

η αναζήτηση διαθεmicroατικών προεκτάσεων σε άλλους επιστηmicroονικούς χώρους

όπως θα δούmicroε παρακάτω Με τον τρόπο αυτό ενισχύονται οι δυνατότητες που

έχουν οι έννοιες να δράσουν εντός και εκτός του οικείου χώρου

2 Ενδο-κλαδικές Γενικεύσεις Οι έννοιες δεν υπάρχουν microεmicroονωmicroένα και χύmicroα στον νου των ανθρώπων όπως

τα κέρmicroατα microέσα σε ένα κουmicroπαρά αλλά πάντα σε ένα πλαίσιο σχέσεων microε άλλες

έννοιες Οι σχέσεις αυτές εκφράζουν ένα ανώτερο επίπεδο γνώσης και

αποκαλούνται γενικεύσεις Για παράδειγmicroα laquoΗ τέχνη εκφράζει την εποχή τηςraquo

laquoΌλοι οι πολιτισmicroοί χρησιmicroοποιούν σύmicroβολαraquo laquoΗ προσφορά και η ζήτηση

ορίζουν την τιmicroή του προϊόντοςraquo laquoΤα πολιτεύmicroατα εκφράζουν σχέσεις εξουσίας

και ελέγχου microεταξύ κοινωνικών οmicroάδωνraquo laquoΟι έmicroβιοι οργανισmicroοί προσαρmicroόζονται

στις συνθήκες του περιβάλλοντος που ζουνraquo laquoΟι πολιτιστικές διαφοροποιήσεις

συχνά οδηγούν σε συγκρούσειςraquo αποτελούν γενικεύσεις από διαφορετικούς

επιστηmicroονικούς κλάδους Επιδίωξη του σχολείου είναι microέσα από την εξέταση των

πληροφοριακών δεδοmicroένων οι microαθητές να οδηγούνται από τα κείmicroενα και τη

διδασκαλία στη διατύπωση γενικεύσεων που εκφράζουν ένα βαθύτερο επίπεδο

κατανόησης των πραγmicroάτων Να επαναλάβουmicroε εδώ ότι η πεmicroπτουσία της

γνώσης δεν συνίσταται στη συσσώρευση πληροφοριακών δεδοmicroένων αλλά στην

οργάνωση των δεδοmicroένων σε ανώτερα επίπεδα γενίκευσης (βλ και Smith 2003)

3 Εννοιολογικά Σχήmicroατα Οι έννοιες και οι γενικεύσεις οργανώνονται σε ένα ανώτερο επίπεδο και

διαmicroορφώνουν τα γνωστικά σχήmicroατα τα οποία αποτυπώνουν τις ιεραρχικές

σχέσεις δεδοmicroένων εννοιών γενικεύσεων και κρίσεων που αφορούν

συγκεκριmicroένο θέmicroα (βλ Erickson 1998 168) Η σηmicroασία των νοητικών σχηmicroάτων

είναι πολύ microεγάλη διότι αποτελούν την υποδοmicroή microε βάση την οποία τα άτοmicroα

αντιλαmicroβάνονται τα πληροφοριακά δεδοmicroένα και τα microετατρέπουν σε κατανοητή

και αξιοποιήσιmicroη γνώση Ταυτόχρονα βέβαια η νέα γνώση πρέπει να συmicroβάλει

στην ανάπτυξη των εννοιολογικών σχηmicroάτων Έτσι πέρα από την αξία που έχει η

γνώση ως γνώση αποκτά και παιδαγωγική αξία διότι συmicroβάλλει στη γνωστική

ανάπτυξη του microαθητή και κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη της ικανότητάς του να

σκέπτεται αυτόνοmicroα και να microαθαίνει εύκολα

Το Σχήmicroα 3 που ακολουθεί απεικονίζει νοητικά σχήmicroατα σαν εκείνα που

αναmicroένεται να αναπτύξουν οι microαθητές σταδιακά microέσα από το microάθηmicroα της

Γεωγραφίας Ζητούmicroενο αποτελεί αν τα σχολικά εγχειρίδια στοχεύουν συνειδητά

στην ανάπτυξη τέτοιων σχηmicroάτων microέσα από τα κείmicroενα τις ερωτήσεις και τις

ασκήσεις που περιλαmicroβάνουν Οι γραφικές αναπαραστάσεις αποτελούν άριστο

διδακτικό microέσο προώθησης των εννοιολογικών σχηmicroάτων (concept maps) (Novak

and Gowin 1984˙ Κουλουmicroπαρίτση 2003˙ Βασιλοπούλου 2000)

Σχήmicroα 3

Β Πληροφορίες Ως πληροφορίες (information) ορίζονται τα συστηmicroατοποιηmicroένα δεδοmicroένα που

αφορούν την πραγmicroατικότητα Παραδείγmicroατα πληροφοριών αποτελούν οι πίνακες

ιστορικών δεδοmicroένων που αφορούν πολεmicroικά και πολιτικά γεγονότα και

γεωγραφικών δεδοmicroένων που αφορούν την έκταση τον πληθυσmicroό την

πρωτεύουσα την οικονοmicroία τη γλώσσα και τα προϊόντα των χωρών της ΕΕ

Για να microετατραπούν τα πληροφοριακά δεδοmicroένα σε συγκροτηmicroένη και αξιοποιήσιmicroη

γνώση πρέπει να ενταχθούν σε πλαίσια σχέσεων Η ένταξή τους σε πλαίσια

σχέσεων αποτελεί πρωταρχικό σκοπό της διδακτικής διαδικασίας και γίνεται microε τη

βοήθεια της εννοιολογικής γνώσης Γιrsquo αυτό τα διδακτικά κείmicroενα δεν πρέπει να

περιορίζονται στην απλή παράθεση των δεδοmicroένων αλλά να αναδεικνύουν τις

σχέσεις τους Βεβαίως η συσχέτιση γίνεται από τον ίδιο το microανθάνοντα και η

ποιότητα της γνώσης που προκύπτει εξαρτάται από την καταλληλότητα και την

ποιότητα της εννοιολογικής γνώσης που ήδη κατέχει και αξιοποιεί Όmicroως η

προσπάθεια σύλληψης των σχέσεων και βαθύτερης κατανόησης της διδασκόmicroενης

έννοιας διευκολύνεται από τον τρόπο γραφής του διδακτικού εγχειριδίου καθώς και

από τη microορφή της διδακτικής προσέγγισης

Με βάση τα παραπάνω το εκπαιδευτικό υλικό έχει τις εξής δυνατές επιλογές σχετικά

microε τις πληροφορίες (α) να τις παραθέσει και να τις εντάξει το ίδιο το διδακτικό κείmicroενο

microέσα σε πλαίσια σχέσεων (β) να τις παραθέσει απλώς και να προβλέψει ότι κατά την

επεξεργασία των δεδοmicroένων την ώρα της διδασκαλίας θα κληθούν microέσω της

επεξεργασίας και των ασκήσεων οι microαθητές να πραγmicroατοποιήσουν την ένταξη και (γ)

να τις παραθέσει και να microην κάνει τίποτε από τα παραπάνω αν θεωρεί ότι οι microαθητές

θα κάνουν microόνοι τους τις συσχετίσεις Στην τελευταία περίπτωση πρέπει οι microαθητές

να έχουν ήδη αναπτύξει τις στάσεις και δεξιότητες που απαιτεί η αυτο-ρυθmicroιζόmicroενη

microάθηση

Γ Πραγmicroατολογική Γνώση Όταν τα διαθέσιmicroα πληροφοριακά δεδοmicroένα ενταχθούν στα υπάρχοντα σχήmicroατα οι

microαθητές αναπτύσσουν συγκροτηmicroένη γνώση για τα πράγmicroατα του φυσικού και

κοινωνικού κόσmicroου Γιrsquo αυτό και την αποκαλούmicroε πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) Για παράδειγmicroα όταν εντάξει κανείς πληροφορίες ενός κειmicroένου για τον

Καναδά στο εννοιολογικό σχήmicroα που κατέχει για την έννοια της χώρας αποκτά

συγκροτηmicroένη πραγmicroατολογική γνώση για τη συγκεκριmicroένη χώρα

Επισηmicroαίνουmicroε ότι το σχολείο οφείλει ιδιαίτερα σήmicroερα που παρατηρείται έκρηξη

πληροφοριών και γνώσεων να επιλέγει σε κάθε τοmicroέα ότι θεωρείται ουσιώδες και

παραδειγmicroατικό για το συγκεκριmicroένο κλάδο και ότι είναι αναγκαίο για τη microετάβαση

στις επόmicroενες ενότητες

Στη σχολική της εκδοχή η πραγmicroατολογική γνώση δεν πρέπει να περιορίζεται σε

δηλώσεις και ταξινοmicroήσεις αλλά να επεκτείνεται σε ερmicroηνείες όπως ήδη αναφέραmicroε

(βλ Sutton 2002) Προς αυτή την κατεύθυνση βοηθούν οι ενδο-κλαδικές και δια-

κλαδικές συσχετίσεις όπως θα αναφέρουmicroε παρακάτω

∆ ∆ιαδικαστική Γνώση Η διαδικαστική γνώση (procedural knowledge) αποτελεί την πραξιακή microορφή της

γνώσης και απαρτίζεται από τις (microετα-) γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες και

στρατηγικές και τις microεθοδολογικές τεχνικές οι οποίες είναι αναγκαίες για την

επεξεργασία των πληροφοριών τη διαχείριση των αβεβαιοτήτων και την επίλυση

προβληmicroατικών καταστάσεων Γιrsquo αυτό στην ουσία της η διαδικαστική γνώση είναι

υπερ-κλαδικής φύσης που σηmicroαίνει ότι την συναντούmicroε microε microικρές προσαρmicroογές σε

όλους τους επιστηmicroονικούς κλάδους (βλ Unesco 198614)

Στο γνωστικό τοmicroέα συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα οι γνωστικές δεξιότητες

ταξινόmicroησης ανάλυσης επίλυσης προβληmicroάτων και λήψης αποφάσεων (βλ και

Klein 1990 183) και οι microετα-γνωστικές του προγραmicromicroατισmicroού και της αυτο-

αξιολόγησης Στον κοινωνικό τοmicroέα οι δεξιότητες της συνεργασίας και της

επικοινωνίας Τέλος στο microεθοδολογικό τοmicroέα οι δεξιότητες του σχεδιασmicroού της

microέτρησης του πειραmicroατισmicroού ή του ελέγχου των πηγών και της αξιολόγησης Η

εκπόνηση ενός σχεδίου εργασίας για τη microελέτη ενός χαρακτηριστικού θέmicroατος ή

προβλήmicroατος του κλάδου αποτελεί άριστο τρόπο διδασκαλίας και εκmicroάθησης των

microεθοδολογικών δεξιοτήτων

Στο microεθοδολογικό microπορούmicroε να κατατάξουmicroε και τις δεξιότητες που σχετίζονται microε τη

διαδικασία της microάθησης όπως είναι για παράδειγmicroα οι δεξιότητες κατανόησης και

παραγωγής του γραπτού λόγου σε όλα τα microαθήmicroατα (reading and writing across the

curriculum) και σύνθεσης εννοιολογικών χαρτών και γενικώς γραφικών

αναπαραστάσεων (βλ Ackerman and Perkins 1989)

Ο σύγχρονος κόσmicroος δεν απαιτεί microόνο αυξηmicroένες γνώσεις αλλά και περισσότερες

και πολυπλοκότερες δεξιότητες Χρέος κάθε διακριτού microαθήmicroατος είναι να διδάξει τις

δεξιότητες που έχουν προτεραιότητα στο χώρο του αλλά και τις δια-κλαδικής φύσης

δεξιότητες Για παράδειγmicroα οι Φυσικές Επιστήmicroες βασίζονται ιδιαίτερα και γιrsquo αυτό

πρέπει να προτάξουν τις δεξιότητες της παρατήρησης και της microέτρησης ενώ

ταυτόχρονα πρέπει να προωθήσουν τις γνωστικές διαδικασίες του επαγωγικού και

απαγωγικού συλλογισmicroού που θεmicroελιώνουν τόσο τη δική τους microεθοδολογία όσο και

τη microεθοδολογία των λοιπών επιστηmicroονικών κλάδων

Σε κάθε περίπτωση όλες οι microορφές και οι κατηγορίες δεξιοτήτων πρέπει να

διδάσκονται άmicroεσα και συστηmicroατικά microέσα σε συνθήκες laquoφθίνουσας καθοδήγησηςraquo

(βλ και Ackerman and Perkins 1989 89) που εξατοmicroικεύει την καθοδήγηση στις

ανάγκες των microαθητών Αυτό σηmicroαίνει ότι τόσο στην επεξεργασία όσο και στα

τετράδια ασκήσεων πρέπει να συmicroπεριλαmicroβάνονται και αυτού του είδους ασκήσεις

όταν το θέmicroα προσφέρεται

ΙΙΙ ∆ια-κλαδική Γνώση

Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας

Αναφέραmicroε ήδη ότι οι δια-κλαδικές συνεργασίες και συmicroπράξεις αναπτύχθηκαν στον

ακαδηmicroαϊκό χώρο ευρέως τις τελευταίες δεκαετίες για να αντιmicroετωπίσουν την

πολυπλοκότητα και την πληθώρα των προβληmicroάτων Αυτό οδήγησε σε ποικίλα

ακαδηmicroαϊκά microορφώmicroατα τα οποία κατά τον Paxson (1996) απαρτίζουν τέσσερα

επίπεδα δια-κλαδικότητας που αρχίζουν microε τους αλληλοδανεισmicroούς microεθόδων και

εννοιών συνεχίζουν microε ισότιmicroες συνεργασίες αλληλεξάρτησης και ολοκληρώνονται

microε τη δηmicroιουργία νέων υβριδικών κλάδων όπως είναι η Βιοχηmicroεία η Αστροφυσική

και η Ανθρωπογεωγραφία

Στην εκπαίδευση προέκυψε η αναγκαιότητα των δια-κλαδικών συmicroπράξεων και για

επιπρόσθετους παιδαγωγικο-διδακτικούς λόγους διότι όπως ήδη αναφέραmicroε

διαπιστώθηκε ότι ο κατακερmicroατισmicroός της σχολικής γνώσης σε διακριτά microαθήmicroατα

δηmicroιουργεί σοβαρά προβλήmicroατα στην κατανόηση και στα κίνητρα microάθησης των

microαθητών και στις δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης (βλ Ματσαγγούρας 2003 39)

Γιrsquo αυτό αναπτύχθηκαν προγράmicromicroατα σπουδών που επιδιώκουν συνειδητά

διαφορετικού βαθmicroού και φύσης συmicroπράξεις microεταξύ διακριτών microαθηmicroάτων χωρίς

όmicroως να καταλύονται η λογική τους και οι προτεραιότητές τους Αντιθέτως microέσα από

τις συmicroπράξεις επιδιώκεται η προώθηση των προτεραιοτήτων τους αν και ο βαθmicroός

σύmicroπραξης και εποmicroένως προώθησης των προτεραιοτήτων τους διαφέρει

σηmicroαντικά Τα παραθέτουmicroε microε την αύξουσα φορά σύmicroπραξης και την επικρατέστερη

ορολογία (βλ Unesco 1986middot Jacobs 1989middot Robles 1998middot Ματσαγγούρας 2003)

Αναλυτικό Προγράmicromicroατα Πολλαπλής Επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary

curriculum) παράλληλη ndash εξέταση θέmicroατος από διαφορετικές επιστήmicroες όπως

Ιστορία και Λογοτεχνία χωρίς όmicroως προσπάθεια ενιαιοποίησης της γνώσης

Πολυ-επιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (pluri-disciplinary curriculum)

ταυτόχρονη σύmicroπραξη συγγενών κλάδων όπως τα Μαθηmicroατικά και οι Φυσικές

Επιστήmicroες οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Τεχνολογία η Τεχνολογία και οι Κοινωνικές

Σπουδές προς κοινό όφελος και των δύο microαθηmicroάτων

Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα ∆ιεπιστηmicroονικής ∆ιασταύρωσης (cross- disciplinary

curriculum) εξέταση ενός κλάδου microε την εννοιολογική υποδοmicroή άλλου όπως τα

Μαθηmicroατικά ή η Φυσική της Μουσικής

∆ιεπιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (inter-disciplinary curriculum) ταυτόχρονη

σύmicroπραξη συγγενών επιστηmicroονικών κλάδων microέσω ανταλλαγής εννοιών και

microεθοδολογιών για τη microελέτη ευρύτερων θεmicroάτων κοινού ενδιαφέροντος τα οποία δεν

είναι δυνατόν να γίνουν κατανοητά microε τη συνδροmicroή ενός microόνο κλάδου Ως

παράδειγmicroα από το πρόγραmicromicroα της πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης αναφέρουmicroε τη

Μελέτη του Περιβάλλοντος που συνεξετάζει στις αλληλοσυσχετίσεις τους το φυσικό

και το ανθρωπογενές περιβάλλον και από το πρόγραmicromicroα της δευτεροβάθmicroιας

εκπαίδευσης την εmicroπλοκή της Πολιτικής Ιστορίας της Κοινωνιολογίας της Ιστορίας

του Καθολικισmicroού και της Οικονοmicroίας για τη microελέτη της Φεουδαρχίας στην Ευρώπη

Όλες οι παραπάνω microορφές δια-κλαδικής σύmicroπραξης συνεπάγονται διαφορετικής

έκτασης εσωτερικές αναδιαρθρώσεις τόσο στην οργάνωση της γνώσης εντός του

αναλυτικού προγράmicromicroατος όσο και εντός του ωρολογίου προγράmicromicroατος και

αναφέρονται κυρίως στο δούναι και λαβείν δεδοmicroένων οπτικών ερmicroηνειών και

microεθοδολογικών εργαλείων δεξιοτήτων και διαδικασιών που αναπτύσσονται microεταξύ

όmicroορων συνήθως κλάδων κατά την εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

Μεγαλύτερες αναδιατάξεις βέβαια από κάθε άλλη microορφή σύmicroπραξης δηmicroιουργεί η

διεπιστηmicroονική σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη

κοινού πλαισίου προβληmicroατισmicroού και επηρεάζει τόσο το περιεχόmicroενο όσο και τη

microεθοδολογία των εmicroπλεκόmicroενων κλάδων

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι συmicroπράξεις αυτές microπορεί να γίνουν είτε από τη συγγραφική

οmicroάδα microέσα στο κείmicroενο του διδακτικού εγχειριδίου είτε εκτός του καθαυτού κειmicroένου

αλλά εντός της επεξεργασίας του microαθήmicroατος microε την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού

και τη χρήση κειmicroενικών παραθεmicroάτων από σχετικούς κλάδους τη διατύπωση

κατάλληλων ερωτήσεων και τέλος την επίλυση ασκήσεων του βιβλίου που οδηγούν

στην αναζήτηση των δια-κλαδικών συmicroπράξεων Η αναφορά όλου του

διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος στρέφεται προς τη microελέτη πραγmicroατικών

καταστάσεων που φέρνουν τη σχολική γνώση πλησιέστερα στις εmicroπειρίες των

microαθητών οπότε και η διδακτική προσέγγιση προσλαmicroβάνει διερευνητική microορφή microε

την ενεργό συmicromicroετοχή των microαθητών Έτσι αυξάνουν τα κίνητρα ο βαθmicroός

κατανόησης και οι δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης

Αν όmicroως δεν γίνει τίποτε από τα παραπάνω που διασφαλίζουν κοινό πλαίσιο

προβληmicroατισmicroού και ταυτόχρονη εmicroπλοκή των σχετικών κλάδων αλλά εξετάσουmicroε

ένα θέmicroα όπως είναι η διευρυmicroένη Ευρωπαϊκή Ένωση διαδοχικά από την ιστορική

την οικονοmicroική τη γεωγραφική άποψη στα πλαίσια των αντίστοιχων microαθηmicroάτων στη

δική τους διδακτική ώρα και microε τη δική τους προβληmicroατική δεν έχουmicroε δια-κλαδική

σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας

(multi-disciplinarity) του θέmicroατος (βλ και Ματσαγγούρας 200354)

Να τονίσουmicroε εδώ και πάλι ότι η δια-κλαδικότητα (inter-disciplinarity) και η πολλαπλή

επιστηmicroονικότητα (multi-disciplinarity) όπως και η υπερ-κλαδικότητα (trans-

disciplinarity) που θα δούmicroε παρακάτω δεν επιδιώκουν να καταργήσουν την

κλαδικότητα της επιστήmicroης (disciplinarity) αλλά αντιθέτως την προϋποθέτουν (βλ

Morin 2000 148) και επιχειρούν να την συmicroπληρώσουν microε τις αλληλοσυσχετίσεις

που αναδεικνύουν Ταυτόχρονα βέβαια την κρίνουν και κρίνονται από αυτήν (βλ

Klein 1996 4) Η επιστηmicroολογική αυτή θέση αποτελεί βασική αρχή των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά αναζητούν τρόπους να

κινηθούν πέρα από τα ενδο-κλαδικά πλαίσια

Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Οι τρόποι λοιπόν και ο βαθmicroός σύmicroπραξης των κλάδων διαφέρουν όχι microόνο στον

ακαδηmicroαϊκό αλλά και στο σχολικό χώρο όπου έχουν αντίστοιχα δηmicroιουργηθεί

ανάλογα αναλυτικά και ωρολόγια προγράmicromicroατα που διαφοροποιούνται στον τρόπο

οργάνωσης και διδασκαλίας της σχολικής γνώσης microε απώτερο πάντοτε σκοπό να

επηρεάσουν θετικά τον τρόπο οργάνωσής της στις νοητικές δοmicroές των microαθητών (βλ

και Ματσαγγούρας 200363) Σε microερικές περιπτώσεις όπως ήδη αναφέραmicroε οι

προσmicroίξεις οδηγούν στη δηmicroιουργία υβριδικών κλάδων microε αυτόνοmicroη παρουσία και

συmicroπεριφορά αφού το περιεχόmicroενο και οι δοmicroές τους ξεπερνούν τους

συmicroπράττοντες κλάδους

1 ∆ανεισmicroός Στοιχείων από Όmicroορους Κλάδους Στις περισσότερες περιπτώσεις όmicroως τα διακριτά microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος

σπουδών διατηρούν τη φυσιογνωmicroία τους και δεν επιφέρουν εσωτερικές

αναδιατάξεις αλλά εmicroπλουτίζουν το περιεχόmicroενο τους και τις διαδικασίες

επεξεργασίας των δεδοmicroένων τους microε δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους Η

βιβλιογραφία κάνει λόγο για διεπιστηmicroονικό εmicroπλουτισmicroό (inter-disciplinary

enrichment)

Τα στοιχεία αυτά πρέπει να επιλέγονται προσεχτικά microε τρία κριτήρια (α) να

εmicroπλουτίζουν τον ερmicroηνευτικό λόγο που καθιστά τη γνώση ευκολότερα κατανοητή

(β) να καθιστούν σφαιρικότερη την προσέγγιση του θέmicroατος και (γ) να συνδέουν

αmicroεσότερα τη σχολική γνώση microε αυθεντικές και ει δυνατόν οικείες για τους microαθητές

καταστάσεις Έτσι η σχολική γνώση αποκτά νόηmicroα για τους ίδιους τους microαθητές

γίνεται ενδιαφέρουσα και καθίσταται ευκολότερη η microεταφορά της σε παρόmicroοιες

καταστάσεις

Τα δάνεια στοιχεία microπορούν ανάλογα να χρησιmicroοποιηθούν σε όλα τα σηmicroεία της

επεξεργασίας των δεδοmicroένων της διδασκαλίας κατά την οποία εmicroπλέκονται κατά

περίπτωση microεταξύ των άλλων (α) ταξινοmicroήσεις (β) αναλύσεις (γ) συσχετίσεις (δ)

υπερβάσεις δεδοmicroένων (βλ Ματσαγγούρας 2001 95) (ε) κριτήρια (στ) έννοιες (ζ)

αλγόριθmicroοι και (ι) στρατηγικές επίλυσης προβληmicroάτων Αν σε κάποια από αυτά τα

δέκα παραπάνω σηmicroεία χρησιmicroοποιούνται δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους

έχουmicroε ανάλογου βαθmicroού διεπιστηmicroονικές ερmicroηνείες και συmicroπράξεις (βλ Unesco

1986 18)

Αυτό για παράδειγmicroα συmicroβαίνει όταν ένα κείmicroενο της Ιστορίας δανείζεται δεδοmicroένα

και σχήmicroατα συσχέτισης και ερmicroηνείας από την Οικονοmicroία τη Θρησκειολογία την

Πολιτική τη Γεωγραφία και την Ψυχοκοινωνιολογία για να εξηγήσει γιατί πέτυχε η

επανάσταση του 1821 ενώ είχε αποτύχει η επανάσταση του ∆ιονυσίου του

Φιλοσόφου Παροmicroοίως έχουmicroε διεπιστηmicroονικές συmicroπράξεις όταν στο microάθηmicroα της

Λογοτεχνίας ένα διήγηmicroα αναλύεται microε άmicroεσες αναφορές στο ιστορικό του πλαίσιο τα

κοινωνικά δεδοmicroένα και την ψυχογραφία του συγγραφέα (βλ και Jacobs 1989 5) ή

όταν στο microάθηmicroα της Γεωγραφίας για την κατανόηση του φαινοmicroένου της σταδιακής

επέκτασης της ερήmicroου σε περιοχές της Αφρικής προστρέχουmicroε στη συνδροmicroή της

Γεωλογίας της Κλιmicroατολογίας της Μετεωρολογίας και της Υδρολογίας

2 ∆ανεισmicroός Στοιχείων σε Όmicroορους Κλάδους Βέβαια διεπιστηmicroονικότητα δεν έχουmicroε microόνο όταν δανείζεται η microία επιστήmicroη στοιχεία

όπως τα παραπάνω από την άλλη για να microελετήσει τα θέmicroατά της αλλά και όταν

προσφέρει τις δικές της υπηρεσίες στις άλλες Για παράδειγmicroα όταν κείmicroενο της

Ιστορίας αναδεικνύει ποια από τα ιστορικά δεδοmicroένα εξηγούν την ανάπτυξη microορφών

τέχνης ή θεσmicroών και πολιτικών συστηmicroάτων προσδίδει διεπιστηmicroονική διάσταση

στην προσέγγισή του αφού έχει προσφέρει τις υπηρεσίες του στους επιστηmicroονικούς

κλάδους της Θεωρίας της Τέχνης και της Πολιτειολογίας

3 ∆ιεπιστηmicroονικές Οπτικές και Επικουρίες Τέλος υπενθυmicroίζουmicroε ότι στις χαλαρές δια-κλαδικές (multi-disciplinarity)

προσεγγίσεις εντάσσουmicroε και την αξιοποίηση της Λογοτεχνίας για τη

συmicroπληρωmicroατική microελέτη θεmicroάτων που εξετάζουν άλλα microαθήmicroατα Έτσι έχουmicroε

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

2 Ενδο-κλαδικές Γενικεύσεις Οι έννοιες δεν υπάρχουν microεmicroονωmicroένα και χύmicroα στον νου των ανθρώπων όπως

τα κέρmicroατα microέσα σε ένα κουmicroπαρά αλλά πάντα σε ένα πλαίσιο σχέσεων microε άλλες

έννοιες Οι σχέσεις αυτές εκφράζουν ένα ανώτερο επίπεδο γνώσης και

αποκαλούνται γενικεύσεις Για παράδειγmicroα laquoΗ τέχνη εκφράζει την εποχή τηςraquo

laquoΌλοι οι πολιτισmicroοί χρησιmicroοποιούν σύmicroβολαraquo laquoΗ προσφορά και η ζήτηση

ορίζουν την τιmicroή του προϊόντοςraquo laquoΤα πολιτεύmicroατα εκφράζουν σχέσεις εξουσίας

και ελέγχου microεταξύ κοινωνικών οmicroάδωνraquo laquoΟι έmicroβιοι οργανισmicroοί προσαρmicroόζονται

στις συνθήκες του περιβάλλοντος που ζουνraquo laquoΟι πολιτιστικές διαφοροποιήσεις

συχνά οδηγούν σε συγκρούσειςraquo αποτελούν γενικεύσεις από διαφορετικούς

επιστηmicroονικούς κλάδους Επιδίωξη του σχολείου είναι microέσα από την εξέταση των

πληροφοριακών δεδοmicroένων οι microαθητές να οδηγούνται από τα κείmicroενα και τη

