ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ

ΟΟ ΚΚ ΡΡ ΗΗ ΤΤ ΙΙ ΚΚ ΟΟ ΣΣ

Α ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Α΄ αφηγηματική ενότητα 1(18) ndash 3(20) στχ 2

Ο Κρητικός βρίσκεται στη θάλασσα μακριά από κάποιο ακρογιάλι Η φύση

γεμίζει δέος τον ναυαγισμένο με τη δύναμή της Στο απόσπασμα 2 ο Κρητικός

απευθύνεται στον αναγνώστη με όρκους αλήθειας για την μεταφυσική εμπειρία

που βίωσε Τους όρκους ακολουθεί μία παρέκβαση στη Δευτέρα Παρουσία καθώς

φαντάζεται τον εαυτό του να ανασταίνεται και να επικοινωνεί με τα πνεύματα

για να μάθει την τύχη της αγαπημένης του Μαθαίνει ότι τον αναζητά και τον

προσμένει στον παράδεισο Μετά την πρόδρομη αυτή αφήγηση ο Κριτικός

επιστρέφει στο ναυάγιο

Γιατί δεν περιγράφει ο Σολωμός το ναυάγιο

Πράγματι η αφήγηση ξεκινά απότομα Η σκηνή του ναυαγίου παραλείπεται

Υπάρχουν μελετητές (Π Μάκριτζ) που θεωρούν πως στους δύο ανολοκλήρωτους στίχους

(τελείες) θα υπήρχε και αναφορά στο ναυάγιο Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι θα πρέπει

να θεωρήσουμε το γεγονός του ναυαγίου σα μία αφορμή η πραγματική τρικυμία είναι

αυτή που συμβαίνει στη ψυχή του ήρωα (Σ Ροζάνης 1978) Η αντιμετώπιση αυτή

απομακρύνει και τις αιτιάσεις για την αποσπασματικότητα του Κρητικού

Ο Κρητικός αισθάνεται την ανάγκη να ορκιστεί Γιατί

Ο ήρωας διαισθάνεται την απορία του αναγνώστη στο άκουσμα των μεταφυσικών

εμπειριών που θα ζήσει ο Κρητικός Το όραμα για την κόρη στον παράδεισο η

φεγγαροντυμένη ο απόκοσμός ήχος του τέλους θεμελιώνουν μία παρέκβαση του θεϊκού

του υπερφυσικού στην αφήγηση Ο Κρητικός όμως ορκίζεται ότι η εμπειρία του αυτή δεν

είναι αποκύημα μιας υστερικής φαντασίας Παράλληλα η κλιμάκωση των όρκων αποτελεί

μεταβατικό στάδιο για την παρέκβαση του επεισοδίου με τη Δευτέρα Παρουσία και

έμμεση αναφορά στα πάθη του Κρητικού

Πώς συνδέονται με το ποίημα όλες αυτές οι θρησκευτικές αναφορές

στους στχ 5-18

Στους στχ 5-18 έχουμε μία πρόδρομη αφήγηση μία παρέκβαση όπου ο

Κρητικός οραματίζεται την τελική συνάντησή του με την Κόρη στον παράδεισο την ώρα

της Έσχατης Κρίσης Ο Σολωμός αρέσκεται στο θέμα της ανάστασης και της Δευτέρας

Παρουσίας (Λάμπρος Γυναίκα της Ζάκυνθος) θέμα το οποίο επίσης είναι αγαπητό και στη

δημοτική ποίηση Πέρα από τα στοιχεία που συνθέτουν αυτό το εσχατολογικό τοπίο (

αναστημένοι αχνοί Κοιλάδα καπνός νιος ουρανός λουλούδια Παράδεισος το κάψιμο του

παλιού κόσμου η επανένωση με το ανθρώπινο σώμα) ας προσέξουμε και την ύπαρξη εδώ

όπως και σε όλο το ποίημα του μοτίβου της δοκιμασίας ο Κρητικός θα κριθεί για την

αγάπη του μαζί με την κόρη για να δικαιωθούν στον κόσμο της Δευτέρας Παρουσίας

(Ε Καψωμένος 1998)

Σχόλιο [Σ1] Γράφει ο Σ Ροζάνης Το ναυάγιο δε περιγράφεται μέσα στο ποίημα Και τούτο όχι γιατί τι ποίημα είναι αποσπασματικό ή διότι του λείπει η αρχή Το ναυάγιο δεν είναι κάτι που συνέβη Είναι ένα γεγονός της ψυχής μία αιτία που ρίχνει τη ψυχή στα ορθάνοιχτα σαγόνια των σκοτεινών δυνάμεων που μέσα της κρύβει

Β΄ αφηγηματική ενότητα 3(20) στχ 3 - 5 (22 ) στχ 4

Ενώ ο Κρητικός παλεύει με τα κύματα η θάλασσα γαληνεύει Μια εξώκοσμη

διαδικασία κυριαρχεί το φως του φεγγαριού φανερώνει μία οπτασία τη

φεγγαροντυμένη Η μορφή αυτή περιγράφεται από το Σολωμό ως κάτι θαυμαστό (έτρεμε

το δροσάτο φως ολόμαυρα μάτια και χρυσά μαλλιά) και ταυτόχρονα μυστηριακό

υπερφυσικό Η σχέση της μορφής με τη φύση είναι επίσης εξώκοσμη ταυτόχρονα όμως

υπεισέρχεται ένα στοιχείο ερωτικό αλλά και ευεργετικό για την πλάση Η φεγγαροντυμένη

αντικρίζει και μαγνητίζει τον Κρητικό (σαν την πετροκαλαμίθρα) τον απομακρύνει από την

πραγματικότητα και ζωντανεύει μέσα του μνήμες (θεά ερωμένη μητρική φιγούρα) Ο

Κρητικός δεν μπορεί πια να συγκρατήσει τα δάκρυά του καθώς ανατρέχουν στο μυαλό

του πρόσφατες μνήμες από τη ρημαγμένη του ζωή στην επαναστατημένη Κρήτη ( η

τραγωδία της οικογένειάς του) Τελευταία ελπίδα του η Φεγγαροντυμένη (σε γκρεμό

κρέμομαι βαθύ) και την παρακαλεί να σώσει την κόρη Η Φεγγαροντυμένη συμμερίζεται

τον πόνο του με ένα χαμόγελο και ένα δάκρυ που αρκεί για να αλλάξει τη ζωή του

Κρητικού

Πώς αντιμετωπίζουμε την ταυτότητα της Φεγγαροντυμένης

Υπάρχουν πολλές απόψεις και τεκμηριωμένες αναλύσεις Η νεράιδα της λαϊκής

μας παράδοσης ενσάρκωση πλατωνικών ιδεών του ωραίου και του αγαθού ( Ε Horwath)

αναδυόμενη Αφροδίτη (Γ Αποστολάκης) Ακόμα ενσάρκωση της Ελλάδας ndash ελευθερίας η

ψυχή της αρραβωνιαστικιάς του Κρητικού αναπαράσταση της θρησκείας κλπ Πιο

συγκροτημένα ο Ε Καψωμένος παρατηρεί ότι laquo η Φεγγαροντυμένη παραμένει καθαρά

σολωμική σύλληψη και συμπυκνώνει τη μοναδικά σολωμική διαλεκτική σύνθεση του

ελληνικού αισθητικού ανθρωπισμού που συλλαμβάνει τη φύση ως χώρο του κάλλους και

της αρμονίας με τη χριστιανική αντίληψη της ζωής που αντιμετωπίζει το κάλλος ως ηθικό

μέγεθοςraquo (δες και σημειώσεως βιβλίου σελ 290)

Σχόλιο [U2] Το φως στο ποιητικό τοπίο του

Σολωμού είναι το θείο φως(hellip) που ταυτίζεται

με το θεό τον Χριστό την αλήθεια τη

σωτηρία Στο ποιητικό τοπίο του Σολωμού το

φως έρχεται από ψηλά από τον ουρανό τον

ήλιο τη σελήνη τ΄ αστέρια Β Αθανασόπουλος

Σχόλιο [Σ3] Συγγενεύει η παράσταση της Φεγγαροντυμένης ή μάλλον μοιάζει με την πρασινομαλλούσα νεράιδα των παραδόσεων του ελληνικού λαού (hellip) ( Ε Horwath)

Γrsquo αφηγηματική ενότητα 5 (22) στχ 5- 55

Η τελευταία ενότητα ξεκινά με μία πρόδρομη αφήγηση που περιγράφει τη

επίδραση που είχε στη μετέπειτα ζωή του Κρητικού το δάκρυ της Φεγγαροντυμένης που

άγγιξε το χέρι του Ο Κρητικός μεταμορφώθηκε δεν επιζητά πλέον αγώνες και

ηρωισμούς αλλά αφιερώνεται στην αγάπη για το συνάνθρωπό του Λίγο παρακάτω ο

ήρωας επανέρχεται στον αγώνα του για σωτηρία ο οποίος γίνεται προσωρινά ευκολότερος

καθώς το δάκρυ όπλισε το χέρι του με περίσσεια δύναμη Η δύναμη αυτή του θυμίζει τα

νιάτα του ευκαιρία για να αναφερθεί στους αγώνες των Κρητικών ενάντια στους Τούρκους

του μπομπο- Ιουσούφ και στις συγκρούσεις της Λαβυρίνθου Τότε υπεισέρχεται πάλι το

μυστηριακό στοιχείο με τη μορφή ενός γλυκύτατου ήχου που σαγηνεύει τον ήρωα

Ακολουθεί και αναλυτική περιγραφή του ήχου αυτού ο ποιητής μας αναδεικνύει τη

μοναδικότητά του καθώς δε μοιάζει με άλλους εξίσου γλυκείς ήχους

Δ΄ αφηγηματική ενότητα 5 (22) στχ 56-58

Ο επίλογος είναι συνάμα λυτρωτικός και τραγικός Ο Κρητικός βγαίνει σώος στην ακτή

αλλά βαστά στα χέρια του νεκρή την κόρη

Β Θεματικές Αναλύσεις

Το μοτίβο της δοκιμασίας κυριαρχεί στο ποίημα Πώς τεκμηριώνετ αι

αυτή η άποψη

Ας θυμηθούμε ότι με τον όρο μοτίβο εννοούμε ένα θέμα που επαναλαμβάνεται

περιοδικά μέσα σ΄ ένα έργο λογοτεχνίας είτε ως μορφή είτε ως περιεχόμενο και κινεί την

εξέλιξη του περιεχομένου Στον Κρητικό έχει επισημανθεί ότι το κυρίαρχο μοτίβο είναι

αυτό της δοκιμασίας όπως γράφει ο Ε Καψωμένος laquo Η δοκιμασία αποτελεί τον

διαρθρωτικό άξονα της δράσης σε επίπεδο επιφάνειας σημαδεύει τη μετάβαση από μία

προγενέστερη κατάσταση (στην τυπική της εκδοχή κατάσταση στέρησης) σε μία

μεταγενέστερη κατάσταση (εξάλειψη στέρησης ndash πληρότητα) Σε επίπεδο βάθους ορίζει το

μετασχηματισμό των σημασιακών περιεχομένων από μία άλφα σχέση αξιών (αρνητική) σε

μία βήτα σχέση αξιών (θετική)raquo (Ε Καψωμένος οπ)

Οι δοκιμασίες του Κρητικού είναι

Στο νησί ενάντια στους Τούρκους

Στη θάλασσα μετά το ναυάγιο με τη φεγγαροντυμένη και με τον απόκοσμο ήχο

Στη Έσχατη Κρίση

Οι στερήσεις στις οποίες υπόκειται ο Κρητικός είναι απελπιστικά πολλές πατρίδα

μάνα πατέρα αδέλφια καράβι ενώ σε επίπεδο πλήρωσης αρνητική είναι η

έκβαση του θανάτου της κόρης

Στο πλαίσιο αυτό ας σημειώσουμε την ύπαρξη και του από μηχανής θεού που

λειτουργεί ως θεϊκός συμπαραστάτης στη δοκιμασία του ήρωα Είναι η φεγγαροντυμένη

που επεμβαίνει στη φύση και ενδυναμώνει τον Κρητικό ndashη επέμβασή της όμως δεν

επιβεβαιώνει το συνήθη ρόλο του θεϊκού στοιχείου δηλ δεν λυτρώνει τον Κρητικό από τον

αγώνα του για τη σωτηρία της κόρης ndashαντίθετα η κόρη πεθαίνει Σημειώνουν μάλιστα οι

μελετητές laquo προκύπτει η σημασιοδότηση της θεϊκής παρέμβασης ως παραπλανητικού

αντιπερισπασμού ένα σχήμα που ανακαλεί το χαρακτηριστικό θέμα του τραγικού μύθου

γνωστό ως δόλος των θεώνraquo (όπ Ε Καψωμένος)

Ποια η διάσταση του χρόνου στο ποίημα

Η αφήγηση κινείται σε παροντικούς παρελθοντικούς και μελλοντικούς χρόνους Το

αφηγηματικό παρόν είναι η πάλη του αφηγητή με τα κύματα Σε αυτό το χρόνο

συνυπάρχουν πρόδρομες αφηγήσεις ( ο οραματισμός της Ἐσχατης Κρίσης ) και ανάδρομες (

οι όρκοι του αφηγητή τα πάθη του Κρητικού στην επανάσταση ) Το αφηγηματικό πατρόν

επίσης απλώνεται σε δύο επίπεδα ο χρόνος του ναυαγίου και η ζωή του πρόσφυγα μετά

την περιπέτειά του

ΚΑΙ hellip ΑΠΑΝΤΑΜΕ ΣΕ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1 Να εντοπίσετε βασικά σχήματα λόγου στο ποίημα και να αναφερθείτε στη

λειτουργία τους

Η τεχνική της προσωποποίησης αφηρημένων εννοιών και φυσικών φαινομένων

διακρίνεται σε στίχους όπως 2(19) 15 Ο ουρανός ολόκληρος αγρίκαε σαστισμένος 3(20) 6

Κάθε ομορφιά να στολιστεί και το θυμό νrsquo αφήσει όπως επίσης και στους στίχους 3(20) 11 4(21)

1 5(22) 38Με την προσωποποίηση ο αναγνώστης μετέχει στα συναισθήματα των

χαρακτήρων

Με τις μεταφορές ο Σολωμός ανακαλύπτει ένα βασικό εργαλείο της ποιητικής του

γραφής που συχνά εκπλήσσει με την πρωτοτυπία του Ενδεικτικά 2(19)7 μην είδετε την

ομορφιά που την Κοιλάδα αγιάζει 3(20)13 έτρεμε το δροσάτο φως 4(21) 38 σε γκρεμό

κρέμουμαι βαθύ Έχει συζητηθεί πολύ η ιδιαίτερα πρωτότυπη μεταφορική λειτουργία της

γλώσσας στους στχ 4 (21) 17-24 όπου περιγράφεται η εντύπωση που έκαμε στον Κρητικό το

θέαμα της φεγγαροντυμένης ( βρύση έγινε το μάτι μου) καθώς συνδυάζει την εντύπωση που

του προκαλούν οι αναμνήσεις με τα δάκρυα που επιφέρει στον Κρητικό η ανάσυρσή τους

Αρκετές και οι παρομοιώσεις (ενδεικτικά 3(20)2 4 8-9 και 5 (22) 25-42) οι οποίες

περιγράφουν λυρικά τη φύση και τον πρωτόγνωρο ήχο

Τέλος έντονες είναι οι αντιθέσεις 4(21) 11 και βέβαια 5(22) 58 όπου και κορυφώνεται η

αγωνία του ήρωα

ΚΑΙ hellip ΕΡΩΤΑΜΕ

1 Εντοπίστε δύο εδάφια από διαφορετικά μέρη του ποιήματος που τεκμηριώνουν τη

θρησκευτικότητα του ποιητή Πώς αυτή συνεργάζεται με τους στόχους του ποιήματος

2 Δυο τα οράματα στον Κρητικό η Έσχατη Κρίση και η Φεγγαροντυμένη Ποιος

πιστεύεις ότι είναι ο ρόλος τους

3 Σας προβληματίζει το τέλος της δοκιμασίας Ο θάνατος της κόρης πώς

συναρτάται με τις εξώκοσμες οραματικές εμπειρίες του Κρητικού

laquo(Ο Σ

ολ

ωμ

ός) π

άν

τα τα

έγραφε α

λλ

ά π

οτές το

υ δ

εν τα

έγραψεraquo

Κ Β

άρ

να

λη

ς

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΖΥΗΝΟΣ

ΤΟ ΑΜΑΡΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΣ

ΜΟΥ

Α ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1 Η Αννιώ laquoΆλλην αδελφήν δεν είχομεν εγλύτωσεν από τα βάσανά του (σελ 125-138)

2 Οι υιοθεσίες laquoΠολλοί είχον κατηγορήσει τη μητέρα μου Ας έχει την ευχή μουraquo(

139 -144)

3 Η επιστροφή του Γιωργή το μητρικό αμάρτημα αποκαλύπτεται

laquoΕυτυχώς αι κακαί αυταί ειδήσεις την πήρα στο λαιμό μου ετελείωσεraquo (145 -151)

4 Η μητέρα στον Πατριάρχη laquo Η εκμυστήρευση αυτή και εγώ εσιώπησαraquo ( 152-

153)

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Το Αμάρτημα της μητρός μου από πολλές απόψεις είναι ένα καινοτόμο

πρωτοποριακό έργο για την τότε ελληνική πραγματικότητα προφανώς γιατί γράφεται από

ένα συγγραφέα που αναζητά το καινούργιο το πρωτοποριακό Αν θέλουμε λοιπόν να

ερμηνεύσουμε το διήγημα ας έχουμε υπόψη μας ότι

Ο Βιζυηνός ψυχογραφεί Οι σπουδές του στη Ψυχολογία

αποτυπώνονται στα πορτρέτα τω ηρώων του ιδιαίτερα στη Δεσποινιώ Δεν ενδιαφέρεται

τόσο για την εξωτερική δράση αλλά προσπαθεί να καταγράψει τις περιπέτειες της ψυχής

των ηρώων του καθώς αυτές προκαλούνται από τις αμοιβαίες συγκρούσεις τους Ο

Βιζυηνός ερμηνεύει τις αποφάσεις των προσώπων ως αποτέλεσμα των ψυχικών τους

διαθέσεων των παθών και των συμπλεγμάτων τους Έτσι η αναζήτηση του θηλυκού στο

Αμάρτημα της μητρός που στοιχειοθετεί και την αμαρτία της ηρωίδας εξηγείται από το

ενοχικό σύνδρομο που τη καταπιέζει την χειραγωγεί και τελικά την καθοδηγεί (laquoη αμαρτία

μου βλέπεις δεν εσώθηκεν ακόμηraquo σελ 146) σε μια ασταμάτητη δοκιμασία που συντρίβει

την οικογενειακή γαλήνη Οι ήρωες δρουν υπακούοντας στις ψυχικές τους καταστάσεις ndash

έτσι ο Γιωργής πανικοβάλλεται όταν ακούει αθέατος από τη μητέρα του τη φρικτή

πρόταση ανταλλαγής (παρατήρησε στη σελ 133 την έξοχη περιγραφή μιας κρίσης πανικού)

Είναι σαφές ότι ο Βιζυηνός είναι ο πρώτος ψυχογράφος λογοτέχνης μας

Ο Βιζυηνός ασπάζεται το ρεαλισμό Ο Βιζυηνός υιοθετεί τη

ρεαλιστική τεχνοτροπία στα διηγήματά του και ιδιαίτερα τον ψυχολογικό ρεαλισμό Ο

χώρος και τα πρόσωπα του Βιζυηνού αναπαριστούν ζωντανές πραγματικές καταστάσεις

ζωής Η ζωή στο χωριό οι καθημερινοί άνθρωποι έρμαια των κοινωνικών συνθηκών

ζωντανοί εκφραστές των αντιθέσεων των δεισιδαιμονιών και των προλήψεων αλλά και

της κοινωνικής δομής Η δράση μεταφέρεται εκεί που ζουν αληθινοί άνθρωποι με

αληθινά πάθη και προβλήματα ιδιαίτερα στην επαρχία όπως απαιτεί και η

ηθογραφική προσέγγιση της εποχής Ο συγγραφέας έμμεσα ή άμεσα καταγγέλλει

προλήψεις και δεισιδαιμονίες που συσκοτίζουν τις αποφάσεις των ανθρώπων (βλέπε στο

διήγημα σελ 127128132138 149 κα) Ας δούμε ένα παράδειγμα Όταν η εκκλησία

συνεφέρνει τη μάνα από την παραφροσύνη του θρήνου της για την Αννιώ η οικογένεια

διαπιστώνει τη σκληρότητα του περίγυρου που βρίσκει την ευκαιρία να εκμεταλλευτεί το

πάθος της Δεσποινιώς για να αγοράσει (δι΄ ασήμαντα ποσά) ή για να δεχτεί ως αμοιβή και

τελικά να κλέψει το βιος της οικογένειας Ο αφηγητής καταγγέλλει με σαφήνεια τον

αρπακτικό και καιροσκόπο τρόπο ζωής ανθρώπων που εκμεταλλεύονται την αδυναμία του

συνανθρώπου τους για να πλουτίσουν

Το διήγημα ήδη στην πρώτη του

σελίδα προσδιορίζει τα

αντιθετικά ζεύγη που θα

καθορίσουν το νόημα το πρώτο

ζεύγος ο ενικός και ο

πληθυντικός αριθμός το

δεύτερο το κορίτσι και τα

αγόρια το τρίτο ο νεκρός

(πατέρας που τα ρούχα του

ντύνουν τα αγόρια) και οι

ζωντανοί (μητέρα και παιδιά) το

τέταρτο το συναίσθημα και η

πρόθεση (η αδέκαστος

ενδόμυχος στοργή της μητρός)

και οι πράξεις που φυσικά

γεννούν ζηλοτυπίες το πέμπτο

η γνώση και οι απορίες

Μ Ξανθόπουλος

Παράλληλα στο διήγημα θα δούμε και την τεχνική της κατασκευής ενός

αινίγματος μιας αστυνομικής πλοκής που υφαίνεται γύρω από μια κυρίαρχη πλάνη

Ο Γιωργής ανακαλύπτει αργά και βασανιστικά το αμάρτημα που σιγοτρώει την ψυχή της

μητέρας του εκπλήσσεται από το βάθος του και τελικά αδυνατεί να το θεραπεύσει Μαζί

με αυτόν και ο αναγνώστης που παρακολουθεί με τον ίδιο ρυθμό την αποκάλυψη της

πλάνης (τεχνική που θυμίζει έντονα υα διηγήματα του umlΕντγκαρ Άλαν Πόε)

Ο Βιζυηνός πρωτοτυπεί στο αφηγηματικό πρόσωπο Η

αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο ήταν καινοτομία για την εποχή όταν κυριαρχούσε στη

μυθοπλασία ο παντογνώστης αφηγητής Ο αφηγητής του Βιζυηνού είναι παρών στην

αφήγηση (ομοδιηγητικός και δραματοποιημένος) και συμμετέχει στη δράση (εσωτερική

εστίαση) Κάτι παραπάνω στο μέσον περίπου του διηγήματος ανακοινώνει στον

αναγνώστη ότι ως αφηγητής ταυτίζεται με ένα από τους ήρωες το Γιωργή Αν και

ήρωας όμως πλανάται δεν γνωρίζει όλη την αλήθεια και επιτρέπει - ιδιαίτερα μετά την

αποκάλυψη της αλήθειας - στη μητέρα να πρωταγωνιστήσει Είναι λοιπόν ισότιμο

πρόσωπο του έργου που αριστοτεχνικά μοιράζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο πότε στον

εαυτό του και πότε στα δρώντα πρόσωπα

Ο Βιζυηνός ηθογραφεί και λαογραφεί Η γενιά του Βιζυηνού

επηρεάστηκε πολύ από το έργο του Ν Πολίτη και θέλησε να παρουσιάσει τη ζωή της

επαρχίας και των ανθρώπων της τα ήθη και τα έθιμά τους τις προκαταλήψεις και τις

δεισιδαιμονίες τους Λαογραφικά και ηθογραφικά στοιχεία αφθονούν στο κείμενο

1 Σχετίζεται η επιλογή α΄ προσώπου με το αυτοβιογραφικό στοιχείο

Τυπικά θα απαντούσαμε ότι Το αμάρτημα της μητρός μου είναι ένα χαρακτηριστικό

παράδειγμα ομοδιηγητικού αφηγητή και μιας αφήγησης με εσωτερική εστίαση Ο

Γιωργής είναι ο αφηγητής παρών μέσα στο κείμενο συμμετέχει στη δράση η εξέλιξη

αποτελεί πλαίσιο στο οποίο εξελίσσεται το προσωπικό του βίωμα

Κι ἀπὸ τότε ποὺ θρηνῶ

τὸ ξανθὸ καὶ γαλανὸ

καὶ οὐράνιο φῶς μου

μετεβλήθη ἐντός μου

καὶ ὁ ρυθμὸς τοῦ κόσμου

Η αφηγηματική επιλογή του αrsquo προσώπου σαφώς συνδέεται με αυτοβιογραφικά

στοιχεία τα πρόσωπα ( ο Γιωργής η Δεσποινιώ το Αννιώ) ο τόπος ο χρόνος Σε όλα

άλλωστε τα διηγήματα του Βιζυηνού η αυτοαναφορικότητα είναι δεδομένη ως επιλογή

Σε μία βαθύτερη ανάλυση όμως πρέπει να πούμε ότι η επιλογή του α΄ προσώπου

ήταν για την εποχή (δεκαετία 1880) καινοτόμος και τολμηρή μία σαφής ρήξη με την

τεχνική του παντογνώστη αφηγητή που κυριαρχούσε τότε στα πλαίσια του ιστορικού

μυθιστορήματος Επιπλέον ο ομοδιηγηματικός αφηγητής του Βιζυηνού υφαίνεται αρχικά

γύρω από το πρόσωπό του (μνήμες για την ιστορία της Αννιώς) στη συνέχεια όμως

συμπορεύεται με το λόγο της μητέρας Παρατηρούνται έτσι δύο οπτικές μία του

αφηγητή που μεταβάλλεται στην εξέλιξη της δράσης (πχ άρνηση της μητέρας αργότερα

συγκατάβαση ) και αυτή της μητέρας που παραμένει σταθερή

2 O Βιζυηνός ανήκει στους οπαδούς της καθαρεύουσας

Γνωρίζουμε ότι ο Βιζυηνός είχε ταχθεί φανερά στο μέρος των δημοτικιστών 1 Στα

διηγήματά του ωστόσο χρησιμοποιεί μία κομψή καθαρεύουσα όταν αφηγείται ή

περιγράφει Στους διαλόγους του όμως δεν διστάζει να αποδίδει το λαϊκό στοιχείο με μία

δημοτική που διακρίνεται για τη ζωντάνια και την αμεσότητά της

Έτσι ο Βιζυηνός τυπικά προσαρμόζεται στην τάση της λόγιας λογοτεχνικής

παραγωγής αλλά και της επιστημονική του ιδιότητας που υπεράσπιζε την καθαρεύουσα

παραμένει όμως ένας θιασώτης της δημοτικής και στο χώρο της λογοτεχνίας

Εύστοχα λοιπόν έχει χαρακτηριστεί ως επαμφοτερίζων (Μητσάκης 1982) λογοτέχνης

που χρησιμοποιεί για τους δικούς του λόγους και τις δύο μορφές της γλώσσας μας

3 Ο Βιζυηνός έγραφε διηγήματα Σημαίνει κάτι αυτό

Καταρχάς ο Βιζυηνός δεν έχει γράψει μόνο διηγήματα (έχει δημοσιεύσει ποιήματα

επιστημονικές διατριβές κα) Χαρακτηρίσθηκε όμως ως laquoορόσημο στην εξέλιξη της

αφηγηματικής πεζογραφίαςraquo (Στεργιόπουλος Κ 1997) καθώς πριν από αυτόν δεν υπήρχε

1 Είχε δημοσιεύσει ένα πεζογράφημα με τίτλο Γιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέα όπου άμεσα υποστήριζε τη

χρήση της δημοτικής

hellipο Βιζυηνός είναι ένας

επαμφοτερίζων Με το νου και την

καρδιά είναι ένας δημοτικιστής

όπως δείχνει το πεζογράφημά του

laquoΔιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέαraquo

αλλά στην πράξη προτιμά να φορά

το ψηλό κολάρο του πομπέ της

καθαρεύουσας Σε αυτή την

αμφίρροπη ιδιότητα ίσως βασικά

να επηρεαζόταν και από τη διπλή

του ιδιότητα του λογοτέχνη και

του επιστήμοναhellip

Κ Μητσάκης

λογοτέχνης που να είχε ασχοληθεί με αυτό το είδος λογοτεχνικής γραφής Με τον Βιζυηνό

δε το διήγημα φτάνει σε μέγιστη ακμή και καθορίζει την μετέπειτα εξέλιξη του είδους Δεν

ήταν άλλωστε τυχαία η επιλογή του Βιζυηνού η αφηγηματική τεχνική του διηγήματος

ταίριαζε στη γραφή του που απεχθάνεται τις μακροσκελείς περιγραφές και την αργή

εξέλιξη του μυθιστορήματος ενώ του επιτρέπει να χρησιμοποιήσει αυτοβιογραφικά και

ηθογραφικά στοιχεία και το κυριότερο να επεξεργαστεί ψυχογραφικά τους ήρωές του

επιλογή πρωτόφαντη για την εποχή Καθώς λοιπόν ο Βιζυηνός ενδιαφέρεται για τα

πρόσωπα περισσότερο από την υπόθεση η ελευθερία που του έδινε η διηγηματική γραφή

ήταν δελεαστική

4 Ο Βιζυηνός ψυχογραφεί τους ήρωές του Αυτό σημαίνει ότι είναι ρεαλιστής

Ναι με την έννοια ότι προσπαθεί να αποδώσει τα κίνητρα των πράξεων των ηρώων

του χρησιμοποιώντας τις ψυχολογικές του γνώσεις αλλά και παρουσιάζοντας με κριτική

ματιά την κοινωνική πραγματικότητα μέσα στην οποία δρουν οι ήρωές του Ας πάρουμε ως

παράδειγμα την Δεσποινιώ η επιμονή της στη υιοθεσία κοριτσιών αιτιάζεται στην

εσωτερική σύγκρουση που βίωνε μετά το κατ΄ αυτήν αμάρτημά της τον ακούσιο δηλ

πνιγμό του βρέφους Παράλληλα όμως η θέση της γυναίκας στην εποχή εκείνη οι

δεισιδαιμονίες και οι προκαταλήψεις συνεργούν στις επιλογές της μάνας τη σπρώχνουν σε

μία αδιέξοδη και ανώφελη ζωή καθώς ποτέ η ίδια δεν απαλλάσσεται από το βάρος της

Έντονο στοιχείο ψυχογραφικής γραφής είναι επίσης οι αντιθέσεις που

αναπτύσσονται μεταξύ των ηρώων ( η επιθυμία της μάνας για τη σωτηρία της Αννιώς με

θυσία άλλου παιδιού της σε αντίθεη με τα αισθήματα του Γιωργή οι συνεχείς υιοθεσίες που

φέρνουν τη συνοχή της οικογένειας στα όριά της η λογική του συγγραφέα σε αντίθεση με το

παράλογο της μάνας κα) Γενικότερα στα διηγήματα του Βιζυηνού οι ήρωές του

διακατέχονται από πλάνη η οποία σταδιακά αποκαλύπτεται και η αλήθεια

αποκαθίσταται

Ναι λοιπόν ο Βιζυηνός αντιμετωπίζει την αφηγηματική πραγματικότητα

ρεαλιστικά δηλ κριτικά Παρόλα αυτά ας σημειώσουμε την επιμονή του στην απεικόνιση

της ζωής του λαού των παραδόσεών και των τρόπων ζωής του την έντονη παρουσία του

στοιχείου του θανάτου στα έργα του Αυτά είναι σαφώς ρομαντικά στοιχεία

Σχόλιο [Σ4] Ο Βιζυηνός θεμελιώνοντας τη

διηγηματογραφική του παραγωγή δεν έχει κανένα

πρότυπο μπροστά του δε βρίσκει καμία παράδοση

άξια να την πλουτίσει με τη δική του παράδοση

Πρέπει να αρχίσει από την αρχή

(Ι Μ Παναγιωτόπουλος)

5 Πώς τακτοποιούνται οι αφηγηματικοί χρόνοι στο Βιζυηνό

Στο Αμάρτημα της μητρός μου υπάρχει μία βασική ευθύγραμμη χρονική δομή που

ορίζεται από τον αφηγητή αλλά παρουσιάζει εντυπωσιακά άλματα η απομάκρυνση του

Γιωργή από το πατρικό σπίτι κρατά χρόνια πολλά Στο πλαίσιο αυτό υπάρχουν

ανάδρομες αφηγήσεις ( όπως η αυτοθυσία της μάνας στον κίνδυνο του ποταμού) και

σπάνια πρόδρομες (όπως στη σελ 144)

6Nα δώσετε πληροφορίες για την αφηγηματική τεχνική Η αφήγηση δίνεται σε

πρώτο πρόσωπο (πληθυντικό στην αρχή ενικό στη συνέχεια) από έναν δραματοποιημένο

ομοδιηγηματικό αφηγητή παρόντα μέσα στην αφήγηση (εσωτερική εστίαση) ο οποίος

είναι κατά κανόνα αφηγητής -μάρτυρας και σε ελάχιστες σκηνές αφηγητής -

πρωταγωνιστής Η αφήγηση είναι μεταγενέστερη των γεγονότων και η εστίαση τείνει να

γίνει συγχρονική με αποτέλεσμα να συμμεριζόμαστε τις ανησυχίες τους φόβους και τις

απορίες μια παιδικής συνείδησης Ο αφηγητής βάζει συχνά περιορισμούς στον εαυτό του

αποσιωπώντας τις πληροφορίες που απέκτησε εκ των υστέρων και δίνοντάς μας μόνο τις

πληροφορίες που είχε κατά τη στιγμή της δράσης Παράλληλα είναι εμφανής η διάσταση

ανάμεσα στον ώριμο αφηγητή και στην παιδικής συνείδηση που προσλαμβάνει τα

συμβάντα Γιωργής και μητέρα είναι τα μόνα πρόσωπα με αφηγηματικές λειτουργίες στο

κείμενο Τα υπόλοιπα αποτελούν απλώς σημεία αναφοράς Υπάρχουν επομένως δύο

οπτικές γωνίες

του Γιωργή μεταβάλλεται γιατί προσπαθεί να εξηγήσει μια σειρά γεγονότων και

ακατανόητων συμπεριφορών Η μεταβολή της οπτικής γωνίας του αφηγητή υποβοηθείται

από τη μεγάλη διάρκεια της αφήγησης Παρακολουθεί τα γεγονότα αφηγούμενος

ταυτόχρονα από μικρό παιδί ως ώριμος άνδρας Έτσι χωρίζεται στα δύο η οπτική γωνία

α) αδύναμο μικρό παιδί (αισθάνεται το άγχος της μητέρας του λόγω της ασθένειας της

αδερφής του ως απειλή για τη ζωή του) β) μορφωμένος ενήλικας (έχει μελετήσει ζητήματα

θρησκείας και προβλήματα ψυχής και είναι ικανός να εξηγήσει πώς μια σειρά από

συμβάντα καθόρισαν το χαρακτήρα της μητέρας )

Με το ρεαλισμό η λογοτεχνία θέτει

πλέον ως πρώτο στόχο της την πιστή

απόδοση της πραγματικότητας όπως βέβαια

την αντιλαμβάνεται και τη βιώνει ο

δημιουργός Οι ρεαλιστές πεζογράφοι

καλλιεργούν κυρίως το είδος του

μυθιστορήματος και θεωρητικά επιδιώκουν

την αντικειμενικότητα αλλά όπως είναι

φυσικό όσο και αν αποφεύγουν τις

συναισθηματικές εξάρσεις τις κρίσεις και τις

προσωπικές ερμηνείες τα όσα γράφουν

επηρεάζονται έστω και έμμεσα από τις

πεποιθήσεις τους Για το ρεαλιστικό

μυθιστόρημα θετικά στοιχεία θεωρούνται η

αληθοφάνεια και η πειστικότητα Οι

συγγραφείς δε στοχεύουν καθόλου στον

εντυπωσιασμό αλλά αφήνουν την

πραγματικότητα να μιλήσει από μόνη της

Επιλέγουν θέματα οικεία στον αναγνώστη

και σε γενικές γραμμές συνηθισμένα

προβάλλοντας τις εμπειρίες της καθημερινής

ζωής Οι ήρωές τους είναι κατά κάποιο τρόπο

εκπρόσωποι της κοινωνίας και του

πολιτισμού στον οποίο υποτίθεται ότι

ανήκουν και μολονότι πλαστοί δεν παύουν

να είναι αληθοφανείς

της μητέρας (δε μεταβάλλεται καθώς είναι καθηλωμένη σε ένα συμβάν και η

επιθυμία της να επανορθώσει εκτοπίζει κάθε επιθυμία να το κατανοήσει ) βλ και Δ΄

Ενότητα

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1 laquoΟ Γιωργής ήμην εγώraquo (σ 142) Η ταύτιση αφηγητή ndash πρωταγωνιστή