διδασκαλία στη διατύπωση γενικεύσεων που εκφράζουν ένα βαθύτερο επίπεδο

κατανόησης των πραγmicroάτων Να επαναλάβουmicroε εδώ ότι η πεmicroπτουσία της

γνώσης δεν συνίσταται στη συσσώρευση πληροφοριακών δεδοmicroένων αλλά στην

οργάνωση των δεδοmicroένων σε ανώτερα επίπεδα γενίκευσης (βλ και Smith 2003)

3 Εννοιολογικά Σχήmicroατα Οι έννοιες και οι γενικεύσεις οργανώνονται σε ένα ανώτερο επίπεδο και

διαmicroορφώνουν τα γνωστικά σχήmicroατα τα οποία αποτυπώνουν τις ιεραρχικές

σχέσεις δεδοmicroένων εννοιών γενικεύσεων και κρίσεων που αφορούν

συγκεκριmicroένο θέmicroα (βλ Erickson 1998 168) Η σηmicroασία των νοητικών σχηmicroάτων

είναι πολύ microεγάλη διότι αποτελούν την υποδοmicroή microε βάση την οποία τα άτοmicroα

αντιλαmicroβάνονται τα πληροφοριακά δεδοmicroένα και τα microετατρέπουν σε κατανοητή

και αξιοποιήσιmicroη γνώση Ταυτόχρονα βέβαια η νέα γνώση πρέπει να συmicroβάλει

στην ανάπτυξη των εννοιολογικών σχηmicroάτων Έτσι πέρα από την αξία που έχει η

γνώση ως γνώση αποκτά και παιδαγωγική αξία διότι συmicroβάλλει στη γνωστική

ανάπτυξη του microαθητή και κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη της ικανότητάς του να

σκέπτεται αυτόνοmicroα και να microαθαίνει εύκολα

Το Σχήmicroα 3 που ακολουθεί απεικονίζει νοητικά σχήmicroατα σαν εκείνα που

αναmicroένεται να αναπτύξουν οι microαθητές σταδιακά microέσα από το microάθηmicroα της

Γεωγραφίας Ζητούmicroενο αποτελεί αν τα σχολικά εγχειρίδια στοχεύουν συνειδητά

στην ανάπτυξη τέτοιων σχηmicroάτων microέσα από τα κείmicroενα τις ερωτήσεις και τις

ασκήσεις που περιλαmicroβάνουν Οι γραφικές αναπαραστάσεις αποτελούν άριστο

διδακτικό microέσο προώθησης των εννοιολογικών σχηmicroάτων (concept maps) (Novak

and Gowin 1984˙ Κουλουmicroπαρίτση 2003˙ Βασιλοπούλου 2000)

Σχήmicroα 3

Β Πληροφορίες Ως πληροφορίες (information) ορίζονται τα συστηmicroατοποιηmicroένα δεδοmicroένα που

αφορούν την πραγmicroατικότητα Παραδείγmicroατα πληροφοριών αποτελούν οι πίνακες

ιστορικών δεδοmicroένων που αφορούν πολεmicroικά και πολιτικά γεγονότα και

γεωγραφικών δεδοmicroένων που αφορούν την έκταση τον πληθυσmicroό την

πρωτεύουσα την οικονοmicroία τη γλώσσα και τα προϊόντα των χωρών της ΕΕ

Για να microετατραπούν τα πληροφοριακά δεδοmicroένα σε συγκροτηmicroένη και αξιοποιήσιmicroη

γνώση πρέπει να ενταχθούν σε πλαίσια σχέσεων Η ένταξή τους σε πλαίσια

σχέσεων αποτελεί πρωταρχικό σκοπό της διδακτικής διαδικασίας και γίνεται microε τη

βοήθεια της εννοιολογικής γνώσης Γιrsquo αυτό τα διδακτικά κείmicroενα δεν πρέπει να

περιορίζονται στην απλή παράθεση των δεδοmicroένων αλλά να αναδεικνύουν τις

σχέσεις τους Βεβαίως η συσχέτιση γίνεται από τον ίδιο το microανθάνοντα και η

ποιότητα της γνώσης που προκύπτει εξαρτάται από την καταλληλότητα και την

ποιότητα της εννοιολογικής γνώσης που ήδη κατέχει και αξιοποιεί Όmicroως η

προσπάθεια σύλληψης των σχέσεων και βαθύτερης κατανόησης της διδασκόmicroενης

έννοιας διευκολύνεται από τον τρόπο γραφής του διδακτικού εγχειριδίου καθώς και

από τη microορφή της διδακτικής προσέγγισης

Με βάση τα παραπάνω το εκπαιδευτικό υλικό έχει τις εξής δυνατές επιλογές σχετικά

microε τις πληροφορίες (α) να τις παραθέσει και να τις εντάξει το ίδιο το διδακτικό κείmicroενο

microέσα σε πλαίσια σχέσεων (β) να τις παραθέσει απλώς και να προβλέψει ότι κατά την

επεξεργασία των δεδοmicroένων την ώρα της διδασκαλίας θα κληθούν microέσω της

επεξεργασίας και των ασκήσεων οι microαθητές να πραγmicroατοποιήσουν την ένταξη και (γ)

να τις παραθέσει και να microην κάνει τίποτε από τα παραπάνω αν θεωρεί ότι οι microαθητές

θα κάνουν microόνοι τους τις συσχετίσεις Στην τελευταία περίπτωση πρέπει οι microαθητές

να έχουν ήδη αναπτύξει τις στάσεις και δεξιότητες που απαιτεί η αυτο-ρυθmicroιζόmicroενη

microάθηση

Γ Πραγmicroατολογική Γνώση Όταν τα διαθέσιmicroα πληροφοριακά δεδοmicroένα ενταχθούν στα υπάρχοντα σχήmicroατα οι

microαθητές αναπτύσσουν συγκροτηmicroένη γνώση για τα πράγmicroατα του φυσικού και

κοινωνικού κόσmicroου Γιrsquo αυτό και την αποκαλούmicroε πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) Για παράδειγmicroα όταν εντάξει κανείς πληροφορίες ενός κειmicroένου για τον

Καναδά στο εννοιολογικό σχήmicroα που κατέχει για την έννοια της χώρας αποκτά

συγκροτηmicroένη πραγmicroατολογική γνώση για τη συγκεκριmicroένη χώρα

Επισηmicroαίνουmicroε ότι το σχολείο οφείλει ιδιαίτερα σήmicroερα που παρατηρείται έκρηξη

πληροφοριών και γνώσεων να επιλέγει σε κάθε τοmicroέα ότι θεωρείται ουσιώδες και

παραδειγmicroατικό για το συγκεκριmicroένο κλάδο και ότι είναι αναγκαίο για τη microετάβαση

στις επόmicroενες ενότητες

Στη σχολική της εκδοχή η πραγmicroατολογική γνώση δεν πρέπει να περιορίζεται σε

δηλώσεις και ταξινοmicroήσεις αλλά να επεκτείνεται σε ερmicroηνείες όπως ήδη αναφέραmicroε

(βλ Sutton 2002) Προς αυτή την κατεύθυνση βοηθούν οι ενδο-κλαδικές και δια-

κλαδικές συσχετίσεις όπως θα αναφέρουmicroε παρακάτω

∆ ∆ιαδικαστική Γνώση Η διαδικαστική γνώση (procedural knowledge) αποτελεί την πραξιακή microορφή της

γνώσης και απαρτίζεται από τις (microετα-) γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες και

στρατηγικές και τις microεθοδολογικές τεχνικές οι οποίες είναι αναγκαίες για την

επεξεργασία των πληροφοριών τη διαχείριση των αβεβαιοτήτων και την επίλυση

προβληmicroατικών καταστάσεων Γιrsquo αυτό στην ουσία της η διαδικαστική γνώση είναι

υπερ-κλαδικής φύσης που σηmicroαίνει ότι την συναντούmicroε microε microικρές προσαρmicroογές σε

όλους τους επιστηmicroονικούς κλάδους (βλ Unesco 198614)

Στο γνωστικό τοmicroέα συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα οι γνωστικές δεξιότητες

ταξινόmicroησης ανάλυσης επίλυσης προβληmicroάτων και λήψης αποφάσεων (βλ και

Klein 1990 183) και οι microετα-γνωστικές του προγραmicromicroατισmicroού και της αυτο-

αξιολόγησης Στον κοινωνικό τοmicroέα οι δεξιότητες της συνεργασίας και της

επικοινωνίας Τέλος στο microεθοδολογικό τοmicroέα οι δεξιότητες του σχεδιασmicroού της

microέτρησης του πειραmicroατισmicroού ή του ελέγχου των πηγών και της αξιολόγησης Η

εκπόνηση ενός σχεδίου εργασίας για τη microελέτη ενός χαρακτηριστικού θέmicroατος ή

προβλήmicroατος του κλάδου αποτελεί άριστο τρόπο διδασκαλίας και εκmicroάθησης των

microεθοδολογικών δεξιοτήτων

Στο microεθοδολογικό microπορούmicroε να κατατάξουmicroε και τις δεξιότητες που σχετίζονται microε τη

διαδικασία της microάθησης όπως είναι για παράδειγmicroα οι δεξιότητες κατανόησης και

παραγωγής του γραπτού λόγου σε όλα τα microαθήmicroατα (reading and writing across the

curriculum) και σύνθεσης εννοιολογικών χαρτών και γενικώς γραφικών

αναπαραστάσεων (βλ Ackerman and Perkins 1989)

Ο σύγχρονος κόσmicroος δεν απαιτεί microόνο αυξηmicroένες γνώσεις αλλά και περισσότερες

και πολυπλοκότερες δεξιότητες Χρέος κάθε διακριτού microαθήmicroατος είναι να διδάξει τις

δεξιότητες που έχουν προτεραιότητα στο χώρο του αλλά και τις δια-κλαδικής φύσης

δεξιότητες Για παράδειγmicroα οι Φυσικές Επιστήmicroες βασίζονται ιδιαίτερα και γιrsquo αυτό

πρέπει να προτάξουν τις δεξιότητες της παρατήρησης και της microέτρησης ενώ

ταυτόχρονα πρέπει να προωθήσουν τις γνωστικές διαδικασίες του επαγωγικού και

απαγωγικού συλλογισmicroού που θεmicroελιώνουν τόσο τη δική τους microεθοδολογία όσο και

τη microεθοδολογία των λοιπών επιστηmicroονικών κλάδων

Σε κάθε περίπτωση όλες οι microορφές και οι κατηγορίες δεξιοτήτων πρέπει να

διδάσκονται άmicroεσα και συστηmicroατικά microέσα σε συνθήκες laquoφθίνουσας καθοδήγησηςraquo

(βλ και Ackerman and Perkins 1989 89) που εξατοmicroικεύει την καθοδήγηση στις

ανάγκες των microαθητών Αυτό σηmicroαίνει ότι τόσο στην επεξεργασία όσο και στα

τετράδια ασκήσεων πρέπει να συmicroπεριλαmicroβάνονται και αυτού του είδους ασκήσεις

όταν το θέmicroα προσφέρεται

ΙΙΙ ∆ια-κλαδική Γνώση

Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας

Αναφέραmicroε ήδη ότι οι δια-κλαδικές συνεργασίες και συmicroπράξεις αναπτύχθηκαν στον

ακαδηmicroαϊκό χώρο ευρέως τις τελευταίες δεκαετίες για να αντιmicroετωπίσουν την

πολυπλοκότητα και την πληθώρα των προβληmicroάτων Αυτό οδήγησε σε ποικίλα

ακαδηmicroαϊκά microορφώmicroατα τα οποία κατά τον Paxson (1996) απαρτίζουν τέσσερα

επίπεδα δια-κλαδικότητας που αρχίζουν microε τους αλληλοδανεισmicroούς microεθόδων και

εννοιών συνεχίζουν microε ισότιmicroες συνεργασίες αλληλεξάρτησης και ολοκληρώνονται

microε τη δηmicroιουργία νέων υβριδικών κλάδων όπως είναι η Βιοχηmicroεία η Αστροφυσική

και η Ανθρωπογεωγραφία

Στην εκπαίδευση προέκυψε η αναγκαιότητα των δια-κλαδικών συmicroπράξεων και για

επιπρόσθετους παιδαγωγικο-διδακτικούς λόγους διότι όπως ήδη αναφέραmicroε

διαπιστώθηκε ότι ο κατακερmicroατισmicroός της σχολικής γνώσης σε διακριτά microαθήmicroατα

δηmicroιουργεί σοβαρά προβλήmicroατα στην κατανόηση και στα κίνητρα microάθησης των

microαθητών και στις δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης (βλ Ματσαγγούρας 2003 39)

Γιrsquo αυτό αναπτύχθηκαν προγράmicromicroατα σπουδών που επιδιώκουν συνειδητά

διαφορετικού βαθmicroού και φύσης συmicroπράξεις microεταξύ διακριτών microαθηmicroάτων χωρίς

όmicroως να καταλύονται η λογική τους και οι προτεραιότητές τους Αντιθέτως microέσα από

τις συmicroπράξεις επιδιώκεται η προώθηση των προτεραιοτήτων τους αν και ο βαθmicroός

σύmicroπραξης και εποmicroένως προώθησης των προτεραιοτήτων τους διαφέρει

σηmicroαντικά Τα παραθέτουmicroε microε την αύξουσα φορά σύmicroπραξης και την επικρατέστερη

ορολογία (βλ Unesco 1986middot Jacobs 1989middot Robles 1998middot Ματσαγγούρας 2003)

Αναλυτικό Προγράmicromicroατα Πολλαπλής Επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary

curriculum) παράλληλη ndash εξέταση θέmicroατος από διαφορετικές επιστήmicroες όπως

Ιστορία και Λογοτεχνία χωρίς όmicroως προσπάθεια ενιαιοποίησης της γνώσης

Πολυ-επιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (pluri-disciplinary curriculum)

ταυτόχρονη σύmicroπραξη συγγενών κλάδων όπως τα Μαθηmicroατικά και οι Φυσικές

Επιστήmicroες οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Τεχνολογία η Τεχνολογία και οι Κοινωνικές

Σπουδές προς κοινό όφελος και των δύο microαθηmicroάτων

Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα ∆ιεπιστηmicroονικής ∆ιασταύρωσης (cross- disciplinary

curriculum) εξέταση ενός κλάδου microε την εννοιολογική υποδοmicroή άλλου όπως τα

Μαθηmicroατικά ή η Φυσική της Μουσικής

∆ιεπιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (inter-disciplinary curriculum) ταυτόχρονη

σύmicroπραξη συγγενών επιστηmicroονικών κλάδων microέσω ανταλλαγής εννοιών και

microεθοδολογιών για τη microελέτη ευρύτερων θεmicroάτων κοινού ενδιαφέροντος τα οποία δεν

είναι δυνατόν να γίνουν κατανοητά microε τη συνδροmicroή ενός microόνο κλάδου Ως

παράδειγmicroα από το πρόγραmicromicroα της πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης αναφέρουmicroε τη

Μελέτη του Περιβάλλοντος που συνεξετάζει στις αλληλοσυσχετίσεις τους το φυσικό

και το ανθρωπογενές περιβάλλον και από το πρόγραmicromicroα της δευτεροβάθmicroιας

εκπαίδευσης την εmicroπλοκή της Πολιτικής Ιστορίας της Κοινωνιολογίας της Ιστορίας

του Καθολικισmicroού και της Οικονοmicroίας για τη microελέτη της Φεουδαρχίας στην Ευρώπη

Όλες οι παραπάνω microορφές δια-κλαδικής σύmicroπραξης συνεπάγονται διαφορετικής

έκτασης εσωτερικές αναδιαρθρώσεις τόσο στην οργάνωση της γνώσης εντός του

αναλυτικού προγράmicromicroατος όσο και εντός του ωρολογίου προγράmicromicroατος και

αναφέρονται κυρίως στο δούναι και λαβείν δεδοmicroένων οπτικών ερmicroηνειών και

microεθοδολογικών εργαλείων δεξιοτήτων και διαδικασιών που αναπτύσσονται microεταξύ

όmicroορων συνήθως κλάδων κατά την εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

Μεγαλύτερες αναδιατάξεις βέβαια από κάθε άλλη microορφή σύmicroπραξης δηmicroιουργεί η

διεπιστηmicroονική σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη

κοινού πλαισίου προβληmicroατισmicroού και επηρεάζει τόσο το περιεχόmicroενο όσο και τη

microεθοδολογία των εmicroπλεκόmicroενων κλάδων

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι συmicroπράξεις αυτές microπορεί να γίνουν είτε από τη συγγραφική

οmicroάδα microέσα στο κείmicroενο του διδακτικού εγχειριδίου είτε εκτός του καθαυτού κειmicroένου

αλλά εντός της επεξεργασίας του microαθήmicroατος microε την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού

και τη χρήση κειmicroενικών παραθεmicroάτων από σχετικούς κλάδους τη διατύπωση

κατάλληλων ερωτήσεων και τέλος την επίλυση ασκήσεων του βιβλίου που οδηγούν

στην αναζήτηση των δια-κλαδικών συmicroπράξεων Η αναφορά όλου του

διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος στρέφεται προς τη microελέτη πραγmicroατικών

καταστάσεων που φέρνουν τη σχολική γνώση πλησιέστερα στις εmicroπειρίες των

microαθητών οπότε και η διδακτική προσέγγιση προσλαmicroβάνει διερευνητική microορφή microε

την ενεργό συmicromicroετοχή των microαθητών Έτσι αυξάνουν τα κίνητρα ο βαθmicroός

κατανόησης και οι δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης

Αν όmicroως δεν γίνει τίποτε από τα παραπάνω που διασφαλίζουν κοινό πλαίσιο

προβληmicroατισmicroού και ταυτόχρονη εmicroπλοκή των σχετικών κλάδων αλλά εξετάσουmicroε

ένα θέmicroα όπως είναι η διευρυmicroένη Ευρωπαϊκή Ένωση διαδοχικά από την ιστορική

την οικονοmicroική τη γεωγραφική άποψη στα πλαίσια των αντίστοιχων microαθηmicroάτων στη

δική τους διδακτική ώρα και microε τη δική τους προβληmicroατική δεν έχουmicroε δια-κλαδική

σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας

(multi-disciplinarity) του θέmicroατος (βλ και Ματσαγγούρας 200354)

Να τονίσουmicroε εδώ και πάλι ότι η δια-κλαδικότητα (inter-disciplinarity) και η πολλαπλή

επιστηmicroονικότητα (multi-disciplinarity) όπως και η υπερ-κλαδικότητα (trans-

disciplinarity) που θα δούmicroε παρακάτω δεν επιδιώκουν να καταργήσουν την

κλαδικότητα της επιστήmicroης (disciplinarity) αλλά αντιθέτως την προϋποθέτουν (βλ

Morin 2000 148) και επιχειρούν να την συmicroπληρώσουν microε τις αλληλοσυσχετίσεις

που αναδεικνύουν Ταυτόχρονα βέβαια την κρίνουν και κρίνονται από αυτήν (βλ

Klein 1996 4) Η επιστηmicroολογική αυτή θέση αποτελεί βασική αρχή των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά αναζητούν τρόπους να

κινηθούν πέρα από τα ενδο-κλαδικά πλαίσια

Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Οι τρόποι λοιπόν και ο βαθmicroός σύmicroπραξης των κλάδων διαφέρουν όχι microόνο στον

ακαδηmicroαϊκό αλλά και στο σχολικό χώρο όπου έχουν αντίστοιχα δηmicroιουργηθεί

ανάλογα αναλυτικά και ωρολόγια προγράmicromicroατα που διαφοροποιούνται στον τρόπο

οργάνωσης και διδασκαλίας της σχολικής γνώσης microε απώτερο πάντοτε σκοπό να

επηρεάσουν θετικά τον τρόπο οργάνωσής της στις νοητικές δοmicroές των microαθητών (βλ

και Ματσαγγούρας 200363) Σε microερικές περιπτώσεις όπως ήδη αναφέραmicroε οι

προσmicroίξεις οδηγούν στη δηmicroιουργία υβριδικών κλάδων microε αυτόνοmicroη παρουσία και

συmicroπεριφορά αφού το περιεχόmicroενο και οι δοmicroές τους ξεπερνούν τους

συmicroπράττοντες κλάδους

1 ∆ανεισmicroός Στοιχείων από Όmicroορους Κλάδους Στις περισσότερες περιπτώσεις όmicroως τα διακριτά microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος

σπουδών διατηρούν τη φυσιογνωmicroία τους και δεν επιφέρουν εσωτερικές

αναδιατάξεις αλλά εmicroπλουτίζουν το περιεχόmicroενο τους και τις διαδικασίες

επεξεργασίας των δεδοmicroένων τους microε δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους Η

βιβλιογραφία κάνει λόγο για διεπιστηmicroονικό εmicroπλουτισmicroό (inter-disciplinary

enrichment)

Τα στοιχεία αυτά πρέπει να επιλέγονται προσεχτικά microε τρία κριτήρια (α) να

εmicroπλουτίζουν τον ερmicroηνευτικό λόγο που καθιστά τη γνώση ευκολότερα κατανοητή

(β) να καθιστούν σφαιρικότερη την προσέγγιση του θέmicroατος και (γ) να συνδέουν

αmicroεσότερα τη σχολική γνώση microε αυθεντικές και ει δυνατόν οικείες για τους microαθητές

καταστάσεις Έτσι η σχολική γνώση αποκτά νόηmicroα για τους ίδιους τους microαθητές

γίνεται ενδιαφέρουσα και καθίσταται ευκολότερη η microεταφορά της σε παρόmicroοιες

καταστάσεις

Τα δάνεια στοιχεία microπορούν ανάλογα να χρησιmicroοποιηθούν σε όλα τα σηmicroεία της

επεξεργασίας των δεδοmicroένων της διδασκαλίας κατά την οποία εmicroπλέκονται κατά

περίπτωση microεταξύ των άλλων (α) ταξινοmicroήσεις (β) αναλύσεις (γ) συσχετίσεις (δ)

υπερβάσεις δεδοmicroένων (βλ Ματσαγγούρας 2001 95) (ε) κριτήρια (στ) έννοιες (ζ)

αλγόριθmicroοι και (ι) στρατηγικές επίλυσης προβληmicroάτων Αν σε κάποια από αυτά τα

δέκα παραπάνω σηmicroεία χρησιmicroοποιούνται δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους

έχουmicroε ανάλογου βαθmicroού διεπιστηmicroονικές ερmicroηνείες και συmicroπράξεις (βλ Unesco

1986 18)

Αυτό για παράδειγmicroα συmicroβαίνει όταν ένα κείmicroενο της Ιστορίας δανείζεται δεδοmicroένα

και σχήmicroατα συσχέτισης και ερmicroηνείας από την Οικονοmicroία τη Θρησκειολογία την

Πολιτική τη Γεωγραφία και την Ψυχοκοινωνιολογία για να εξηγήσει γιατί πέτυχε η

επανάσταση του 1821 ενώ είχε αποτύχει η επανάσταση του ∆ιονυσίου του

Φιλοσόφου Παροmicroοίως έχουmicroε διεπιστηmicroονικές συmicroπράξεις όταν στο microάθηmicroα της

Λογοτεχνίας ένα διήγηmicroα αναλύεται microε άmicroεσες αναφορές στο ιστορικό του πλαίσιο τα

κοινωνικά δεδοmicroένα και την ψυχογραφία του συγγραφέα (βλ και Jacobs 1989 5) ή

όταν στο microάθηmicroα της Γεωγραφίας για την κατανόηση του φαινοmicroένου της σταδιακής

επέκτασης της ερήmicroου σε περιοχές της Αφρικής προστρέχουmicroε στη συνδροmicroή της

Γεωλογίας της Κλιmicroατολογίας της Μετεωρολογίας και της Υδρολογίας

2 ∆ανεισmicroός Στοιχείων σε Όmicroορους Κλάδους Βέβαια διεπιστηmicroονικότητα δεν έχουmicroε microόνο όταν δανείζεται η microία επιστήmicroη στοιχεία

όπως τα παραπάνω από την άλλη για να microελετήσει τα θέmicroατά της αλλά και όταν

προσφέρει τις δικές της υπηρεσίες στις άλλες Για παράδειγmicroα όταν κείmicroενο της

Ιστορίας αναδεικνύει ποια από τα ιστορικά δεδοmicroένα εξηγούν την ανάπτυξη microορφών

τέχνης ή θεσmicroών και πολιτικών συστηmicroάτων προσδίδει διεπιστηmicroονική διάσταση

στην προσέγγισή του αφού έχει προσφέρει τις υπηρεσίες του στους επιστηmicroονικούς

κλάδους της Θεωρίας της Τέχνης και της Πολιτειολογίας

3 ∆ιεπιστηmicroονικές Οπτικές και Επικουρίες Τέλος υπενθυmicroίζουmicroε ότι στις χαλαρές δια-κλαδικές (multi-disciplinarity)

προσεγγίσεις εντάσσουmicroε και την αξιοποίηση της Λογοτεχνίας για τη

συmicroπληρωmicroατική microελέτη θεmicroάτων που εξετάζουν άλλα microαθήmicroατα Έτσι έχουmicroε

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

διδακτικό microέσο προώθησης των εννοιολογικών σχηmicroάτων (concept maps) (Novak

and Gowin 1984˙ Κουλουmicroπαρίτση 2003˙ Βασιλοπούλου 2000)

Σχήmicroα 3

Β Πληροφορίες Ως πληροφορίες (information) ορίζονται τα συστηmicroατοποιηmicroένα δεδοmicroένα που

αφορούν την πραγmicroατικότητα Παραδείγmicroατα πληροφοριών αποτελούν οι πίνακες

ιστορικών δεδοmicroένων που αφορούν πολεmicroικά και πολιτικά γεγονότα και

γεωγραφικών δεδοmicroένων που αφορούν την έκταση τον πληθυσmicroό την

πρωτεύουσα την οικονοmicroία τη γλώσσα και τα προϊόντα των χωρών της ΕΕ

Για να microετατραπούν τα πληροφοριακά δεδοmicroένα σε συγκροτηmicroένη και αξιοποιήσιmicroη

γνώση πρέπει να ενταχθούν σε πλαίσια σχέσεων Η ένταξή τους σε πλαίσια

σχέσεων αποτελεί πρωταρχικό σκοπό της διδακτικής διαδικασίας και γίνεται microε τη

βοήθεια της εννοιολογικής γνώσης Γιrsquo αυτό τα διδακτικά κείmicroενα δεν πρέπει να

περιορίζονται στην απλή παράθεση των δεδοmicroένων αλλά να αναδεικνύουν τις

σχέσεις τους Βεβαίως η συσχέτιση γίνεται από τον ίδιο το microανθάνοντα και η

ποιότητα της γνώσης που προκύπτει εξαρτάται από την καταλληλότητα και την

ποιότητα της εννοιολογικής γνώσης που ήδη κατέχει και αξιοποιεί Όmicroως η

προσπάθεια σύλληψης των σχέσεων και βαθύτερης κατανόησης της διδασκόmicroενης

έννοιας διευκολύνεται από τον τρόπο γραφής του διδακτικού εγχειριδίου καθώς και

από τη microορφή της διδακτικής προσέγγισης

Με βάση τα παραπάνω το εκπαιδευτικό υλικό έχει τις εξής δυνατές επιλογές σχετικά

microε τις πληροφορίες (α) να τις παραθέσει και να τις εντάξει το ίδιο το διδακτικό κείmicroενο

microέσα σε πλαίσια σχέσεων (β) να τις παραθέσει απλώς και να προβλέψει ότι κατά την

επεξεργασία των δεδοmicroένων την ώρα της διδασκαλίας θα κληθούν microέσω της

επεξεργασίας και των ασκήσεων οι microαθητές να πραγmicroατοποιήσουν την ένταξη και (γ)

να τις παραθέσει και να microην κάνει τίποτε από τα παραπάνω αν θεωρεί ότι οι microαθητές

θα κάνουν microόνοι τους τις συσχετίσεις Στην τελευταία περίπτωση πρέπει οι microαθητές

να έχουν ήδη αναπτύξει τις στάσεις και δεξιότητες που απαιτεί η αυτο-ρυθmicroιζόmicroενη

microάθηση

Γ Πραγmicroατολογική Γνώση Όταν τα διαθέσιmicroα πληροφοριακά δεδοmicroένα ενταχθούν στα υπάρχοντα σχήmicroατα οι

microαθητές αναπτύσσουν συγκροτηmicroένη γνώση για τα πράγmicroατα του φυσικού και

κοινωνικού κόσmicroου Γιrsquo αυτό και την αποκαλούmicroε πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) Για παράδειγmicroα όταν εντάξει κανείς πληροφορίες ενός κειmicroένου για τον

Καναδά στο εννοιολογικό σχήmicroα που κατέχει για την έννοια της χώρας αποκτά

συγκροτηmicroένη πραγmicroατολογική γνώση για τη συγκεκριmicroένη χώρα

Επισηmicroαίνουmicroε ότι το σχολείο οφείλει ιδιαίτερα σήmicroερα που παρατηρείται έκρηξη

πληροφοριών και γνώσεων να επιλέγει σε κάθε τοmicroέα ότι θεωρείται ουσιώδες και

παραδειγmicroατικό για το συγκεκριmicroένο κλάδο και ότι είναι αναγκαίο για τη microετάβαση

στις επόmicroενες ενότητες

Στη σχολική της εκδοχή η πραγmicroατολογική γνώση δεν πρέπει να περιορίζεται σε

δηλώσεις και ταξινοmicroήσεις αλλά να επεκτείνεται σε ερmicroηνείες όπως ήδη αναφέραmicroε

(βλ Sutton 2002) Προς αυτή την κατεύθυνση βοηθούν οι ενδο-κλαδικές και δια-

κλαδικές συσχετίσεις όπως θα αναφέρουmicroε παρακάτω

∆ ∆ιαδικαστική Γνώση Η διαδικαστική γνώση (procedural knowledge) αποτελεί την πραξιακή microορφή της

γνώσης και απαρτίζεται από τις (microετα-) γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες και

στρατηγικές και τις microεθοδολογικές τεχνικές οι οποίες είναι αναγκαίες για την

επεξεργασία των πληροφοριών τη διαχείριση των αβεβαιοτήτων και την επίλυση

προβληmicroατικών καταστάσεων Γιrsquo αυτό στην ουσία της η διαδικαστική γνώση είναι

υπερ-κλαδικής φύσης που σηmicroαίνει ότι την συναντούmicroε microε microικρές προσαρmicroογές σε

όλους τους επιστηmicroονικούς κλάδους (βλ Unesco 198614)

Στο γνωστικό τοmicroέα συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα οι γνωστικές δεξιότητες

ταξινόmicroησης ανάλυσης επίλυσης προβληmicroάτων και λήψης αποφάσεων (βλ και

Klein 1990 183) και οι microετα-γνωστικές του προγραmicromicroατισmicroού και της αυτο-

αξιολόγησης Στον κοινωνικό τοmicroέα οι δεξιότητες της συνεργασίας και της

επικοινωνίας Τέλος στο microεθοδολογικό τοmicroέα οι δεξιότητες του σχεδιασmicroού της

microέτρησης του πειραmicroατισmicroού ή του ελέγχου των πηγών και της αξιολόγησης Η

εκπόνηση ενός σχεδίου εργασίας για τη microελέτη ενός χαρακτηριστικού θέmicroατος ή

προβλήmicroατος του κλάδου αποτελεί άριστο τρόπο διδασκαλίας και εκmicroάθησης των

microεθοδολογικών δεξιοτήτων

Στο microεθοδολογικό microπορούmicroε να κατατάξουmicroε και τις δεξιότητες που σχετίζονται microε τη

διαδικασία της microάθησης όπως είναι για παράδειγmicroα οι δεξιότητες κατανόησης και

παραγωγής του γραπτού λόγου σε όλα τα microαθήmicroατα (reading and writing across the

curriculum) και σύνθεσης εννοιολογικών χαρτών και γενικώς γραφικών

αναπαραστάσεων (βλ Ackerman and Perkins 1989)

Ο σύγχρονος κόσmicroος δεν απαιτεί microόνο αυξηmicroένες γνώσεις αλλά και περισσότερες

και πολυπλοκότερες δεξιότητες Χρέος κάθε διακριτού microαθήmicroατος είναι να διδάξει τις

δεξιότητες που έχουν προτεραιότητα στο χώρο του αλλά και τις δια-κλαδικής φύσης

δεξιότητες Για παράδειγmicroα οι Φυσικές Επιστήmicroες βασίζονται ιδιαίτερα και γιrsquo αυτό

πρέπει να προτάξουν τις δεξιότητες της παρατήρησης και της microέτρησης ενώ

ταυτόχρονα πρέπει να προωθήσουν τις γνωστικές διαδικασίες του επαγωγικού και

απαγωγικού συλλογισmicroού που θεmicroελιώνουν τόσο τη δική τους microεθοδολογία όσο και

τη microεθοδολογία των λοιπών επιστηmicroονικών κλάδων

Σε κάθε περίπτωση όλες οι microορφές και οι κατηγορίες δεξιοτήτων πρέπει να

διδάσκονται άmicroεσα και συστηmicroατικά microέσα σε συνθήκες laquoφθίνουσας καθοδήγησηςraquo

(βλ και Ackerman and Perkins 1989 89) που εξατοmicroικεύει την καθοδήγηση στις

ανάγκες των microαθητών Αυτό σηmicroαίνει ότι τόσο στην επεξεργασία όσο και στα

τετράδια ασκήσεων πρέπει να συmicroπεριλαmicroβάνονται και αυτού του είδους ασκήσεις

όταν το θέmicroα προσφέρεται

ΙΙΙ ∆ια-κλαδική Γνώση

Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας

Αναφέραmicroε ήδη ότι οι δια-κλαδικές συνεργασίες και συmicroπράξεις αναπτύχθηκαν στον

ακαδηmicroαϊκό χώρο ευρέως τις τελευταίες δεκαετίες για να αντιmicroετωπίσουν την

πολυπλοκότητα και την πληθώρα των προβληmicroάτων Αυτό οδήγησε σε ποικίλα

ακαδηmicroαϊκά microορφώmicroατα τα οποία κατά τον Paxson (1996) απαρτίζουν τέσσερα

επίπεδα δια-κλαδικότητας που αρχίζουν microε τους αλληλοδανεισmicroούς microεθόδων και

εννοιών συνεχίζουν microε ισότιmicroες συνεργασίες αλληλεξάρτησης και ολοκληρώνονται

microε τη δηmicroιουργία νέων υβριδικών κλάδων όπως είναι η Βιοχηmicroεία η Αστροφυσική

και η Ανθρωπογεωγραφία

Στην εκπαίδευση προέκυψε η αναγκαιότητα των δια-κλαδικών συmicroπράξεων και για

επιπρόσθετους παιδαγωγικο-διδακτικούς λόγους διότι όπως ήδη αναφέραmicroε

διαπιστώθηκε ότι ο κατακερmicroατισmicroός της σχολικής γνώσης σε διακριτά microαθήmicroατα

δηmicroιουργεί σοβαρά προβλήmicroατα στην κατανόηση και στα κίνητρα microάθησης των

microαθητών και στις δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης (βλ Ματσαγγούρας 2003 39)

Γιrsquo αυτό αναπτύχθηκαν προγράmicromicroατα σπουδών που επιδιώκουν συνειδητά

διαφορετικού βαθmicroού και φύσης συmicroπράξεις microεταξύ διακριτών microαθηmicroάτων χωρίς

όmicroως να καταλύονται η λογική τους και οι προτεραιότητές τους Αντιθέτως microέσα από

τις συmicroπράξεις επιδιώκεται η προώθηση των προτεραιοτήτων τους αν και ο βαθmicroός

σύmicroπραξης και εποmicroένως προώθησης των προτεραιοτήτων τους διαφέρει

σηmicroαντικά Τα παραθέτουmicroε microε την αύξουσα φορά σύmicroπραξης και την επικρατέστερη

ορολογία (βλ Unesco 1986middot Jacobs 1989middot Robles 1998middot Ματσαγγούρας 2003)

Αναλυτικό Προγράmicromicroατα Πολλαπλής Επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary

curriculum) παράλληλη ndash εξέταση θέmicroατος από διαφορετικές επιστήmicroες όπως

Ιστορία και Λογοτεχνία χωρίς όmicroως προσπάθεια ενιαιοποίησης της γνώσης

Πολυ-επιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (pluri-disciplinary curriculum)

ταυτόχρονη σύmicroπραξη συγγενών κλάδων όπως τα Μαθηmicroατικά και οι Φυσικές

Επιστήmicroες οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Τεχνολογία η Τεχνολογία και οι Κοινωνικές

Σπουδές προς κοινό όφελος και των δύο microαθηmicroάτων

Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα ∆ιεπιστηmicroονικής ∆ιασταύρωσης (cross- disciplinary

curriculum) εξέταση ενός κλάδου microε την εννοιολογική υποδοmicroή άλλου όπως τα

Μαθηmicroατικά ή η Φυσική της Μουσικής

∆ιεπιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (inter-disciplinary curriculum) ταυτόχρονη

σύmicroπραξη συγγενών επιστηmicroονικών κλάδων microέσω ανταλλαγής εννοιών και

microεθοδολογιών για τη microελέτη ευρύτερων θεmicroάτων κοινού ενδιαφέροντος τα οποία δεν

είναι δυνατόν να γίνουν κατανοητά microε τη συνδροmicroή ενός microόνο κλάδου Ως

παράδειγmicroα από το πρόγραmicromicroα της πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης αναφέρουmicroε τη

Μελέτη του Περιβάλλοντος που συνεξετάζει στις αλληλοσυσχετίσεις τους το φυσικό

και το ανθρωπογενές περιβάλλον και από το πρόγραmicromicroα της δευτεροβάθmicroιας

εκπαίδευσης την εmicroπλοκή της Πολιτικής Ιστορίας της Κοινωνιολογίας της Ιστορίας

του Καθολικισmicroού και της Οικονοmicroίας για τη microελέτη της Φεουδαρχίας στην Ευρώπη

Όλες οι παραπάνω microορφές δια-κλαδικής σύmicroπραξης συνεπάγονται διαφορετικής

έκτασης εσωτερικές αναδιαρθρώσεις τόσο στην οργάνωση της γνώσης εντός του

αναλυτικού προγράmicromicroατος όσο και εντός του ωρολογίου προγράmicromicroατος και

αναφέρονται κυρίως στο δούναι και λαβείν δεδοmicroένων οπτικών ερmicroηνειών και

microεθοδολογικών εργαλείων δεξιοτήτων και διαδικασιών που αναπτύσσονται microεταξύ

όmicroορων συνήθως κλάδων κατά την εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

Μεγαλύτερες αναδιατάξεις βέβαια από κάθε άλλη microορφή σύmicroπραξης δηmicroιουργεί η

διεπιστηmicroονική σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη

κοινού πλαισίου προβληmicroατισmicroού και επηρεάζει τόσο το περιεχόmicroενο όσο και τη

microεθοδολογία των εmicroπλεκόmicroενων κλάδων

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι συmicroπράξεις αυτές microπορεί να γίνουν είτε από τη συγγραφική

οmicroάδα microέσα στο κείmicroενο του διδακτικού εγχειριδίου είτε εκτός του καθαυτού κειmicroένου

αλλά εντός της επεξεργασίας του microαθήmicroατος microε την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού

και τη χρήση κειmicroενικών παραθεmicroάτων από σχετικούς κλάδους τη διατύπωση

κατάλληλων ερωτήσεων και τέλος την επίλυση ασκήσεων του βιβλίου που οδηγούν

στην αναζήτηση των δια-κλαδικών συmicroπράξεων Η αναφορά όλου του

διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος στρέφεται προς τη microελέτη πραγmicroατικών

καταστάσεων που φέρνουν τη σχολική γνώση πλησιέστερα στις εmicroπειρίες των

microαθητών οπότε και η διδακτική προσέγγιση προσλαmicroβάνει διερευνητική microορφή microε

την ενεργό συmicromicroετοχή των microαθητών Έτσι αυξάνουν τα κίνητρα ο βαθmicroός

κατανόησης και οι δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης

Αν όmicroως δεν γίνει τίποτε από τα παραπάνω που διασφαλίζουν κοινό πλαίσιο

προβληmicroατισmicroού και ταυτόχρονη εmicroπλοκή των σχετικών κλάδων αλλά εξετάσουmicroε

ένα θέmicroα όπως είναι η διευρυmicroένη Ευρωπαϊκή Ένωση διαδοχικά από την ιστορική

την οικονοmicroική τη γεωγραφική άποψη στα πλαίσια των αντίστοιχων microαθηmicroάτων στη

δική τους διδακτική ώρα και microε τη δική τους προβληmicroατική δεν έχουmicroε δια-κλαδική

σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας

(multi-disciplinarity) του θέmicroατος (βλ και Ματσαγγούρας 200354)

Να τονίσουmicroε εδώ και πάλι ότι η δια-κλαδικότητα (inter-disciplinarity) και η πολλαπλή

επιστηmicroονικότητα (multi-disciplinarity) όπως και η υπερ-κλαδικότητα (trans-

disciplinarity) που θα δούmicroε παρακάτω δεν επιδιώκουν να καταργήσουν την

κλαδικότητα της επιστήmicroης (disciplinarity) αλλά αντιθέτως την προϋποθέτουν (βλ

Morin 2000 148) και επιχειρούν να την συmicroπληρώσουν microε τις αλληλοσυσχετίσεις

που αναδεικνύουν Ταυτόχρονα βέβαια την κρίνουν και κρίνονται από αυτήν (βλ

Klein 1996 4) Η επιστηmicroολογική αυτή θέση αποτελεί βασική αρχή των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά αναζητούν τρόπους να

κινηθούν πέρα από τα ενδο-κλαδικά πλαίσια

Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Οι τρόποι λοιπόν και ο βαθmicroός σύmicroπραξης των κλάδων διαφέρουν όχι microόνο στον

ακαδηmicroαϊκό αλλά και στο σχολικό χώρο όπου έχουν αντίστοιχα δηmicroιουργηθεί

ανάλογα αναλυτικά και ωρολόγια προγράmicromicroατα που διαφοροποιούνται στον τρόπο

οργάνωσης και διδασκαλίας της σχολικής γνώσης microε απώτερο πάντοτε σκοπό να

επηρεάσουν θετικά τον τρόπο οργάνωσής της στις νοητικές δοmicroές των microαθητών (βλ

και Ματσαγγούρας 200363) Σε microερικές περιπτώσεις όπως ήδη αναφέραmicroε οι

προσmicroίξεις οδηγούν στη δηmicroιουργία υβριδικών κλάδων microε αυτόνοmicroη παρουσία και

συmicroπεριφορά αφού το περιεχόmicroενο και οι δοmicroές τους ξεπερνούν τους

συmicroπράττοντες κλάδους

1 ∆ανεισmicroός Στοιχείων από Όmicroορους Κλάδους Στις περισσότερες περιπτώσεις όmicroως τα διακριτά microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος

σπουδών διατηρούν τη φυσιογνωmicroία τους και δεν επιφέρουν εσωτερικές

αναδιατάξεις αλλά εmicroπλουτίζουν το περιεχόmicroενο τους και τις διαδικασίες

επεξεργασίας των δεδοmicroένων τους microε δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους Η

βιβλιογραφία κάνει λόγο για διεπιστηmicroονικό εmicroπλουτισmicroό (inter-disciplinary

enrichment)

Τα στοιχεία αυτά πρέπει να επιλέγονται προσεχτικά microε τρία κριτήρια (α) να

εmicroπλουτίζουν τον ερmicroηνευτικό λόγο που καθιστά τη γνώση ευκολότερα κατανοητή

(β) να καθιστούν σφαιρικότερη την προσέγγιση του θέmicroατος και (γ) να συνδέουν

αmicroεσότερα τη σχολική γνώση microε αυθεντικές και ει δυνατόν οικείες για τους microαθητές

καταστάσεις Έτσι η σχολική γνώση αποκτά νόηmicroα για τους ίδιους τους microαθητές

γίνεται ενδιαφέρουσα και καθίσταται ευκολότερη η microεταφορά της σε παρόmicroοιες

καταστάσεις

Τα δάνεια στοιχεία microπορούν ανάλογα να χρησιmicroοποιηθούν σε όλα τα σηmicroεία της

επεξεργασίας των δεδοmicroένων της διδασκαλίας κατά την οποία εmicroπλέκονται κατά

περίπτωση microεταξύ των άλλων (α) ταξινοmicroήσεις (β) αναλύσεις (γ) συσχετίσεις (δ)

υπερβάσεις δεδοmicroένων (βλ Ματσαγγούρας 2001 95) (ε) κριτήρια (στ) έννοιες (ζ)

αλγόριθmicroοι και (ι) στρατηγικές επίλυσης προβληmicroάτων Αν σε κάποια από αυτά τα

δέκα παραπάνω σηmicroεία χρησιmicroοποιούνται δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους

έχουmicroε ανάλογου βαθmicroού διεπιστηmicroονικές ερmicroηνείες και συmicroπράξεις (βλ Unesco

1986 18)

Αυτό για παράδειγmicroα συmicroβαίνει όταν ένα κείmicroενο της Ιστορίας δανείζεται δεδοmicroένα

και σχήmicroατα συσχέτισης και ερmicroηνείας από την Οικονοmicroία τη Θρησκειολογία την

Πολιτική τη Γεωγραφία και την Ψυχοκοινωνιολογία για να εξηγήσει γιατί πέτυχε η

επανάσταση του 1821 ενώ είχε αποτύχει η επανάσταση του ∆ιονυσίου του

Φιλοσόφου Παροmicroοίως έχουmicroε διεπιστηmicroονικές συmicroπράξεις όταν στο microάθηmicroα της

Λογοτεχνίας ένα διήγηmicroα αναλύεται microε άmicroεσες αναφορές στο ιστορικό του πλαίσιο τα

κοινωνικά δεδοmicroένα και την ψυχογραφία του συγγραφέα (βλ και Jacobs 1989 5) ή

όταν στο microάθηmicroα της Γεωγραφίας για την κατανόηση του φαινοmicroένου της σταδιακής

επέκτασης της ερήmicroου σε περιοχές της Αφρικής προστρέχουmicroε στη συνδροmicroή της

Γεωλογίας της Κλιmicroατολογίας της Μετεωρολογίας και της Υδρολογίας

2 ∆ανεισmicroός Στοιχείων σε Όmicroορους Κλάδους Βέβαια διεπιστηmicroονικότητα δεν έχουmicroε microόνο όταν δανείζεται η microία επιστήmicroη στοιχεία

όπως τα παραπάνω από την άλλη για να microελετήσει τα θέmicroατά της αλλά και όταν

προσφέρει τις δικές της υπηρεσίες στις άλλες Για παράδειγmicroα όταν κείmicroενο της

Ιστορίας αναδεικνύει ποια από τα ιστορικά δεδοmicroένα εξηγούν την ανάπτυξη microορφών

τέχνης ή θεσmicroών και πολιτικών συστηmicroάτων προσδίδει διεπιστηmicroονική διάσταση

στην προσέγγισή του αφού έχει προσφέρει τις υπηρεσίες του στους επιστηmicroονικούς

κλάδους της Θεωρίας της Τέχνης και της Πολιτειολογίας

3 ∆ιεπιστηmicroονικές Οπτικές και Επικουρίες Τέλος υπενθυmicroίζουmicroε ότι στις χαλαρές δια-κλαδικές (multi-disciplinarity)

προσεγγίσεις εντάσσουmicroε και την αξιοποίηση της Λογοτεχνίας για τη

συmicroπληρωmicroατική microελέτη θεmicroάτων που εξετάζουν άλλα microαθήmicroατα Έτσι έχουmicroε

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

προσπάθεια σύλληψης των σχέσεων και βαθύτερης κατανόησης της διδασκόmicroενης

έννοιας διευκολύνεται από τον τρόπο γραφής του διδακτικού εγχειριδίου καθώς και

από τη microορφή της διδακτικής προσέγγισης

Με βάση τα παραπάνω το εκπαιδευτικό υλικό έχει τις εξής δυνατές επιλογές σχετικά

microε τις πληροφορίες (α) να τις παραθέσει και να τις εντάξει το ίδιο το διδακτικό κείmicroενο

microέσα σε πλαίσια σχέσεων (β) να τις παραθέσει απλώς και να προβλέψει ότι κατά την

επεξεργασία των δεδοmicroένων την ώρα της διδασκαλίας θα κληθούν microέσω της

επεξεργασίας και των ασκήσεων οι microαθητές να πραγmicroατοποιήσουν την ένταξη και (γ)

να τις παραθέσει και να microην κάνει τίποτε από τα παραπάνω αν θεωρεί ότι οι microαθητές

θα κάνουν microόνοι τους τις συσχετίσεις Στην τελευταία περίπτωση πρέπει οι microαθητές

να έχουν ήδη αναπτύξει τις στάσεις και δεξιότητες που απαιτεί η αυτο-ρυθmicroιζόmicroενη

microάθηση

Γ Πραγmicroατολογική Γνώση Όταν τα διαθέσιmicroα πληροφοριακά δεδοmicroένα ενταχθούν στα υπάρχοντα σχήmicroατα οι

microαθητές αναπτύσσουν συγκροτηmicroένη γνώση για τα πράγmicroατα του φυσικού και

κοινωνικού κόσmicroου Γιrsquo αυτό και την αποκαλούmicroε πραγmicroατολογική γνώση (factual

knowledge) Για παράδειγmicroα όταν εντάξει κανείς πληροφορίες ενός κειmicroένου για τον

Καναδά στο εννοιολογικό σχήmicroα που κατέχει για την έννοια της χώρας αποκτά

συγκροτηmicroένη πραγmicroατολογική γνώση για τη συγκεκριmicroένη χώρα

Επισηmicroαίνουmicroε ότι το σχολείο οφείλει ιδιαίτερα σήmicroερα που παρατηρείται έκρηξη

πληροφοριών και γνώσεων να επιλέγει σε κάθε τοmicroέα ότι θεωρείται ουσιώδες και

παραδειγmicroατικό για το συγκεκριmicroένο κλάδο και ότι είναι αναγκαίο για τη microετάβαση

στις επόmicroενες ενότητες

Στη σχολική της εκδοχή η πραγmicroατολογική γνώση δεν πρέπει να περιορίζεται σε

δηλώσεις και ταξινοmicroήσεις αλλά να επεκτείνεται σε ερmicroηνείες όπως ήδη αναφέραmicroε

(βλ Sutton 2002) Προς αυτή την κατεύθυνση βοηθούν οι ενδο-κλαδικές και δια-

κλαδικές συσχετίσεις όπως θα αναφέρουmicroε παρακάτω

∆ ∆ιαδικαστική Γνώση Η διαδικαστική γνώση (procedural knowledge) αποτελεί την πραξιακή microορφή της

γνώσης και απαρτίζεται από τις (microετα-) γνωστικές και κοινωνικές δεξιότητες και

στρατηγικές και τις microεθοδολογικές τεχνικές οι οποίες είναι αναγκαίες για την

επεξεργασία των πληροφοριών τη διαχείριση των αβεβαιοτήτων και την επίλυση

προβληmicroατικών καταστάσεων Γιrsquo αυτό στην ουσία της η διαδικαστική γνώση είναι

υπερ-κλαδικής φύσης που σηmicroαίνει ότι την συναντούmicroε microε microικρές προσαρmicroογές σε

όλους τους επιστηmicroονικούς κλάδους (βλ Unesco 198614)

Στο γνωστικό τοmicroέα συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα οι γνωστικές δεξιότητες

ταξινόmicroησης ανάλυσης επίλυσης προβληmicroάτων και λήψης αποφάσεων (βλ και

Klein 1990 183) και οι microετα-γνωστικές του προγραmicromicroατισmicroού και της αυτο-

αξιολόγησης Στον κοινωνικό τοmicroέα οι δεξιότητες της συνεργασίας και της

επικοινωνίας Τέλος στο microεθοδολογικό τοmicroέα οι δεξιότητες του σχεδιασmicroού της

microέτρησης του πειραmicroατισmicroού ή του ελέγχου των πηγών και της αξιολόγησης Η

εκπόνηση ενός σχεδίου εργασίας για τη microελέτη ενός χαρακτηριστικού θέmicroατος ή

προβλήmicroατος του κλάδου αποτελεί άριστο τρόπο διδασκαλίας και εκmicroάθησης των

microεθοδολογικών δεξιοτήτων

Στο microεθοδολογικό microπορούmicroε να κατατάξουmicroε και τις δεξιότητες που σχετίζονται microε τη

διαδικασία της microάθησης όπως είναι για παράδειγmicroα οι δεξιότητες κατανόησης και

παραγωγής του γραπτού λόγου σε όλα τα microαθήmicroατα (reading and writing across the

curriculum) και σύνθεσης εννοιολογικών χαρτών και γενικώς γραφικών

αναπαραστάσεων (βλ Ackerman and Perkins 1989)

Ο σύγχρονος κόσmicroος δεν απαιτεί microόνο αυξηmicroένες γνώσεις αλλά και περισσότερες

και πολυπλοκότερες δεξιότητες Χρέος κάθε διακριτού microαθήmicroατος είναι να διδάξει τις

δεξιότητες που έχουν προτεραιότητα στο χώρο του αλλά και τις δια-κλαδικής φύσης

δεξιότητες Για παράδειγmicroα οι Φυσικές Επιστήmicroες βασίζονται ιδιαίτερα και γιrsquo αυτό

πρέπει να προτάξουν τις δεξιότητες της παρατήρησης και της microέτρησης ενώ

ταυτόχρονα πρέπει να προωθήσουν τις γνωστικές διαδικασίες του επαγωγικού και

απαγωγικού συλλογισmicroού που θεmicroελιώνουν τόσο τη δική τους microεθοδολογία όσο και

τη microεθοδολογία των λοιπών επιστηmicroονικών κλάδων

Σε κάθε περίπτωση όλες οι microορφές και οι κατηγορίες δεξιοτήτων πρέπει να

διδάσκονται άmicroεσα και συστηmicroατικά microέσα σε συνθήκες laquoφθίνουσας καθοδήγησηςraquo

(βλ και Ackerman and Perkins 1989 89) που εξατοmicroικεύει την καθοδήγηση στις

ανάγκες των microαθητών Αυτό σηmicroαίνει ότι τόσο στην επεξεργασία όσο και στα

τετράδια ασκήσεων πρέπει να συmicroπεριλαmicroβάνονται και αυτού του είδους ασκήσεις

όταν το θέmicroα προσφέρεται

ΙΙΙ ∆ια-κλαδική Γνώση

Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας

Αναφέραmicroε ήδη ότι οι δια-κλαδικές συνεργασίες και συmicroπράξεις αναπτύχθηκαν στον

ακαδηmicroαϊκό χώρο ευρέως τις τελευταίες δεκαετίες για να αντιmicroετωπίσουν την

πολυπλοκότητα και την πληθώρα των προβληmicroάτων Αυτό οδήγησε σε ποικίλα

ακαδηmicroαϊκά microορφώmicroατα τα οποία κατά τον Paxson (1996) απαρτίζουν τέσσερα

επίπεδα δια-κλαδικότητας που αρχίζουν microε τους αλληλοδανεισmicroούς microεθόδων και

εννοιών συνεχίζουν microε ισότιmicroες συνεργασίες αλληλεξάρτησης και ολοκληρώνονται

microε τη δηmicroιουργία νέων υβριδικών κλάδων όπως είναι η Βιοχηmicroεία η Αστροφυσική

και η Ανθρωπογεωγραφία

Στην εκπαίδευση προέκυψε η αναγκαιότητα των δια-κλαδικών συmicroπράξεων και για

επιπρόσθετους παιδαγωγικο-διδακτικούς λόγους διότι όπως ήδη αναφέραmicroε

διαπιστώθηκε ότι ο κατακερmicroατισmicroός της σχολικής γνώσης σε διακριτά microαθήmicroατα

δηmicroιουργεί σοβαρά προβλήmicroατα στην κατανόηση και στα κίνητρα microάθησης των

microαθητών και στις δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης (βλ Ματσαγγούρας 2003 39)

Γιrsquo αυτό αναπτύχθηκαν προγράmicromicroατα σπουδών που επιδιώκουν συνειδητά

διαφορετικού βαθmicroού και φύσης συmicroπράξεις microεταξύ διακριτών microαθηmicroάτων χωρίς

όmicroως να καταλύονται η λογική τους και οι προτεραιότητές τους Αντιθέτως microέσα από

τις συmicroπράξεις επιδιώκεται η προώθηση των προτεραιοτήτων τους αν και ο βαθmicroός

σύmicroπραξης και εποmicroένως προώθησης των προτεραιοτήτων τους διαφέρει

σηmicroαντικά Τα παραθέτουmicroε microε την αύξουσα φορά σύmicroπραξης και την επικρατέστερη

ορολογία (βλ Unesco 1986middot Jacobs 1989middot Robles 1998middot Ματσαγγούρας 2003)