παρουσιάζεται ως αφηγηματική αποκάλυψη μόλις στη δεκάτη έκτη

σελίδα του έργου Πώς το εξηγείτε αυτό

2 Ο κόσμος του Βιζυηνού λειτουργεί ανθρωπομορφικά και ανθρωποκεντρικά

(Π Μουλλάς) Πώς το εξηγείτε αυτό

3 Ο Βιζυηνός όπως και κάθε σπουδαίος λογοτέχνης έχει προσωπικό ύφος

Ποια πιστεύετε ότι είναι τα συστατικά του

4 Γιατί κατά τη γνώμη σας ο συγγραφέας χρησιμοποιεί σπάνια την

περιγραφή στο διήγημα

5 Βρείτε στοιχεία διήγησης και μίμησης στο έργο Παρατηρείτε κάτι

ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον εις το γραφείον του προϊσταμένου μου (σελ161-162)

Πρόλογος ndashΗ ιστορία του Σισώη

2 laquoΗ τελευταία χρονιάraquo(σελ 163-168)Η ζωή του

βοσκού ndashΗ Μοσχούλα Η γνωριμία βοσκού ndash

Μοσχούλας

3 laquoΜιαν εσπέραν - όλον τον αιγιαλόνraquo (σελ 168-169)

Περιγραφή του θαλασσινού τοπίου

4 laquoΕπέταξα αμέσως κrsquo ελούετοraquo (σελ 170-171)Η

εμφάνιση της Μοσχούλας

5 laquoΤην αναγνώρισα πάραυτα δεν εσκεπτόμην πλέονraquo

(σελ 171-174) Τα διλήμματα του ήρωα

6 laquo Δεν δύναμαι να είπω να πνιγή το ταλαίπωρον

ζώονraquo (174-175) Ο βοσκός αποκαλύπτεται

7 laquo Δεν ηξεύρω αν η κόρη το ίδιον όνειρό τουraquo (σελ

175-177) Η διάσωση της Μοσχούλας

8 Επίλογος (178) Τελικές αποτιμήσεις

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Ο Παπαδιαμάντης ασπάζεται την ηθογραφία και τον

ψυχολογικό ρεαλισμό Τα έργα του Παπαδιαμάντη εντάσσονται στο διαδεδομένο

τότε κίνημα της ηθογραφίας που εστιάζει στη ζωή του λαού της υπαίθρου και

χρησιμοποιεί ευρέως λαογραφικά στοιχεία Ο Παπαδιαμάντης όμως αν και υπηρετεί την

ηθογραφία δε φωτογραφίζει τη ζωή του χωριού αλλά ανατέμνει την κοινωνική του

δομή (ρεαλισμός) ενώ παράλληλα αποτυπώνει τη ψυχική σύσταση των ηρώων του laquo Ο

Παπαδιαμάντης δεν είναι φωτογράφος είναι ψυχογράφος Δεν μένει εις όσα ακούει και

βλέπει εις το περίγραμμα προχωρεί εις όσα διαισθάνεται έτσι δε δεν ζωγραφίζει απλώς

αλλά δημιουργεί ανθρώπους κοινωνίας χώρουςraquo (Τωμαδάκης Ν 1962) Ο ίδιος έχει γράψει

για τα διηγήματά του laquoΤαύτα όλα βασίζονται επί της πραγματικότητοςraquo Παράλληλα δηλ

με την περιγραφή του τρόπου ζωής των ηθών και των εθίμων στην

ελληνική επαρχία αναδεικνύεται μία εστίαση στις αντιφάσεις και τις

συγκρούσεις τόσο της κοινωνίας (δες το σχόλιο του αφηγητή για την

επαγγελματική του προκοπή σελ 162) ή την περιγραφή του άρχοντα

Μόσχου

Επιπλέον το διήγημα συγκεντρώνει στοιχεία ποιμενικού ειδυλλίου

(η εξιδανικευμένη απόδοση της ποιμενικής ζωής στην ύπαιθρο το ερωτικό

στοιχείο) αλλά ο πυρήνας βρίσκεται στο μοτίβο της επιστροφής στην

αθωότητα της ζωής του χωριού (Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη 1992)

Υπάρχει δηλ μια εξιδανίκευση της φύσης ένας αρκαδισμός ποιμενική

λογοτεχνία που αντλεί το θέμα της από το περιβάλλον της φύσης του

βουνού των βοσκών και της αισθησιακής ατμόσφαιρας Η ποιμενική

λογοτεχνία πηγάζει από την αντίθεση ανάμεσα στην υποκρισία και

ιδιοτέλεια της ζωής στην αστική κοινωνία με την ειλικρίνεια και την αθωότητα της φύσης

(εισηγητής του είδους ο ποιητής Θεόκριτος) Έτσι στο Όνειρο στο κύμα διαγράφονται

Fr Boucher Μία

φθινοπωρινή ποιμενική σκηνή 1749

Συλλογή Wallace Λονδίνο

Σχόλιο [Σ5] Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι απλώς ένας laquo ρεγιοναλιστήςraquo συγγραφέας που laquo σπουδάζει εκ του σύνεγγυςraquo και συγχρονικά το ελληνικό χωριό αλλά ένας συγγραφέας που από την πρωτεύουσα που εξευρωπαΐζεται και εκμοντερνίζεται εστιάζει τη ματιά του σε μία συγκεκριμένη εποχή τοπικά (εγγύς αγροτοποιμενικό παρελθόν της Σκιάθου) και αργότερα και χρονικά απομακρυσμένη (παιδική ηλικία) προκειμένου να αναδημιουργήσει έναν μικρόκοσμο μέσω του οποίου συλλαμβάνει ότι θεωρείται κάθε φορά για αυτόν πρόσφατη εκδοχή του παραδείσου ή της Χρυσής Εποχήςraquo

Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη

αρκετά από αυτά τα χαρακτηριστικά όπως το έξοχο φυσικό τοπίο (βλ σελ 163) η

νοσταλγία για το χαμένο παράδεισο ο αισθησιασμός που διαπερνά ολόκληρο το κείμενο

Στο Όνειρο στο κύμα όμως η δράση ασφυκτιά και από τη διάθεση του

συγγραφέα να αποδώσει την περιπέτεια ψυχής του νεαρού βοσκού και η

ψυχογραφία συνοδεύεται έντονα από έναν ποιητικό Συμβολισμό (δες την

ονομασία Μοσχούλα με τη διπλή χρήση τη αντίθεση ανάμεσα σε ένα αθώο

ποιμενικό παρελθόν και σε ένα αμαρτωλό παρόν που συμβολίζει την Πτώση του

ανθρώπου κα) Το βασικό θέμα που λειτουργεί ως σύμπλεγμα

(αυτοβιογραφικό στοιχείο) εκείνο της αμαρτίας ως ενοχής απέναντι στη

σεξουαλική ορμή ξεκλειδώνει την ερμηνεία της αφήγησης Το περιστατικό

με τον πάτερ Σισώη μια εγκιβωτισμένη αφήγηση που δύσκολα εντάσσεται στον κορμό του

διηγήματος εδράζεται σε αυτό το θέμα ο Σισώης αμάρτησε γιατί δεν αρνήθηκε τον

πειρασμό ενώ ο νεαρός βοσκός περιορίζεται σε ένα αγώνα άτολμης και ενοχικής

ηδονοβλεψίας Ο αισθησιασμός λοιπόν που διατρέχει και ερμηνεύει όλο το κείμενο

μεταμορφώνεται σε ενοχικό δίλημμα που χειραγωγεί τις ψυχές των ηρώων Και εδώ ξεκινά

ο νατουραλισμόςhellip

Το θρησκευτικό στοιχείο Η χριστιανική συνείδηση και ηθική

που διαμόρφωσε ο Παπαδιαμάντης στα παιδικά του χρόνια κοντά στον αυστηρό ιερέα ndash

πατέρα του αποτελεί ερμηνευτικό κλειδί του έργου του Σε ένα πρώτο επίπεδο

περιεχομένου πολλά από τα θέματα των έργων του σχετίζονται με το θρησκευτικό βίο

(στο Όνειρο στο κύμα ο βοσκός υπηρετεί τη μονή Ευαγγελισμού στη Σκιάθο) ενώ είναι

διάσπαρτα αποσπάσματα από τα κείμενα της βυζαντινής αγιογραφίας (βλ σελ

163164166178) Σε ένα εσωτερικό επίπεδο η ιστορία μπορεί να διαβαστεί ως αλληγορία

έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας (τα εφηβικά

ξέγνοιαστα χρόνια) στη μίζερη καθημερινότητα της επαγγελματικής ζωής του ήρωα

Ο Αρκαδισμός είναι φιλολογικός

όρος που συναντάται συχνά στην ξένη

λογοτεχνία και που αναφέρεται

στην ειδυλλιακή ζωή των ποιμένων

της Αρκαδίας κατά την αρχαιότητα

προβάλλοντας τη χώρα

της Αρκαδίας ως μία ουτοπία και

ως το όραμα ενός φανταστικού

χαμένου τόπου όπου οι άνθρωποι

ζούσαν ευτυχισμένοι και ελεύθεροι

στη φύση Το όραμα όμως

αυτό διατηρείται ζωντανό στη σκέψη

και τη μνήμη των ανθρώπων που

αναπολούν και νοσταλγούν τη χαμένη

ευτυχία της φυσικής τους ζωής

N Poussin Et in Arcadia ego (Και στην Αρκαδία εγώ

είμαι) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας 1637-1638

Λούβρο

Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Είναι σαφές

ότι ο Παπαδιαμάντης αντλεί θέματα εικόνες και έμπνευση από τη δική του βασανισμένη

ζωή Ιδιαίτερα διηγήματα όπως το Όνειρο στο κύμα υποδεικνύουν προσωπικά βιώματα

απόψεις για την ηθική τη ζωή την κοινωνία Πλαισιώνονται επίσης από το χρόνο (στάδια

της δικής του ζωής) και το χώρο (η Σκιάθος η Αθήνα) και ενισχύουν το βιωματικό

χαρακτήρα του έργου Ας μη λησμονούμε όμως το βασικό αξίωμα της φιλολογικής

μελέτης τη διάκριση δηλ συγγραφέα και αφηγητή Το έργο αυτονομείται και από το

συγγραφέα τουhellip

1 Ποιά η αφηγηματική τεχνική στο Όνειρο στο κύμα

Το διήγημα δομείται σε τρία στάδια αρχική κατάσταση (η ευτυχία του βοσκού) ndash

ανατροπή (η Μοσχούλα) ndashαποκατάσταση ισορροπίας (η βίωση της διάσωσης και η επιλογή

της απομόνωσης) Ο αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος και αυτοδιηγητικός

(πρωταγωνιστής της ιστορίας) άλλοτε με μηδενική εστίαση και άλλοτε με εσωτερική

εστίαση Όταν η αφήγηση αφορμάται από το ώριμο παρόν ο αφηγητής γίνεται

παντογνώστης ενώ όταν μεταφερόμαστε στο παρόν ο αφηγητής βλέπει τα γεγονότα μέσα

από τη ψυχή του βοσκού

2 Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ιδιότυπη

Ασφαλώς Ο Παπαδιαμάντης δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα προς τη δημοτική το

οποίο έκαναν άλλοι πεζογράφοι (Καρκαβίτσας) Παρόλα αυτά δημοτική και μάλιστα

στολισμένη με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς χρησιμοποιείται στους διαλόγους Η

αφηγητής χρησιμοποιεί μία μετριοπαθή χαλαρή διόλου ψυχρή και εμπλουτισμένη με

στοιχεία δημοτικής καθαρεύουσα η οποία τελικά συνιστά και το προσωπικό ύφος του

συγγραφέα Τέλος στις περιγραφές του επιμένει σε μία αυστηρότερη καθαρεύουσα

Σχόλιο [Σ6] Η γλώσσα μας πριν απ΄αυτόν δεν ήταν ίδια με τη γλώσσα μας μετά απrsquo αυτόν Κάθε μεγάλος ποιητής ή πεζογράφος αυτό κάνει στη γλώσσα του την πλουταίνει με τη μεσολάβησή του Από κει παίρνει ο καθένας και το όνομά του και λογιέται μεγάλος ή όχι μεγάλος Χαράζει άσβηστα το χνάρι του πάνω στη γλώσσα μας ανεπανάληπτο και παντοτινό Ζ Λορεντζάτος

3 Πώς λειτουργούν οι αντιθέσεις στο διήγημα

Η αντίθεση αποτελεί για το Όνειρο στο κύμα το κυρίαρχο μοτίβο πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται το

περιεχόμενο Η βασική αντίθεση είναι η αθωότητα του βοσκού με την παρακμή του προλύτη

δικηγόρου ο κόσμος του Παραδείσου με τον αστικό κόσμο της διαφθοράς Στη συνέχεια

λειτουργούν οι υπόλοιπες αντιθέσεις ο δάσκαλος Σισώης που υπόκυψε στο ερωτικό στοιχείο η

σωτηρία της Μοσχούλας και η καταδίκη του σχοινιασμένου ζώου το δίλημμα της αποκάλυψης του

βοσκού η Μοσχούλα της εφηβικής ηλικίας με τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία

από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα

2Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής

αφήγησης Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρελθόντος και σε ποιον του

παρόντος

3Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα

περιγράφοντας κάθε φάση της ηλικίας του

4Να εντοπίσετε αφηγηματικές τεχνικές στην Α΄ ενότητα

5Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η

ομορφιά της

6Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κοριτσιού-κατσίκας και κυρ Μόσχου- Μοσχούλας

7Σε ποια σημεία υπάρχει θαμιστική αφήγηση

8Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να καταδείξετε τη λειτουργία τους

9Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την

αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του Μπορείτε να

επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα

10Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων το Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται

με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτήν την

τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

Β΄ αφηγηματική ενότητα 3(20) στχ 3 - 5 (22 ) στχ 4

Ενώ ο Κρητικός παλεύει με τα κύματα η θάλασσα γαληνεύει Μια εξώκοσμη

διαδικασία κυριαρχεί το φως του φεγγαριού φανερώνει μία οπτασία τη

φεγγαροντυμένη Η μορφή αυτή περιγράφεται από το Σολωμό ως κάτι θαυμαστό (έτρεμε

το δροσάτο φως ολόμαυρα μάτια και χρυσά μαλλιά) και ταυτόχρονα μυστηριακό

υπερφυσικό Η σχέση της μορφής με τη φύση είναι επίσης εξώκοσμη ταυτόχρονα όμως

υπεισέρχεται ένα στοιχείο ερωτικό αλλά και ευεργετικό για την πλάση Η φεγγαροντυμένη

αντικρίζει και μαγνητίζει τον Κρητικό (σαν την πετροκαλαμίθρα) τον απομακρύνει από την

πραγματικότητα και ζωντανεύει μέσα του μνήμες (θεά ερωμένη μητρική φιγούρα) Ο

Κρητικός δεν μπορεί πια να συγκρατήσει τα δάκρυά του καθώς ανατρέχουν στο μυαλό

του πρόσφατες μνήμες από τη ρημαγμένη του ζωή στην επαναστατημένη Κρήτη ( η

τραγωδία της οικογένειάς του) Τελευταία ελπίδα του η Φεγγαροντυμένη (σε γκρεμό

κρέμομαι βαθύ) και την παρακαλεί να σώσει την κόρη Η Φεγγαροντυμένη συμμερίζεται

τον πόνο του με ένα χαμόγελο και ένα δάκρυ που αρκεί για να αλλάξει τη ζωή του

Κρητικού

Πώς αντιμετωπίζουμε την ταυτότητα της Φεγγαροντυμένης

Υπάρχουν πολλές απόψεις και τεκμηριωμένες αναλύσεις Η νεράιδα της λαϊκής

μας παράδοσης ενσάρκωση πλατωνικών ιδεών του ωραίου και του αγαθού ( Ε Horwath)

αναδυόμενη Αφροδίτη (Γ Αποστολάκης) Ακόμα ενσάρκωση της Ελλάδας ndash ελευθερίας η

ψυχή της αρραβωνιαστικιάς του Κρητικού αναπαράσταση της θρησκείας κλπ Πιο

συγκροτημένα ο Ε Καψωμένος παρατηρεί ότι laquo η Φεγγαροντυμένη παραμένει καθαρά

σολωμική σύλληψη και συμπυκνώνει τη μοναδικά σολωμική διαλεκτική σύνθεση του

ελληνικού αισθητικού ανθρωπισμού που συλλαμβάνει τη φύση ως χώρο του κάλλους και

της αρμονίας με τη χριστιανική αντίληψη της ζωής που αντιμετωπίζει το κάλλος ως ηθικό

μέγεθοςraquo (δες και σημειώσεως βιβλίου σελ 290)

Σχόλιο [U2] Το φως στο ποιητικό τοπίο του

Σολωμού είναι το θείο φως(hellip) που ταυτίζεται

με το θεό τον Χριστό την αλήθεια τη

σωτηρία Στο ποιητικό τοπίο του Σολωμού το

φως έρχεται από ψηλά από τον ουρανό τον

ήλιο τη σελήνη τ΄ αστέρια Β Αθανασόπουλος

Σχόλιο [Σ3] Συγγενεύει η παράσταση της Φεγγαροντυμένης ή μάλλον μοιάζει με την πρασινομαλλούσα νεράιδα των παραδόσεων του ελληνικού λαού (hellip) ( Ε Horwath)

Γrsquo αφηγηματική ενότητα 5 (22) στχ 5- 55

Η τελευταία ενότητα ξεκινά με μία πρόδρομη αφήγηση που περιγράφει τη

επίδραση που είχε στη μετέπειτα ζωή του Κρητικού το δάκρυ της Φεγγαροντυμένης που

άγγιξε το χέρι του Ο Κρητικός μεταμορφώθηκε δεν επιζητά πλέον αγώνες και

ηρωισμούς αλλά αφιερώνεται στην αγάπη για το συνάνθρωπό του Λίγο παρακάτω ο

ήρωας επανέρχεται στον αγώνα του για σωτηρία ο οποίος γίνεται προσωρινά ευκολότερος

καθώς το δάκρυ όπλισε το χέρι του με περίσσεια δύναμη Η δύναμη αυτή του θυμίζει τα

νιάτα του ευκαιρία για να αναφερθεί στους αγώνες των Κρητικών ενάντια στους Τούρκους

του μπομπο- Ιουσούφ και στις συγκρούσεις της Λαβυρίνθου Τότε υπεισέρχεται πάλι το