Αναλυτικό Προγράmicromicroατα Πολλαπλής Επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary

curriculum) παράλληλη ndash εξέταση θέmicroατος από διαφορετικές επιστήmicroες όπως

Ιστορία και Λογοτεχνία χωρίς όmicroως προσπάθεια ενιαιοποίησης της γνώσης

Πολυ-επιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (pluri-disciplinary curriculum)

ταυτόχρονη σύmicroπραξη συγγενών κλάδων όπως τα Μαθηmicroατικά και οι Φυσικές

Επιστήmicroες οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Τεχνολογία η Τεχνολογία και οι Κοινωνικές

Σπουδές προς κοινό όφελος και των δύο microαθηmicroάτων

Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα ∆ιεπιστηmicroονικής ∆ιασταύρωσης (cross- disciplinary

curriculum) εξέταση ενός κλάδου microε την εννοιολογική υποδοmicroή άλλου όπως τα

Μαθηmicroατικά ή η Φυσική της Μουσικής

∆ιεπιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (inter-disciplinary curriculum) ταυτόχρονη

σύmicroπραξη συγγενών επιστηmicroονικών κλάδων microέσω ανταλλαγής εννοιών και

microεθοδολογιών για τη microελέτη ευρύτερων θεmicroάτων κοινού ενδιαφέροντος τα οποία δεν

είναι δυνατόν να γίνουν κατανοητά microε τη συνδροmicroή ενός microόνο κλάδου Ως

παράδειγmicroα από το πρόγραmicromicroα της πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης αναφέρουmicroε τη

Μελέτη του Περιβάλλοντος που συνεξετάζει στις αλληλοσυσχετίσεις τους το φυσικό

και το ανθρωπογενές περιβάλλον και από το πρόγραmicromicroα της δευτεροβάθmicroιας

εκπαίδευσης την εmicroπλοκή της Πολιτικής Ιστορίας της Κοινωνιολογίας της Ιστορίας

του Καθολικισmicroού και της Οικονοmicroίας για τη microελέτη της Φεουδαρχίας στην Ευρώπη

Όλες οι παραπάνω microορφές δια-κλαδικής σύmicroπραξης συνεπάγονται διαφορετικής

έκτασης εσωτερικές αναδιαρθρώσεις τόσο στην οργάνωση της γνώσης εντός του

αναλυτικού προγράmicromicroατος όσο και εντός του ωρολογίου προγράmicromicroατος και

αναφέρονται κυρίως στο δούναι και λαβείν δεδοmicroένων οπτικών ερmicroηνειών και

microεθοδολογικών εργαλείων δεξιοτήτων και διαδικασιών που αναπτύσσονται microεταξύ

όmicroορων συνήθως κλάδων κατά την εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

Μεγαλύτερες αναδιατάξεις βέβαια από κάθε άλλη microορφή σύmicroπραξης δηmicroιουργεί η

διεπιστηmicroονική σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη

κοινού πλαισίου προβληmicroατισmicroού και επηρεάζει τόσο το περιεχόmicroενο όσο και τη

microεθοδολογία των εmicroπλεκόmicroενων κλάδων

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι συmicroπράξεις αυτές microπορεί να γίνουν είτε από τη συγγραφική

οmicroάδα microέσα στο κείmicroενο του διδακτικού εγχειριδίου είτε εκτός του καθαυτού κειmicroένου

αλλά εντός της επεξεργασίας του microαθήmicroατος microε την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού

και τη χρήση κειmicroενικών παραθεmicroάτων από σχετικούς κλάδους τη διατύπωση

κατάλληλων ερωτήσεων και τέλος την επίλυση ασκήσεων του βιβλίου που οδηγούν

στην αναζήτηση των δια-κλαδικών συmicroπράξεων Η αναφορά όλου του

διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος στρέφεται προς τη microελέτη πραγmicroατικών

καταστάσεων που φέρνουν τη σχολική γνώση πλησιέστερα στις εmicroπειρίες των

microαθητών οπότε και η διδακτική προσέγγιση προσλαmicroβάνει διερευνητική microορφή microε

την ενεργό συmicromicroετοχή των microαθητών Έτσι αυξάνουν τα κίνητρα ο βαθmicroός

κατανόησης και οι δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης

Αν όmicroως δεν γίνει τίποτε από τα παραπάνω που διασφαλίζουν κοινό πλαίσιο

προβληmicroατισmicroού και ταυτόχρονη εmicroπλοκή των σχετικών κλάδων αλλά εξετάσουmicroε

ένα θέmicroα όπως είναι η διευρυmicroένη Ευρωπαϊκή Ένωση διαδοχικά από την ιστορική

την οικονοmicroική τη γεωγραφική άποψη στα πλαίσια των αντίστοιχων microαθηmicroάτων στη

δική τους διδακτική ώρα και microε τη δική τους προβληmicroατική δεν έχουmicroε δια-κλαδική

σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας

(multi-disciplinarity) του θέmicroατος (βλ και Ματσαγγούρας 200354)

Να τονίσουmicroε εδώ και πάλι ότι η δια-κλαδικότητα (inter-disciplinarity) και η πολλαπλή

επιστηmicroονικότητα (multi-disciplinarity) όπως και η υπερ-κλαδικότητα (trans-

disciplinarity) που θα δούmicroε παρακάτω δεν επιδιώκουν να καταργήσουν την

κλαδικότητα της επιστήmicroης (disciplinarity) αλλά αντιθέτως την προϋποθέτουν (βλ

Morin 2000 148) και επιχειρούν να την συmicroπληρώσουν microε τις αλληλοσυσχετίσεις

που αναδεικνύουν Ταυτόχρονα βέβαια την κρίνουν και κρίνονται από αυτήν (βλ

Klein 1996 4) Η επιστηmicroολογική αυτή θέση αποτελεί βασική αρχή των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά αναζητούν τρόπους να

κινηθούν πέρα από τα ενδο-κλαδικά πλαίσια

Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Οι τρόποι λοιπόν και ο βαθmicroός σύmicroπραξης των κλάδων διαφέρουν όχι microόνο στον

ακαδηmicroαϊκό αλλά και στο σχολικό χώρο όπου έχουν αντίστοιχα δηmicroιουργηθεί

ανάλογα αναλυτικά και ωρολόγια προγράmicromicroατα που διαφοροποιούνται στον τρόπο

οργάνωσης και διδασκαλίας της σχολικής γνώσης microε απώτερο πάντοτε σκοπό να

επηρεάσουν θετικά τον τρόπο οργάνωσής της στις νοητικές δοmicroές των microαθητών (βλ

και Ματσαγγούρας 200363) Σε microερικές περιπτώσεις όπως ήδη αναφέραmicroε οι

προσmicroίξεις οδηγούν στη δηmicroιουργία υβριδικών κλάδων microε αυτόνοmicroη παρουσία και

συmicroπεριφορά αφού το περιεχόmicroενο και οι δοmicroές τους ξεπερνούν τους

συmicroπράττοντες κλάδους

1 ∆ανεισmicroός Στοιχείων από Όmicroορους Κλάδους Στις περισσότερες περιπτώσεις όmicroως τα διακριτά microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος

σπουδών διατηρούν τη φυσιογνωmicroία τους και δεν επιφέρουν εσωτερικές

αναδιατάξεις αλλά εmicroπλουτίζουν το περιεχόmicroενο τους και τις διαδικασίες

επεξεργασίας των δεδοmicroένων τους microε δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους Η

βιβλιογραφία κάνει λόγο για διεπιστηmicroονικό εmicroπλουτισmicroό (inter-disciplinary

enrichment)

Τα στοιχεία αυτά πρέπει να επιλέγονται προσεχτικά microε τρία κριτήρια (α) να

εmicroπλουτίζουν τον ερmicroηνευτικό λόγο που καθιστά τη γνώση ευκολότερα κατανοητή

(β) να καθιστούν σφαιρικότερη την προσέγγιση του θέmicroατος και (γ) να συνδέουν

αmicroεσότερα τη σχολική γνώση microε αυθεντικές και ει δυνατόν οικείες για τους microαθητές

καταστάσεις Έτσι η σχολική γνώση αποκτά νόηmicroα για τους ίδιους τους microαθητές

γίνεται ενδιαφέρουσα και καθίσταται ευκολότερη η microεταφορά της σε παρόmicroοιες

καταστάσεις

Τα δάνεια στοιχεία microπορούν ανάλογα να χρησιmicroοποιηθούν σε όλα τα σηmicroεία της

επεξεργασίας των δεδοmicroένων της διδασκαλίας κατά την οποία εmicroπλέκονται κατά

περίπτωση microεταξύ των άλλων (α) ταξινοmicroήσεις (β) αναλύσεις (γ) συσχετίσεις (δ)

υπερβάσεις δεδοmicroένων (βλ Ματσαγγούρας 2001 95) (ε) κριτήρια (στ) έννοιες (ζ)

αλγόριθmicroοι και (ι) στρατηγικές επίλυσης προβληmicroάτων Αν σε κάποια από αυτά τα

δέκα παραπάνω σηmicroεία χρησιmicroοποιούνται δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους

έχουmicroε ανάλογου βαθmicroού διεπιστηmicroονικές ερmicroηνείες και συmicroπράξεις (βλ Unesco

1986 18)

Αυτό για παράδειγmicroα συmicroβαίνει όταν ένα κείmicroενο της Ιστορίας δανείζεται δεδοmicroένα

και σχήmicroατα συσχέτισης και ερmicroηνείας από την Οικονοmicroία τη Θρησκειολογία την

Πολιτική τη Γεωγραφία και την Ψυχοκοινωνιολογία για να εξηγήσει γιατί πέτυχε η

επανάσταση του 1821 ενώ είχε αποτύχει η επανάσταση του ∆ιονυσίου του

Φιλοσόφου Παροmicroοίως έχουmicroε διεπιστηmicroονικές συmicroπράξεις όταν στο microάθηmicroα της

Λογοτεχνίας ένα διήγηmicroα αναλύεται microε άmicroεσες αναφορές στο ιστορικό του πλαίσιο τα

κοινωνικά δεδοmicroένα και την ψυχογραφία του συγγραφέα (βλ και Jacobs 1989 5) ή

όταν στο microάθηmicroα της Γεωγραφίας για την κατανόηση του φαινοmicroένου της σταδιακής

επέκτασης της ερήmicroου σε περιοχές της Αφρικής προστρέχουmicroε στη συνδροmicroή της

Γεωλογίας της Κλιmicroατολογίας της Μετεωρολογίας και της Υδρολογίας

2 ∆ανεισmicroός Στοιχείων σε Όmicroορους Κλάδους Βέβαια διεπιστηmicroονικότητα δεν έχουmicroε microόνο όταν δανείζεται η microία επιστήmicroη στοιχεία

όπως τα παραπάνω από την άλλη για να microελετήσει τα θέmicroατά της αλλά και όταν

προσφέρει τις δικές της υπηρεσίες στις άλλες Για παράδειγmicroα όταν κείmicroενο της

Ιστορίας αναδεικνύει ποια από τα ιστορικά δεδοmicroένα εξηγούν την ανάπτυξη microορφών

τέχνης ή θεσmicroών και πολιτικών συστηmicroάτων προσδίδει διεπιστηmicroονική διάσταση

στην προσέγγισή του αφού έχει προσφέρει τις υπηρεσίες του στους επιστηmicroονικούς

κλάδους της Θεωρίας της Τέχνης και της Πολιτειολογίας

3 ∆ιεπιστηmicroονικές Οπτικές και Επικουρίες Τέλος υπενθυmicroίζουmicroε ότι στις χαλαρές δια-κλαδικές (multi-disciplinarity)

προσεγγίσεις εντάσσουmicroε και την αξιοποίηση της Λογοτεχνίας για τη

συmicroπληρωmicroατική microελέτη θεmicroάτων που εξετάζουν άλλα microαθήmicroατα Έτσι έχουmicroε

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

προβληmicroατικών καταστάσεων Γιrsquo αυτό στην ουσία της η διαδικαστική γνώση είναι

υπερ-κλαδικής φύσης που σηmicroαίνει ότι την συναντούmicroε microε microικρές προσαρmicroογές σε

όλους τους επιστηmicroονικούς κλάδους (βλ Unesco 198614)

Στο γνωστικό τοmicroέα συmicroπεριλαmicroβάνονται για παράδειγmicroα οι γνωστικές δεξιότητες

ταξινόmicroησης ανάλυσης επίλυσης προβληmicroάτων και λήψης αποφάσεων (βλ και

Klein 1990 183) και οι microετα-γνωστικές του προγραmicromicroατισmicroού και της αυτο-

αξιολόγησης Στον κοινωνικό τοmicroέα οι δεξιότητες της συνεργασίας και της

επικοινωνίας Τέλος στο microεθοδολογικό τοmicroέα οι δεξιότητες του σχεδιασmicroού της

microέτρησης του πειραmicroατισmicroού ή του ελέγχου των πηγών και της αξιολόγησης Η

εκπόνηση ενός σχεδίου εργασίας για τη microελέτη ενός χαρακτηριστικού θέmicroατος ή

προβλήmicroατος του κλάδου αποτελεί άριστο τρόπο διδασκαλίας και εκmicroάθησης των

microεθοδολογικών δεξιοτήτων

Στο microεθοδολογικό microπορούmicroε να κατατάξουmicroε και τις δεξιότητες που σχετίζονται microε τη

διαδικασία της microάθησης όπως είναι για παράδειγmicroα οι δεξιότητες κατανόησης και

παραγωγής του γραπτού λόγου σε όλα τα microαθήmicroατα (reading and writing across the

curriculum) και σύνθεσης εννοιολογικών χαρτών και γενικώς γραφικών

αναπαραστάσεων (βλ Ackerman and Perkins 1989)

Ο σύγχρονος κόσmicroος δεν απαιτεί microόνο αυξηmicroένες γνώσεις αλλά και περισσότερες

και πολυπλοκότερες δεξιότητες Χρέος κάθε διακριτού microαθήmicroατος είναι να διδάξει τις

δεξιότητες που έχουν προτεραιότητα στο χώρο του αλλά και τις δια-κλαδικής φύσης

δεξιότητες Για παράδειγmicroα οι Φυσικές Επιστήmicroες βασίζονται ιδιαίτερα και γιrsquo αυτό

πρέπει να προτάξουν τις δεξιότητες της παρατήρησης και της microέτρησης ενώ

ταυτόχρονα πρέπει να προωθήσουν τις γνωστικές διαδικασίες του επαγωγικού και

απαγωγικού συλλογισmicroού που θεmicroελιώνουν τόσο τη δική τους microεθοδολογία όσο και

τη microεθοδολογία των λοιπών επιστηmicroονικών κλάδων

Σε κάθε περίπτωση όλες οι microορφές και οι κατηγορίες δεξιοτήτων πρέπει να

διδάσκονται άmicroεσα και συστηmicroατικά microέσα σε συνθήκες laquoφθίνουσας καθοδήγησηςraquo

(βλ και Ackerman and Perkins 1989 89) που εξατοmicroικεύει την καθοδήγηση στις

ανάγκες των microαθητών Αυτό σηmicroαίνει ότι τόσο στην επεξεργασία όσο και στα

τετράδια ασκήσεων πρέπει να συmicroπεριλαmicroβάνονται και αυτού του είδους ασκήσεις

όταν το θέmicroα προσφέρεται

ΙΙΙ ∆ια-κλαδική Γνώση

Α Έννοια και Αναγκαιότητα της ∆ιακλαδικότητας

Αναφέραmicroε ήδη ότι οι δια-κλαδικές συνεργασίες και συmicroπράξεις αναπτύχθηκαν στον

ακαδηmicroαϊκό χώρο ευρέως τις τελευταίες δεκαετίες για να αντιmicroετωπίσουν την

πολυπλοκότητα και την πληθώρα των προβληmicroάτων Αυτό οδήγησε σε ποικίλα

ακαδηmicroαϊκά microορφώmicroατα τα οποία κατά τον Paxson (1996) απαρτίζουν τέσσερα

επίπεδα δια-κλαδικότητας που αρχίζουν microε τους αλληλοδανεισmicroούς microεθόδων και

εννοιών συνεχίζουν microε ισότιmicroες συνεργασίες αλληλεξάρτησης και ολοκληρώνονται

microε τη δηmicroιουργία νέων υβριδικών κλάδων όπως είναι η Βιοχηmicroεία η Αστροφυσική

και η Ανθρωπογεωγραφία

Στην εκπαίδευση προέκυψε η αναγκαιότητα των δια-κλαδικών συmicroπράξεων και για

επιπρόσθετους παιδαγωγικο-διδακτικούς λόγους διότι όπως ήδη αναφέραmicroε

διαπιστώθηκε ότι ο κατακερmicroατισmicroός της σχολικής γνώσης σε διακριτά microαθήmicroατα

δηmicroιουργεί σοβαρά προβλήmicroατα στην κατανόηση και στα κίνητρα microάθησης των

microαθητών και στις δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης (βλ Ματσαγγούρας 2003 39)

Γιrsquo αυτό αναπτύχθηκαν προγράmicromicroατα σπουδών που επιδιώκουν συνειδητά

διαφορετικού βαθmicroού και φύσης συmicroπράξεις microεταξύ διακριτών microαθηmicroάτων χωρίς

όmicroως να καταλύονται η λογική τους και οι προτεραιότητές τους Αντιθέτως microέσα από

τις συmicroπράξεις επιδιώκεται η προώθηση των προτεραιοτήτων τους αν και ο βαθmicroός

σύmicroπραξης και εποmicroένως προώθησης των προτεραιοτήτων τους διαφέρει

σηmicroαντικά Τα παραθέτουmicroε microε την αύξουσα φορά σύmicroπραξης και την επικρατέστερη

ορολογία (βλ Unesco 1986middot Jacobs 1989middot Robles 1998middot Ματσαγγούρας 2003)

Αναλυτικό Προγράmicromicroατα Πολλαπλής Επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary

curriculum) παράλληλη ndash εξέταση θέmicroατος από διαφορετικές επιστήmicroες όπως

Ιστορία και Λογοτεχνία χωρίς όmicroως προσπάθεια ενιαιοποίησης της γνώσης

Πολυ-επιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (pluri-disciplinary curriculum)

ταυτόχρονη σύmicroπραξη συγγενών κλάδων όπως τα Μαθηmicroατικά και οι Φυσικές

Επιστήmicroες οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Τεχνολογία η Τεχνολογία και οι Κοινωνικές

Σπουδές προς κοινό όφελος και των δύο microαθηmicroάτων

Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα ∆ιεπιστηmicroονικής ∆ιασταύρωσης (cross- disciplinary

curriculum) εξέταση ενός κλάδου microε την εννοιολογική υποδοmicroή άλλου όπως τα

Μαθηmicroατικά ή η Φυσική της Μουσικής

∆ιεπιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (inter-disciplinary curriculum) ταυτόχρονη

σύmicroπραξη συγγενών επιστηmicroονικών κλάδων microέσω ανταλλαγής εννοιών και

microεθοδολογιών για τη microελέτη ευρύτερων θεmicroάτων κοινού ενδιαφέροντος τα οποία δεν

είναι δυνατόν να γίνουν κατανοητά microε τη συνδροmicroή ενός microόνο κλάδου Ως

παράδειγmicroα από το πρόγραmicromicroα της πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης αναφέρουmicroε τη

Μελέτη του Περιβάλλοντος που συνεξετάζει στις αλληλοσυσχετίσεις τους το φυσικό

και το ανθρωπογενές περιβάλλον και από το πρόγραmicromicroα της δευτεροβάθmicroιας

εκπαίδευσης την εmicroπλοκή της Πολιτικής Ιστορίας της Κοινωνιολογίας της Ιστορίας

του Καθολικισmicroού και της Οικονοmicroίας για τη microελέτη της Φεουδαρχίας στην Ευρώπη

Όλες οι παραπάνω microορφές δια-κλαδικής σύmicroπραξης συνεπάγονται διαφορετικής

έκτασης εσωτερικές αναδιαρθρώσεις τόσο στην οργάνωση της γνώσης εντός του

αναλυτικού προγράmicromicroατος όσο και εντός του ωρολογίου προγράmicromicroατος και

αναφέρονται κυρίως στο δούναι και λαβείν δεδοmicroένων οπτικών ερmicroηνειών και

microεθοδολογικών εργαλείων δεξιοτήτων και διαδικασιών που αναπτύσσονται microεταξύ

όmicroορων συνήθως κλάδων κατά την εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

Μεγαλύτερες αναδιατάξεις βέβαια από κάθε άλλη microορφή σύmicroπραξης δηmicroιουργεί η

διεπιστηmicroονική σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη

κοινού πλαισίου προβληmicroατισmicroού και επηρεάζει τόσο το περιεχόmicroενο όσο και τη

microεθοδολογία των εmicroπλεκόmicroενων κλάδων

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι συmicroπράξεις αυτές microπορεί να γίνουν είτε από τη συγγραφική

οmicroάδα microέσα στο κείmicroενο του διδακτικού εγχειριδίου είτε εκτός του καθαυτού κειmicroένου

αλλά εντός της επεξεργασίας του microαθήmicroατος microε την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού

και τη χρήση κειmicroενικών παραθεmicroάτων από σχετικούς κλάδους τη διατύπωση

κατάλληλων ερωτήσεων και τέλος την επίλυση ασκήσεων του βιβλίου που οδηγούν

στην αναζήτηση των δια-κλαδικών συmicroπράξεων Η αναφορά όλου του

διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος στρέφεται προς τη microελέτη πραγmicroατικών

καταστάσεων που φέρνουν τη σχολική γνώση πλησιέστερα στις εmicroπειρίες των

microαθητών οπότε και η διδακτική προσέγγιση προσλαmicroβάνει διερευνητική microορφή microε

την ενεργό συmicromicroετοχή των microαθητών Έτσι αυξάνουν τα κίνητρα ο βαθmicroός

κατανόησης και οι δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης

Αν όmicroως δεν γίνει τίποτε από τα παραπάνω που διασφαλίζουν κοινό πλαίσιο

προβληmicroατισmicroού και ταυτόχρονη εmicroπλοκή των σχετικών κλάδων αλλά εξετάσουmicroε

ένα θέmicroα όπως είναι η διευρυmicroένη Ευρωπαϊκή Ένωση διαδοχικά από την ιστορική

την οικονοmicroική τη γεωγραφική άποψη στα πλαίσια των αντίστοιχων microαθηmicroάτων στη

δική τους διδακτική ώρα και microε τη δική τους προβληmicroατική δεν έχουmicroε δια-κλαδική

σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας

(multi-disciplinarity) του θέmicroατος (βλ και Ματσαγγούρας 200354)

Να τονίσουmicroε εδώ και πάλι ότι η δια-κλαδικότητα (inter-disciplinarity) και η πολλαπλή

επιστηmicroονικότητα (multi-disciplinarity) όπως και η υπερ-κλαδικότητα (trans-

disciplinarity) που θα δούmicroε παρακάτω δεν επιδιώκουν να καταργήσουν την

κλαδικότητα της επιστήmicroης (disciplinarity) αλλά αντιθέτως την προϋποθέτουν (βλ

Morin 2000 148) και επιχειρούν να την συmicroπληρώσουν microε τις αλληλοσυσχετίσεις

που αναδεικνύουν Ταυτόχρονα βέβαια την κρίνουν και κρίνονται από αυτήν (βλ

Klein 1996 4) Η επιστηmicroολογική αυτή θέση αποτελεί βασική αρχή των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά αναζητούν τρόπους να

κινηθούν πέρα από τα ενδο-κλαδικά πλαίσια

Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Οι τρόποι λοιπόν και ο βαθmicroός σύmicroπραξης των κλάδων διαφέρουν όχι microόνο στον

ακαδηmicroαϊκό αλλά και στο σχολικό χώρο όπου έχουν αντίστοιχα δηmicroιουργηθεί

ανάλογα αναλυτικά και ωρολόγια προγράmicromicroατα που διαφοροποιούνται στον τρόπο

οργάνωσης και διδασκαλίας της σχολικής γνώσης microε απώτερο πάντοτε σκοπό να

επηρεάσουν θετικά τον τρόπο οργάνωσής της στις νοητικές δοmicroές των microαθητών (βλ

και Ματσαγγούρας 200363) Σε microερικές περιπτώσεις όπως ήδη αναφέραmicroε οι

προσmicroίξεις οδηγούν στη δηmicroιουργία υβριδικών κλάδων microε αυτόνοmicroη παρουσία και

συmicroπεριφορά αφού το περιεχόmicroενο και οι δοmicroές τους ξεπερνούν τους

συmicroπράττοντες κλάδους

1 ∆ανεισmicroός Στοιχείων από Όmicroορους Κλάδους Στις περισσότερες περιπτώσεις όmicroως τα διακριτά microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος

σπουδών διατηρούν τη φυσιογνωmicroία τους και δεν επιφέρουν εσωτερικές

αναδιατάξεις αλλά εmicroπλουτίζουν το περιεχόmicroενο τους και τις διαδικασίες

επεξεργασίας των δεδοmicroένων τους microε δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους Η

βιβλιογραφία κάνει λόγο για διεπιστηmicroονικό εmicroπλουτισmicroό (inter-disciplinary

enrichment)

Τα στοιχεία αυτά πρέπει να επιλέγονται προσεχτικά microε τρία κριτήρια (α) να

εmicroπλουτίζουν τον ερmicroηνευτικό λόγο που καθιστά τη γνώση ευκολότερα κατανοητή

(β) να καθιστούν σφαιρικότερη την προσέγγιση του θέmicroατος και (γ) να συνδέουν

αmicroεσότερα τη σχολική γνώση microε αυθεντικές και ει δυνατόν οικείες για τους microαθητές

καταστάσεις Έτσι η σχολική γνώση αποκτά νόηmicroα για τους ίδιους τους microαθητές

γίνεται ενδιαφέρουσα και καθίσταται ευκολότερη η microεταφορά της σε παρόmicroοιες

καταστάσεις

Τα δάνεια στοιχεία microπορούν ανάλογα να χρησιmicroοποιηθούν σε όλα τα σηmicroεία της

επεξεργασίας των δεδοmicroένων της διδασκαλίας κατά την οποία εmicroπλέκονται κατά

περίπτωση microεταξύ των άλλων (α) ταξινοmicroήσεις (β) αναλύσεις (γ) συσχετίσεις (δ)

υπερβάσεις δεδοmicroένων (βλ Ματσαγγούρας 2001 95) (ε) κριτήρια (στ) έννοιες (ζ)

αλγόριθmicroοι και (ι) στρατηγικές επίλυσης προβληmicroάτων Αν σε κάποια από αυτά τα

δέκα παραπάνω σηmicroεία χρησιmicroοποιούνται δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους

έχουmicroε ανάλογου βαθmicroού διεπιστηmicroονικές ερmicroηνείες και συmicroπράξεις (βλ Unesco

1986 18)

Αυτό για παράδειγmicroα συmicroβαίνει όταν ένα κείmicroενο της Ιστορίας δανείζεται δεδοmicroένα

και σχήmicroατα συσχέτισης και ερmicroηνείας από την Οικονοmicroία τη Θρησκειολογία την

Πολιτική τη Γεωγραφία και την Ψυχοκοινωνιολογία για να εξηγήσει γιατί πέτυχε η

επανάσταση του 1821 ενώ είχε αποτύχει η επανάσταση του ∆ιονυσίου του

Φιλοσόφου Παροmicroοίως έχουmicroε διεπιστηmicroονικές συmicroπράξεις όταν στο microάθηmicroα της

Λογοτεχνίας ένα διήγηmicroα αναλύεται microε άmicroεσες αναφορές στο ιστορικό του πλαίσιο τα

κοινωνικά δεδοmicroένα και την ψυχογραφία του συγγραφέα (βλ και Jacobs 1989 5) ή

όταν στο microάθηmicroα της Γεωγραφίας για την κατανόηση του φαινοmicroένου της σταδιακής

επέκτασης της ερήmicroου σε περιοχές της Αφρικής προστρέχουmicroε στη συνδροmicroή της

Γεωλογίας της Κλιmicroατολογίας της Μετεωρολογίας και της Υδρολογίας

2 ∆ανεισmicroός Στοιχείων σε Όmicroορους Κλάδους Βέβαια διεπιστηmicroονικότητα δεν έχουmicroε microόνο όταν δανείζεται η microία επιστήmicroη στοιχεία

όπως τα παραπάνω από την άλλη για να microελετήσει τα θέmicroατά της αλλά και όταν

προσφέρει τις δικές της υπηρεσίες στις άλλες Για παράδειγmicroα όταν κείmicroενο της