μυστηριακό στοιχείο με τη μορφή ενός γλυκύτατου ήχου που σαγηνεύει τον ήρωα

Ακολουθεί και αναλυτική περιγραφή του ήχου αυτού ο ποιητής μας αναδεικνύει τη

μοναδικότητά του καθώς δε μοιάζει με άλλους εξίσου γλυκείς ήχους

Δ΄ αφηγηματική ενότητα 5 (22) στχ 56-58

Ο επίλογος είναι συνάμα λυτρωτικός και τραγικός Ο Κρητικός βγαίνει σώος στην ακτή

αλλά βαστά στα χέρια του νεκρή την κόρη

Β Θεματικές Αναλύσεις

Το μοτίβο της δοκιμασίας κυριαρχεί στο ποίημα Πώς τεκμηριώνετ αι

αυτή η άποψη

Ας θυμηθούμε ότι με τον όρο μοτίβο εννοούμε ένα θέμα που επαναλαμβάνεται

περιοδικά μέσα σ΄ ένα έργο λογοτεχνίας είτε ως μορφή είτε ως περιεχόμενο και κινεί την

εξέλιξη του περιεχομένου Στον Κρητικό έχει επισημανθεί ότι το κυρίαρχο μοτίβο είναι

αυτό της δοκιμασίας όπως γράφει ο Ε Καψωμένος laquo Η δοκιμασία αποτελεί τον

διαρθρωτικό άξονα της δράσης σε επίπεδο επιφάνειας σημαδεύει τη μετάβαση από μία

προγενέστερη κατάσταση (στην τυπική της εκδοχή κατάσταση στέρησης) σε μία

μεταγενέστερη κατάσταση (εξάλειψη στέρησης ndash πληρότητα) Σε επίπεδο βάθους ορίζει το

μετασχηματισμό των σημασιακών περιεχομένων από μία άλφα σχέση αξιών (αρνητική) σε

μία βήτα σχέση αξιών (θετική)raquo (Ε Καψωμένος οπ)

Οι δοκιμασίες του Κρητικού είναι

Στο νησί ενάντια στους Τούρκους

Στη θάλασσα μετά το ναυάγιο με τη φεγγαροντυμένη και με τον απόκοσμο ήχο

Στη Έσχατη Κρίση

Οι στερήσεις στις οποίες υπόκειται ο Κρητικός είναι απελπιστικά πολλές πατρίδα

μάνα πατέρα αδέλφια καράβι ενώ σε επίπεδο πλήρωσης αρνητική είναι η

έκβαση του θανάτου της κόρης

Στο πλαίσιο αυτό ας σημειώσουμε την ύπαρξη και του από μηχανής θεού που

λειτουργεί ως θεϊκός συμπαραστάτης στη δοκιμασία του ήρωα Είναι η φεγγαροντυμένη

που επεμβαίνει στη φύση και ενδυναμώνει τον Κρητικό ndashη επέμβασή της όμως δεν

επιβεβαιώνει το συνήθη ρόλο του θεϊκού στοιχείου δηλ δεν λυτρώνει τον Κρητικό από τον

αγώνα του για τη σωτηρία της κόρης ndashαντίθετα η κόρη πεθαίνει Σημειώνουν μάλιστα οι

μελετητές laquo προκύπτει η σημασιοδότηση της θεϊκής παρέμβασης ως παραπλανητικού

αντιπερισπασμού ένα σχήμα που ανακαλεί το χαρακτηριστικό θέμα του τραγικού μύθου

γνωστό ως δόλος των θεώνraquo (όπ Ε Καψωμένος)

Ποια η διάσταση του χρόνου στο ποίημα

Η αφήγηση κινείται σε παροντικούς παρελθοντικούς και μελλοντικούς χρόνους Το

αφηγηματικό παρόν είναι η πάλη του αφηγητή με τα κύματα Σε αυτό το χρόνο

συνυπάρχουν πρόδρομες αφηγήσεις ( ο οραματισμός της Ἐσχατης Κρίσης ) και ανάδρομες (

οι όρκοι του αφηγητή τα πάθη του Κρητικού στην επανάσταση ) Το αφηγηματικό πατρόν

επίσης απλώνεται σε δύο επίπεδα ο χρόνος του ναυαγίου και η ζωή του πρόσφυγα μετά

την περιπέτειά του

ΚΑΙ hellip ΑΠΑΝΤΑΜΕ ΣΕ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1 Να εντοπίσετε βασικά σχήματα λόγου στο ποίημα και να αναφερθείτε στη

λειτουργία τους

Η τεχνική της προσωποποίησης αφηρημένων εννοιών και φυσικών φαινομένων

διακρίνεται σε στίχους όπως 2(19) 15 Ο ουρανός ολόκληρος αγρίκαε σαστισμένος 3(20) 6

Κάθε ομορφιά να στολιστεί και το θυμό νrsquo αφήσει όπως επίσης και στους στίχους 3(20) 11 4(21)

1 5(22) 38Με την προσωποποίηση ο αναγνώστης μετέχει στα συναισθήματα των

χαρακτήρων

Με τις μεταφορές ο Σολωμός ανακαλύπτει ένα βασικό εργαλείο της ποιητικής του

γραφής που συχνά εκπλήσσει με την πρωτοτυπία του Ενδεικτικά 2(19)7 μην είδετε την

ομορφιά που την Κοιλάδα αγιάζει 3(20)13 έτρεμε το δροσάτο φως 4(21) 38 σε γκρεμό

κρέμουμαι βαθύ Έχει συζητηθεί πολύ η ιδιαίτερα πρωτότυπη μεταφορική λειτουργία της

γλώσσας στους στχ 4 (21) 17-24 όπου περιγράφεται η εντύπωση που έκαμε στον Κρητικό το

θέαμα της φεγγαροντυμένης ( βρύση έγινε το μάτι μου) καθώς συνδυάζει την εντύπωση που

του προκαλούν οι αναμνήσεις με τα δάκρυα που επιφέρει στον Κρητικό η ανάσυρσή τους

Αρκετές και οι παρομοιώσεις (ενδεικτικά 3(20)2 4 8-9 και 5 (22) 25-42) οι οποίες

περιγράφουν λυρικά τη φύση και τον πρωτόγνωρο ήχο

Τέλος έντονες είναι οι αντιθέσεις 4(21) 11 και βέβαια 5(22) 58 όπου και κορυφώνεται η

αγωνία του ήρωα

ΚΑΙ hellip ΕΡΩΤΑΜΕ

1 Εντοπίστε δύο εδάφια από διαφορετικά μέρη του ποιήματος που τεκμηριώνουν τη

θρησκευτικότητα του ποιητή Πώς αυτή συνεργάζεται με τους στόχους του ποιήματος

2 Δυο τα οράματα στον Κρητικό η Έσχατη Κρίση και η Φεγγαροντυμένη Ποιος

πιστεύεις ότι είναι ο ρόλος τους

3 Σας προβληματίζει το τέλος της δοκιμασίας Ο θάνατος της κόρης πώς

συναρτάται με τις εξώκοσμες οραματικές εμπειρίες του Κρητικού

laquo(Ο Σ

ολ

ωμ

ός) π

άν

τα τα

έγραφε α

λλ

ά π

οτές το

υ δ

εν τα

έγραψεraquo

Κ Β

άρ

να

λη

ς

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΖΥΗΝΟΣ

ΤΟ ΑΜΑΡΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΣ

ΜΟΥ

Α ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1 Η Αννιώ laquoΆλλην αδελφήν δεν είχομεν εγλύτωσεν από τα βάσανά του (σελ 125-138)

2 Οι υιοθεσίες laquoΠολλοί είχον κατηγορήσει τη μητέρα μου Ας έχει την ευχή μουraquo(

139 -144)

3 Η επιστροφή του Γιωργή το μητρικό αμάρτημα αποκαλύπτεται

laquoΕυτυχώς αι κακαί αυταί ειδήσεις την πήρα στο λαιμό μου ετελείωσεraquo (145 -151)

4 Η μητέρα στον Πατριάρχη laquo Η εκμυστήρευση αυτή και εγώ εσιώπησαraquo ( 152-

153)

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Το Αμάρτημα της μητρός μου από πολλές απόψεις είναι ένα καινοτόμο

πρωτοποριακό έργο για την τότε ελληνική πραγματικότητα προφανώς γιατί γράφεται από

ένα συγγραφέα που αναζητά το καινούργιο το πρωτοποριακό Αν θέλουμε λοιπόν να

ερμηνεύσουμε το διήγημα ας έχουμε υπόψη μας ότι

Ο Βιζυηνός ψυχογραφεί Οι σπουδές του στη Ψυχολογία

αποτυπώνονται στα πορτρέτα τω ηρώων του ιδιαίτερα στη Δεσποινιώ Δεν ενδιαφέρεται

τόσο για την εξωτερική δράση αλλά προσπαθεί να καταγράψει τις περιπέτειες της ψυχής

των ηρώων του καθώς αυτές προκαλούνται από τις αμοιβαίες συγκρούσεις τους Ο

Βιζυηνός ερμηνεύει τις αποφάσεις των προσώπων ως αποτέλεσμα των ψυχικών τους

διαθέσεων των παθών και των συμπλεγμάτων τους Έτσι η αναζήτηση του θηλυκού στο

Αμάρτημα της μητρός που στοιχειοθετεί και την αμαρτία της ηρωίδας εξηγείται από το

ενοχικό σύνδρομο που τη καταπιέζει την χειραγωγεί και τελικά την καθοδηγεί (laquoη αμαρτία

μου βλέπεις δεν εσώθηκεν ακόμηraquo σελ 146) σε μια ασταμάτητη δοκιμασία που συντρίβει

την οικογενειακή γαλήνη Οι ήρωες δρουν υπακούοντας στις ψυχικές τους καταστάσεις ndash

έτσι ο Γιωργής πανικοβάλλεται όταν ακούει αθέατος από τη μητέρα του τη φρικτή

πρόταση ανταλλαγής (παρατήρησε στη σελ 133 την έξοχη περιγραφή μιας κρίσης πανικού)

Είναι σαφές ότι ο Βιζυηνός είναι ο πρώτος ψυχογράφος λογοτέχνης μας

Ο Βιζυηνός ασπάζεται το ρεαλισμό Ο Βιζυηνός υιοθετεί τη

ρεαλιστική τεχνοτροπία στα διηγήματά του και ιδιαίτερα τον ψυχολογικό ρεαλισμό Ο

χώρος και τα πρόσωπα του Βιζυηνού αναπαριστούν ζωντανές πραγματικές καταστάσεις

ζωής Η ζωή στο χωριό οι καθημερινοί άνθρωποι έρμαια των κοινωνικών συνθηκών

ζωντανοί εκφραστές των αντιθέσεων των δεισιδαιμονιών και των προλήψεων αλλά και

της κοινωνικής δομής Η δράση μεταφέρεται εκεί που ζουν αληθινοί άνθρωποι με

αληθινά πάθη και προβλήματα ιδιαίτερα στην επαρχία όπως απαιτεί και η

ηθογραφική προσέγγιση της εποχής Ο συγγραφέας έμμεσα ή άμεσα καταγγέλλει

προλήψεις και δεισιδαιμονίες που συσκοτίζουν τις αποφάσεις των ανθρώπων (βλέπε στο

διήγημα σελ 127128132138 149 κα) Ας δούμε ένα παράδειγμα Όταν η εκκλησία

συνεφέρνει τη μάνα από την παραφροσύνη του θρήνου της για την Αννιώ η οικογένεια

διαπιστώνει τη σκληρότητα του περίγυρου που βρίσκει την ευκαιρία να εκμεταλλευτεί το

πάθος της Δεσποινιώς για να αγοράσει (δι΄ ασήμαντα ποσά) ή για να δεχτεί ως αμοιβή και

τελικά να κλέψει το βιος της οικογένειας Ο αφηγητής καταγγέλλει με σαφήνεια τον

αρπακτικό και καιροσκόπο τρόπο ζωής ανθρώπων που εκμεταλλεύονται την αδυναμία του

συνανθρώπου τους για να πλουτίσουν

Το διήγημα ήδη στην πρώτη του

σελίδα προσδιορίζει τα

αντιθετικά ζεύγη που θα

καθορίσουν το νόημα το πρώτο

ζεύγος ο ενικός και ο

πληθυντικός αριθμός το

δεύτερο το κορίτσι και τα

αγόρια το τρίτο ο νεκρός

(πατέρας που τα ρούχα του

ντύνουν τα αγόρια) και οι

ζωντανοί (μητέρα και παιδιά) το

τέταρτο το συναίσθημα και η

πρόθεση (η αδέκαστος

ενδόμυχος στοργή της μητρός)

και οι πράξεις που φυσικά

γεννούν ζηλοτυπίες το πέμπτο

η γνώση και οι απορίες

Μ Ξανθόπουλος

Παράλληλα στο διήγημα θα δούμε και την τεχνική της κατασκευής ενός

αινίγματος μιας αστυνομικής πλοκής που υφαίνεται γύρω από μια κυρίαρχη πλάνη

Ο Γιωργής ανακαλύπτει αργά και βασανιστικά το αμάρτημα που σιγοτρώει την ψυχή της

μητέρας του εκπλήσσεται από το βάθος του και τελικά αδυνατεί να το θεραπεύσει Μαζί

με αυτόν και ο αναγνώστης που παρακολουθεί με τον ίδιο ρυθμό την αποκάλυψη της

πλάνης (τεχνική που θυμίζει έντονα υα διηγήματα του umlΕντγκαρ Άλαν Πόε)

Ο Βιζυηνός πρωτοτυπεί στο αφηγηματικό πρόσωπο Η

αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο ήταν καινοτομία για την εποχή όταν κυριαρχούσε στη

μυθοπλασία ο παντογνώστης αφηγητής Ο αφηγητής του Βιζυηνού είναι παρών στην

αφήγηση (ομοδιηγητικός και δραματοποιημένος) και συμμετέχει στη δράση (εσωτερική

εστίαση) Κάτι παραπάνω στο μέσον περίπου του διηγήματος ανακοινώνει στον

αναγνώστη ότι ως αφηγητής ταυτίζεται με ένα από τους ήρωες το Γιωργή Αν και

ήρωας όμως πλανάται δεν γνωρίζει όλη την αλήθεια και επιτρέπει - ιδιαίτερα μετά την

αποκάλυψη της αλήθειας - στη μητέρα να πρωταγωνιστήσει Είναι λοιπόν ισότιμο

πρόσωπο του έργου που αριστοτεχνικά μοιράζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο πότε στον

εαυτό του και πότε στα δρώντα πρόσωπα

Ο Βιζυηνός ηθογραφεί και λαογραφεί Η γενιά του Βιζυηνού

επηρεάστηκε πολύ από το έργο του Ν Πολίτη και θέλησε να παρουσιάσει τη ζωή της

επαρχίας και των ανθρώπων της τα ήθη και τα έθιμά τους τις προκαταλήψεις και τις

δεισιδαιμονίες τους Λαογραφικά και ηθογραφικά στοιχεία αφθονούν στο κείμενο

1 Σχετίζεται η επιλογή α΄ προσώπου με το αυτοβιογραφικό στοιχείο

Τυπικά θα απαντούσαμε ότι Το αμάρτημα της μητρός μου είναι ένα χαρακτηριστικό

παράδειγμα ομοδιηγητικού αφηγητή και μιας αφήγησης με εσωτερική εστίαση Ο

Γιωργής είναι ο αφηγητής παρών μέσα στο κείμενο συμμετέχει στη δράση η εξέλιξη

αποτελεί πλαίσιο στο οποίο εξελίσσεται το προσωπικό του βίωμα

Κι ἀπὸ τότε ποὺ θρηνῶ

τὸ ξανθὸ καὶ γαλανὸ

καὶ οὐράνιο φῶς μου

μετεβλήθη ἐντός μου

καὶ ὁ ρυθμὸς τοῦ κόσμου

Η αφηγηματική επιλογή του αrsquo προσώπου σαφώς συνδέεται με αυτοβιογραφικά

στοιχεία τα πρόσωπα ( ο Γιωργής η Δεσποινιώ το Αννιώ) ο τόπος ο χρόνος Σε όλα

άλλωστε τα διηγήματα του Βιζυηνού η αυτοαναφορικότητα είναι δεδομένη ως επιλογή

Σε μία βαθύτερη ανάλυση όμως πρέπει να πούμε ότι η επιλογή του α΄ προσώπου

ήταν για την εποχή (δεκαετία 1880) καινοτόμος και τολμηρή μία σαφής ρήξη με την

τεχνική του παντογνώστη αφηγητή που κυριαρχούσε τότε στα πλαίσια του ιστορικού

μυθιστορήματος Επιπλέον ο ομοδιηγηματικός αφηγητής του Βιζυηνού υφαίνεται αρχικά

γύρω από το πρόσωπό του (μνήμες για την ιστορία της Αννιώς) στη συνέχεια όμως

συμπορεύεται με το λόγο της μητέρας Παρατηρούνται έτσι δύο οπτικές μία του

αφηγητή που μεταβάλλεται στην εξέλιξη της δράσης (πχ άρνηση της μητέρας αργότερα

συγκατάβαση ) και αυτή της μητέρας που παραμένει σταθερή

2 O Βιζυηνός ανήκει στους οπαδούς της καθαρεύουσας

Γνωρίζουμε ότι ο Βιζυηνός είχε ταχθεί φανερά στο μέρος των δημοτικιστών 1 Στα

διηγήματά του ωστόσο χρησιμοποιεί μία κομψή καθαρεύουσα όταν αφηγείται ή

περιγράφει Στους διαλόγους του όμως δεν διστάζει να αποδίδει το λαϊκό στοιχείο με μία

δημοτική που διακρίνεται για τη ζωντάνια και την αμεσότητά της

Έτσι ο Βιζυηνός τυπικά προσαρμόζεται στην τάση της λόγιας λογοτεχνικής

παραγωγής αλλά και της επιστημονική του ιδιότητας που υπεράσπιζε την καθαρεύουσα

παραμένει όμως ένας θιασώτης της δημοτικής και στο χώρο της λογοτεχνίας

Εύστοχα λοιπόν έχει χαρακτηριστεί ως επαμφοτερίζων (Μητσάκης 1982) λογοτέχνης

που χρησιμοποιεί για τους δικούς του λόγους και τις δύο μορφές της γλώσσας μας

3 Ο Βιζυηνός έγραφε διηγήματα Σημαίνει κάτι αυτό

Καταρχάς ο Βιζυηνός δεν έχει γράψει μόνο διηγήματα (έχει δημοσιεύσει ποιήματα

επιστημονικές διατριβές κα) Χαρακτηρίσθηκε όμως ως laquoορόσημο στην εξέλιξη της

αφηγηματικής πεζογραφίαςraquo (Στεργιόπουλος Κ 1997) καθώς πριν από αυτόν δεν υπήρχε

1 Είχε δημοσιεύσει ένα πεζογράφημα με τίτλο Γιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέα όπου άμεσα υποστήριζε τη

χρήση της δημοτικής

hellipο Βιζυηνός είναι ένας

επαμφοτερίζων Με το νου και την

καρδιά είναι ένας δημοτικιστής

όπως δείχνει το πεζογράφημά του

laquoΔιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέαraquo

αλλά στην πράξη προτιμά να φορά

το ψηλό κολάρο του πομπέ της

καθαρεύουσας Σε αυτή την

αμφίρροπη ιδιότητα ίσως βασικά

να επηρεαζόταν και από τη διπλή

του ιδιότητα του λογοτέχνη και

του επιστήμοναhellip

Κ Μητσάκης

λογοτέχνης που να είχε ασχοληθεί με αυτό το είδος λογοτεχνικής γραφής Με τον Βιζυηνό

δε το διήγημα φτάνει σε μέγιστη ακμή και καθορίζει την μετέπειτα εξέλιξη του είδους Δεν

ήταν άλλωστε τυχαία η επιλογή του Βιζυηνού η αφηγηματική τεχνική του διηγήματος

ταίριαζε στη γραφή του που απεχθάνεται τις μακροσκελείς περιγραφές και την αργή

εξέλιξη του μυθιστορήματος ενώ του επιτρέπει να χρησιμοποιήσει αυτοβιογραφικά και

ηθογραφικά στοιχεία και το κυριότερο να επεξεργαστεί ψυχογραφικά τους ήρωές του

επιλογή πρωτόφαντη για την εποχή Καθώς λοιπόν ο Βιζυηνός ενδιαφέρεται για τα

πρόσωπα περισσότερο από την υπόθεση η ελευθερία που του έδινε η διηγηματική γραφή

ήταν δελεαστική

4 Ο Βιζυηνός ψυχογραφεί τους ήρωές του Αυτό σημαίνει ότι είναι ρεαλιστής

Ναι με την έννοια ότι προσπαθεί να αποδώσει τα κίνητρα των πράξεων των ηρώων

του χρησιμοποιώντας τις ψυχολογικές του γνώσεις αλλά και παρουσιάζοντας με κριτική

ματιά την κοινωνική πραγματικότητα μέσα στην οποία δρουν οι ήρωές του Ας πάρουμε ως

παράδειγμα την Δεσποινιώ η επιμονή της στη υιοθεσία κοριτσιών αιτιάζεται στην

εσωτερική σύγκρουση που βίωνε μετά το κατ΄ αυτήν αμάρτημά της τον ακούσιο δηλ

πνιγμό του βρέφους Παράλληλα όμως η θέση της γυναίκας στην εποχή εκείνη οι

δεισιδαιμονίες και οι προκαταλήψεις συνεργούν στις επιλογές της μάνας τη σπρώχνουν σε

μία αδιέξοδη και ανώφελη ζωή καθώς ποτέ η ίδια δεν απαλλάσσεται από το βάρος της

Έντονο στοιχείο ψυχογραφικής γραφής είναι επίσης οι αντιθέσεις που

αναπτύσσονται μεταξύ των ηρώων ( η επιθυμία της μάνας για τη σωτηρία της Αννιώς με

θυσία άλλου παιδιού της σε αντίθεη με τα αισθήματα του Γιωργή οι συνεχείς υιοθεσίες που

φέρνουν τη συνοχή της οικογένειας στα όριά της η λογική του συγγραφέα σε αντίθεση με το

παράλογο της μάνας κα) Γενικότερα στα διηγήματα του Βιζυηνού οι ήρωές του

διακατέχονται από πλάνη η οποία σταδιακά αποκαλύπτεται και η αλήθεια

αποκαθίσταται

Ναι λοιπόν ο Βιζυηνός αντιμετωπίζει την αφηγηματική πραγματικότητα

ρεαλιστικά δηλ κριτικά Παρόλα αυτά ας σημειώσουμε την επιμονή του στην απεικόνιση

της ζωής του λαού των παραδόσεών και των τρόπων ζωής του την έντονη παρουσία του

στοιχείου του θανάτου στα έργα του Αυτά είναι σαφώς ρομαντικά στοιχεία

Σχόλιο [Σ4] Ο Βιζυηνός θεμελιώνοντας τη

διηγηματογραφική του παραγωγή δεν έχει κανένα

πρότυπο μπροστά του δε βρίσκει καμία παράδοση

άξια να την πλουτίσει με τη δική του παράδοση

Πρέπει να αρχίσει από την αρχή

(Ι Μ Παναγιωτόπουλος)

5 Πώς τακτοποιούνται οι αφηγηματικοί χρόνοι στο Βιζυηνό

Στο Αμάρτημα της μητρός μου υπάρχει μία βασική ευθύγραμμη χρονική δομή που

ορίζεται από τον αφηγητή αλλά παρουσιάζει εντυπωσιακά άλματα η απομάκρυνση του

Γιωργή από το πατρικό σπίτι κρατά χρόνια πολλά Στο πλαίσιο αυτό υπάρχουν

ανάδρομες αφηγήσεις ( όπως η αυτοθυσία της μάνας στον κίνδυνο του ποταμού) και

σπάνια πρόδρομες (όπως στη σελ 144)

6Nα δώσετε πληροφορίες για την αφηγηματική τεχνική Η αφήγηση δίνεται σε

πρώτο πρόσωπο (πληθυντικό στην αρχή ενικό στη συνέχεια) από έναν δραματοποιημένο

ομοδιηγηματικό αφηγητή παρόντα μέσα στην αφήγηση (εσωτερική εστίαση) ο οποίος

είναι κατά κανόνα αφηγητής -μάρτυρας και σε ελάχιστες σκηνές αφηγητής -

πρωταγωνιστής Η αφήγηση είναι μεταγενέστερη των γεγονότων και η εστίαση τείνει να

γίνει συγχρονική με αποτέλεσμα να συμμεριζόμαστε τις ανησυχίες τους φόβους και τις

απορίες μια παιδικής συνείδησης Ο αφηγητής βάζει συχνά περιορισμούς στον εαυτό του

αποσιωπώντας τις πληροφορίες που απέκτησε εκ των υστέρων και δίνοντάς μας μόνο τις

πληροφορίες που είχε κατά τη στιγμή της δράσης Παράλληλα είναι εμφανής η διάσταση

ανάμεσα στον ώριμο αφηγητή και στην παιδικής συνείδηση που προσλαμβάνει τα

συμβάντα Γιωργής και μητέρα είναι τα μόνα πρόσωπα με αφηγηματικές λειτουργίες στο

κείμενο Τα υπόλοιπα αποτελούν απλώς σημεία αναφοράς Υπάρχουν επομένως δύο

οπτικές γωνίες

του Γιωργή μεταβάλλεται γιατί προσπαθεί να εξηγήσει μια σειρά γεγονότων και

ακατανόητων συμπεριφορών Η μεταβολή της οπτικής γωνίας του αφηγητή υποβοηθείται

από τη μεγάλη διάρκεια της αφήγησης Παρακολουθεί τα γεγονότα αφηγούμενος

ταυτόχρονα από μικρό παιδί ως ώριμος άνδρας Έτσι χωρίζεται στα δύο η οπτική γωνία

α) αδύναμο μικρό παιδί (αισθάνεται το άγχος της μητέρας του λόγω της ασθένειας της

αδερφής του ως απειλή για τη ζωή του) β) μορφωμένος ενήλικας (έχει μελετήσει ζητήματα

θρησκείας και προβλήματα ψυχής και είναι ικανός να εξηγήσει πώς μια σειρά από

συμβάντα καθόρισαν το χαρακτήρα της μητέρας )

Με το ρεαλισμό η λογοτεχνία θέτει

πλέον ως πρώτο στόχο της την πιστή

απόδοση της πραγματικότητας όπως βέβαια

την αντιλαμβάνεται και τη βιώνει ο

δημιουργός Οι ρεαλιστές πεζογράφοι

καλλιεργούν κυρίως το είδος του

μυθιστορήματος και θεωρητικά επιδιώκουν

την αντικειμενικότητα αλλά όπως είναι

φυσικό όσο και αν αποφεύγουν τις

συναισθηματικές εξάρσεις τις κρίσεις και τις

προσωπικές ερμηνείες τα όσα γράφουν

επηρεάζονται έστω και έμμεσα από τις

πεποιθήσεις τους Για το ρεαλιστικό

μυθιστόρημα θετικά στοιχεία θεωρούνται η

αληθοφάνεια και η πειστικότητα Οι

συγγραφείς δε στοχεύουν καθόλου στον

εντυπωσιασμό αλλά αφήνουν την

πραγματικότητα να μιλήσει από μόνη της

Επιλέγουν θέματα οικεία στον αναγνώστη

και σε γενικές γραμμές συνηθισμένα

προβάλλοντας τις εμπειρίες της καθημερινής

ζωής Οι ήρωές τους είναι κατά κάποιο τρόπο

εκπρόσωποι της κοινωνίας και του

πολιτισμού στον οποίο υποτίθεται ότι

ανήκουν και μολονότι πλαστοί δεν παύουν

να είναι αληθοφανείς

της μητέρας (δε μεταβάλλεται καθώς είναι καθηλωμένη σε ένα συμβάν και η

επιθυμία της να επανορθώσει εκτοπίζει κάθε επιθυμία να το κατανοήσει ) βλ και Δ΄

Ενότητα

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1 laquoΟ Γιωργής ήμην εγώraquo (σ 142) Η ταύτιση αφηγητή ndash πρωταγωνιστή

παρουσιάζεται ως αφηγηματική αποκάλυψη μόλις στη δεκάτη έκτη

σελίδα του έργου Πώς το εξηγείτε αυτό

2 Ο κόσμος του Βιζυηνού λειτουργεί ανθρωπομορφικά και ανθρωποκεντρικά

(Π Μουλλάς) Πώς το εξηγείτε αυτό

3 Ο Βιζυηνός όπως και κάθε σπουδαίος λογοτέχνης έχει προσωπικό ύφος

Ποια πιστεύετε ότι είναι τα συστατικά του

4 Γιατί κατά τη γνώμη σας ο συγγραφέας χρησιμοποιεί σπάνια την

περιγραφή στο διήγημα

5 Βρείτε στοιχεία διήγησης και μίμησης στο έργο Παρατηρείτε κάτι

ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον εις το γραφείον του προϊσταμένου μου (σελ161-162)

Πρόλογος ndashΗ ιστορία του Σισώη

2 laquoΗ τελευταία χρονιάraquo(σελ 163-168)Η ζωή του

βοσκού ndashΗ Μοσχούλα Η γνωριμία βοσκού ndash

Μοσχούλας

3 laquoΜιαν εσπέραν - όλον τον αιγιαλόνraquo (σελ 168-169)

Περιγραφή του θαλασσινού τοπίου

4 laquoΕπέταξα αμέσως κrsquo ελούετοraquo (σελ 170-171)Η

εμφάνιση της Μοσχούλας

5 laquoΤην αναγνώρισα πάραυτα δεν εσκεπτόμην πλέονraquo

(σελ 171-174) Τα διλήμματα του ήρωα

6 laquo Δεν δύναμαι να είπω να πνιγή το ταλαίπωρον

ζώονraquo (174-175) Ο βοσκός αποκαλύπτεται

7 laquo Δεν ηξεύρω αν η κόρη το ίδιον όνειρό τουraquo (σελ

175-177) Η διάσωση της Μοσχούλας

8 Επίλογος (178) Τελικές αποτιμήσεις

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Ο Παπαδιαμάντης ασπάζεται την ηθογραφία και τον

ψυχολογικό ρεαλισμό Τα έργα του Παπαδιαμάντη εντάσσονται στο διαδεδομένο

τότε κίνημα της ηθογραφίας που εστιάζει στη ζωή του λαού της υπαίθρου και

χρησιμοποιεί ευρέως λαογραφικά στοιχεία Ο Παπαδιαμάντης όμως αν και υπηρετεί την

ηθογραφία δε φωτογραφίζει τη ζωή του χωριού αλλά ανατέμνει την κοινωνική του

δομή (ρεαλισμός) ενώ παράλληλα αποτυπώνει τη ψυχική σύσταση των ηρώων του laquo Ο

Παπαδιαμάντης δεν είναι φωτογράφος είναι ψυχογράφος Δεν μένει εις όσα ακούει και

βλέπει εις το περίγραμμα προχωρεί εις όσα διαισθάνεται έτσι δε δεν ζωγραφίζει απλώς

αλλά δημιουργεί ανθρώπους κοινωνίας χώρουςraquo (Τωμαδάκης Ν 1962) Ο ίδιος έχει γράψει

για τα διηγήματά του laquoΤαύτα όλα βασίζονται επί της πραγματικότητοςraquo Παράλληλα δηλ

με την περιγραφή του τρόπου ζωής των ηθών και των εθίμων στην

ελληνική επαρχία αναδεικνύεται μία εστίαση στις αντιφάσεις και τις

συγκρούσεις τόσο της κοινωνίας (δες το σχόλιο του αφηγητή για την

επαγγελματική του προκοπή σελ 162) ή την περιγραφή του άρχοντα

Μόσχου

Επιπλέον το διήγημα συγκεντρώνει στοιχεία ποιμενικού ειδυλλίου

(η εξιδανικευμένη απόδοση της ποιμενικής ζωής στην ύπαιθρο το ερωτικό

στοιχείο) αλλά ο πυρήνας βρίσκεται στο μοτίβο της επιστροφής στην

αθωότητα της ζωής του χωριού (Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη 1992)

Υπάρχει δηλ μια εξιδανίκευση της φύσης ένας αρκαδισμός ποιμενική

λογοτεχνία που αντλεί το θέμα της από το περιβάλλον της φύσης του

βουνού των βοσκών και της αισθησιακής ατμόσφαιρας Η ποιμενική

λογοτεχνία πηγάζει από την αντίθεση ανάμεσα στην υποκρισία και

ιδιοτέλεια της ζωής στην αστική κοινωνία με την ειλικρίνεια και την αθωότητα της φύσης

(εισηγητής του είδους ο ποιητής Θεόκριτος) Έτσι στο Όνειρο στο κύμα διαγράφονται

Fr Boucher Μία

φθινοπωρινή ποιμενική σκηνή 1749

Συλλογή Wallace Λονδίνο

Σχόλιο [Σ5] Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι απλώς ένας laquo ρεγιοναλιστήςraquo συγγραφέας που laquo σπουδάζει εκ του σύνεγγυςraquo και συγχρονικά το ελληνικό χωριό αλλά ένας συγγραφέας που από την πρωτεύουσα που εξευρωπαΐζεται και εκμοντερνίζεται εστιάζει τη ματιά του σε μία συγκεκριμένη εποχή τοπικά (εγγύς αγροτοποιμενικό παρελθόν της Σκιάθου) και αργότερα και χρονικά απομακρυσμένη (παιδική ηλικία) προκειμένου να αναδημιουργήσει έναν μικρόκοσμο μέσω του οποίου συλλαμβάνει ότι θεωρείται κάθε φορά για αυτόν πρόσφατη εκδοχή του παραδείσου ή της Χρυσής Εποχήςraquo

Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη

αρκετά από αυτά τα χαρακτηριστικά όπως το έξοχο φυσικό τοπίο (βλ σελ 163) η

νοσταλγία για το χαμένο παράδεισο ο αισθησιασμός που διαπερνά ολόκληρο το κείμενο

Στο Όνειρο στο κύμα όμως η δράση ασφυκτιά και από τη διάθεση του

συγγραφέα να αποδώσει την περιπέτεια ψυχής του νεαρού βοσκού και η

ψυχογραφία συνοδεύεται έντονα από έναν ποιητικό Συμβολισμό (δες την

ονομασία Μοσχούλα με τη διπλή χρήση τη αντίθεση ανάμεσα σε ένα αθώο

ποιμενικό παρελθόν και σε ένα αμαρτωλό παρόν που συμβολίζει την Πτώση του

ανθρώπου κα) Το βασικό θέμα που λειτουργεί ως σύμπλεγμα

(αυτοβιογραφικό στοιχείο) εκείνο της αμαρτίας ως ενοχής απέναντι στη

σεξουαλική ορμή ξεκλειδώνει την ερμηνεία της αφήγησης Το περιστατικό

με τον πάτερ Σισώη μια εγκιβωτισμένη αφήγηση που δύσκολα εντάσσεται στον κορμό του

διηγήματος εδράζεται σε αυτό το θέμα ο Σισώης αμάρτησε γιατί δεν αρνήθηκε τον

πειρασμό ενώ ο νεαρός βοσκός περιορίζεται σε ένα αγώνα άτολμης και ενοχικής

ηδονοβλεψίας Ο αισθησιασμός λοιπόν που διατρέχει και ερμηνεύει όλο το κείμενο

μεταμορφώνεται σε ενοχικό δίλημμα που χειραγωγεί τις ψυχές των ηρώων Και εδώ ξεκινά

ο νατουραλισμόςhellip

Το θρησκευτικό στοιχείο Η χριστιανική συνείδηση και ηθική

που διαμόρφωσε ο Παπαδιαμάντης στα παιδικά του χρόνια κοντά στον αυστηρό ιερέα ndash

πατέρα του αποτελεί ερμηνευτικό κλειδί του έργου του Σε ένα πρώτο επίπεδο

περιεχομένου πολλά από τα θέματα των έργων του σχετίζονται με το θρησκευτικό βίο

(στο Όνειρο στο κύμα ο βοσκός υπηρετεί τη μονή Ευαγγελισμού στη Σκιάθο) ενώ είναι

διάσπαρτα αποσπάσματα από τα κείμενα της βυζαντινής αγιογραφίας (βλ σελ

163164166178) Σε ένα εσωτερικό επίπεδο η ιστορία μπορεί να διαβαστεί ως αλληγορία

έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας (τα εφηβικά

ξέγνοιαστα χρόνια) στη μίζερη καθημερινότητα της επαγγελματικής ζωής του ήρωα

Ο Αρκαδισμός είναι φιλολογικός

όρος που συναντάται συχνά στην ξένη

λογοτεχνία και που αναφέρεται

στην ειδυλλιακή ζωή των ποιμένων

της Αρκαδίας κατά την αρχαιότητα

προβάλλοντας τη χώρα

της Αρκαδίας ως μία ουτοπία και

ως το όραμα ενός φανταστικού

χαμένου τόπου όπου οι άνθρωποι

ζούσαν ευτυχισμένοι και ελεύθεροι

στη φύση Το όραμα όμως

αυτό διατηρείται ζωντανό στη σκέψη

και τη μνήμη των ανθρώπων που

αναπολούν και νοσταλγούν τη χαμένη

ευτυχία της φυσικής τους ζωής

N Poussin Et in Arcadia ego (Και στην Αρκαδία εγώ

είμαι) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας 1637-1638

Λούβρο

Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Είναι σαφές

ότι ο Παπαδιαμάντης αντλεί θέματα εικόνες και έμπνευση από τη δική του βασανισμένη