Ιστορίας αναδεικνύει ποια από τα ιστορικά δεδοmicroένα εξηγούν την ανάπτυξη microορφών

τέχνης ή θεσmicroών και πολιτικών συστηmicroάτων προσδίδει διεπιστηmicroονική διάσταση

στην προσέγγισή του αφού έχει προσφέρει τις υπηρεσίες του στους επιστηmicroονικούς

κλάδους της Θεωρίας της Τέχνης και της Πολιτειολογίας

3 ∆ιεπιστηmicroονικές Οπτικές και Επικουρίες Τέλος υπενθυmicroίζουmicroε ότι στις χαλαρές δια-κλαδικές (multi-disciplinarity)

προσεγγίσεις εντάσσουmicroε και την αξιοποίηση της Λογοτεχνίας για τη

συmicroπληρωmicroατική microελέτη θεmicroάτων που εξετάζουν άλλα microαθήmicroατα Έτσι έχουmicroε

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

Αναφέραmicroε ήδη ότι οι δια-κλαδικές συνεργασίες και συmicroπράξεις αναπτύχθηκαν στον

ακαδηmicroαϊκό χώρο ευρέως τις τελευταίες δεκαετίες για να αντιmicroετωπίσουν την

πολυπλοκότητα και την πληθώρα των προβληmicroάτων Αυτό οδήγησε σε ποικίλα

ακαδηmicroαϊκά microορφώmicroατα τα οποία κατά τον Paxson (1996) απαρτίζουν τέσσερα

επίπεδα δια-κλαδικότητας που αρχίζουν microε τους αλληλοδανεισmicroούς microεθόδων και

εννοιών συνεχίζουν microε ισότιmicroες συνεργασίες αλληλεξάρτησης και ολοκληρώνονται

microε τη δηmicroιουργία νέων υβριδικών κλάδων όπως είναι η Βιοχηmicroεία η Αστροφυσική

και η Ανθρωπογεωγραφία

Στην εκπαίδευση προέκυψε η αναγκαιότητα των δια-κλαδικών συmicroπράξεων και για

επιπρόσθετους παιδαγωγικο-διδακτικούς λόγους διότι όπως ήδη αναφέραmicroε

διαπιστώθηκε ότι ο κατακερmicroατισmicroός της σχολικής γνώσης σε διακριτά microαθήmicroατα

δηmicroιουργεί σοβαρά προβλήmicroατα στην κατανόηση και στα κίνητρα microάθησης των

microαθητών και στις δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης (βλ Ματσαγγούρας 2003 39)

Γιrsquo αυτό αναπτύχθηκαν προγράmicromicroατα σπουδών που επιδιώκουν συνειδητά

διαφορετικού βαθmicroού και φύσης συmicroπράξεις microεταξύ διακριτών microαθηmicroάτων χωρίς

όmicroως να καταλύονται η λογική τους και οι προτεραιότητές τους Αντιθέτως microέσα από

τις συmicroπράξεις επιδιώκεται η προώθηση των προτεραιοτήτων τους αν και ο βαθmicroός

σύmicroπραξης και εποmicroένως προώθησης των προτεραιοτήτων τους διαφέρει

σηmicroαντικά Τα παραθέτουmicroε microε την αύξουσα φορά σύmicroπραξης και την επικρατέστερη

ορολογία (βλ Unesco 1986middot Jacobs 1989middot Robles 1998middot Ματσαγγούρας 2003)

Αναλυτικό Προγράmicromicroατα Πολλαπλής Επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary

curriculum) παράλληλη ndash εξέταση θέmicroατος από διαφορετικές επιστήmicroες όπως

Ιστορία και Λογοτεχνία χωρίς όmicroως προσπάθεια ενιαιοποίησης της γνώσης

Πολυ-επιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (pluri-disciplinary curriculum)

ταυτόχρονη σύmicroπραξη συγγενών κλάδων όπως τα Μαθηmicroατικά και οι Φυσικές

Επιστήmicroες οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Τεχνολογία η Τεχνολογία και οι Κοινωνικές

Σπουδές προς κοινό όφελος και των δύο microαθηmicroάτων

Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα ∆ιεπιστηmicroονικής ∆ιασταύρωσης (cross- disciplinary

curriculum) εξέταση ενός κλάδου microε την εννοιολογική υποδοmicroή άλλου όπως τα

Μαθηmicroατικά ή η Φυσική της Μουσικής

∆ιεπιστηmicroονικό Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα (inter-disciplinary curriculum) ταυτόχρονη

σύmicroπραξη συγγενών επιστηmicroονικών κλάδων microέσω ανταλλαγής εννοιών και

microεθοδολογιών για τη microελέτη ευρύτερων θεmicroάτων κοινού ενδιαφέροντος τα οποία δεν

είναι δυνατόν να γίνουν κατανοητά microε τη συνδροmicroή ενός microόνο κλάδου Ως

παράδειγmicroα από το πρόγραmicromicroα της πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης αναφέρουmicroε τη

Μελέτη του Περιβάλλοντος που συνεξετάζει στις αλληλοσυσχετίσεις τους το φυσικό

και το ανθρωπογενές περιβάλλον και από το πρόγραmicromicroα της δευτεροβάθmicroιας

εκπαίδευσης την εmicroπλοκή της Πολιτικής Ιστορίας της Κοινωνιολογίας της Ιστορίας

του Καθολικισmicroού και της Οικονοmicroίας για τη microελέτη της Φεουδαρχίας στην Ευρώπη

Όλες οι παραπάνω microορφές δια-κλαδικής σύmicroπραξης συνεπάγονται διαφορετικής

έκτασης εσωτερικές αναδιαρθρώσεις τόσο στην οργάνωση της γνώσης εντός του

αναλυτικού προγράmicromicroατος όσο και εντός του ωρολογίου προγράmicromicroατος και

αναφέρονται κυρίως στο δούναι και λαβείν δεδοmicroένων οπτικών ερmicroηνειών και

microεθοδολογικών εργαλείων δεξιοτήτων και διαδικασιών που αναπτύσσονται microεταξύ

όmicroορων συνήθως κλάδων κατά την εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

Μεγαλύτερες αναδιατάξεις βέβαια από κάθε άλλη microορφή σύmicroπραξης δηmicroιουργεί η

διεπιστηmicroονική σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη

κοινού πλαισίου προβληmicroατισmicroού και επηρεάζει τόσο το περιεχόmicroενο όσο και τη

microεθοδολογία των εmicroπλεκόmicroενων κλάδων

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι συmicroπράξεις αυτές microπορεί να γίνουν είτε από τη συγγραφική

οmicroάδα microέσα στο κείmicroενο του διδακτικού εγχειριδίου είτε εκτός του καθαυτού κειmicroένου

αλλά εντός της επεξεργασίας του microαθήmicroατος microε την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού

και τη χρήση κειmicroενικών παραθεmicroάτων από σχετικούς κλάδους τη διατύπωση

κατάλληλων ερωτήσεων και τέλος την επίλυση ασκήσεων του βιβλίου που οδηγούν

στην αναζήτηση των δια-κλαδικών συmicroπράξεων Η αναφορά όλου του

διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος στρέφεται προς τη microελέτη πραγmicroατικών

καταστάσεων που φέρνουν τη σχολική γνώση πλησιέστερα στις εmicroπειρίες των

microαθητών οπότε και η διδακτική προσέγγιση προσλαmicroβάνει διερευνητική microορφή microε

την ενεργό συmicromicroετοχή των microαθητών Έτσι αυξάνουν τα κίνητρα ο βαθmicroός

κατανόησης και οι δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης

Αν όmicroως δεν γίνει τίποτε από τα παραπάνω που διασφαλίζουν κοινό πλαίσιο

προβληmicroατισmicroού και ταυτόχρονη εmicroπλοκή των σχετικών κλάδων αλλά εξετάσουmicroε

ένα θέmicroα όπως είναι η διευρυmicroένη Ευρωπαϊκή Ένωση διαδοχικά από την ιστορική

την οικονοmicroική τη γεωγραφική άποψη στα πλαίσια των αντίστοιχων microαθηmicroάτων στη

δική τους διδακτική ώρα και microε τη δική τους προβληmicroατική δεν έχουmicroε δια-κλαδική

σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας

(multi-disciplinarity) του θέmicroατος (βλ και Ματσαγγούρας 200354)

Να τονίσουmicroε εδώ και πάλι ότι η δια-κλαδικότητα (inter-disciplinarity) και η πολλαπλή

επιστηmicroονικότητα (multi-disciplinarity) όπως και η υπερ-κλαδικότητα (trans-

disciplinarity) που θα δούmicroε παρακάτω δεν επιδιώκουν να καταργήσουν την

κλαδικότητα της επιστήmicroης (disciplinarity) αλλά αντιθέτως την προϋποθέτουν (βλ

Morin 2000 148) και επιχειρούν να την συmicroπληρώσουν microε τις αλληλοσυσχετίσεις

που αναδεικνύουν Ταυτόχρονα βέβαια την κρίνουν και κρίνονται από αυτήν (βλ

Klein 1996 4) Η επιστηmicroολογική αυτή θέση αποτελεί βασική αρχή των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά αναζητούν τρόπους να

κινηθούν πέρα από τα ενδο-κλαδικά πλαίσια

Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Οι τρόποι λοιπόν και ο βαθmicroός σύmicroπραξης των κλάδων διαφέρουν όχι microόνο στον

ακαδηmicroαϊκό αλλά και στο σχολικό χώρο όπου έχουν αντίστοιχα δηmicroιουργηθεί

ανάλογα αναλυτικά και ωρολόγια προγράmicromicroατα που διαφοροποιούνται στον τρόπο

οργάνωσης και διδασκαλίας της σχολικής γνώσης microε απώτερο πάντοτε σκοπό να

επηρεάσουν θετικά τον τρόπο οργάνωσής της στις νοητικές δοmicroές των microαθητών (βλ

και Ματσαγγούρας 200363) Σε microερικές περιπτώσεις όπως ήδη αναφέραmicroε οι

προσmicroίξεις οδηγούν στη δηmicroιουργία υβριδικών κλάδων microε αυτόνοmicroη παρουσία και

συmicroπεριφορά αφού το περιεχόmicroενο και οι δοmicroές τους ξεπερνούν τους

συmicroπράττοντες κλάδους

1 ∆ανεισmicroός Στοιχείων από Όmicroορους Κλάδους Στις περισσότερες περιπτώσεις όmicroως τα διακριτά microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος

σπουδών διατηρούν τη φυσιογνωmicroία τους και δεν επιφέρουν εσωτερικές

αναδιατάξεις αλλά εmicroπλουτίζουν το περιεχόmicroενο τους και τις διαδικασίες

επεξεργασίας των δεδοmicroένων τους microε δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους Η

βιβλιογραφία κάνει λόγο για διεπιστηmicroονικό εmicroπλουτισmicroό (inter-disciplinary

enrichment)

Τα στοιχεία αυτά πρέπει να επιλέγονται προσεχτικά microε τρία κριτήρια (α) να

εmicroπλουτίζουν τον ερmicroηνευτικό λόγο που καθιστά τη γνώση ευκολότερα κατανοητή

(β) να καθιστούν σφαιρικότερη την προσέγγιση του θέmicroατος και (γ) να συνδέουν

αmicroεσότερα τη σχολική γνώση microε αυθεντικές και ει δυνατόν οικείες για τους microαθητές

καταστάσεις Έτσι η σχολική γνώση αποκτά νόηmicroα για τους ίδιους τους microαθητές

γίνεται ενδιαφέρουσα και καθίσταται ευκολότερη η microεταφορά της σε παρόmicroοιες

καταστάσεις

Τα δάνεια στοιχεία microπορούν ανάλογα να χρησιmicroοποιηθούν σε όλα τα σηmicroεία της

επεξεργασίας των δεδοmicroένων της διδασκαλίας κατά την οποία εmicroπλέκονται κατά

περίπτωση microεταξύ των άλλων (α) ταξινοmicroήσεις (β) αναλύσεις (γ) συσχετίσεις (δ)

υπερβάσεις δεδοmicroένων (βλ Ματσαγγούρας 2001 95) (ε) κριτήρια (στ) έννοιες (ζ)

αλγόριθmicroοι και (ι) στρατηγικές επίλυσης προβληmicroάτων Αν σε κάποια από αυτά τα

δέκα παραπάνω σηmicroεία χρησιmicroοποιούνται δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους

έχουmicroε ανάλογου βαθmicroού διεπιστηmicroονικές ερmicroηνείες και συmicroπράξεις (βλ Unesco

1986 18)

Αυτό για παράδειγmicroα συmicroβαίνει όταν ένα κείmicroενο της Ιστορίας δανείζεται δεδοmicroένα

και σχήmicroατα συσχέτισης και ερmicroηνείας από την Οικονοmicroία τη Θρησκειολογία την

Πολιτική τη Γεωγραφία και την Ψυχοκοινωνιολογία για να εξηγήσει γιατί πέτυχε η

επανάσταση του 1821 ενώ είχε αποτύχει η επανάσταση του ∆ιονυσίου του

Φιλοσόφου Παροmicroοίως έχουmicroε διεπιστηmicroονικές συmicroπράξεις όταν στο microάθηmicroα της

Λογοτεχνίας ένα διήγηmicroα αναλύεται microε άmicroεσες αναφορές στο ιστορικό του πλαίσιο τα

κοινωνικά δεδοmicroένα και την ψυχογραφία του συγγραφέα (βλ και Jacobs 1989 5) ή

όταν στο microάθηmicroα της Γεωγραφίας για την κατανόηση του φαινοmicroένου της σταδιακής

επέκτασης της ερήmicroου σε περιοχές της Αφρικής προστρέχουmicroε στη συνδροmicroή της

Γεωλογίας της Κλιmicroατολογίας της Μετεωρολογίας και της Υδρολογίας

2 ∆ανεισmicroός Στοιχείων σε Όmicroορους Κλάδους Βέβαια διεπιστηmicroονικότητα δεν έχουmicroε microόνο όταν δανείζεται η microία επιστήmicroη στοιχεία

όπως τα παραπάνω από την άλλη για να microελετήσει τα θέmicroατά της αλλά και όταν

προσφέρει τις δικές της υπηρεσίες στις άλλες Για παράδειγmicroα όταν κείmicroενο της

Ιστορίας αναδεικνύει ποια από τα ιστορικά δεδοmicroένα εξηγούν την ανάπτυξη microορφών

τέχνης ή θεσmicroών και πολιτικών συστηmicroάτων προσδίδει διεπιστηmicroονική διάσταση

στην προσέγγισή του αφού έχει προσφέρει τις υπηρεσίες του στους επιστηmicroονικούς

κλάδους της Θεωρίας της Τέχνης και της Πολιτειολογίας

3 ∆ιεπιστηmicroονικές Οπτικές και Επικουρίες Τέλος υπενθυmicroίζουmicroε ότι στις χαλαρές δια-κλαδικές (multi-disciplinarity)

προσεγγίσεις εντάσσουmicroε και την αξιοποίηση της Λογοτεχνίας για τη

συmicroπληρωmicroατική microελέτη θεmicroάτων που εξετάζουν άλλα microαθήmicroατα Έτσι έχουmicroε

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

παράδειγmicroα από το πρόγραmicromicroα της πρωτοβάθmicroιας εκπαίδευσης αναφέρουmicroε τη

Μελέτη του Περιβάλλοντος που συνεξετάζει στις αλληλοσυσχετίσεις τους το φυσικό

και το ανθρωπογενές περιβάλλον και από το πρόγραmicromicroα της δευτεροβάθmicroιας

εκπαίδευσης την εmicroπλοκή της Πολιτικής Ιστορίας της Κοινωνιολογίας της Ιστορίας

του Καθολικισmicroού και της Οικονοmicroίας για τη microελέτη της Φεουδαρχίας στην Ευρώπη

Όλες οι παραπάνω microορφές δια-κλαδικής σύmicroπραξης συνεπάγονται διαφορετικής

έκτασης εσωτερικές αναδιαρθρώσεις τόσο στην οργάνωση της γνώσης εντός του

αναλυτικού προγράmicromicroατος όσο και εντός του ωρολογίου προγράmicromicroατος και

αναφέρονται κυρίως στο δούναι και λαβείν δεδοmicroένων οπτικών ερmicroηνειών και

microεθοδολογικών εργαλείων δεξιοτήτων και διαδικασιών που αναπτύσσονται microεταξύ

όmicroορων συνήθως κλάδων κατά την εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

Μεγαλύτερες αναδιατάξεις βέβαια από κάθε άλλη microορφή σύmicroπραξης δηmicroιουργεί η

διεπιστηmicroονική σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) η οποία προϋποθέτει την ύπαρξη

κοινού πλαισίου προβληmicroατισmicroού και επηρεάζει τόσο το περιεχόmicroενο όσο και τη

microεθοδολογία των εmicroπλεκόmicroενων κλάδων

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι συmicroπράξεις αυτές microπορεί να γίνουν είτε από τη συγγραφική

οmicroάδα microέσα στο κείmicroενο του διδακτικού εγχειριδίου είτε εκτός του καθαυτού κειmicroένου

αλλά εντός της επεξεργασίας του microαθήmicroατος microε την καθοδήγηση του εκπαιδευτικού

και τη χρήση κειmicroενικών παραθεmicroάτων από σχετικούς κλάδους τη διατύπωση

κατάλληλων ερωτήσεων και τέλος την επίλυση ασκήσεων του βιβλίου που οδηγούν

στην αναζήτηση των δια-κλαδικών συmicroπράξεων Η αναφορά όλου του

διεπιστηmicroονικού προγράmicromicroατος στρέφεται προς τη microελέτη πραγmicroατικών

καταστάσεων που φέρνουν τη σχολική γνώση πλησιέστερα στις εmicroπειρίες των

microαθητών οπότε και η διδακτική προσέγγιση προσλαmicroβάνει διερευνητική microορφή microε

την ενεργό συmicromicroετοχή των microαθητών Έτσι αυξάνουν τα κίνητρα ο βαθmicroός

κατανόησης και οι δυνατότητες microεταφοράς της γνώσης

Αν όmicroως δεν γίνει τίποτε από τα παραπάνω που διασφαλίζουν κοινό πλαίσιο

προβληmicroατισmicroού και ταυτόχρονη εmicroπλοκή των σχετικών κλάδων αλλά εξετάσουmicroε

ένα θέmicroα όπως είναι η διευρυmicroένη Ευρωπαϊκή Ένωση διαδοχικά από την ιστορική

την οικονοmicroική τη γεωγραφική άποψη στα πλαίσια των αντίστοιχων microαθηmicroάτων στη

δική τους διδακτική ώρα και microε τη δική τους προβληmicroατική δεν έχουmicroε δια-κλαδική

σύmicroπραξη (inter-disciplinarity) αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας

(multi-disciplinarity) του θέmicroατος (βλ και Ματσαγγούρας 200354)

Να τονίσουmicroε εδώ και πάλι ότι η δια-κλαδικότητα (inter-disciplinarity) και η πολλαπλή

επιστηmicroονικότητα (multi-disciplinarity) όπως και η υπερ-κλαδικότητα (trans-

disciplinarity) που θα δούmicroε παρακάτω δεν επιδιώκουν να καταργήσουν την

κλαδικότητα της επιστήmicroης (disciplinarity) αλλά αντιθέτως την προϋποθέτουν (βλ

Morin 2000 148) και επιχειρούν να την συmicroπληρώσουν microε τις αλληλοσυσχετίσεις

που αναδεικνύουν Ταυτόχρονα βέβαια την κρίνουν και κρίνονται από αυτήν (βλ

Klein 1996 4) Η επιστηmicroολογική αυτή θέση αποτελεί βασική αρχή των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά αναζητούν τρόπους να

κινηθούν πέρα από τα ενδο-κλαδικά πλαίσια

Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Οι τρόποι λοιπόν και ο βαθmicroός σύmicroπραξης των κλάδων διαφέρουν όχι microόνο στον

ακαδηmicroαϊκό αλλά και στο σχολικό χώρο όπου έχουν αντίστοιχα δηmicroιουργηθεί

ανάλογα αναλυτικά και ωρολόγια προγράmicromicroατα που διαφοροποιούνται στον τρόπο

οργάνωσης και διδασκαλίας της σχολικής γνώσης microε απώτερο πάντοτε σκοπό να

επηρεάσουν θετικά τον τρόπο οργάνωσής της στις νοητικές δοmicroές των microαθητών (βλ

και Ματσαγγούρας 200363) Σε microερικές περιπτώσεις όπως ήδη αναφέραmicroε οι

προσmicroίξεις οδηγούν στη δηmicroιουργία υβριδικών κλάδων microε αυτόνοmicroη παρουσία και

συmicroπεριφορά αφού το περιεχόmicroενο και οι δοmicroές τους ξεπερνούν τους

συmicroπράττοντες κλάδους

1 ∆ανεισmicroός Στοιχείων από Όmicroορους Κλάδους Στις περισσότερες περιπτώσεις όmicroως τα διακριτά microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος

σπουδών διατηρούν τη φυσιογνωmicroία τους και δεν επιφέρουν εσωτερικές

αναδιατάξεις αλλά εmicroπλουτίζουν το περιεχόmicroενο τους και τις διαδικασίες

επεξεργασίας των δεδοmicroένων τους microε δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους Η

βιβλιογραφία κάνει λόγο για διεπιστηmicroονικό εmicroπλουτισmicroό (inter-disciplinary

enrichment)

Τα στοιχεία αυτά πρέπει να επιλέγονται προσεχτικά microε τρία κριτήρια (α) να

εmicroπλουτίζουν τον ερmicroηνευτικό λόγο που καθιστά τη γνώση ευκολότερα κατανοητή

(β) να καθιστούν σφαιρικότερη την προσέγγιση του θέmicroατος και (γ) να συνδέουν

αmicroεσότερα τη σχολική γνώση microε αυθεντικές και ει δυνατόν οικείες για τους microαθητές

καταστάσεις Έτσι η σχολική γνώση αποκτά νόηmicroα για τους ίδιους τους microαθητές

γίνεται ενδιαφέρουσα και καθίσταται ευκολότερη η microεταφορά της σε παρόmicroοιες

καταστάσεις

Τα δάνεια στοιχεία microπορούν ανάλογα να χρησιmicroοποιηθούν σε όλα τα σηmicroεία της

επεξεργασίας των δεδοmicroένων της διδασκαλίας κατά την οποία εmicroπλέκονται κατά

περίπτωση microεταξύ των άλλων (α) ταξινοmicroήσεις (β) αναλύσεις (γ) συσχετίσεις (δ)

υπερβάσεις δεδοmicroένων (βλ Ματσαγγούρας 2001 95) (ε) κριτήρια (στ) έννοιες (ζ)

αλγόριθmicroοι και (ι) στρατηγικές επίλυσης προβληmicroάτων Αν σε κάποια από αυτά τα

δέκα παραπάνω σηmicroεία χρησιmicroοποιούνται δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους

έχουmicroε ανάλογου βαθmicroού διεπιστηmicroονικές ερmicroηνείες και συmicroπράξεις (βλ Unesco

1986 18)

Αυτό για παράδειγmicroα συmicroβαίνει όταν ένα κείmicroενο της Ιστορίας δανείζεται δεδοmicroένα

και σχήmicroατα συσχέτισης και ερmicroηνείας από την Οικονοmicroία τη Θρησκειολογία την

Πολιτική τη Γεωγραφία και την Ψυχοκοινωνιολογία για να εξηγήσει γιατί πέτυχε η

επανάσταση του 1821 ενώ είχε αποτύχει η επανάσταση του ∆ιονυσίου του

Φιλοσόφου Παροmicroοίως έχουmicroε διεπιστηmicroονικές συmicroπράξεις όταν στο microάθηmicroα της

Λογοτεχνίας ένα διήγηmicroα αναλύεται microε άmicroεσες αναφορές στο ιστορικό του πλαίσιο τα

κοινωνικά δεδοmicroένα και την ψυχογραφία του συγγραφέα (βλ και Jacobs 1989 5) ή

όταν στο microάθηmicroα της Γεωγραφίας για την κατανόηση του φαινοmicroένου της σταδιακής

επέκτασης της ερήmicroου σε περιοχές της Αφρικής προστρέχουmicroε στη συνδροmicroή της

Γεωλογίας της Κλιmicroατολογίας της Μετεωρολογίας και της Υδρολογίας

2 ∆ανεισmicroός Στοιχείων σε Όmicroορους Κλάδους Βέβαια διεπιστηmicroονικότητα δεν έχουmicroε microόνο όταν δανείζεται η microία επιστήmicroη στοιχεία

όπως τα παραπάνω από την άλλη για να microελετήσει τα θέmicroατά της αλλά και όταν

προσφέρει τις δικές της υπηρεσίες στις άλλες Για παράδειγmicroα όταν κείmicroενο της

Ιστορίας αναδεικνύει ποια από τα ιστορικά δεδοmicroένα εξηγούν την ανάπτυξη microορφών

τέχνης ή θεσmicroών και πολιτικών συστηmicroάτων προσδίδει διεπιστηmicroονική διάσταση

στην προσέγγισή του αφού έχει προσφέρει τις υπηρεσίες του στους επιστηmicroονικούς

κλάδους της Θεωρίας της Τέχνης και της Πολιτειολογίας

3 ∆ιεπιστηmicroονικές Οπτικές και Επικουρίες Τέλος υπενθυmicroίζουmicroε ότι στις χαλαρές δια-κλαδικές (multi-disciplinarity)

προσεγγίσεις εντάσσουmicroε και την αξιοποίηση της Λογοτεχνίας για τη

συmicroπληρωmicroατική microελέτη θεmicroάτων που εξετάζουν άλλα microαθήmicroατα Έτσι έχουmicroε

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

Να τονίσουmicroε εδώ και πάλι ότι η δια-κλαδικότητα (inter-disciplinarity) και η πολλαπλή

επιστηmicroονικότητα (multi-disciplinarity) όπως και η υπερ-κλαδικότητα (trans-

disciplinarity) που θα δούmicroε παρακάτω δεν επιδιώκουν να καταργήσουν την

κλαδικότητα της επιστήmicroης (disciplinarity) αλλά αντιθέτως την προϋποθέτουν (βλ

Morin 2000 148) και επιχειρούν να την συmicroπληρώσουν microε τις αλληλοσυσχετίσεις

που αναδεικνύουν Ταυτόχρονα βέβαια την κρίνουν και κρίνονται από αυτήν (βλ

Klein 1996 4) Η επιστηmicroολογική αυτή θέση αποτελεί βασική αρχή των αναλυτικών

προγραmicromicroάτων που διατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά αναζητούν τρόπους να

κινηθούν πέρα από τα ενδο-κλαδικά πλαίσια

Β ∆ια-κλαδικές Ερmicroηνείες και Συmicroπράξεις σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων Οι τρόποι λοιπόν και ο βαθmicroός σύmicroπραξης των κλάδων διαφέρουν όχι microόνο στον

ακαδηmicroαϊκό αλλά και στο σχολικό χώρο όπου έχουν αντίστοιχα δηmicroιουργηθεί

ανάλογα αναλυτικά και ωρολόγια προγράmicromicroατα που διαφοροποιούνται στον τρόπο

οργάνωσης και διδασκαλίας της σχολικής γνώσης microε απώτερο πάντοτε σκοπό να

επηρεάσουν θετικά τον τρόπο οργάνωσής της στις νοητικές δοmicroές των microαθητών (βλ

και Ματσαγγούρας 200363) Σε microερικές περιπτώσεις όπως ήδη αναφέραmicroε οι

προσmicroίξεις οδηγούν στη δηmicroιουργία υβριδικών κλάδων microε αυτόνοmicroη παρουσία και

συmicroπεριφορά αφού το περιεχόmicroενο και οι δοmicroές τους ξεπερνούν τους

συmicroπράττοντες κλάδους

1 ∆ανεισmicroός Στοιχείων από Όmicroορους Κλάδους Στις περισσότερες περιπτώσεις όmicroως τα διακριτά microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος

σπουδών διατηρούν τη φυσιογνωmicroία τους και δεν επιφέρουν εσωτερικές

αναδιατάξεις αλλά εmicroπλουτίζουν το περιεχόmicroενο τους και τις διαδικασίες

επεξεργασίας των δεδοmicroένων τους microε δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους Η

βιβλιογραφία κάνει λόγο για διεπιστηmicroονικό εmicroπλουτισmicroό (inter-disciplinary

enrichment)

Τα στοιχεία αυτά πρέπει να επιλέγονται προσεχτικά microε τρία κριτήρια (α) να

εmicroπλουτίζουν τον ερmicroηνευτικό λόγο που καθιστά τη γνώση ευκολότερα κατανοητή