ζωή Ιδιαίτερα διηγήματα όπως το Όνειρο στο κύμα υποδεικνύουν προσωπικά βιώματα

απόψεις για την ηθική τη ζωή την κοινωνία Πλαισιώνονται επίσης από το χρόνο (στάδια

της δικής του ζωής) και το χώρο (η Σκιάθος η Αθήνα) και ενισχύουν το βιωματικό

χαρακτήρα του έργου Ας μη λησμονούμε όμως το βασικό αξίωμα της φιλολογικής

μελέτης τη διάκριση δηλ συγγραφέα και αφηγητή Το έργο αυτονομείται και από το

συγγραφέα τουhellip

1 Ποιά η αφηγηματική τεχνική στο Όνειρο στο κύμα

Το διήγημα δομείται σε τρία στάδια αρχική κατάσταση (η ευτυχία του βοσκού) ndash

ανατροπή (η Μοσχούλα) ndashαποκατάσταση ισορροπίας (η βίωση της διάσωσης και η επιλογή

της απομόνωσης) Ο αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος και αυτοδιηγητικός

(πρωταγωνιστής της ιστορίας) άλλοτε με μηδενική εστίαση και άλλοτε με εσωτερική

εστίαση Όταν η αφήγηση αφορμάται από το ώριμο παρόν ο αφηγητής γίνεται

παντογνώστης ενώ όταν μεταφερόμαστε στο παρόν ο αφηγητής βλέπει τα γεγονότα μέσα

από τη ψυχή του βοσκού

2 Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ιδιότυπη

Ασφαλώς Ο Παπαδιαμάντης δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα προς τη δημοτική το

οποίο έκαναν άλλοι πεζογράφοι (Καρκαβίτσας) Παρόλα αυτά δημοτική και μάλιστα

στολισμένη με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς χρησιμοποιείται στους διαλόγους Η

αφηγητής χρησιμοποιεί μία μετριοπαθή χαλαρή διόλου ψυχρή και εμπλουτισμένη με

στοιχεία δημοτικής καθαρεύουσα η οποία τελικά συνιστά και το προσωπικό ύφος του

συγγραφέα Τέλος στις περιγραφές του επιμένει σε μία αυστηρότερη καθαρεύουσα

Σχόλιο [Σ6] Η γλώσσα μας πριν απ΄αυτόν δεν ήταν ίδια με τη γλώσσα μας μετά απrsquo αυτόν Κάθε μεγάλος ποιητής ή πεζογράφος αυτό κάνει στη γλώσσα του την πλουταίνει με τη μεσολάβησή του Από κει παίρνει ο καθένας και το όνομά του και λογιέται μεγάλος ή όχι μεγάλος Χαράζει άσβηστα το χνάρι του πάνω στη γλώσσα μας ανεπανάληπτο και παντοτινό Ζ Λορεντζάτος

3 Πώς λειτουργούν οι αντιθέσεις στο διήγημα

Η αντίθεση αποτελεί για το Όνειρο στο κύμα το κυρίαρχο μοτίβο πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται το

περιεχόμενο Η βασική αντίθεση είναι η αθωότητα του βοσκού με την παρακμή του προλύτη

δικηγόρου ο κόσμος του Παραδείσου με τον αστικό κόσμο της διαφθοράς Στη συνέχεια

λειτουργούν οι υπόλοιπες αντιθέσεις ο δάσκαλος Σισώης που υπόκυψε στο ερωτικό στοιχείο η

σωτηρία της Μοσχούλας και η καταδίκη του σχοινιασμένου ζώου το δίλημμα της αποκάλυψης του

βοσκού η Μοσχούλα της εφηβικής ηλικίας με τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία

από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα

2Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής

αφήγησης Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρελθόντος και σε ποιον του

παρόντος

3Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα

περιγράφοντας κάθε φάση της ηλικίας του

4Να εντοπίσετε αφηγηματικές τεχνικές στην Α΄ ενότητα

5Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η

ομορφιά της

6Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κοριτσιού-κατσίκας και κυρ Μόσχου- Μοσχούλας

7Σε ποια σημεία υπάρχει θαμιστική αφήγηση

8Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να καταδείξετε τη λειτουργία τους

9Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την

αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του Μπορείτε να

επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα

10Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων το Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται

με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτήν την

τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

Γrsquo αφηγηματική ενότητα 5 (22) στχ 5- 55

Η τελευταία ενότητα ξεκινά με μία πρόδρομη αφήγηση που περιγράφει τη

επίδραση που είχε στη μετέπειτα ζωή του Κρητικού το δάκρυ της Φεγγαροντυμένης που

άγγιξε το χέρι του Ο Κρητικός μεταμορφώθηκε δεν επιζητά πλέον αγώνες και

ηρωισμούς αλλά αφιερώνεται στην αγάπη για το συνάνθρωπό του Λίγο παρακάτω ο

ήρωας επανέρχεται στον αγώνα του για σωτηρία ο οποίος γίνεται προσωρινά ευκολότερος

καθώς το δάκρυ όπλισε το χέρι του με περίσσεια δύναμη Η δύναμη αυτή του θυμίζει τα

νιάτα του ευκαιρία για να αναφερθεί στους αγώνες των Κρητικών ενάντια στους Τούρκους

του μπομπο- Ιουσούφ και στις συγκρούσεις της Λαβυρίνθου Τότε υπεισέρχεται πάλι το

μυστηριακό στοιχείο με τη μορφή ενός γλυκύτατου ήχου που σαγηνεύει τον ήρωα

Ακολουθεί και αναλυτική περιγραφή του ήχου αυτού ο ποιητής μας αναδεικνύει τη

μοναδικότητά του καθώς δε μοιάζει με άλλους εξίσου γλυκείς ήχους

Δ΄ αφηγηματική ενότητα 5 (22) στχ 56-58

Ο επίλογος είναι συνάμα λυτρωτικός και τραγικός Ο Κρητικός βγαίνει σώος στην ακτή

αλλά βαστά στα χέρια του νεκρή την κόρη

Β Θεματικές Αναλύσεις

Το μοτίβο της δοκιμασίας κυριαρχεί στο ποίημα Πώς τεκμηριώνετ αι

αυτή η άποψη

Ας θυμηθούμε ότι με τον όρο μοτίβο εννοούμε ένα θέμα που επαναλαμβάνεται

περιοδικά μέσα σ΄ ένα έργο λογοτεχνίας είτε ως μορφή είτε ως περιεχόμενο και κινεί την

εξέλιξη του περιεχομένου Στον Κρητικό έχει επισημανθεί ότι το κυρίαρχο μοτίβο είναι

αυτό της δοκιμασίας όπως γράφει ο Ε Καψωμένος laquo Η δοκιμασία αποτελεί τον

διαρθρωτικό άξονα της δράσης σε επίπεδο επιφάνειας σημαδεύει τη μετάβαση από μία

προγενέστερη κατάσταση (στην τυπική της εκδοχή κατάσταση στέρησης) σε μία

μεταγενέστερη κατάσταση (εξάλειψη στέρησης ndash πληρότητα) Σε επίπεδο βάθους ορίζει το

μετασχηματισμό των σημασιακών περιεχομένων από μία άλφα σχέση αξιών (αρνητική) σε

μία βήτα σχέση αξιών (θετική)raquo (Ε Καψωμένος οπ)

Οι δοκιμασίες του Κρητικού είναι

Στο νησί ενάντια στους Τούρκους

Στη θάλασσα μετά το ναυάγιο με τη φεγγαροντυμένη και με τον απόκοσμο ήχο

Στη Έσχατη Κρίση

Οι στερήσεις στις οποίες υπόκειται ο Κρητικός είναι απελπιστικά πολλές πατρίδα

μάνα πατέρα αδέλφια καράβι ενώ σε επίπεδο πλήρωσης αρνητική είναι η

έκβαση του θανάτου της κόρης

Στο πλαίσιο αυτό ας σημειώσουμε την ύπαρξη και του από μηχανής θεού που

λειτουργεί ως θεϊκός συμπαραστάτης στη δοκιμασία του ήρωα Είναι η φεγγαροντυμένη

που επεμβαίνει στη φύση και ενδυναμώνει τον Κρητικό ndashη επέμβασή της όμως δεν

επιβεβαιώνει το συνήθη ρόλο του θεϊκού στοιχείου δηλ δεν λυτρώνει τον Κρητικό από τον

αγώνα του για τη σωτηρία της κόρης ndashαντίθετα η κόρη πεθαίνει Σημειώνουν μάλιστα οι

μελετητές laquo προκύπτει η σημασιοδότηση της θεϊκής παρέμβασης ως παραπλανητικού

αντιπερισπασμού ένα σχήμα που ανακαλεί το χαρακτηριστικό θέμα του τραγικού μύθου

γνωστό ως δόλος των θεώνraquo (όπ Ε Καψωμένος)

Ποια η διάσταση του χρόνου στο ποίημα

Η αφήγηση κινείται σε παροντικούς παρελθοντικούς και μελλοντικούς χρόνους Το

αφηγηματικό παρόν είναι η πάλη του αφηγητή με τα κύματα Σε αυτό το χρόνο

συνυπάρχουν πρόδρομες αφηγήσεις ( ο οραματισμός της Ἐσχατης Κρίσης ) και ανάδρομες (

οι όρκοι του αφηγητή τα πάθη του Κρητικού στην επανάσταση ) Το αφηγηματικό πατρόν

επίσης απλώνεται σε δύο επίπεδα ο χρόνος του ναυαγίου και η ζωή του πρόσφυγα μετά

την περιπέτειά του

ΚΑΙ hellip ΑΠΑΝΤΑΜΕ ΣΕ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1 Να εντοπίσετε βασικά σχήματα λόγου στο ποίημα και να αναφερθείτε στη

λειτουργία τους

Η τεχνική της προσωποποίησης αφηρημένων εννοιών και φυσικών φαινομένων

διακρίνεται σε στίχους όπως 2(19) 15 Ο ουρανός ολόκληρος αγρίκαε σαστισμένος 3(20) 6

Κάθε ομορφιά να στολιστεί και το θυμό νrsquo αφήσει όπως επίσης και στους στίχους 3(20) 11 4(21)

1 5(22) 38Με την προσωποποίηση ο αναγνώστης μετέχει στα συναισθήματα των

χαρακτήρων

Με τις μεταφορές ο Σολωμός ανακαλύπτει ένα βασικό εργαλείο της ποιητικής του

γραφής που συχνά εκπλήσσει με την πρωτοτυπία του Ενδεικτικά 2(19)7 μην είδετε την

ομορφιά που την Κοιλάδα αγιάζει 3(20)13 έτρεμε το δροσάτο φως 4(21) 38 σε γκρεμό

κρέμουμαι βαθύ Έχει συζητηθεί πολύ η ιδιαίτερα πρωτότυπη μεταφορική λειτουργία της

γλώσσας στους στχ 4 (21) 17-24 όπου περιγράφεται η εντύπωση που έκαμε στον Κρητικό το

θέαμα της φεγγαροντυμένης ( βρύση έγινε το μάτι μου) καθώς συνδυάζει την εντύπωση που

του προκαλούν οι αναμνήσεις με τα δάκρυα που επιφέρει στον Κρητικό η ανάσυρσή τους

Αρκετές και οι παρομοιώσεις (ενδεικτικά 3(20)2 4 8-9 και 5 (22) 25-42) οι οποίες

περιγράφουν λυρικά τη φύση και τον πρωτόγνωρο ήχο

Τέλος έντονες είναι οι αντιθέσεις 4(21) 11 και βέβαια 5(22) 58 όπου και κορυφώνεται η

αγωνία του ήρωα

ΚΑΙ hellip ΕΡΩΤΑΜΕ

1 Εντοπίστε δύο εδάφια από διαφορετικά μέρη του ποιήματος που τεκμηριώνουν τη

θρησκευτικότητα του ποιητή Πώς αυτή συνεργάζεται με τους στόχους του ποιήματος

2 Δυο τα οράματα στον Κρητικό η Έσχατη Κρίση και η Φεγγαροντυμένη Ποιος

πιστεύεις ότι είναι ο ρόλος τους

3 Σας προβληματίζει το τέλος της δοκιμασίας Ο θάνατος της κόρης πώς

συναρτάται με τις εξώκοσμες οραματικές εμπειρίες του Κρητικού

laquo(Ο Σ

ολ

ωμ

ός) π

άν

τα τα

έγραφε α

λλ

ά π

οτές το

υ δ

εν τα

έγραψεraquo

Κ Β

άρ

να

λη

ς

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΖΥΗΝΟΣ

ΤΟ ΑΜΑΡΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΣ

ΜΟΥ

Α ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1 Η Αννιώ laquoΆλλην αδελφήν δεν είχομεν εγλύτωσεν από τα βάσανά του (σελ 125-138)

2 Οι υιοθεσίες laquoΠολλοί είχον κατηγορήσει τη μητέρα μου Ας έχει την ευχή μουraquo(

139 -144)

3 Η επιστροφή του Γιωργή το μητρικό αμάρτημα αποκαλύπτεται

laquoΕυτυχώς αι κακαί αυταί ειδήσεις την πήρα στο λαιμό μου ετελείωσεraquo (145 -151)

4 Η μητέρα στον Πατριάρχη laquo Η εκμυστήρευση αυτή και εγώ εσιώπησαraquo ( 152-

153)

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Το Αμάρτημα της μητρός μου από πολλές απόψεις είναι ένα καινοτόμο

πρωτοποριακό έργο για την τότε ελληνική πραγματικότητα προφανώς γιατί γράφεται από

ένα συγγραφέα που αναζητά το καινούργιο το πρωτοποριακό Αν θέλουμε λοιπόν να

ερμηνεύσουμε το διήγημα ας έχουμε υπόψη μας ότι

Ο Βιζυηνός ψυχογραφεί Οι σπουδές του στη Ψυχολογία

αποτυπώνονται στα πορτρέτα τω ηρώων του ιδιαίτερα στη Δεσποινιώ Δεν ενδιαφέρεται

τόσο για την εξωτερική δράση αλλά προσπαθεί να καταγράψει τις περιπέτειες της ψυχής

των ηρώων του καθώς αυτές προκαλούνται από τις αμοιβαίες συγκρούσεις τους Ο

Βιζυηνός ερμηνεύει τις αποφάσεις των προσώπων ως αποτέλεσμα των ψυχικών τους

διαθέσεων των παθών και των συμπλεγμάτων τους Έτσι η αναζήτηση του θηλυκού στο

Αμάρτημα της μητρός που στοιχειοθετεί και την αμαρτία της ηρωίδας εξηγείται από το

ενοχικό σύνδρομο που τη καταπιέζει την χειραγωγεί και τελικά την καθοδηγεί (laquoη αμαρτία

μου βλέπεις δεν εσώθηκεν ακόμηraquo σελ 146) σε μια ασταμάτητη δοκιμασία που συντρίβει

την οικογενειακή γαλήνη Οι ήρωες δρουν υπακούοντας στις ψυχικές τους καταστάσεις ndash

έτσι ο Γιωργής πανικοβάλλεται όταν ακούει αθέατος από τη μητέρα του τη φρικτή

πρόταση ανταλλαγής (παρατήρησε στη σελ 133 την έξοχη περιγραφή μιας κρίσης πανικού)

Είναι σαφές ότι ο Βιζυηνός είναι ο πρώτος ψυχογράφος λογοτέχνης μας

Ο Βιζυηνός ασπάζεται το ρεαλισμό Ο Βιζυηνός υιοθετεί τη

ρεαλιστική τεχνοτροπία στα διηγήματά του και ιδιαίτερα τον ψυχολογικό ρεαλισμό Ο

χώρος και τα πρόσωπα του Βιζυηνού αναπαριστούν ζωντανές πραγματικές καταστάσεις

ζωής Η ζωή στο χωριό οι καθημερινοί άνθρωποι έρμαια των κοινωνικών συνθηκών

ζωντανοί εκφραστές των αντιθέσεων των δεισιδαιμονιών και των προλήψεων αλλά και

της κοινωνικής δομής Η δράση μεταφέρεται εκεί που ζουν αληθινοί άνθρωποι με

αληθινά πάθη και προβλήματα ιδιαίτερα στην επαρχία όπως απαιτεί και η

ηθογραφική προσέγγιση της εποχής Ο συγγραφέας έμμεσα ή άμεσα καταγγέλλει

προλήψεις και δεισιδαιμονίες που συσκοτίζουν τις αποφάσεις των ανθρώπων (βλέπε στο

διήγημα σελ 127128132138 149 κα) Ας δούμε ένα παράδειγμα Όταν η εκκλησία

συνεφέρνει τη μάνα από την παραφροσύνη του θρήνου της για την Αννιώ η οικογένεια

διαπιστώνει τη σκληρότητα του περίγυρου που βρίσκει την ευκαιρία να εκμεταλλευτεί το

πάθος της Δεσποινιώς για να αγοράσει (δι΄ ασήμαντα ποσά) ή για να δεχτεί ως αμοιβή και

τελικά να κλέψει το βιος της οικογένειας Ο αφηγητής καταγγέλλει με σαφήνεια τον

αρπακτικό και καιροσκόπο τρόπο ζωής ανθρώπων που εκμεταλλεύονται την αδυναμία του

συνανθρώπου τους για να πλουτίσουν

Το διήγημα ήδη στην πρώτη του

σελίδα προσδιορίζει τα

αντιθετικά ζεύγη που θα

καθορίσουν το νόημα το πρώτο

ζεύγος ο ενικός και ο

πληθυντικός αριθμός το

δεύτερο το κορίτσι και τα

αγόρια το τρίτο ο νεκρός

(πατέρας που τα ρούχα του

ντύνουν τα αγόρια) και οι

ζωντανοί (μητέρα και παιδιά) το

τέταρτο το συναίσθημα και η

πρόθεση (η αδέκαστος

ενδόμυχος στοργή της μητρός)

και οι πράξεις που φυσικά

γεννούν ζηλοτυπίες το πέμπτο

η γνώση και οι απορίες

Μ Ξανθόπουλος

Παράλληλα στο διήγημα θα δούμε και την τεχνική της κατασκευής ενός

αινίγματος μιας αστυνομικής πλοκής που υφαίνεται γύρω από μια κυρίαρχη πλάνη

Ο Γιωργής ανακαλύπτει αργά και βασανιστικά το αμάρτημα που σιγοτρώει την ψυχή της

μητέρας του εκπλήσσεται από το βάθος του και τελικά αδυνατεί να το θεραπεύσει Μαζί

με αυτόν και ο αναγνώστης που παρακολουθεί με τον ίδιο ρυθμό την αποκάλυψη της

πλάνης (τεχνική που θυμίζει έντονα υα διηγήματα του umlΕντγκαρ Άλαν Πόε)

Ο Βιζυηνός πρωτοτυπεί στο αφηγηματικό πρόσωπο Η

αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο ήταν καινοτομία για την εποχή όταν κυριαρχούσε στη

μυθοπλασία ο παντογνώστης αφηγητής Ο αφηγητής του Βιζυηνού είναι παρών στην

αφήγηση (ομοδιηγητικός και δραματοποιημένος) και συμμετέχει στη δράση (εσωτερική

εστίαση) Κάτι παραπάνω στο μέσον περίπου του διηγήματος ανακοινώνει στον

αναγνώστη ότι ως αφηγητής ταυτίζεται με ένα από τους ήρωες το Γιωργή Αν και

ήρωας όμως πλανάται δεν γνωρίζει όλη την αλήθεια και επιτρέπει - ιδιαίτερα μετά την

αποκάλυψη της αλήθειας - στη μητέρα να πρωταγωνιστήσει Είναι λοιπόν ισότιμο

πρόσωπο του έργου που αριστοτεχνικά μοιράζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο πότε στον

εαυτό του και πότε στα δρώντα πρόσωπα

Ο Βιζυηνός ηθογραφεί και λαογραφεί Η γενιά του Βιζυηνού

επηρεάστηκε πολύ από το έργο του Ν Πολίτη και θέλησε να παρουσιάσει τη ζωή της

επαρχίας και των ανθρώπων της τα ήθη και τα έθιμά τους τις προκαταλήψεις και τις

δεισιδαιμονίες τους Λαογραφικά και ηθογραφικά στοιχεία αφθονούν στο κείμενο

1 Σχετίζεται η επιλογή α΄ προσώπου με το αυτοβιογραφικό στοιχείο

Τυπικά θα απαντούσαμε ότι Το αμάρτημα της μητρός μου είναι ένα χαρακτηριστικό

παράδειγμα ομοδιηγητικού αφηγητή και μιας αφήγησης με εσωτερική εστίαση Ο

Γιωργής είναι ο αφηγητής παρών μέσα στο κείμενο συμμετέχει στη δράση η εξέλιξη

αποτελεί πλαίσιο στο οποίο εξελίσσεται το προσωπικό του βίωμα

Κι ἀπὸ τότε ποὺ θρηνῶ

τὸ ξανθὸ καὶ γαλανὸ

καὶ οὐράνιο φῶς μου

μετεβλήθη ἐντός μου

καὶ ὁ ρυθμὸς τοῦ κόσμου

Η αφηγηματική επιλογή του αrsquo προσώπου σαφώς συνδέεται με αυτοβιογραφικά

στοιχεία τα πρόσωπα ( ο Γιωργής η Δεσποινιώ το Αννιώ) ο τόπος ο χρόνος Σε όλα

άλλωστε τα διηγήματα του Βιζυηνού η αυτοαναφορικότητα είναι δεδομένη ως επιλογή

Σε μία βαθύτερη ανάλυση όμως πρέπει να πούμε ότι η επιλογή του α΄ προσώπου

ήταν για την εποχή (δεκαετία 1880) καινοτόμος και τολμηρή μία σαφής ρήξη με την

τεχνική του παντογνώστη αφηγητή που κυριαρχούσε τότε στα πλαίσια του ιστορικού

μυθιστορήματος Επιπλέον ο ομοδιηγηματικός αφηγητής του Βιζυηνού υφαίνεται αρχικά

γύρω από το πρόσωπό του (μνήμες για την ιστορία της Αννιώς) στη συνέχεια όμως

συμπορεύεται με το λόγο της μητέρας Παρατηρούνται έτσι δύο οπτικές μία του

αφηγητή που μεταβάλλεται στην εξέλιξη της δράσης (πχ άρνηση της μητέρας αργότερα

συγκατάβαση ) και αυτή της μητέρας που παραμένει σταθερή

2 O Βιζυηνός ανήκει στους οπαδούς της καθαρεύουσας

Γνωρίζουμε ότι ο Βιζυηνός είχε ταχθεί φανερά στο μέρος των δημοτικιστών 1 Στα

διηγήματά του ωστόσο χρησιμοποιεί μία κομψή καθαρεύουσα όταν αφηγείται ή

περιγράφει Στους διαλόγους του όμως δεν διστάζει να αποδίδει το λαϊκό στοιχείο με μία

δημοτική που διακρίνεται για τη ζωντάνια και την αμεσότητά της

Έτσι ο Βιζυηνός τυπικά προσαρμόζεται στην τάση της λόγιας λογοτεχνικής

παραγωγής αλλά και της επιστημονική του ιδιότητας που υπεράσπιζε την καθαρεύουσα

παραμένει όμως ένας θιασώτης της δημοτικής και στο χώρο της λογοτεχνίας

Εύστοχα λοιπόν έχει χαρακτηριστεί ως επαμφοτερίζων (Μητσάκης 1982) λογοτέχνης

που χρησιμοποιεί για τους δικούς του λόγους και τις δύο μορφές της γλώσσας μας

3 Ο Βιζυηνός έγραφε διηγήματα Σημαίνει κάτι αυτό

Καταρχάς ο Βιζυηνός δεν έχει γράψει μόνο διηγήματα (έχει δημοσιεύσει ποιήματα

επιστημονικές διατριβές κα) Χαρακτηρίσθηκε όμως ως laquoορόσημο στην εξέλιξη της

αφηγηματικής πεζογραφίαςraquo (Στεργιόπουλος Κ 1997) καθώς πριν από αυτόν δεν υπήρχε

1 Είχε δημοσιεύσει ένα πεζογράφημα με τίτλο Γιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέα όπου άμεσα υποστήριζε τη

χρήση της δημοτικής

hellipο Βιζυηνός είναι ένας

επαμφοτερίζων Με το νου και την

καρδιά είναι ένας δημοτικιστής

όπως δείχνει το πεζογράφημά του

laquoΔιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέαraquo

αλλά στην πράξη προτιμά να φορά

το ψηλό κολάρο του πομπέ της

καθαρεύουσας Σε αυτή την

αμφίρροπη ιδιότητα ίσως βασικά

να επηρεαζόταν και από τη διπλή

του ιδιότητα του λογοτέχνη και

του επιστήμοναhellip

Κ Μητσάκης

λογοτέχνης που να είχε ασχοληθεί με αυτό το είδος λογοτεχνικής γραφής Με τον Βιζυηνό

δε το διήγημα φτάνει σε μέγιστη ακμή και καθορίζει την μετέπειτα εξέλιξη του είδους Δεν

ήταν άλλωστε τυχαία η επιλογή του Βιζυηνού η αφηγηματική τεχνική του διηγήματος

ταίριαζε στη γραφή του που απεχθάνεται τις μακροσκελείς περιγραφές και την αργή

εξέλιξη του μυθιστορήματος ενώ του επιτρέπει να χρησιμοποιήσει αυτοβιογραφικά και

ηθογραφικά στοιχεία και το κυριότερο να επεξεργαστεί ψυχογραφικά τους ήρωές του

επιλογή πρωτόφαντη για την εποχή Καθώς λοιπόν ο Βιζυηνός ενδιαφέρεται για τα

πρόσωπα περισσότερο από την υπόθεση η ελευθερία που του έδινε η διηγηματική γραφή

ήταν δελεαστική

4 Ο Βιζυηνός ψυχογραφεί τους ήρωές του Αυτό σημαίνει ότι είναι ρεαλιστής

Ναι με την έννοια ότι προσπαθεί να αποδώσει τα κίνητρα των πράξεων των ηρώων

του χρησιμοποιώντας τις ψυχολογικές του γνώσεις αλλά και παρουσιάζοντας με κριτική

ματιά την κοινωνική πραγματικότητα μέσα στην οποία δρουν οι ήρωές του Ας πάρουμε ως

παράδειγμα την Δεσποινιώ η επιμονή της στη υιοθεσία κοριτσιών αιτιάζεται στην

εσωτερική σύγκρουση που βίωνε μετά το κατ΄ αυτήν αμάρτημά της τον ακούσιο δηλ

πνιγμό του βρέφους Παράλληλα όμως η θέση της γυναίκας στην εποχή εκείνη οι

δεισιδαιμονίες και οι προκαταλήψεις συνεργούν στις επιλογές της μάνας τη σπρώχνουν σε

μία αδιέξοδη και ανώφελη ζωή καθώς ποτέ η ίδια δεν απαλλάσσεται από το βάρος της

Έντονο στοιχείο ψυχογραφικής γραφής είναι επίσης οι αντιθέσεις που

αναπτύσσονται μεταξύ των ηρώων ( η επιθυμία της μάνας για τη σωτηρία της Αννιώς με

θυσία άλλου παιδιού της σε αντίθεη με τα αισθήματα του Γιωργή οι συνεχείς υιοθεσίες που

φέρνουν τη συνοχή της οικογένειας στα όριά της η λογική του συγγραφέα σε αντίθεση με το

παράλογο της μάνας κα) Γενικότερα στα διηγήματα του Βιζυηνού οι ήρωές του

διακατέχονται από πλάνη η οποία σταδιακά αποκαλύπτεται και η αλήθεια

αποκαθίσταται

Ναι λοιπόν ο Βιζυηνός αντιμετωπίζει την αφηγηματική πραγματικότητα

ρεαλιστικά δηλ κριτικά Παρόλα αυτά ας σημειώσουμε την επιμονή του στην απεικόνιση

της ζωής του λαού των παραδόσεών και των τρόπων ζωής του την έντονη παρουσία του

στοιχείου του θανάτου στα έργα του Αυτά είναι σαφώς ρομαντικά στοιχεία

Σχόλιο [Σ4] Ο Βιζυηνός θεμελιώνοντας τη

διηγηματογραφική του παραγωγή δεν έχει κανένα

πρότυπο μπροστά του δε βρίσκει καμία παράδοση

άξια να την πλουτίσει με τη δική του παράδοση

Πρέπει να αρχίσει από την αρχή

(Ι Μ Παναγιωτόπουλος)

5 Πώς τακτοποιούνται οι αφηγηματικοί χρόνοι στο Βιζυηνό

Στο Αμάρτημα της μητρός μου υπάρχει μία βασική ευθύγραμμη χρονική δομή που

ορίζεται από τον αφηγητή αλλά παρουσιάζει εντυπωσιακά άλματα η απομάκρυνση του

Γιωργή από το πατρικό σπίτι κρατά χρόνια πολλά Στο πλαίσιο αυτό υπάρχουν

ανάδρομες αφηγήσεις ( όπως η αυτοθυσία της μάνας στον κίνδυνο του ποταμού) και

σπάνια πρόδρομες (όπως στη σελ 144)

6Nα δώσετε πληροφορίες για την αφηγηματική τεχνική Η αφήγηση δίνεται σε

πρώτο πρόσωπο (πληθυντικό στην αρχή ενικό στη συνέχεια) από έναν δραματοποιημένο

ομοδιηγηματικό αφηγητή παρόντα μέσα στην αφήγηση (εσωτερική εστίαση) ο οποίος

είναι κατά κανόνα αφηγητής -μάρτυρας και σε ελάχιστες σκηνές αφηγητής -

πρωταγωνιστής Η αφήγηση είναι μεταγενέστερη των γεγονότων και η εστίαση τείνει να

γίνει συγχρονική με αποτέλεσμα να συμμεριζόμαστε τις ανησυχίες τους φόβους και τις

απορίες μια παιδικής συνείδησης Ο αφηγητής βάζει συχνά περιορισμούς στον εαυτό του

αποσιωπώντας τις πληροφορίες που απέκτησε εκ των υστέρων και δίνοντάς μας μόνο τις

πληροφορίες που είχε κατά τη στιγμή της δράσης Παράλληλα είναι εμφανής η διάσταση

ανάμεσα στον ώριμο αφηγητή και στην παιδικής συνείδηση που προσλαμβάνει τα

συμβάντα Γιωργής και μητέρα είναι τα μόνα πρόσωπα με αφηγηματικές λειτουργίες στο

κείμενο Τα υπόλοιπα αποτελούν απλώς σημεία αναφοράς Υπάρχουν επομένως δύο

οπτικές γωνίες

του Γιωργή μεταβάλλεται γιατί προσπαθεί να εξηγήσει μια σειρά γεγονότων και

ακατανόητων συμπεριφορών Η μεταβολή της οπτικής γωνίας του αφηγητή υποβοηθείται

από τη μεγάλη διάρκεια της αφήγησης Παρακολουθεί τα γεγονότα αφηγούμενος

ταυτόχρονα από μικρό παιδί ως ώριμος άνδρας Έτσι χωρίζεται στα δύο η οπτική γωνία

α) αδύναμο μικρό παιδί (αισθάνεται το άγχος της μητέρας του λόγω της ασθένειας της

αδερφής του ως απειλή για τη ζωή του) β) μορφωμένος ενήλικας (έχει μελετήσει ζητήματα

θρησκείας και προβλήματα ψυχής και είναι ικανός να εξηγήσει πώς μια σειρά από

συμβάντα καθόρισαν το χαρακτήρα της μητέρας )

Με το ρεαλισμό η λογοτεχνία θέτει

πλέον ως πρώτο στόχο της την πιστή

απόδοση της πραγματικότητας όπως βέβαια

την αντιλαμβάνεται και τη βιώνει ο

δημιουργός Οι ρεαλιστές πεζογράφοι

καλλιεργούν κυρίως το είδος του

μυθιστορήματος και θεωρητικά επιδιώκουν

την αντικειμενικότητα αλλά όπως είναι

φυσικό όσο και αν αποφεύγουν τις

συναισθηματικές εξάρσεις τις κρίσεις και τις

προσωπικές ερμηνείες τα όσα γράφουν

επηρεάζονται έστω και έμμεσα από τις

πεποιθήσεις τους Για το ρεαλιστικό

μυθιστόρημα θετικά στοιχεία θεωρούνται η

αληθοφάνεια και η πειστικότητα Οι

συγγραφείς δε στοχεύουν καθόλου στον

εντυπωσιασμό αλλά αφήνουν την

πραγματικότητα να μιλήσει από μόνη της

Επιλέγουν θέματα οικεία στον αναγνώστη

και σε γενικές γραμμές συνηθισμένα

προβάλλοντας τις εμπειρίες της καθημερινής

ζωής Οι ήρωές τους είναι κατά κάποιο τρόπο

εκπρόσωποι της κοινωνίας και του

πολιτισμού στον οποίο υποτίθεται ότι

ανήκουν και μολονότι πλαστοί δεν παύουν

να είναι αληθοφανείς

της μητέρας (δε μεταβάλλεται καθώς είναι καθηλωμένη σε ένα συμβάν και η

επιθυμία της να επανορθώσει εκτοπίζει κάθε επιθυμία να το κατανοήσει ) βλ και Δ΄

Ενότητα

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1 laquoΟ Γιωργής ήμην εγώraquo (σ 142) Η ταύτιση αφηγητή ndash πρωταγωνιστή

παρουσιάζεται ως αφηγηματική αποκάλυψη μόλις στη δεκάτη έκτη

σελίδα του έργου Πώς το εξηγείτε αυτό

2 Ο κόσμος του Βιζυηνού λειτουργεί ανθρωπομορφικά και ανθρωποκεντρικά

(Π Μουλλάς) Πώς το εξηγείτε αυτό

3 Ο Βιζυηνός όπως και κάθε σπουδαίος λογοτέχνης έχει προσωπικό ύφος

Ποια πιστεύετε ότι είναι τα συστατικά του

4 Γιατί κατά τη γνώμη σας ο συγγραφέας χρησιμοποιεί σπάνια την

περιγραφή στο διήγημα

5 Βρείτε στοιχεία διήγησης και μίμησης στο έργο Παρατηρείτε κάτι

ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον εις το γραφείον του προϊσταμένου μου (σελ161-162)

Πρόλογος ndashΗ ιστορία του Σισώη

2 laquoΗ τελευταία χρονιάraquo(σελ 163-168)Η ζωή του

βοσκού ndashΗ Μοσχούλα Η γνωριμία βοσκού ndash

Μοσχούλας

3 laquoΜιαν εσπέραν - όλον τον αιγιαλόνraquo (σελ 168-169)

Περιγραφή του θαλασσινού τοπίου

4 laquoΕπέταξα αμέσως κrsquo ελούετοraquo (σελ 170-171)Η

εμφάνιση της Μοσχούλας

5 laquoΤην αναγνώρισα πάραυτα δεν εσκεπτόμην πλέονraquo

(σελ 171-174) Τα διλήμματα του ήρωα

6 laquo Δεν δύναμαι να είπω να πνιγή το ταλαίπωρον

ζώονraquo (174-175) Ο βοσκός αποκαλύπτεται

7 laquo Δεν ηξεύρω αν η κόρη το ίδιον όνειρό τουraquo (σελ

175-177) Η διάσωση της Μοσχούλας

8 Επίλογος (178) Τελικές αποτιμήσεις

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Ο Παπαδιαμάντης ασπάζεται την ηθογραφία και τον

ψυχολογικό ρεαλισμό Τα έργα του Παπαδιαμάντη εντάσσονται στο διαδεδομένο

τότε κίνημα της ηθογραφίας που εστιάζει στη ζωή του λαού της υπαίθρου και

χρησιμοποιεί ευρέως λαογραφικά στοιχεία Ο Παπαδιαμάντης όμως αν και υπηρετεί την

ηθογραφία δε φωτογραφίζει τη ζωή του χωριού αλλά ανατέμνει την κοινωνική του

δομή (ρεαλισμός) ενώ παράλληλα αποτυπώνει τη ψυχική σύσταση των ηρώων του laquo Ο

Παπαδιαμάντης δεν είναι φωτογράφος είναι ψυχογράφος Δεν μένει εις όσα ακούει και

βλέπει εις το περίγραμμα προχωρεί εις όσα διαισθάνεται έτσι δε δεν ζωγραφίζει απλώς

αλλά δημιουργεί ανθρώπους κοινωνίας χώρουςraquo (Τωμαδάκης Ν 1962) Ο ίδιος έχει γράψει

για τα διηγήματά του laquoΤαύτα όλα βασίζονται επί της πραγματικότητοςraquo Παράλληλα δηλ