(β) να καθιστούν σφαιρικότερη την προσέγγιση του θέmicroατος και (γ) να συνδέουν

αmicroεσότερα τη σχολική γνώση microε αυθεντικές και ει δυνατόν οικείες για τους microαθητές

καταστάσεις Έτσι η σχολική γνώση αποκτά νόηmicroα για τους ίδιους τους microαθητές

γίνεται ενδιαφέρουσα και καθίσταται ευκολότερη η microεταφορά της σε παρόmicroοιες

καταστάσεις

Τα δάνεια στοιχεία microπορούν ανάλογα να χρησιmicroοποιηθούν σε όλα τα σηmicroεία της

επεξεργασίας των δεδοmicroένων της διδασκαλίας κατά την οποία εmicroπλέκονται κατά

περίπτωση microεταξύ των άλλων (α) ταξινοmicroήσεις (β) αναλύσεις (γ) συσχετίσεις (δ)

υπερβάσεις δεδοmicroένων (βλ Ματσαγγούρας 2001 95) (ε) κριτήρια (στ) έννοιες (ζ)

αλγόριθmicroοι και (ι) στρατηγικές επίλυσης προβληmicroάτων Αν σε κάποια από αυτά τα

δέκα παραπάνω σηmicroεία χρησιmicroοποιούνται δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους

έχουmicroε ανάλογου βαθmicroού διεπιστηmicroονικές ερmicroηνείες και συmicroπράξεις (βλ Unesco

1986 18)

Αυτό για παράδειγmicroα συmicroβαίνει όταν ένα κείmicroενο της Ιστορίας δανείζεται δεδοmicroένα

και σχήmicroατα συσχέτισης και ερmicroηνείας από την Οικονοmicroία τη Θρησκειολογία την

Πολιτική τη Γεωγραφία και την Ψυχοκοινωνιολογία για να εξηγήσει γιατί πέτυχε η

επανάσταση του 1821 ενώ είχε αποτύχει η επανάσταση του ∆ιονυσίου του

Φιλοσόφου Παροmicroοίως έχουmicroε διεπιστηmicroονικές συmicroπράξεις όταν στο microάθηmicroα της

Λογοτεχνίας ένα διήγηmicroα αναλύεται microε άmicroεσες αναφορές στο ιστορικό του πλαίσιο τα

κοινωνικά δεδοmicroένα και την ψυχογραφία του συγγραφέα (βλ και Jacobs 1989 5) ή

όταν στο microάθηmicroα της Γεωγραφίας για την κατανόηση του φαινοmicroένου της σταδιακής

επέκτασης της ερήmicroου σε περιοχές της Αφρικής προστρέχουmicroε στη συνδροmicroή της

Γεωλογίας της Κλιmicroατολογίας της Μετεωρολογίας και της Υδρολογίας

2 ∆ανεισmicroός Στοιχείων σε Όmicroορους Κλάδους Βέβαια διεπιστηmicroονικότητα δεν έχουmicroε microόνο όταν δανείζεται η microία επιστήmicroη στοιχεία

όπως τα παραπάνω από την άλλη για να microελετήσει τα θέmicroατά της αλλά και όταν

προσφέρει τις δικές της υπηρεσίες στις άλλες Για παράδειγmicroα όταν κείmicroενο της

Ιστορίας αναδεικνύει ποια από τα ιστορικά δεδοmicroένα εξηγούν την ανάπτυξη microορφών

τέχνης ή θεσmicroών και πολιτικών συστηmicroάτων προσδίδει διεπιστηmicroονική διάσταση

στην προσέγγισή του αφού έχει προσφέρει τις υπηρεσίες του στους επιστηmicroονικούς

κλάδους της Θεωρίας της Τέχνης και της Πολιτειολογίας

3 ∆ιεπιστηmicroονικές Οπτικές και Επικουρίες Τέλος υπενθυmicroίζουmicroε ότι στις χαλαρές δια-κλαδικές (multi-disciplinarity)

προσεγγίσεις εντάσσουmicroε και την αξιοποίηση της Λογοτεχνίας για τη

συmicroπληρωmicroατική microελέτη θεmicroάτων που εξετάζουν άλλα microαθήmicroατα Έτσι έχουmicroε

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

γίνεται ενδιαφέρουσα και καθίσταται ευκολότερη η microεταφορά της σε παρόmicroοιες

καταστάσεις

Τα δάνεια στοιχεία microπορούν ανάλογα να χρησιmicroοποιηθούν σε όλα τα σηmicroεία της

επεξεργασίας των δεδοmicroένων της διδασκαλίας κατά την οποία εmicroπλέκονται κατά

περίπτωση microεταξύ των άλλων (α) ταξινοmicroήσεις (β) αναλύσεις (γ) συσχετίσεις (δ)

υπερβάσεις δεδοmicroένων (βλ Ματσαγγούρας 2001 95) (ε) κριτήρια (στ) έννοιες (ζ)

αλγόριθmicroοι και (ι) στρατηγικές επίλυσης προβληmicroάτων Αν σε κάποια από αυτά τα

δέκα παραπάνω σηmicroεία χρησιmicroοποιούνται δάνεια στοιχεία από άλλους κλάδους

έχουmicroε ανάλογου βαθmicroού διεπιστηmicroονικές ερmicroηνείες και συmicroπράξεις (βλ Unesco

1986 18)

Αυτό για παράδειγmicroα συmicroβαίνει όταν ένα κείmicroενο της Ιστορίας δανείζεται δεδοmicroένα

και σχήmicroατα συσχέτισης και ερmicroηνείας από την Οικονοmicroία τη Θρησκειολογία την

Πολιτική τη Γεωγραφία και την Ψυχοκοινωνιολογία για να εξηγήσει γιατί πέτυχε η

επανάσταση του 1821 ενώ είχε αποτύχει η επανάσταση του ∆ιονυσίου του

Φιλοσόφου Παροmicroοίως έχουmicroε διεπιστηmicroονικές συmicroπράξεις όταν στο microάθηmicroα της

Λογοτεχνίας ένα διήγηmicroα αναλύεται microε άmicroεσες αναφορές στο ιστορικό του πλαίσιο τα

κοινωνικά δεδοmicroένα και την ψυχογραφία του συγγραφέα (βλ και Jacobs 1989 5) ή

όταν στο microάθηmicroα της Γεωγραφίας για την κατανόηση του φαινοmicroένου της σταδιακής

επέκτασης της ερήmicroου σε περιοχές της Αφρικής προστρέχουmicroε στη συνδροmicroή της

Γεωλογίας της Κλιmicroατολογίας της Μετεωρολογίας και της Υδρολογίας

2 ∆ανεισmicroός Στοιχείων σε Όmicroορους Κλάδους Βέβαια διεπιστηmicroονικότητα δεν έχουmicroε microόνο όταν δανείζεται η microία επιστήmicroη στοιχεία

όπως τα παραπάνω από την άλλη για να microελετήσει τα θέmicroατά της αλλά και όταν

προσφέρει τις δικές της υπηρεσίες στις άλλες Για παράδειγmicroα όταν κείmicroενο της

Ιστορίας αναδεικνύει ποια από τα ιστορικά δεδοmicroένα εξηγούν την ανάπτυξη microορφών

τέχνης ή θεσmicroών και πολιτικών συστηmicroάτων προσδίδει διεπιστηmicroονική διάσταση

στην προσέγγισή του αφού έχει προσφέρει τις υπηρεσίες του στους επιστηmicroονικούς

κλάδους της Θεωρίας της Τέχνης και της Πολιτειολογίας

3 ∆ιεπιστηmicroονικές Οπτικές και Επικουρίες Τέλος υπενθυmicroίζουmicroε ότι στις χαλαρές δια-κλαδικές (multi-disciplinarity)

προσεγγίσεις εντάσσουmicroε και την αξιοποίηση της Λογοτεχνίας για τη

συmicroπληρωmicroατική microελέτη θεmicroάτων που εξετάζουν άλλα microαθήmicroατα Έτσι έχουmicroε

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

εναλλακτική οπτική του ίδιου θέmicroατος από microια άλλη προσέγγιση η οποία δρα

συmicroπληρωmicroατικά καθότι δεν επηρεάζει το περιεχόmicroενο και τις διαδικασίες

επεξεργασίας του κυρίαρχου κλάδου Το ίδιο συmicroβαίνει και όταν χρησιmicroοποιούmicroε

βοηθητικά στατιστικούς και microαθηmicroατικούς τύπους και δείκτες για την αριθmicroητική ή

παραστατική microέσω ραβδογραmicromicroάτων παρουσίαση δεδοmicroένων των διαφορετικών

θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004)

Το ∆ΕΠΠΣ εmicroπλουτίζει το περιεχόmicroενο των διακριτών microαθηmicroάτων microε

διεπιστηmicroονικές συσχετίσεις προκειmicroένου να αναπτύξει τον ερmicroηνευτικό του λόγο

και ταυτόχρονα προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων εργασίας που είναι

διεπιστηmicroονικής και διαθεmicroατικής φύσης

IV Υπερ-κλαδική Γνώση

Α Έννοιολόγηση Προγραmicromicroάτων ∆ιαθεmicroατικότητας και Υπερ-κλαδικών Κοινών Τόπων

Ο όρος διαθεmicroατικότητα χρησιmicroοποιήθηκε στην ελληνική βιβλιογραφία για να

αποδώσει τον αγγλόφωνο όρο integrated curriculum (βλ Βαρνάβα-Σκούρα 1989

Θεοφιλίδης 1987 Ματσαγγούρας 1990) ο οποίος δηλώνει προγράmicromicroατα σπουδών

τα οποία για να προσφέρουν microια ενοποιηmicroένη και ρεαλιστική εκδοχή της γνώσης

καταργούν τα διακριτά microαθήmicroατα και οργανώνουν τη σχολική γνώση γύρω από

θέmicroατα ζητήmicroατα ή προβλήmicroατα που παρουσιάζουν υψηλό ενδιαφέρον για τους

microαθητές (integrative curriculum) ή είναι πρωταρχικής σηmicroασίας για τον πολιτισmicroό

(universalia) και ως τέτοια γίνονται αντικείmicroενα microελέτης χωρίς να microετατρέπονται σε

απλό όχηmicroα για να καλύψει το σχολείο τη διδακτέα του ύλη (integrated curriculum)

(βλ Mathison and Freeman 1998 13 Ματσαγγούρας 2003 48) Τέτοια είναι για

παράδειγmicroα τα θέmicroατα laquoο εαυτός microας και οι άλλοιraquo laquoοι ανθρώπινες κοινωνίεςraquo laquoη

χρήση των συmicroβόλωνraquo laquoη παραγωγή και κατανάλωσηraquo laquoη ύλη και η ενέργειαraquo laquoη

γη και το σύmicroπανraquo laquoάνθρωπος και τόποιraquo και laquoπληροφορία και επικοινωνίαraquo

Με βάση τα παραπάνω microπορούmicroε να πούmicroε ότι η διαθεmicroατικότητα αποτελεί αρχή

οργάνωσης του αναλυτικού προγράmicromicroατος και της διδασκαλίας σύmicroφωνα microε την

οποία καταλύεται η κατάτmicroηση της σχολικής γνώσης σε διακριτά και ανεξαρτήτως

διδασκόmicroενα microαθήmicroατα και υιοθετείται η οργάνωσή γύρω από σηmicroαντικά θέmicroατα

ζητήmicroατα και προβλήmicroατα η microελέτη των οποίων προϋποθέτει κατά περίπτωση την

εmicroπλοκή γνώσεων από διαφορετικούς κάθε φορά επιστηmicroονικούς κλάδους Με άλλα

λόγια η φύση των θεmicroάτων και όχι η λογική των διακριτών επιστηmicroονικών κλάδων

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

καθορίζει κάθε φορά ποιες γνώσεις θα διδαχθούν από ποιους τοmicroείς και microε ποια

σειρά Αυτός είναι ένας ευκολότερος τρόπος να διακρίνει κανείς τις διεπιστηmicroονικές

από τις διαθεmicroατικές συmicroπράξεις οι διεπιστηmicroονικές γίνονται για να προωθηθεί

καλύτερα το περιεχόmicroενο των κλάδων που συmicroπράττουν πάντα microέσα στη δική τους

λογική και πρακτική ενώ οι διαθεmicroατικές συmicroπράξεις γίνονται για να microελετηθεί το

θέmicroα σφαιρικότερα και πληρέστερα χωρίς έγνοια για κάλυψη συγκεκριmicroένης

διδακτέας ύλης Αυτό σηmicroαίνει ότι το περιεχόmicroενο των διαθεmicroατικών προγραmicromicroάτων

απαρτίζεται από θέmicroατα ζητήmicroατα και προβλήmicroατα Γι΄ αυτό θα microπορούσαmicroε να τα

αποκαλέσουmicroε και θεmicroατοκεντρικά προγράmicromicroατα (thematic curricula)

Η στήριξη της διαθεmicroατικότητας γίνεται από τους υποστηρικτές της microε (α)

επιστηmicroολογικά (β) ψυχολογικά και (γ) διδακτικά επιχειρήmicroατα σύmicroφωνα microε τα

οποία η microάθηση και η ανάπτυξη συντελούνται microέσα στα πολύπλοκα πλαίσια των

αυθεντικών προβληmicroάτων (βλ Mathison and Freeman 1998 5 Ματσαγγούρας

2003) Ιδιαίτερα τονίζονται η ολιστικότητα της προσέγγισης η σύνδεση της σχολικής

γνώσης microε πραγmicroατικές καταστάσεις και τις εmicroπειρίες των microαθητών καθώς και η

ενεργώς εmicroπλοκή των microαθητών στη διερευνητική προσέγγιση των θεmicroάτων στοιχεία

τα οποία εκτός των άλλων διευκολύνουν τα microέγιστα τη microεταφορά της γνώσης

Συγγενή microε τα διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα είναι και τα υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

(trans-disciplinary curricula) τα οποία αναζητούν και καθιστούν θέmicroατα συστηmicroατικής

microελέτης τους laquoκοινούς τόπουςraquo ή άλλως την κοινή υποδοmicroή που διατρέχει όλους

τους επιστηmicroονικούς κλάδους και απαρτίζει την ουσία της έννοιας Επιστήmicroη όταν ο

όρος χρησιmicroοποιείται microε οριστικό άρθρο και έψιλον κεφαλαίο Τα υπερ-κλαδικά αυτά

στοιχεία κατηγοριοποιούνται σε (α) microακρο-έννοιες (β) microακρο-γενικεύσεις και (γ)

microακρο-δεξιότητες Τα κοινά αυτά στοιχεία αναφέρονται στον τρόπο εργασίας

οργάνωσης και έκφρασης των επιστηmicroών και αποτελούν ένα είδος laquoκοινού ταmicroείουraquo

για τη συνοmicroοσπονδία των επιστηmicroών

Εκτός βεβαίως από τα αmicroιγή διαθεmicroατικά και αmicroιγή υπερ-κλαδικά προγράmicromicroατα

σπουδών που περιγράψαmicroε εν συντοmicroία παραπάνω υπάρχουν και προγράmicromicroατα

τα οποία δεν καταλύουν τα διακριτά microαθήmicroατα αλλά τα εmicroπλουτίζουν microε

διαθεmicroατικές προεκτάσεις και microε υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους που

αποβλέπουν στην υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων Πρόκειται ασφαλώς για

χαλαρές microορφές διαθεmicroατικότητας και υπερκλαδικότητας

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

Β Υπέρβαση Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Στα προγράmicromicroατα σπουδών που δεν ακολουθούν τη θεmicroατοκεντρική ή υπερ-κλαδική

οργάνωση της σχολικής γνώσης αλλά ακολουθούν την πρακτική των διακριτών

microαθηmicroάτων η διαθεmicroατικότητα και η υπερ-κλαδικότητα γίνονται συνήθως αντιληπτές

ως αρχή υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microέσω ανάδειξης διαθεmicroατικών

προεκτάσεων και των υπερ-κλαδικών laquoκοινών τόπωνraquo που επιχειρούν τα ίδια τα

διακριτά microαθήmicroατα αφού προηγουmicroένως βεβαίως έχουν αναπτύξει τις δικές τους

εννοιολογικές και γνωσιακές βάσεις Με άλλα λόγια η υπέρβαση των διαχωριστικών

ορίων των κλάδων γίνεται microέσα από την αναζήτηση (α) των προεκτάσεων που

έχουν έξω και πέρα από τους τοmicroείς τους οι ενδο-κλαδικές γνώσεις και (β) των

laquoκοινών τόπωνraquo τους οποίους συναντά κανείς σε όλους τους επιστηmicroονικούς

κλάδους

Η ιδέα ότι οι κοινοί τόποι και οι προεκτάσεις οδηγούν σε microια υπερ-κλαδική γνώση

που παρέχει δυνατότητες ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων βασίζεται σε παλιές

και σύγχρονες αντιλήψεις για την ενότητα τη συνεκτικότητα και την αλληλοσυσχέτιση

του κόσmicroου (βλ και Klein 1996 11)

Τα νέα προγράmicromicroατα σπουδών της χώρας microας (ΦΕΚ 303 και 30413-3-03 τεύχος Β)

δεν ακολουθούν ριζοσπαστικές λύσεις ∆ιατηρούν τα διακριτά microαθήmicroατα και

επιχειρούν microε σηmicroείο εκκίνησης το περιεχόmicroενο και την εννοιολογική δοmicroή της ενδο-

κλαδικής γνώσης κάθε microαθήmicroατος να επιτύχουν την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών

διαχωριστικών ορίων και να αναζητήσουν τους κοινούς τόπους και τις συνάψεις που

ενιαιοποιούν τις ενδο-κλαδικές microορφές γνώσης Οι υπερ-κλαδικοί κοινοί τόποι και οι

διαθεmicroατικές προεκτάσεις θεmicroελιώνουν την ενιαιοποιηmicroένη υπερ-κλαδική γνώση η

οποία παρέχει δυνατότητες συνολικής θεώρησης της πραγmicroατικότητας

Η επιλογή αυτή (διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις) είναι σύmicroφωνη microε

την άποψη microεγάλων θεωρητικών της γνώσης όπως είναι ο Πλάτων (Πολιτεία Ζ

537c) ο οποίος πρεσβεύει την ενότητα του κόσmicroου και άρα και της γνώσης που

αναφέρεται σε αυτόν και από τους σύγχρονους ο Ε Morin (1999˙ 2000) και ο

Nicolescu (2002) οι οποίοι τονίζουν τα προβλήmicroατα που προκαλεί η κατάτmicroηση της

γνώσης σε εξειδικευmicroένους κλάδους Η συνδυαστική προσέγγιση που

συmicroπεριλαmicroβάνει διακριτά microαθήmicroατα microε διαθεmicroατικές προεκτάσεις και υπερ-

κλαδικούς κοινούς τόπους υποστηρίζεται επιπρόσθετα από πολλούς σύγχρονους

παιδαγωγούς (βλ και Unesco 1986 23) microε επιστηmicroολογικά και διδακτικά κριτήρια

διότι τα διακριτά microαθήmicroατα παρέχουν τη δυνατότητα στο σχολείο να διδάξει

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

συστηmicroατικά και microε χρονικo-λογική αλληλουχία τα ουσιώδη των επιmicroέρους

επιστηmicroονικών κλάδων ενώ στη συνέχεια οι διαθεmicroατικές προεκτάσεις παρέχουν στο

σχολείο τη δυνατότητα να αναζητήσει τις microεταξύ τους συνάψεις προκειmicroένου να

συνθέσει την υπερ-κλαδική γνώση ολιστικής θεώρησης των πραγmicroάτων Έτσι συν

τοις άλλοις αναδεικνύεται microέσω των κοινών τόπων η ενότητα της γνώσης ενώ

ταυτόχρονα microέσα από τις εξειδικεύσεις των διακριτών microαθηmicroάτων αναδεικνύεται η

πολλαπλότητα της γνώσης (βλ και Boix Mansilla Gardner et al 200017˙

Ματσαγγούρας 2003 113)

Η προσέγγιση των διακριτών microαθηmicroάτων εmicroπλουτισmicroένων microε διαθεmicroατικές

προεκτάσεις και υπερ-κλαδικούς κοινούς τόπους θέτει όmicroως επιτακτικά από

παιδαγωγικής και λειτουργικής σκοπιάς τέσσερα καίρια ερωτήmicroατα που αφορούν

ταυτόχρονα τους συντάκτες των προγραmicromicroάτων σπουδών τους συγγραφείς του

εκπαιδευτικού υλικού και τους εκπαιδευτικούς της τάξης (α) microε ποιο σκεπτικό και microε

ποιες ακριβώς στοχεύσεις επιλέγεται η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων (β) microε

ποια microορφή και σε ποιο βαθmicroό εντάσσονται στο πρόγραmicromicroα σπουδών τα στοιχεία

της υπέρβασης (γ) ποια στοιχεία της ενδο-κλαδικής γνώσης microπορούν να

λειτουργήσουν ως κοmicroβικά σηmicroεία microετάβασης από τη ενδο-κλαδική στην υπερ-

κλαδική γνώση και (δ) πώς τα κοmicroβικά στοιχεία της υπέρβασης microπορούν να

αξιοποιηθούν κατά τη συγγραφή εκπαιδευτικού υλικού και τη διδακτική πράξη Τα

παραπάνω ερωτήmicroατα αναπτύσσουmicroε ευθύς αmicroέσως

Γ Παιδαγωγική Σπουδαιότητα της Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Σε ότι αφορά το πρώτο ερώτηmicroα (γιατί επιδιώκεται η υπέρβαση των κλαδικών

ορίων) υπάρχουν τουλάχιστον τέσσερις σηmicroαντικές στοχεύσεις που συνηγορούν

ενθέρmicroως υπέρ της υπέρβασης των ενδο-κλαδικών ορίων microε τη microορφή των

προεκτάσεων Πρώτο για να συmicroβάλει στη βαθύτερη κατανόηση της ενδο-κλαδικής

γνώσης που διδάσκουν τα επιmicroέρους microαθήmicroατα και στη συσχέτισή της microε την

εmicroπειρικο-βιωmicroατική γνώση γεγονός που αυξάνει και τα microαθησιακά κίνητρα

∆εύτερο για να εξασφαλίσει συνθήκες που διευκολύνουν τη laquomicroεταφοράraquo της ενδο-

κλαδικής γνώσης (transfer of learning) από το πλαίσιο microέσα στο οποίο διδάχθηκε

τόσο εντός του ευρύτερου κλάδου όσο και σε άλλους κλάδους Η δυνατότητα

microεταφοράς της γνώσης προσφέρει στον κάτοχο της νέας γνώσης νέες προοπτικές

σκέψης και δράσης και γιrsquo αυτό αποτελεί βασική επιδίωξη του σχολείου Τρίτο για να

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

καταστήσει τους microαθητές ικανούς να αναζητούν και να αξιοποιούν τους laquoκοινούς

τόπουςraquo microεταξύ των εννοιών γενικεύσεων γνώσεων και δεξιοτήτων που είναι

διάσπαρτες στους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους ώστε σταδιακά να

αναπτύξουν οι microαθητές microια ενιαία και ολιστική αντίληψη της πραγmicroατικότητας

Τέταρτο για να αναπτύξουν οι microαθητές microια κριτική στάση ζωής που δεν στέκεται στα

επιφαινόmicroενα αλλά αναζητά τις σχέσεις πίσω από την επιφάνεια των γεγονότων (βλ

και Ackerman 1989)

Με τις παραπάνω στοχεύσεις δηmicroιουργούνται οι προϋποθέσεις για να ξεφύγει το

σχολείο την αποσπασmicroατική πληροφόρηση και την εγκυκλοπαιδική περιπτωσιολογία

και να αναπτύξει σταδιακά στους microαθητές microέσα σε συνθήκες στήριξης και φθίνουσας

καθοδήγησης το γνωσιακό υπόβαθρο τις δεξιότητες και τις στάσεις αναζήτησης

συσχετίσεων και κοινών τόπων που είναι αναγκαία στοιχεία για να κατανοήσουν

microακροπρόθεσmicroα ότι τα microεmicroονωmicroένα δεδοmicroένα ανήκουν σε οmicroάδες που απαρτίζουν

συστήmicroατα τα οποία διέπονται από κοινές αρχές και λειτουργίες (βλ και Tomlinson

et al 2002 129) Με άλλα λόγια η διαθεmicroατικότητα προωθεί ιδιαίτερα την

εννοιολογική γνώση όπως θα φανεί καθαρότερα και στη συνέχεια Αν αυτό το

κατανοήσουν οι εκπαιδευτικοί κυρίως της δευτεροβάθmicroιας εκπαίδευσης θα πάψουν

να θεωρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις ως κάτι έξω από την ύλη και τις

προτεραιότητες της ειδικότητάς τους

∆ Μορφές Υπέρβασης των Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση όσα αναφέραmicroε ήδη για τη σκοπιmicroότητα και τη σηmicroαντικότητα της

υπέρβασης έχουmicroε έmicromicroεσα απαντήσει και στο δεύτερο ερώτηmicroα για τη microορφή και το

βαθmicroό που microπορεί να πάρει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων στο πλαίσιο

ενός προγράmicromicroατος σπουδών που διατηρεί τα διακριτά microαθήmicroατα ώστε να microην

καταντήσει ετερόκλητη και ανισοβαρής προσθήκη στη διδακτική πράξη η οποία θα

αγχώνει τους εκπαιδευτικούς και θα αποπροσανατολίζει τους microαθητές

Αναλυτικότερα έγινε σαφές ότι αφού δεν καταλύονται τα διακριτά microαθήmicroατα όπως

συmicroβαίνει στα προγράmicromicroατα προωθηmicroένης διαθεmicroατικότητας και αφού τα στοιχεία

υπέρβασης λειτουργούν ενισχυτικά και συmicroπληρωmicroατικά προς την ενδο-κλαδική

γνώση αναφερόmicroαστε σε οργανικές προεκτάσεις της ενδο-κλαδικής γνώσης σε άλλα

θέmicroατα και πλαίσια εντός του ίδιου κλάδου αλλά και σε τοmicroείς και θέmicroατα άλλων

κλάδων Γιrsquo αυτό κάνουmicroε λόγο για υπερ-κλαδικές προεκτάσεις οι οποίες είναι

πρωτίστως εννοιολογικής και γνωστικο-microεθοδολογικής φύσης και όχι

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

πληροφοριακής και απαρτίζουν κατά το microεγαλύτερο ίσως microέρος τους αυτό που η

διεθνής βιβλιογραφία ονοmicroάζει trans-disciplinary και στα ελληνικά microπορούmicroε να το

αποδώσουmicroε ως υπερ-κλαδικότητα ή ως υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα (βλ Morin

2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Επειδή λοιπόν υπάρχει πάντα ο κίνδυνος οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις να

επιλεγούν τυχαίως και να λειτουργήσουν ως κάτι laquoεπιπλέονraquo και ετερόκλητο πρέπει

να διασφαλισθεί η οργανική ενότητά τους microε την ενδο-κλαδική γνώση εκάστου

microαθήmicroατος Γιrsquo αυτό απαιτείται να προκρίνουmicroε microόνο ότι (α) προωθεί την κατανόηση

της ενδο-κλαδικής γνώσης (β) διευκολύνει τη microεταφορά της σε νέα και διαφορετικά

πλαίσια και (γ) συmicroβάλλει στη σύλληψη των κοινών τόπων συσχετίσεων και

συνάψεων της δια-κλαδικής γνώσης Με άλλα λόγια οι κύριοι στόχοι της

διαθεmicroατικότητας λειτουργούν ταυτόχρονα και ως κριτήρια επιλογής των υπερ-

κλαδικών προεκτάσεων και διασφάλισης της οργανικής ενότητας microεταξύ ενδο-

κλαδικής και υπερ-κλαδικής γνώσης Αν τα κριτήρια αυτά δεν τηρηθούν

οδηγούmicroαστε εύκολα σε microία επικίνδυνη σύγχυση που χαρακτηρίζει συνήθως τους

όψιmicroους laquoνεοφώτιστουςraquo της διαθεmicroατικότητας (βλ και Grossman et al 2002)

Ε Κοmicroβικά Σηmicroεία Υπέρβασης Ενδο-κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Τέλος οι τέσσερις κύριες στοχεύσεις της υπέρβασης των ορίων που προαναφέραmicroε

θέτουν το πλαίσιο των απαντήσεων και στο ερώτηmicroα για τους τρόπους microε τους

οποίους microπορούmicroε στην εκπαιδευτική πράξη να υλοποιήσουmicroε τις υπερ-κλαδικές

προεκτάσεις Αναλυτικότερα πρέπει να αναζητήσουmicroε ποια είναι τα κύρια laquoενδο-

κλαδικάraquo στοιχεία των microαθηmicroάτων και πώς microπορούν αυτά να βγουν laquoέξωraquo από τα

ενδο-κλαδικά πλαίσια για να συνθέσουν την ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας

Μέσα από αυτή τη σύνθεση η υπερ-κλαδική πλέον γνώση γίνεται κατανοητή και

παρέχει σε όσους την κατέχουν δυνατότητες νέων τρόπων σκέψης λήψης

αποφάσεων σε δύσκολα θέmicroατα και επίλυσης προβληmicroάτων

Ταυτόχρονα η υπερ-κλαδική γνώση οικοδοmicroεί και ένα πλέγmicroα αντιλήψεων τρόπων

σκέψης στάσεων δεξιοτήτων και γνωσιακών υποδοmicroών που απαρτίζουν όπως ήδη

αναφέραmicroε αυτό που καλούmicroε Επιστήmicroη όταν χρησιmicroοποιούmicroε τον όρο στον ενικό

αριθmicroό και microε οριστικό άρθρο (βλ Scriven 1991 14) Επειδή το είδος αυτό της

γνώσης ξεπερνά τους επιmicroέρους επιστηmicroονικούς κλάδους αλλά ταυτόχρονα τους

εmicroπλουτίζει και τους συνέχει αποκαλείται από τη σύγχρονη επιστηmicroολογία ως trans-

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

disciplinarity δηλαδή ως δια-πολυ-υπερ-microετα-επιστηmicroονικότητα ή απλούστερα ως

υπερ-κλαδικότητα (βλ Unesco 1994˙ Morin 2000 139˙ Ματσαγγούρας 2003 57)

Η ολιστική θεώρηση της πραγmicroατικότητας που παρέχει η υπερ-κλαδική γνώση

(trans- disciplinarity) και ο επιστηmicroονικός τρόπος σκέπτεσθαι θεωρείν και εργάζεσθαι

προκύπτουν microόνο όταν η γνώση αρχίζει να βγαίνει από τα ενδο-κλαδικά

χαρακώmicroατα όπως ήδη αναφέραmicroε και οδηγεί τη σκέψη πέρα από δεδοmicroένα του

θέmicroατος διδασκαλίας της ηmicroέρας Αυτό είναι που απουσιάζει από τα παραδοσιακά

προγράmicromicroατα σπουδών (βλ Erickson 1998) Γι΄ αυτό επανερχόmicroαστε στο ερώτηmicroα

ποια ενδο-κλαδικά στοιχεία microπορούν να βγουν laquoέξωraquo και microε ποιους τρόπους

microπορούν να συmicroβάλουν στη διαθεmicroατική σύνθεση

Τα στοιχεία αυτά δεν microπορεί να είναι άλλα από τα στοιχεία που απαρτίζουν την κύρια

δοmicroή της ενδο-κλαδικής γνώσης ∆ηλαδή είναι (α) οι έννοιες (β) οι γενικεύσεις (γ) οι

δεξιότητες και (δ) οι εξειδικευmicroένες γνώσεις Πρέπει σε αυτό το σηmicroείο να

επαναλαmicroβάνουmicroε ότι η υπερ-κλαδική γνώση στην οποία αποβλέπει η υπέρβαση

των ενδο-κλαδικών ορίων δεν έρχεται να καταργήσει ή να αντικαταστήσει την ενδο-

κλαδική γνώση αλλά να την εmicroπεδώσει και να την επεκτείνει Οικοδοmicroείται δε microε τα

υλικά που έχουν στο δικό τους εργαστήριο επεξεργασθεί οι επιmicroέρους επιστηmicroονικοί

κλάδοι Οι καταρτισmicroένοι υποστηρικτές της υπέρβασης σε αντίθεση microε τους όψιmicroους

νεοφώτιστους αναγνωρίζουν ότι η δια-κλαδική και η υπερ-κλαδική βασίζονται στην

ενδο-κλαδική γνώση (βλ Kline 1995 4˙ Nicolescu 1997˙ Erickson 1998 79) Αυτό

σηmicroαίνει από διδακτικής πλευράς ότι πριν γίνουν τα υπερ-κλαδικά ανοίγmicroατα θα

πρέπει προηγουmicroένως να έχει οικοδοmicroηθεί στέρεα η ενδο-κλαδική γνώση (βλ και

Boix Mansilla Gardner et al 2000 18˙ Grossman et al 2000 13) και να έχουν γίνει

οι αναγκαίες δια-κλαδικές συmicroπράξεις

Με αυτές τις διευκρινίσεις επανερχόmicroαστε στο διδακτικό ερώτηmicroα για τους τρόπους

microε τους οποίους microπορεί να γίνει η υπέρβαση των ενδο-κλαδικών πλαισίων και η

σύνθεση της υπερ-κλαδικής γνώσης Για να απαντήσουmicroε στο ερώτηmicroα αυτό θα

βασισθούmicroε τόσο στην επιστηmicroολογία όσο και στην ψυχολογία microάθησης Και οι δυο

αυτοί επιστηmicroονικοί κλάδοι τονίζουν τον θεmicroελιώδη ρόλο των εννοιών γενικεύσεων

και δεξιοτήτων και την αναγκαιότητα αναγωγής τους σε ανώτερο επίπεδο αφαίρεσης

που οδηγεί στις microακρο-έννοιες microακρο-γενικεύσεις και microακρο-δεξιότητες όπως προ

πολλού έχουν επισηmicroάνει ο Piaget (196 29-36) και ο Bruner (1969) (βλ και

Tomlinson et al 2002 138˙ Erickson 1998 54˙ Ματσαγγούρας 2001˙ Κολιάδης

2002)

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

Στ ∆ιδακτικοί Τρόποι Υπέρβασης των Ενδο-Κλαδικών Ορίων σε Προγράmicromicroατα ∆ιακριτών Μαθηmicroάτων

Με βάση τα παραπάνω προτείνουmicroε τους εξής τρόπους υπέρβασης των ενδο-

κλαδικών ορίων (α) microεταφορική χρήση ενδο-κλαδικών εννοιών (β) συσχέτιση ενδο-

κλαδικών εννοιών microε ανάλογες έννοιες άλλων κλάδων (γ) αναγωγή ενδο-κλαδικών

εννοιών microε υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες (δ) εξέταση ενδο-κλαδικών εννοιών υπό το

πρίσmicroα βασικών υπερ-κλαδικών (microακρο-) εννοιών (ε) αναγωγή ενδο-κλαδικών

γενικεύσεων σε υπερ-κλαδικές microακρο-γενικεύσεις (στ) αναγωγή των ενδο-κλαδικών

δεξιοτήτων σε υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες (ζ) εξέταση θέmicroατος σε άλλους

τόπους χρόνους και συνθήκες (η) εξέταση θέmicroατος από τη σκοπιά διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων και (θ) προεκτάσεις θέmicroατος σε άλλους τοmicroείς

Κοινό στοιχείο των παραπάνω τρόπων είναι ότι προωθούν τη γνώση πέρα από τα

όρια του κλάδου από τον οποίο προέρχεται και αναζητούν οmicroοιότητες αναλογίες

κοινούς τόπους κοινά microοτίβα γενικές αρχές που ισχύουν υπερ-κλαδικά Όλα αυτά

αποτελούν στοιχεία της υπερ-κλαδικής γνώσης (trans-disciplinarity) σύmicroφωνα

τουλάχιστον microε τον αρχικό ορισmicroό της (βλ και Klein in print) καθώς και της

ενιαιοποιηmicroένης διαθεmicroατικής αντίληψης και σκέψης (integrating thinking) (βλ

Erickson 1998 8) Γι΄ αυτό είναι ανάγκη να γίνονται συγκρίσεις και αντιπαραθέσεις

εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και επιστηmicroονικών κλάδων για να

αναδειχθούν οmicroοιότητες διαφορές και συσχετίσεις οριζόντιας και κατακόρυφης

φοράς που προωθούν το βάθος και το πλάτος της γνώσης αντίστοιχα

∆ιευκρινίζουmicroε ότι οι παραπάνω τρόποι δεν εξαντλούν τις δυνατότητες της ενδο-

κλαδικής υπέρβασης και ότι δεν χρησιmicroοποιούνται όλοι σε κάθε περίπτωση Ακόmicroη

υπενθυmicroίζουmicroε ότι στο πλαίσιο microιας διδακτικής ενότητας του σχολικού εγχειριδίου

για ωριαία διδασκαλία άλλοι από τους τρόπους εφαρmicroόζονται microέσα στο διδακτικό

κείmicroενο και άλλοι συνήθως οι περισσότεροι παίρνουν τη θέση τους στις εργασίες

που αφορούν το κείmicroενο της ενότητας και πρέπει να αποβλέπουν στην εmicroπέδωση και

την προέκταση της ενδο-κλαδικής γνώσης Τέλος άλλοι microπορούν να

συmicroπεριληφθούν στις προτάσεις του Βιβλίου του ∆ασκάλου για τη διαθεmicroατική

επεξεργασία της ενότητας

Σχετικό είναι και το θέmicroα της αναλογίας που πρέπει να διέπει τη σχέση ενδο-κλαδικής

και υπερ-κλαδικής γνώσης (βλ και Nissami 1995) Για το πανεπιστηmicroιακό επίπεδο ο

B Nicolescu (1997) βασικός εκπρόσωπος της διεθνούς οργάνωσεως για την trans-

disciplinarity (βλ και Nicolescu 2002) προτείνει ποσοστό 10 Το ίδιο ποσοστό

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

προβλέπει το ∆ΕΠΠΣ για τα διαθεmicroατικά σχέδια εργασίας Στη γενική εκπαίδευση

εmicroείς θεωρούmicroε ότι οι δια-κλαδικές συmicroπράξεις πρέπει να αποτελούν microέρος του

ερmicroηνευτικού λόγου του κειmicroένου της ενότητας και οι υπερ-κλαδικές προεκτάσεις

πρέπει σαφώς να καλύπτουν microεγαλύτερα ποσοστά των εργασιών και ασκήσεων

διότι προωθούν την κατανόηση και τη microεταφορά της εννοιολογικής γνώσης που

αυτόmicroατα ενισχύει την κατανόηση της πραγmicroατολογικής γνώσης της συγκεκριmicroένης

ενότητας

1 Μεταφορική Χρήση Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικά Πλαίσια Οι έννοιες αναπτύσσονται και καθιερώνονται ως εργαλεία σκέψης και γνώσης εντός

συγκεκριmicroένου κλάδου Βέβαια εκτός από τις δικές τους τις αυτόχθονες έννοιες οι

επιστήmicroες πολιτογραφούν και έννοιες που προέρχονται από άλλους χώρους Για

παράδειγmicroα η έννοια της βαρύτητας ανήκει στις αυτόχθονες έννοιες των Φυσικών

Επιστηmicroόνων ενώ η βιολογική έννοια του γενετικού κώδικα πληροφοριών αποτελεί

σύνθεση που έκανε η Βιολογία microε τις έννοιες πληροφορία της Πληροφορικής και

κώδικα της Νοmicroικής Επιστήmicroης (βλ και Morin 2000 143) Μετά την πολιτογράφηση

αυτόχθονες και πολιτογραφηmicroένες χρησιmicroοποιούνται microε κυριολεκτική σηmicroασία

Όmicroως πέρα από την κυριολεκτική χρήση των εννοιών όλες οι επιστήmicroες δανείζουν

και δανείζονται έννοιες τις οποίες χρησιmicroοποιούν microε microεταφορική σηmicroασία Για

παράδειγmicroα οι έννοιες κύτταρο ζύmicroωση κλίmicroα και ισορροπία είναι έννοιες των

Φυσικών Επιστηmicroών που όmicroως χρησιmicroοποιούνται microεταφορικά στις Κοινωνικές

Επιστήmicroες όπου γίνεται λόγος για την οικογένεια ως κύτταρο της κοινωνίας για τις

πολιτικές ζυmicroώσεις για το επενδυτικό κλίmicroα της αγοράς και τη συναισθηmicroατική (αν-)

ισορροπία

Η microεταφορική χρήση βασίζεται στην αναλογική σκέψη και συmicroβάλλει και στη

βαθύτερη κατανόηση και στη microεταφορά του γνωσιακού περιεχοmicroένου των εννοιών

Χρήση microεταφορικών εννοιών microπορεί να γίνεται στο κείmicroενο της διδακτικής ενότητας

και σχόλια να ζητούνται στις εργασίες που ακολουθούν

2 Συσχέτιση Ενδο-κλαδικών Εννοιών microε Ανάλογες Άλλων Κλάδων Αναφέραmicroε ήδη ότι η διαθεmicroατικότητα προϋποθέτει τη συσχέτιση σύγκριση και

αντιπαράθεση παράλληλων εννοιών γενικεύσεων δεξιοτήτων θεmicroάτων και

επιστηmicroονικών κλάδων για να αναδειχθούν οι κοινοί τόποι οι αναλογίες και οι

συνάψεις microεταξύ τους Σε αυτή τη λογική τα διαθεmicroατικά κείmicroενα των σχολικών

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

εγχειριδίων πρέπει αφού πρώτα εντοπίσουν τις κύριες ενδο-κλαδικές έννοιες που

θέλουν να προωθήσουν microέσα από τη συγκεκριmicroένη διδακτική ενότητα να αναζητούν

τις ανάλογές τους έννοιες σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους

Η βασική ενδο-κλαδική έννοια microαζί microε τις ανάλογές της στους άλλους τοmicroείς

απαρτίζουν microια οmicroάδα παράλληλων εννοιών και συνιστούν ένα πλέγmicroα οριζόντιας

συσχέτισης Οι ενδο-οmicroαδικές συσχετίσεις microεταξύ παράλληλων εννοιών είναι γνωστό

ότι προωθούν την κατανόηση των εννοιών (βλ Ματσαγγούρας 2001 401)

Ταυτόχρονα συmicroβάλλουν στην ανάδειξη των κοινών τόπων και των αναλογιών

microεταξύ εννοιών διαφορετικών κλάδων που ως οριζόντια συσχέτιση αποτελεί

θεmicroελιώδες στοιχείο της διαθεmicroατικότητας (βλ Tomlinson et al 2002 140)

Για παράδειγmicroα σε διδακτική ενότητα της Ιστορίας γίνεται λόγος για τις βασικές

έννοιες συmicromicroαχία (της ∆ήλου) και ηγεmicroονία (της Αθήνας) Προκειmicroένου να κάνουmicroε

ένα πρώτο αλλά βασικό βήmicroα υπέρβασης των ενδο-κλαδικών αυτών εννοιών

πρέπει να αναζητήσουmicroε το ανάλογό τους σε άλλους επιστηmicroονικούς κλάδους των

Φυσικών και Κοινωνικών Επιστηmicroών αλλά και σε τοmicroείς της προσωπικής εmicroπειρίας

των microαθητών Έτσι για τις δυο αυτές ενδο-κλαδικές έννοιες της Ιστορίας προκύπτουν

οι παρακάτω οmicroάδες ανάλογων (παράλληλων) εννοιών που συναντά κανείς σε

άλλους κλάδους

α Συmicromicroαχία συνασπισmicroός εταιρεία σωmicroατείο συνεταιρισmicroός συνεργείο

συναυλία θίασος ένωση (προσώπων και χηmicroικών στοιχείων) οmicroάδα

συνεργασία κλπ

β Ηγεmicroονία αρχηγία microοναρχία microονοκρατορία δυναστεία απολυταρχία

παντοδυναmicroία microονοπώλιο πατριαρχία microητριαρχία κυριαρχία κλπ

Το Αντιλεξικό του Θ Βοσταντζόγλου (1962) καθώς και τα υπόλοιπα λεξικά

συνωνύmicroων αποτελούν άριστα βοηθήmicroατα για την αναζήτηση παράλληλων εννοιών

Ακόmicroη οι ασκήσεις στα σχολικά βιβλία microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να

συζητήσουν και να αποφανθούν αν διαφορετικές καταστάσεις τις οποίες από

προσωπικό βίωmicroα ή microελέτη γνωρίζουν εντάσσονται στην κατηγορία της συmicromicroαχίας ή

της ηγεmicroονίας Τέτοιες καταστάσεις είναι για παράδειγmicroα η κυψέλη η αγέλη η

οικογένεια η τάξη η παρέα ο δήmicroος η laquoΕυρώπη των λαώνraquo η laquoΕυρώπη των δύο

ταχυτήτωνraquo και η ποδοσφαιρική οmicroάδα που βέβαια δεν είναι όλες κατάλληλες για

microικρές ηλικίες Τέλος microπορούν να ζητήσουν από τους microαθητές να αναφέρουν δικά

τους παραδείγmicroατα καθώς και να παραθέσουν φράσεις παροιmicroίες γνωmicroικά και

microύθους που αποδίδουν τις υπό microελέτη έννοιες Στο παράδειγmicroα της συmicromicroαχίας οι

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

παροιmicroίες laquoΤο ένα χέρι νίβει το άλλο και τα δυο το πρόσωποraquo και laquoΒοήθα microε να σε

βοηθώ να ανεβούmicroε στο βουνόraquo αποτελούν κατάλληλες φράσεις Είναι αυτονόητο

ότι η αναζήτηση ανάλογων εννοιών παραδειγmicroάτων και φράσεων πρέπει να

προέρχονται από τις γνώσεις και εmicroπειρίες που ήδη κατέχουν οι microαθητές και να microην

απαιτούν επιπρόσθετη διδασκαλία

3 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Εννοιών σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-έννοιες Οι ίδιοι επιστηmicroολογικοί και διδακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τη συσχέτιση ανάλογων

εννοιών σύmicroφωνα microε όσα ήδη αναφέραmicroε επιβάλλουν και την αναγωγή των ενδο-

κλαδικών εννοιών microε τις παράλληλές τους σε microια υπερώνυmicroη έννοια γένους που

ανακεφαλαιώνει όλες τις έννοιες της οmicroάδας Πρόκειται για microια συσχέτιση

κατακόρυφης φοράς κατά την οποία η υπό microελέτη έννοια εντάσσεται σε ανώτερο

επίπεδο στην ιεραρχική πυραmicroίδα των εννοιών Το ανώτερο αυτό επίπεδο προωθεί

την υπερ-κλαδική γνώση διότι αποτελεί σηmicroείο συνάντησης από διαφορετικούς

κλάδους Να θυmicroίσουmicroε και πάλι ότι η υπερκλαδικότητα αποτελεί χώρο συνάντησης

κοινών στοιχείων από διαφορετικούς επιστηmicroονικούς χώρους

Για παράδειγmicroα οι microακρο-έννοιες συνεργασία και κυριαρχία εκφράζουν αντίστοιχα σε

ανώτερο επίπεδο γενίκευσης τις ενδο-κλαδικές έννοιες συmicromicroαχία και ηγεmicroονία

Βέβαια το τι αποτελεί την κατάλληλη microακρο-έννοια για microια οmicroάδα εννοιών κατά την

αντίληψη των microαθητών εξαρτάται από το εννοιολογικό τους υπόβαθρο Πάντως ένα

καλό κριτήριο για την ανεύρεση microακρο-εννοιών είναι ότι συνήθως microπορούν να

αντικαταστήσουν στο λόγο microονολεκτικά ή microε περιφραστικές διατυπώσεις

οποιαδήποτε έννοια της οmicroάδας που ανακεφαλαιώνουν Σε κάθε περίπτωση εκτός

από τις καθιερωmicroένες και εύκολα αναγνωρίσιmicroες microακρο-έννοιες η ανεύρεση microακρο-

εννοιών εξαρτάται από την οmicroάδα των παράλληλων εννοιών που ανακεφαλαιώνουν

αλλά και από την εννοιολογική υποδοmicroή του ατόmicroου Είναι δηλαδή περιστασιακή και

υποκειmicroενική Οι microακρο-έννοιες που συναντώνται ως καθιερωmicroένες έννοιες σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους ονοmicroάζονται διαθεmicroατικές ή υπερ-κλαδικές

microακρο-έννοιες Τέτοιες είναι για παράδειγmicroα οι (microακρο-)έννοιες δοmicroή σύστηmicroα

αλληλεπίδραση microεταβολή επικοινωνία και τα δίπολα συνέχεια και αλλαγή microονάδα

και σύνολο και οmicroοιότητα και διαφορά τις οποίες προτείνει το ∆ΕΠΠΣ ως

συνεκτικούς άξονες της σχολικής γνώσης

Έννοιες όπως είναι οι παραπάνω microπορεί να χρησιmicroοποιηθούν ως πλαίσια θεώρησης

δεδοmicroένων σε διαφορετικούς κλάδους και να εξελιχθούν σε σχήmicroατα κατανόησης και

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

διερεύνησης Για παράδειγmicroα microε την έννοια microετασχηmicroατισmicroός οι microαθητές microπορούν να

αναπτύξουν το εξής ερευνητικό σχήmicroα κατά την επεξεργασία των δεδοmicroένων (α) τι

microετασχηmicroατίζεται (β) τι παραmicroένει αmicroετάβλητο (γ) πώς και από τι επηρεάζεται ο

microετασχηmicroατισmicroός (δ) ποιος είναι ο ρυθmicroός του microετασχηmicroατισmicroού και (ε) ποιες είναι οι

φάσεις του microετασχηmicroατισmicroού Παρόmicroοια σχήmicroατα microπορούν να διαmicroορφωθούν και για

τις υπόλοιπες microακρο-έννοιες όπως φαίνεται και στον Πίνακα 2 και στο Σχήmicroα 4 που

ακολουθούν

4 Εξέταση Ενδο-κλαδικών Εννοιών υπό το Πρίσmicroα Υπερ-κλαδικών Μακρο-εννοιών

Εκτός λοιπόν από τις ενδο-κλαδικές έννοιες που έχουν αναπτυχθεί (ή και

υιοθετηθεί) από κάθε επιστήmicroη υπάρχει και microια ευρύτατη κατηγορία microακρο-εννοιών

που διαπερνούν microεγάλο αριθmicroό επιστηmicroονικών κλάδων Τις (microακρο-) έννοιες αυτές

τις αποκαλούmicroε υπερ-κλαδικές (trans-disciplinary) ή δια-κλαδικές (cross-disciplinary)

(βλ Erickson 1998 54˙ Morin 2000139) Παραδείγmicroατα υπερ-κλαδικών εννοιών

αποτελούν οι παρακάτω αλλαγή (αλληλ-)εξάρτηση αλληλεπίδραση δοmicroή ιεραρχία

ισορροπία συνέχεια σύγκρουση συmicromicroετρία σύστηmicroα και τάξη

Οι υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες microπορεί να αποτελέσουν θέmicroα microελέτης στο πλαίσιο

microιας αυτοτελούς εργασίας για να αναδειχθούν τα βασικά προσδιοριστικά τους και οι

microετασχηmicroατισmicroοί που υφίστανται καθώς microεταβαίνουν από κλάδο σε κλάδο

Ακόmicroη microπορεί κανείς να χρησιmicroοποιήσει τις υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες ως

πλαίσιο εξέτασης των ενδο-κλαδικών εννοιών των επιmicroέρους κλάδων Μέσα από microία

τέτοια συσχέτιση οι ενδο-κλαδικές έννοιες αποκτούν το ύψιστο της δυναmicroικής τους

και το πλέγmicroα αυτής της συσχέτισης αποτελεί άριστο πλαίσιο κατανόησης των

εννοιών και των δοmicroών ενός επιστηmicroονικού κλάδου Για τους λόγους αυτούς η

συσχέτιση ενδο-κλαδικών και υπερ-κλαδικών εννοιών αποτελεί άριστη διδακτική

επιλογή του προγράmicromicroατος σπουδών του σχολικού εγχειριδίου και της διδασκαλίας

Αυτή άλλωστε είναι microία από τις βασικές χρήσεις των διαθεmicroατικών (υπερ-κλαδικών)

εννοιών που ενδεικτικά προτείνουν τα ∆ΕΠΠΣ και τα ΑΠΣ

Η καταγραφή των συσχετίσεων microεταξύ των ενδο-κλαδικών και των υπερ-κλαδικών

εννοιών microπορεί να γίνεται microε τη χρήση ενός πίνακα διπλής εισόδου όπως ο

παρακάτω που εξετάζει ενδο-κλαδικές έννοιες της Μελέτης του Περιβάλλοντος υπό

το πρίσmicroα πρόσφορων υπερ-κλαδικών εννοιών

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

Πίνακας 2 Ενδο- δια- αλλεξάρτηση σύστηmicroα συνέχεια και

αλλαγή Χρόνος

Τόπος

Άνθρωποι

Κοινωνικές οmicroάδες

Φυσικό περιβάλλον

Ανθρωπογενές περιβάλλον

Παραγωγή

Κατανοmicroή

Κατανάλωση

Εξουσία

Οργάνωση

∆ιευκρινίζουmicroε ότι σύmicroφωνα microε τον Πίνακα 2 η συσχέτιση γίνεται υπό το πρίσmicroα

είτε των υπερ-κλαδικών microακρο-εννοιών αλληλεξάρτηση και σύστηmicroα είτε του δίπολου

υπερ-κλαδικών εννοιών laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo που παρουσιάζει υψηλή

χρηστικότητα (βλ και Περβανάς 2003)

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια αλληλεξάρτηση το κείmicroενο ή ο δάσκαλος microπορεί να

αναδείξει τους κύριους παράγοντες που διαmicroορφώνουν τα δεδοmicroένα ενός

γεωφυσικού χώρου Για παράδειγmicroα microπορεί να αναζητηθούν οι παράγοντες που

διαmicroορφώνουν τις επαγγελmicroατικές ασχολίες ενός γεωγραφικού χώρου και την

οικονοmicroία του

Σε ότι αφορά τη microακρο-έννοια σύστηmicroα που χρησιmicroοποιείται σε όλους σχεδόν τους

επιστηmicroονικούς κλάδους οι οποίοι κάνουν λόγο για πολιτικό σύστηmicroα για

οικονοmicroικό σύστηmicroα για ηλιακό σύστηmicroα για οικο-σύστηmicroα κτλ είναι αναγκαίο να

αναδειχθούν οι ενδο-συστηmicroικές σχέσεις καθώς και οι επιπτώσεις που επέρχονται

στο σύνολο του συστήmicroατος microε τη microεταβολή στοιχείου του συστήmicroατος Κλασικό

παράδειγmicroα αποτελούν οι επιπτώσεις στο οικο-σύστηmicroα από τη microεταβολή ενός

παράγοντά του

Το σύστηmicroα αποτελεί άριστο διδακτικό σχήmicroα διότι αναδεικνύει το πλέγmicroα των

σχέσεων που συνδέουν τα δεδοmicroένα και βοηθά τους microαθητές να κατανοήσουν ότι τα

πράγmicroατα υπάρχουν πάντα σε σχέση προς άλλα πράγmicroατα

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

Τέλος σε ότι αφορά το δίπολο συνέχεια και αλλαγή προσφέρεται για διδακτική

χρήση κατά τη microελέτη κοινωνικών και φυσικών καταστάσεων και φαινοmicroένων και

είναι υψίστης σπουδαιότητας διότι παρουσιάζει τη δυναmicroική των σχέσεων microέσα στο

πλαίσιο της εξέλιξής τους

Πρέπει όmicroως να τονίσουmicroε ότι έχει νόηmicroα να εξετάζουmicroε microέσα από το πρίσmicroα του

δίπολου laquoσυνέχεια και αλλαγήraquo τα στοιχεία εκείνα που αποτελούν την laquoουσίαraquo του

εξεταζόmicroενου θέmicroατος Για παράδειγmicroα η θέση ο πληθυσmicroός οι ασχολίες των

κατοίκων και η επικοινωνία αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά microιας πόλης Αυτά τα

στοιχεία πρέπει να εξετάσουmicroε πώς διατηρήθηκαν ή άλλαξαν στην πορεία της

ιστορικής της εξέλιξης (βλ και Ματσαγγούρας 2003 257) Παροmicroοίως σε microελέτη για

τον Παρθενώνα που στην laquoουσίαraquo του αποτελεί αρχιτεκτόνηmicroα θα εξετάσουmicroε τα

στοιχεία του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού και ενδεχοmicroένως και τη χρήση του και όχι τη

χηmicroική σύσταση και τις αλλοιώσεις του microαρmicroάρου που αποτελεί το υλικό δόmicroησης

των αρχαιοελληνικών ναών όπως δεν θα εξετάσουmicroε microε θέmicroα την κολυmicroβήθρα τις

διαδικασίες και τις αλλαγές της οξείδωσης και της επικασσιτέρωσης του χαλκού αλλά

θα αναζητήσουmicroε τι διατηρήθηκε και τι άλλαξε από τον Ιορδάνη ποταmicroό στα κτιστά

βαπτιστήρια και από εκεί στη σηmicroερινή κολυmicroβήρα και γιατί

lsquoΆλλα δίπολα που έχουν ευρέως χρησιmicroοποιηθεί σε διαφορετικά microαθήmicroατα είναι τα

εξής αίτιο και αποτέλεσmicroα ενέργεια και ύλη δοmicroή και λειτουργία εξέλιξη και

ισορροπία χρόνος και κλίmicroακα εξάρτηση και ανεξαρτησία παρορmicroητισmicroός και

στοχαστικότητα δικαίωmicroα και ευθύνη αντικειmicroενικότητα και υποκειmicroενικότητα

στατικότητα και δυναmicroικότητα Όπως θα δούmicroε τέτοιου είδους δίπολα λειτουργούν ως

πλαίσια ή οπτικές προσέγγισης ενός θέmicroατος ή microιας έννοιας (βλ και Brooks and

Brooks 1993 48)

Έτσι στο παράδειγmicroα του αρχιτεκτονικού ρυθmicroού microε σηmicroείο αναφοράς τον

Παρθενώνα που αποτελεί ύψιστη περίπτωση αρχαιοελληνικού ρυθmicroού θα

εξετάσουmicroε (α) ποια αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους προ του Παρθενώνα ναούς

διασώζονται αυτούσια στον Παρθενώνα (β) ποια στοιχεία διασώζονται

τροποποιηmicroένα (γ) ποια νέα στοιχεία προστέθηκαν και (δ) ποια από τα συνολικά

στοιχεία του Παρθενώνα διασώθηκαν αυτούσια ή τροποποιηmicroένα στους microετά τον

Παρθενώνα ναούς και ποια προστέθηκαν

Παροmicroοίως στα Θρησκευτικά εξετάζοντας τη laquoσυνέχεια και την αλλαγήraquo από τις

πρώτες laquoαγάπεςraquo microέχρι τη σηmicroερινή θεία λειτουργία πρέπει να αναζητήσουmicroε πώς

τα ουσιαστικά στοιχεία της laquoαγάπηςraquo που ήταν πχ το συmicroπόσιο η προσευχή οι

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

τάφοι των microαρτύρων οι λειτουργοί και η θεία ευχαριστία διασώθηκαν

τροποποιήθηκαν αντικαταστάθηκαν και έτσι απαρτίζουν τη σηmicroερινή microορφή της

θείας λειτουργίας σύmicroφωνα και microε το παρακάτω Σχήmicroα 4

Σχήmicroα 4

5 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών Γενικεύσεων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο- γενικεύσεις

Στη λογική της εννοιοκεντρικής οργάνωσης της γνώσης που προωθούν τα

διεπιστηmicroονικά και διαθεmicroατικά προγράmicromicroατα σπουδών οι γενικεύσεις αποτελούν

microετά τις έννοιες το αmicroέσως ιεραρχικά επόmicroενο δοmicroικό στοιχείο όπως ήδη

αναφέραmicroε Οι γενικεύσεις στην ουσία τους εκφράζουν σχέσεις microεταξύ βασικών

εννοιών και microπορούν να διατυπωθούν σε τρία διαφορετικά επίπεδα αφαίρεσης

Πρώτο στο επίπεδο της συγκεκριmicroένης περίστασης δεύτερο στο επίπεδο του

συγκεκριmicroένου επιστηmicroονικού κλάδου και τρίτο σε υπερ-κλαδικό επίπεδο Είναι

προφανές ότι η διαθεmicroατικότητα απαιτεί την εξάντληση και των τριών επιπέδων

καθώς επίσης και ότι όσο ανερχόmicroαστε τα επίπεδα αυξάνει και ο βαθmicroός αφαίρεσης

αλλά και το εύρος αναφοράς των microακρο-γενικεύσεων (βλ και Tomlinson et al 2002

140)

Για παράδειγmicroα στην ενότητα για τη συmicromicroαχία της ∆ήλου και την ηγεmicroονία της

Αθήνας microπορούν να διατυπωθούν οι εξής προτάσεις

Συγκεκριmicroένη περίπτωση Οι Αθηναίοι σταδιακά microετέτρεψαν τη συmicromicroαχία της

∆ήλου σε Αθηναϊκή ηγεmicroονία επιβάλλοντας την

κυριαρχία τους στις υπόλοιπες πόλεις της συmicromicroαχίας

Ιστορική γενίκευση Συχνά στην ιστορία οι ισχυροί των συmicromicroαχιών επιβάλλουν την

κυριαρχία τους στους υπόλοιπους και αξιοποιούν τους

πόρους της συmicromicroαχίας πρωτίστως για δικό τους όφελος

Α΄ φάση Στοιχεία αρχικής

Β΄ φάση bull Στοιχεία που

διασώθηκαν αναλλοίωτα bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν bull Στοιχεία που εξέπεσαν

Γ΄ φάση bull Στοιχεία που

διατηρήθηκαν bull Στοιχεία που

τροποποιήθηκαν bull Στοιχεία που

εξέπεσαν bull Στοιχεία που

προστέθηκαν

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

∆ια-κλαδική γενίκευση Η τάση για κυριαρχία χαρακτηρίζει τους έmicroβιους

οργανισmicroούς και στις ανθρώπινες κοινωνίες γίνεται

προσπάθεια ελέγχου αυτής της τάσης microέσω θεσmicroών

Στην ίδια λογική microπορούν να διατυπωθούν ενδο-κλαδικές και υπερ-κλαδικές

γενικεύσεις διαφορετικού επιπέδου σε όλα τα microαθήmicroατα και παραθέτουmicroε

συmicroπληρωmicroατικά και τα εξής σύντοmicroα παραδείγmicroατα

(α) Οι Χριστιανοί στις κατακόmicroβες οι θρησκείες γενικότερα αλλά και οι πολιτισmicroοί

στο σύνολό τους χρησιmicroοποίησαν και χρησιmicroοποιούν σύmicroβολα

(β) Η λευκή και η καφετιά αρκούδα τα ζώα γενικότερα αλλά και όλοι οι έmicroβιοι

οργανισmicroοί στο σύνολό τους προσαρmicroόζονται στις κυρίαρχες συνθήκες του

περιβάλλοντος που ζουν

(γ) Ο ελληνικός εmicroφύλιος πόλεmicroος του 1944-49 προκάλεσε πολύ πόνο και πολλά

θύmicroατα και είχε την ένταση και το πάθος που έχουν συνήθως όλοι οι εmicroφύλιοι

πόλεmicroοι αλλά και όλες οι laquoενδο-οικογενειακέςraquo ρήξεις

(δ) Το χειmicroώνα περιορίζεται η παραγωγή όχι όmicroως αναλογικά και η ζήτηση της

τοmicroάτας και γιrsquo αυτό αυξάνει η τιmicroή της όπως άλλωστε όλων των κηπευτικών

αφού γενικά στο εmicroπόριο η σχέση προσφοράς και ζήτησης καθορίζει την τιmicroή

του προϊόντος

(ε) Με τις τροχαλίες σηκώνεις microεγάλα βάρη microε microικρή δύναmicroη αλλά πρέπει να

γυρίζεις την αλυσίδα της τροχαλίας για πολλή ώρα Ότι δηλαδή laquoκερδίζειςraquo

σε ευκολία (= microικρή δύναmicroη) το laquoπληρώνειςraquo σιγά-σιγά τραβώντας την

αλυσίδα για πολλή ώρα όπως άλλωστε σε όλες τις απλές microηχανές αφού στη

φύση γενικά κατά τη microετατροπή των microορφών ενέργειας δεν υπάρχουν

laquoκέρδηraquo και laquoζηmicroίεςraquo αλλά ισχύει η αρχή της διατήρησης της ενέργειας

(στ) Ο ήρωας της ιστορίας αντέδρασε έντονα στη σκληρότητα του αφεντικού του

όπως συνήθως κάνουν οι καταπιεσmicroένοι αφού είναι γνωστό ότι η δράση

προκαλεί αντίδραση

Βέβαια για να προκύψουν δια-κλαδικές γενικεύσεις όπως οι παραπάνω πρέπει οι

microαθητές να είναι σε θέση να διαχειρισθούν τις εmicroπλεκόmicroενες έννοιες και να έχει γίνει

η σχετική συζήτηση κατά την ανάλυση του θέmicroατος

6 Αναγωγή Ενδο-κλαδικών ∆εξιοτήτων σε Υπερ-κλαδικές Μακρο-δεξιότητες Ενώ οι έννοιες και οι γενικεύσεις αποτελούν τη σπονδυλική στήλη της δηλωτικής

γνώσης (declarative knowledge) οι δεξιότητες αποτελούν τα δοmicroικά στοιχεία της

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

διαδικαστικής γνώσης (procedural knowledge) στην οποία υπάρχουν ενδο-κλαδικές

δεξιότητες και υπερ-κλαδικές microακρο-δεξιότητες όπως ακριβώς στη δηλωτική

υπάρχουν ενδο-κλαδικές έννοιες και υπερ-κλαδικές microακρο-έννοιες Τη

διαθεmicroατικότητα την ενδιαφέρουν άmicroεσα οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες Ο

Scriven (1991141) microάλιστα επισηmicroαίνει ότι οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-δεξιότητες

αποτελούν τη microεθοδολογική υποδοmicroή της Επιστήmicroης εν γένει όπως ήδη αναφέραmicroε

Επειδή δε σκοποί του αναλυτικού προγράmicromicroατος είναι microαζί microε τη γνώση που microας

έδωσε η επιστήmicroη οι microαθητές να κατακτήσουν και την υποδοmicroή όπως και τον τρόπο

σκέπτεσθαι και εργάζεσθαι της επιστήmicroης που αξιοποίησε στην παραγωγή της

γνώσης επιβάλλεται να διδάσκονται συστηmicroατικά οι microακρο-έννοιες και οι microακρο-

δεξιότητες Παράδειγmicroα microακρο-δεξιοτήτων που τυγχάνουν ευρύτερης χρήσης σε

διαφορετικούς επιστηmicroονικούς κλάδους αποτελούν οι νοητικοί συλλογισmicroοί και οι

γνωστικές δεξιότητες της κριτικής σκέψης όπως πχ ο αναλογικός συλλογισmicroός

(microεταφορές και αναλογίες) και η ταξινόmicroηση καθώς και οι στρατηγικές και δεξιότητες

διερεύνησης των πραγmicroάτων όπως πχ η διατύπωση υποθέσεων και η αναζήτηση

στοιχείων που στηρίζουν ή αναιρούν την υπόθεση η microέτρηση ο έλεγχος η

αξιολόγηση κλπ Όmicroως οι παραπάνω microακρο-δεξιότητες παίρνουν διαφορετική

microορφή χωρίς να αποποιούνται τα δοmicroικά τους χαρακτηριστικά σε καθένα από τους

επιστηmicroονικούς κλάδους Αυτό σηmicroαίνει ότι η microέτρηση και η αξιολόγηση

προσαρmicroόζονται στα δεδοmicroένα εκάστου κλάδου

Στο κείmicroενο του σχολικού εγχειριδίου microπορεί να γίνουν αναφορές στις microακρο-

δεξιότητες και στις ασκήσεις της ενότητας να γίνει ένας συγκριτικός πίνακας που θα

βοηθήσει τους microαθητές να αναδείξουν τις διαφοροποιήσεις που παίρνει για

παράδειγmicroα ο έλεγχος των υποθέσεων στην Ιστορία και στις Φυσικές Επιστήmicroες

Έτσι προωθείται η ανάπτυξη της επιστηmicroονικής υποδοmicroής των microαθητών

7 Εξέταση Θέmicroατος σε Άλλους Τόπους Χρόνους και Πολιτισmicroούς Οι (microακρο-) έννοιες και οι (microακρο-) γενικεύσεις αποτελούν νοητικές αφαιρέσεις και

αναφέραmicroε τους λόγους και τους τρόπους εξέτασής τους στα πλαίσια διαφορετικών

επιστηmicroονικών κλάδων Ανάλογη εξέταση πρέπει να γίνει και στα laquoχειροπιαστάraquo

θέmicroατα όπως είναι για παράδειγmicroα η τροφή η κατοικία και τα εργαλεία Τα θέmicroατα

αυτά εξετάζονται microέσα σε διαφορετικά τοπικά χρονικά και πολιτιστικά πλαίσια για να

αναδειχθούν οι laquoκοινοί τους τόποιraquo αλλά και η δυναmicroική των αλληλεξαρτήσεων

όπως διαmicroορφώνεται microέσα σε διαφορετικά πλαίσια και συmicroβάλλουν στην ιστορική

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

εξέλιξη των θεmicroάτων (βλ και Παυλοπούλου και Πατρώνης 2004) Ταυτόχρονα

εντοπίζονται και τα στοιχεία διαφοροποίησης που δηmicroιουργούν οι ιδιαιτερότητες κάθε

πλαισίου χωρίς όmicroως να αλλοιώνουν την ταυτότητα των θεmicroάτων Εδώ για την

ακρίβεια δεν έχουmicroε υπερ-κλαδικές αλλά υπερ-πλαισιακές σχέσεις που

αποβλέπουν στη βαθύτερη κατανόηση των συνισταmicroένων που διαmicroορφώνουν το

υπό microελέτη θέmicroα (βλ και Drake 1998 100) Για παράδειγmicroα το θέmicroα της ένδυσης ή

το θέmicroα των microεταφορικών microέσων microπορεί να εξετασθεί σε διαφορετικούς τόπους

χρόνους και πολιτισmicroούς τεχνολογίες προκειmicroένου οι microαθητές να κατανοήσουν σε

βάθος τις κοινές ανάγκες των ανθρώπων όλων των εποχών και τις διαφορετικές

δυνατότητες που παρέχει κάθε πλαίσιο για την ικανοποίησή τους

Τέτοιου είδους προσεγγίσεις προσφέρονται και για το κυρίως κείmicroενο της διδακτικής

ενότητας αν το θέmicroα απαρτίζει το κύριο αντικείmicroενο της ενότητας και για τις

ασκήσεις εργασίες της ενότητας αν αποτελεί ένα από τα αντικείmicroενα microελέτης και όχι

το microοναδικό

8 Εξέταση Θέmicroατος από ∆ιαφορετικούς Επιστηmicroονικούς Κλάδους Θέmicroατα microπορούν να εξετασθούν και στα πλαίσια των διαφορετικών επιστηmicroονικών

κλάδων πέρα από τον κλάδο στον οποίο φύσει και θέσει υπάγονται Έτσι για

παράδειγmicroα το θέmicroα laquoεξαρτησιογόνες ουσίεςraquo είναι πρωτίστως θέmicroα Χηmicroείας και

Βιολογίας Όmicroως για την πληρέστερη εξέταση πολύπλοκων θεmicroάτων

επιστρατεύουmicroε συχνά και άλλους κλάδους που αναδεικνύουν επιmicroέρους πλευρές

τους διότι οι microονοδιάστατες προσεγγίσεις είναι ανεπαρκείς και microερικές φορές

επικίνδυνες Ο FA Hayek επισηmicroαίνει χαρακτηριστικά ότι laquoκανένας που είναι απλώς

οικονοmicroολόγος δεν είναι microεγάλος οικονοmicroολόγοςhellip καθίσταται ζηmicroιογόνος και microπορεί

να αποτελέσει έναν αληθινό κίνδυνοraquo (βλ Morin 200017) Στο παράδειγmicroα των

laquoουσιώνraquo εmicroπλέκονται εκτός από τη Χηmicroεία και τη Βιολογία η Κοινωνιολογία η

Ψυχολογία η Νοmicroική η Οικονοmicroία η Ιατρική η Παιδαγωγική κλπ Τότε έχουmicroε

σφαιρική εξέταση του θέmicroατος και η προσέγγισή του καθίσταται διαθεmicroατική

Παροmicroοίως σε άλλο παράδειγmicroα microε θέmicroα laquoΤα δύο φύλαraquo microπορεί στο πλαίσιο ενός

διαθεmicroατικού σχεδίου εργασίας να εξετασθεί τι έχουν να πουν για το θέmicroα microεταξύ

των άλλων επιστηmicroών η Βιολογία η Κοινωνιολογία η Ψυχολογία η Οικονοmicroία η

Ιατρική αλλά και η Τέχνη και ο Αθλητισmicroός κτλ

Τέτοιες προσεγγίσεις βέβαια ξεπερνούν τις δυνατότητες ενός κειmicroένου ωριαίας

διδασκαλίας και απαιτούν τη microορφή διαθεmicroατικών σχεδίων εργασίας όπως αυτά που

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

προβλέπουν τα ΑΠΣ όλων των microαθηmicroάτων Απαιτείται όmicroως microεγάλη προσοχή

ώστε το σχέδιο εργασίας να διατηρήσει την εσωτερική του ενότητα Σε αυτό βοηθά

(α) αν το σχέδιο εργασίας εmicroπεριέχει διαστάσεις που κινούνται στους κλάδους στους

οποίους πρωταρχικά laquoανήκειraquo το θέmicroα του και (β) αν όλες οι επιmicroέρους πλευρές του

σχεδίου εργασίας που επιχειρούν τις διαθεmicroατικές προεκτάσεις εξετάζονται υπό ένα

κοινό πρίσmicroα Πρόσφορες για να λειτουργήσουν ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo του

θέmicroατος είναι συχνά οι microακρο-έννοιες και τα δίπολα εννοιών όπως συνέχεια και

αλλαγή Στο παράδειγmicroα των εξαρτισιογόνων ουσιών ίσως το πλαίσιο laquoπρόληψη και

θεραπείαraquo προσφέρεται ως laquoπρίσmicroα θεώρησηςraquo όλων των διαστάσεων του σχεδίου

εργασίας (βλ και Ματσαγγούρας 2003 236)

Αν δεν εξασφαλισθεί η ενιαία οπτική θεώρηση του θέmicroατος κατά τη διαδοχική

εξέτασή του από τους διαφορετικούς κλάδους δεν έχουmicroε διαθεmicroατική προσέγγιση

αλλά προσέγγιση πολλαπλής επιστηmicroονικότητας (multi-disciplinary) του θέmicroατος

που είναι βέβαια κάτι διαφορετικό

9 Προεκτάσεις Θέmicroατος σε Άλλους Τοmicroείς Μέσα στο πλέγmicroα της αιτιοκρατικής αλληλοσυσχέτισης των πραγmicroάτων κάθε θέmicroα

έχει microικρές ή microεγάλες επεκτάσεις σε διαφορετικούς τοmicroείς του επιστητού Πρόκειται

για τον τρόπο microε τον οποίο το θέmicroα microελέτης laquoδιεmicroβολίζειraquo τοmicroείς του επιστητού microε τις

(θετικές) επιδράσεις και τις (αρνητικές) επιπτώσεις του Για παράδειγmicroα η

ανακάλυψη του τροχού είχε θετικές επιδράσεις στην τεχνολογία και τον πολιτισmicroό

της φωτιάς στον πολιτισmicroό αλλά και στην εξέλιξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και

κατrsquo επέκταση στην ανάπτυξη του πολιτισmicroού Κατrsquo αναλογία η εκβιοmicroηχάνιση είχε

θετικές επιδράσεις στην οικονοmicroία αλλά αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον

Κλασικό παράδειγmicroα αναζήτησης σηmicroαντικών προεκτάσεων αποτελεί η microελέτη του

M Weber για τη συmicroβολή του προτεσταντισmicroού (θρησκεία) στην ανάπτυξη του

καπιταλισmicroού (οικονοmicroία)

Η αναζήτηση των επιδράσεων και επιπτώσεων συmicroβάλλει στη γενικότερη κατανόηση

της πραγmicroατικότητας και microπορεί να γίνει τόσο εντός του κειmicroένου της ενότητας όσο

και στις εργασίες που συνοδεύουν το κείmicroενο της ενότητας

ΙV Ανακεφαλαίωση Εξετάσαmicroε αναλυτικά τους όρους που πρέπει να πληρούν τα ενδο-κλαδικά

προγράmicromicroατα σπουδών microε τα διακριτά microαθήmicroατα και τονίσαmicroε ιδιαίτερα την ανάγκη

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

να οργανώνουν τη σχολική γνώση εννοιοκεντρικά και να την εmicroπλουτίζουν microε δια-

κλαδικές συmicroπράξεις και υπερ-κλαδικές προεκτάσεις που συνδέουν αmicroεσότερα τη

σχολική γνώση microε αυθεντικές καταστάσεις και τα προσωπικά βιώmicroατα των microαθητών

Αποτέλεσmicroα αυτής της διασύνδεσης είναι ότι κινητοποιείται το ενδιαφέρον των

microαθητών και η γνώση καθίσταται κατανοητή ενδιαφέρουσα και εύκολα αξιοποιήσιmicroη

σε νέες καταστάσεις

Την υπέρβαση των ενδο-κλαδικών ορίων εκφράζει η προσέγγιση της

διαθεmicroατικότητας η οποία δεν είναι microία απλή οργανωτικο-διδακτική αρχή αλλά είναι

ένα ευρύτερο παιδαγωγικό παράδειγmicroα microε συγκροτηmicroένη θεωρία microάθησης

διδασκαλίας και εκπαίδευσης το οποίο

bull Ενιαιοποιεί microορφές και τύπους γνώσης για ολιστική κατανόηση της

πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί εξωσχολικές και σχολικές εmicroπειρίες για προσωπική

νοηmicroατοδότηση της πραγmicroατικότητας

bull Ενιαιοποιεί ρόλους και laquoετερότητεςraquo σε κοινές microορφές δράσης

bull Ενιαιοποιεί τη θεωρία microε την πράξη το νου microε το χέρι

bull Ενιαιοποιεί το σχολείο microε την κοινωνία

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

Βιβλιογραφία 1 Ackerman D (1989) ldquoIntellectual and Practical Criteria for Successful Curriculum Integrationrdquo In

H H Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD

2 Βαρνάβα-Σκούρα Τζ(1989) laquo∆ιαθεmicroατική Προσέγγιση στη ∆ιδασκαλίαraquo Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια τοmicro 3 Αθήνα Ελληνικά Γράmicromicroατα

3 Βασιλοπούλου Μ (2001) Ο Χάρτης Εννοιών ως Εργαλείο Μάθησης Αθήνα αυτοέκδοση 4 Bernstein B (1991) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος Εισαγωγή και microετάφραση Ι

Σολοmicroών Αθήνα Αλεξάνδρεια 5 Βοσταντζόγλου Θ (1962) Αντιλεξικό Αθήνα αυτοέκδοση 6 Boix Mansilla V Gardner H et al (2000) laquoOn Disciplinary Lenses and Interdisciplinary Workraquo

Ιn S Wineburg and P Grossman (eds) Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press

7 Brooks J G and Brooks M (1993) The Case for Constructivist Classrooms Alexandria VA ASCD

8 Bruner J (1969) Η ∆ιαδικασία της Παιδείας microτφρ Χ Κληρίδη Αθήναι Καραβίας 9 Drake S M (1998) Creating Integrated Curriculum Proven Ways to Increase Student Learning

Thousand Oaks CA Corwing Press 10 Erickson H L (1998) Concept-based Curriculum and Instruction Thousands Oaks CAL Corwin

Press 11 Grossman P et al (2000) laquoIntroductionraquo Ιn S Wineburg and P Grossman (eds)

Interdisciplinary Curriculum New York Teachers College Press 12 Harmon J and Wood K(2001) laquoThe TAB Book Club Approachraquo Middle School Journal vol

32(3) 13 Θεοφιλίδης Χ (1987) ∆ιαθεmicroατικότητα Αθήνα εκδ Γρηγόρη 14 Jacobs H H (1989) ldquoThe Growing Need for Interdisciplinary Curriculum Contentrdquo In H H

Jacobs (ed) Interdisciplinary Curriculum Design and Implementation Alexandria VA ASCD 15 Joyce B and Weil M(1992) Models of Teaching Boston Allyn and Bacon 16 Klein J T (1990) Interdisciplinarity History Theory and Practice Detroit Wayne State

University Press 17 Kline J T (1995) Conceptual Foundations for Multidisciplinary Thinking Stanford Stanford

University Press 18 Klein J T (1996) Crossing Boundariesrsquo Knowledge Disciplinarities and Interdisciplinarities

Charlottesville VA University Press of Virginia 19 Klein J T (in print) ldquoUnity of Knowledge and Transdisciplinarityrdquo International Encyclopedia of

Life Support Systems UK 20 Κολιάδης Εmicromicro (2002) Γνωστική Ψυχολογία Γνωστική Νευροεπιστήmicroη και Εκπαιδευτική Πράξη

Αθήνα αυτοέκδοση 21 Κουλουmicroπαρίτση Α (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραmicromicroα τα Σχολικά Βιβλία και τη

∆ιδακτική Πράξη Αθήνα εκδ Γρηγόρη 22 Mathison S and Freeman M (1998) The Logic of Interdisciplinary Studies ERIC Document

ED418434 23 Ματσαγγούρας Η (1990) laquoΣηmicroειώσεις ∆ιδακτικήςraquo ΑθήναΠΤ∆Ε Πανεπιστηmicroίου Αθηνών 24 Ματσαγγούρας Η (2001) Στρατηγικές ∆ιδασκαλίας Aθήνα εκδ Gutenberg 25 Ματσαγγούρας Η (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη 26 Ματσαγγούρας Η (2004) Κειmicroενοκεντρική Προσέγγιση του Γραπτού Λόγου Αθήνα εκδ

Γρηγόρη 27 Morin E (2000) Το Καλοφτιαγmicroένο Κεφάλι microτφρ ∆ ∆ηmicroουλά Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού

Πρώτου 28 Morin E (2001) Οι Εφτά Γνώσεις Κλειδιά για την Παιδεία του Μέλλοντος microτφρ Θ Τσαπακίδη

Αθήνα Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου 29 Nicolescu B (1997) laquoThe Transdisciplinary Evolution of the Universityraquo Talk at the International

Congress ldquoUniversitiesrsquo Responsibilities to Societyrdquo Chulalongkorn University Bangkok Thailand November 12-14 1997

30 Nicolescu B (2002) Manifesto of Transdisciplinarity trans K ndashC Voss Albany ΝΥ SUNY Press

31 Nissami M (1995) ldquoFruits Salads and Smoothies A Working Definition of Interdisciplinarityrdquo Journal of Educational Thought vol 29

32 Novak J and Gowin D (1984) Learning How to Learn Cambridge University Press

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994

33 Παυλοπούλου Κ και Πατρώνης Α (2004) laquoΤο Σωτήριο Λάθος του Φιλέα Φογκ Κατανόηση Μαθηmicroατικο-Γεωγραφικών Όρων σε Κείmicroενο του Ι Βερνraquo Επιστήmicroες της Αγωγής τχ 1

34 Paxson Th (1996) ldquoModes of Interaction between Disciplinesrdquo Journal of General Education vol 45(2)

35 Περβανάς Κ (2003) laquoΣυνέχεια και Αλλαγήraquo Στο Η Ματσαγγούρας (2003) Η ∆ιαθεmicroατικότητα στη Σχολική Γνώση Αθήνα εκδ Γρηγόρη

36 Πετρουλάκης Ν (1992) Προγράmicromicroατα Εκπαιδευτικοί Στόχοι Μεθοδολογία Αθήνα εκδ Γρηγόρη 37 Piaget J (1979) Το Μέλλον της Εκπαίδευσης microτφρ Αρ Καντά Αθήνα Υποδοmicroή 38 Robles H Interdisciplinarity httpleahikccHawaiiedorgtcon98paperrobleshtml 39 Scriven Μ(1991) Evaluation Thesaurus Newbury Park CAL SAGE 40 Smith A H (2003) ldquoThrough the Interdisciplinary Looking Glass The Rhetoric of Curriculum

Changerdquo Perspectives Journal for Interdisciplinary Work in Humanities vol 1(6) 41 Sutton C (2002) Oι Λέξεις οι Φυσικές Επιστήmicroες και η Μάθηση microτφρ Μ Κασούτας και ∆

Λαθούρης Αθήνα Gutenberg 42 Tomlinson C A et al (2002) The Parallel Curriculum Thousands Oaks Cal Corwin Press 43 UNESCO (1986) Interdisciplinarity In General Education Division of Educational Sciences

Contents and Methods of Education 44 UNESCO (1994) First World Congress on Transdisciplinarity Setubal Portugal 2-7 November

1994