με την περιγραφή του τρόπου ζωής των ηθών και των εθίμων στην

ελληνική επαρχία αναδεικνύεται μία εστίαση στις αντιφάσεις και τις

συγκρούσεις τόσο της κοινωνίας (δες το σχόλιο του αφηγητή για την

επαγγελματική του προκοπή σελ 162) ή την περιγραφή του άρχοντα

Μόσχου

Επιπλέον το διήγημα συγκεντρώνει στοιχεία ποιμενικού ειδυλλίου

(η εξιδανικευμένη απόδοση της ποιμενικής ζωής στην ύπαιθρο το ερωτικό

στοιχείο) αλλά ο πυρήνας βρίσκεται στο μοτίβο της επιστροφής στην

αθωότητα της ζωής του χωριού (Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη 1992)

Υπάρχει δηλ μια εξιδανίκευση της φύσης ένας αρκαδισμός ποιμενική

λογοτεχνία που αντλεί το θέμα της από το περιβάλλον της φύσης του

βουνού των βοσκών και της αισθησιακής ατμόσφαιρας Η ποιμενική

λογοτεχνία πηγάζει από την αντίθεση ανάμεσα στην υποκρισία και

ιδιοτέλεια της ζωής στην αστική κοινωνία με την ειλικρίνεια και την αθωότητα της φύσης

(εισηγητής του είδους ο ποιητής Θεόκριτος) Έτσι στο Όνειρο στο κύμα διαγράφονται

Fr Boucher Μία

φθινοπωρινή ποιμενική σκηνή 1749

Συλλογή Wallace Λονδίνο

Σχόλιο [Σ5] Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι απλώς ένας laquo ρεγιοναλιστήςraquo συγγραφέας που laquo σπουδάζει εκ του σύνεγγυςraquo και συγχρονικά το ελληνικό χωριό αλλά ένας συγγραφέας που από την πρωτεύουσα που εξευρωπαΐζεται και εκμοντερνίζεται εστιάζει τη ματιά του σε μία συγκεκριμένη εποχή τοπικά (εγγύς αγροτοποιμενικό παρελθόν της Σκιάθου) και αργότερα και χρονικά απομακρυσμένη (παιδική ηλικία) προκειμένου να αναδημιουργήσει έναν μικρόκοσμο μέσω του οποίου συλλαμβάνει ότι θεωρείται κάθε φορά για αυτόν πρόσφατη εκδοχή του παραδείσου ή της Χρυσής Εποχήςraquo

Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη

αρκετά από αυτά τα χαρακτηριστικά όπως το έξοχο φυσικό τοπίο (βλ σελ 163) η

νοσταλγία για το χαμένο παράδεισο ο αισθησιασμός που διαπερνά ολόκληρο το κείμενο

Στο Όνειρο στο κύμα όμως η δράση ασφυκτιά και από τη διάθεση του

συγγραφέα να αποδώσει την περιπέτεια ψυχής του νεαρού βοσκού και η

ψυχογραφία συνοδεύεται έντονα από έναν ποιητικό Συμβολισμό (δες την

ονομασία Μοσχούλα με τη διπλή χρήση τη αντίθεση ανάμεσα σε ένα αθώο

ποιμενικό παρελθόν και σε ένα αμαρτωλό παρόν που συμβολίζει την Πτώση του

ανθρώπου κα) Το βασικό θέμα που λειτουργεί ως σύμπλεγμα

(αυτοβιογραφικό στοιχείο) εκείνο της αμαρτίας ως ενοχής απέναντι στη

σεξουαλική ορμή ξεκλειδώνει την ερμηνεία της αφήγησης Το περιστατικό

με τον πάτερ Σισώη μια εγκιβωτισμένη αφήγηση που δύσκολα εντάσσεται στον κορμό του

διηγήματος εδράζεται σε αυτό το θέμα ο Σισώης αμάρτησε γιατί δεν αρνήθηκε τον

πειρασμό ενώ ο νεαρός βοσκός περιορίζεται σε ένα αγώνα άτολμης και ενοχικής

ηδονοβλεψίας Ο αισθησιασμός λοιπόν που διατρέχει και ερμηνεύει όλο το κείμενο

μεταμορφώνεται σε ενοχικό δίλημμα που χειραγωγεί τις ψυχές των ηρώων Και εδώ ξεκινά

ο νατουραλισμόςhellip

Το θρησκευτικό στοιχείο Η χριστιανική συνείδηση και ηθική

που διαμόρφωσε ο Παπαδιαμάντης στα παιδικά του χρόνια κοντά στον αυστηρό ιερέα ndash

πατέρα του αποτελεί ερμηνευτικό κλειδί του έργου του Σε ένα πρώτο επίπεδο

περιεχομένου πολλά από τα θέματα των έργων του σχετίζονται με το θρησκευτικό βίο

(στο Όνειρο στο κύμα ο βοσκός υπηρετεί τη μονή Ευαγγελισμού στη Σκιάθο) ενώ είναι

διάσπαρτα αποσπάσματα από τα κείμενα της βυζαντινής αγιογραφίας (βλ σελ

163164166178) Σε ένα εσωτερικό επίπεδο η ιστορία μπορεί να διαβαστεί ως αλληγορία

έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας (τα εφηβικά

ξέγνοιαστα χρόνια) στη μίζερη καθημερινότητα της επαγγελματικής ζωής του ήρωα

Ο Αρκαδισμός είναι φιλολογικός

όρος που συναντάται συχνά στην ξένη

λογοτεχνία και που αναφέρεται

στην ειδυλλιακή ζωή των ποιμένων

της Αρκαδίας κατά την αρχαιότητα

προβάλλοντας τη χώρα

της Αρκαδίας ως μία ουτοπία και

ως το όραμα ενός φανταστικού

χαμένου τόπου όπου οι άνθρωποι

ζούσαν ευτυχισμένοι και ελεύθεροι

στη φύση Το όραμα όμως

αυτό διατηρείται ζωντανό στη σκέψη

και τη μνήμη των ανθρώπων που

αναπολούν και νοσταλγούν τη χαμένη

ευτυχία της φυσικής τους ζωής

N Poussin Et in Arcadia ego (Και στην Αρκαδία εγώ

είμαι) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας 1637-1638

Λούβρο

Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Είναι σαφές

ότι ο Παπαδιαμάντης αντλεί θέματα εικόνες και έμπνευση από τη δική του βασανισμένη

ζωή Ιδιαίτερα διηγήματα όπως το Όνειρο στο κύμα υποδεικνύουν προσωπικά βιώματα

απόψεις για την ηθική τη ζωή την κοινωνία Πλαισιώνονται επίσης από το χρόνο (στάδια

της δικής του ζωής) και το χώρο (η Σκιάθος η Αθήνα) και ενισχύουν το βιωματικό

χαρακτήρα του έργου Ας μη λησμονούμε όμως το βασικό αξίωμα της φιλολογικής

μελέτης τη διάκριση δηλ συγγραφέα και αφηγητή Το έργο αυτονομείται και από το

συγγραφέα τουhellip

1 Ποιά η αφηγηματική τεχνική στο Όνειρο στο κύμα

Το διήγημα δομείται σε τρία στάδια αρχική κατάσταση (η ευτυχία του βοσκού) ndash

ανατροπή (η Μοσχούλα) ndashαποκατάσταση ισορροπίας (η βίωση της διάσωσης και η επιλογή

της απομόνωσης) Ο αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος και αυτοδιηγητικός

(πρωταγωνιστής της ιστορίας) άλλοτε με μηδενική εστίαση και άλλοτε με εσωτερική

εστίαση Όταν η αφήγηση αφορμάται από το ώριμο παρόν ο αφηγητής γίνεται

παντογνώστης ενώ όταν μεταφερόμαστε στο παρόν ο αφηγητής βλέπει τα γεγονότα μέσα

από τη ψυχή του βοσκού

2 Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ιδιότυπη

Ασφαλώς Ο Παπαδιαμάντης δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα προς τη δημοτική το

οποίο έκαναν άλλοι πεζογράφοι (Καρκαβίτσας) Παρόλα αυτά δημοτική και μάλιστα

στολισμένη με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς χρησιμοποιείται στους διαλόγους Η

αφηγητής χρησιμοποιεί μία μετριοπαθή χαλαρή διόλου ψυχρή και εμπλουτισμένη με

στοιχεία δημοτικής καθαρεύουσα η οποία τελικά συνιστά και το προσωπικό ύφος του

συγγραφέα Τέλος στις περιγραφές του επιμένει σε μία αυστηρότερη καθαρεύουσα

Σχόλιο [Σ6] Η γλώσσα μας πριν απ΄αυτόν δεν ήταν ίδια με τη γλώσσα μας μετά απrsquo αυτόν Κάθε μεγάλος ποιητής ή πεζογράφος αυτό κάνει στη γλώσσα του την πλουταίνει με τη μεσολάβησή του Από κει παίρνει ο καθένας και το όνομά του και λογιέται μεγάλος ή όχι μεγάλος Χαράζει άσβηστα το χνάρι του πάνω στη γλώσσα μας ανεπανάληπτο και παντοτινό Ζ Λορεντζάτος

3 Πώς λειτουργούν οι αντιθέσεις στο διήγημα

Η αντίθεση αποτελεί για το Όνειρο στο κύμα το κυρίαρχο μοτίβο πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται το

περιεχόμενο Η βασική αντίθεση είναι η αθωότητα του βοσκού με την παρακμή του προλύτη

δικηγόρου ο κόσμος του Παραδείσου με τον αστικό κόσμο της διαφθοράς Στη συνέχεια

λειτουργούν οι υπόλοιπες αντιθέσεις ο δάσκαλος Σισώης που υπόκυψε στο ερωτικό στοιχείο η

σωτηρία της Μοσχούλας και η καταδίκη του σχοινιασμένου ζώου το δίλημμα της αποκάλυψης του

βοσκού η Μοσχούλα της εφηβικής ηλικίας με τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία

από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα

2Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής

αφήγησης Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρελθόντος και σε ποιον του

παρόντος

3Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα

περιγράφοντας κάθε φάση της ηλικίας του

4Να εντοπίσετε αφηγηματικές τεχνικές στην Α΄ ενότητα

5Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η

ομορφιά της

6Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κοριτσιού-κατσίκας και κυρ Μόσχου- Μοσχούλας

7Σε ποια σημεία υπάρχει θαμιστική αφήγηση

8Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να καταδείξετε τη λειτουργία τους

9Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την

αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του Μπορείτε να

επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα

10Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων το Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται

με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτήν την

τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

μεταγενέστερη κατάσταση (εξάλειψη στέρησης ndash πληρότητα) Σε επίπεδο βάθους ορίζει το

μετασχηματισμό των σημασιακών περιεχομένων από μία άλφα σχέση αξιών (αρνητική) σε

μία βήτα σχέση αξιών (θετική)raquo (Ε Καψωμένος οπ)

Οι δοκιμασίες του Κρητικού είναι

Στο νησί ενάντια στους Τούρκους

Στη θάλασσα μετά το ναυάγιο με τη φεγγαροντυμένη και με τον απόκοσμο ήχο

Στη Έσχατη Κρίση

Οι στερήσεις στις οποίες υπόκειται ο Κρητικός είναι απελπιστικά πολλές πατρίδα

μάνα πατέρα αδέλφια καράβι ενώ σε επίπεδο πλήρωσης αρνητική είναι η

έκβαση του θανάτου της κόρης

Στο πλαίσιο αυτό ας σημειώσουμε την ύπαρξη και του από μηχανής θεού που

λειτουργεί ως θεϊκός συμπαραστάτης στη δοκιμασία του ήρωα Είναι η φεγγαροντυμένη

που επεμβαίνει στη φύση και ενδυναμώνει τον Κρητικό ndashη επέμβασή της όμως δεν

επιβεβαιώνει το συνήθη ρόλο του θεϊκού στοιχείου δηλ δεν λυτρώνει τον Κρητικό από τον

αγώνα του για τη σωτηρία της κόρης ndashαντίθετα η κόρη πεθαίνει Σημειώνουν μάλιστα οι

μελετητές laquo προκύπτει η σημασιοδότηση της θεϊκής παρέμβασης ως παραπλανητικού

αντιπερισπασμού ένα σχήμα που ανακαλεί το χαρακτηριστικό θέμα του τραγικού μύθου

γνωστό ως δόλος των θεώνraquo (όπ Ε Καψωμένος)

Ποια η διάσταση του χρόνου στο ποίημα

Η αφήγηση κινείται σε παροντικούς παρελθοντικούς και μελλοντικούς χρόνους Το

αφηγηματικό παρόν είναι η πάλη του αφηγητή με τα κύματα Σε αυτό το χρόνο

συνυπάρχουν πρόδρομες αφηγήσεις ( ο οραματισμός της Ἐσχατης Κρίσης ) και ανάδρομες (

οι όρκοι του αφηγητή τα πάθη του Κρητικού στην επανάσταση ) Το αφηγηματικό πατρόν

επίσης απλώνεται σε δύο επίπεδα ο χρόνος του ναυαγίου και η ζωή του πρόσφυγα μετά

την περιπέτειά του

ΚΑΙ hellip ΑΠΑΝΤΑΜΕ ΣΕ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1 Να εντοπίσετε βασικά σχήματα λόγου στο ποίημα και να αναφερθείτε στη

λειτουργία τους

Η τεχνική της προσωποποίησης αφηρημένων εννοιών και φυσικών φαινομένων

διακρίνεται σε στίχους όπως 2(19) 15 Ο ουρανός ολόκληρος αγρίκαε σαστισμένος 3(20) 6

Κάθε ομορφιά να στολιστεί και το θυμό νrsquo αφήσει όπως επίσης και στους στίχους 3(20) 11 4(21)

1 5(22) 38Με την προσωποποίηση ο αναγνώστης μετέχει στα συναισθήματα των

χαρακτήρων

Με τις μεταφορές ο Σολωμός ανακαλύπτει ένα βασικό εργαλείο της ποιητικής του

γραφής που συχνά εκπλήσσει με την πρωτοτυπία του Ενδεικτικά 2(19)7 μην είδετε την

ομορφιά που την Κοιλάδα αγιάζει 3(20)13 έτρεμε το δροσάτο φως 4(21) 38 σε γκρεμό

κρέμουμαι βαθύ Έχει συζητηθεί πολύ η ιδιαίτερα πρωτότυπη μεταφορική λειτουργία της

γλώσσας στους στχ 4 (21) 17-24 όπου περιγράφεται η εντύπωση που έκαμε στον Κρητικό το

θέαμα της φεγγαροντυμένης ( βρύση έγινε το μάτι μου) καθώς συνδυάζει την εντύπωση που

του προκαλούν οι αναμνήσεις με τα δάκρυα που επιφέρει στον Κρητικό η ανάσυρσή τους

Αρκετές και οι παρομοιώσεις (ενδεικτικά 3(20)2 4 8-9 και 5 (22) 25-42) οι οποίες

περιγράφουν λυρικά τη φύση και τον πρωτόγνωρο ήχο

Τέλος έντονες είναι οι αντιθέσεις 4(21) 11 και βέβαια 5(22) 58 όπου και κορυφώνεται η

αγωνία του ήρωα

ΚΑΙ hellip ΕΡΩΤΑΜΕ

1 Εντοπίστε δύο εδάφια από διαφορετικά μέρη του ποιήματος που τεκμηριώνουν τη

θρησκευτικότητα του ποιητή Πώς αυτή συνεργάζεται με τους στόχους του ποιήματος

2 Δυο τα οράματα στον Κρητικό η Έσχατη Κρίση και η Φεγγαροντυμένη Ποιος

πιστεύεις ότι είναι ο ρόλος τους

3 Σας προβληματίζει το τέλος της δοκιμασίας Ο θάνατος της κόρης πώς

συναρτάται με τις εξώκοσμες οραματικές εμπειρίες του Κρητικού

laquo(Ο Σ

ολ

ωμ

ός) π

άν

τα τα

έγραφε α

λλ

ά π

οτές το

υ δ

εν τα

έγραψεraquo

Κ Β

άρ

να

λη

ς

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΖΥΗΝΟΣ

ΤΟ ΑΜΑΡΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΣ

ΜΟΥ

Α ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1 Η Αννιώ laquoΆλλην αδελφήν δεν είχομεν εγλύτωσεν από τα βάσανά του (σελ 125-138)

2 Οι υιοθεσίες laquoΠολλοί είχον κατηγορήσει τη μητέρα μου Ας έχει την ευχή μουraquo(

139 -144)

3 Η επιστροφή του Γιωργή το μητρικό αμάρτημα αποκαλύπτεται

laquoΕυτυχώς αι κακαί αυταί ειδήσεις την πήρα στο λαιμό μου ετελείωσεraquo (145 -151)

4 Η μητέρα στον Πατριάρχη laquo Η εκμυστήρευση αυτή και εγώ εσιώπησαraquo ( 152-

153)

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Το Αμάρτημα της μητρός μου από πολλές απόψεις είναι ένα καινοτόμο

πρωτοποριακό έργο για την τότε ελληνική πραγματικότητα προφανώς γιατί γράφεται από

ένα συγγραφέα που αναζητά το καινούργιο το πρωτοποριακό Αν θέλουμε λοιπόν να

ερμηνεύσουμε το διήγημα ας έχουμε υπόψη μας ότι

Ο Βιζυηνός ψυχογραφεί Οι σπουδές του στη Ψυχολογία

αποτυπώνονται στα πορτρέτα τω ηρώων του ιδιαίτερα στη Δεσποινιώ Δεν ενδιαφέρεται

τόσο για την εξωτερική δράση αλλά προσπαθεί να καταγράψει τις περιπέτειες της ψυχής

των ηρώων του καθώς αυτές προκαλούνται από τις αμοιβαίες συγκρούσεις τους Ο

Βιζυηνός ερμηνεύει τις αποφάσεις των προσώπων ως αποτέλεσμα των ψυχικών τους

διαθέσεων των παθών και των συμπλεγμάτων τους Έτσι η αναζήτηση του θηλυκού στο

Αμάρτημα της μητρός που στοιχειοθετεί και την αμαρτία της ηρωίδας εξηγείται από το

ενοχικό σύνδρομο που τη καταπιέζει την χειραγωγεί και τελικά την καθοδηγεί (laquoη αμαρτία

μου βλέπεις δεν εσώθηκεν ακόμηraquo σελ 146) σε μια ασταμάτητη δοκιμασία που συντρίβει

την οικογενειακή γαλήνη Οι ήρωες δρουν υπακούοντας στις ψυχικές τους καταστάσεις ndash

έτσι ο Γιωργής πανικοβάλλεται όταν ακούει αθέατος από τη μητέρα του τη φρικτή

πρόταση ανταλλαγής (παρατήρησε στη σελ 133 την έξοχη περιγραφή μιας κρίσης πανικού)

Είναι σαφές ότι ο Βιζυηνός είναι ο πρώτος ψυχογράφος λογοτέχνης μας

Ο Βιζυηνός ασπάζεται το ρεαλισμό Ο Βιζυηνός υιοθετεί τη

ρεαλιστική τεχνοτροπία στα διηγήματά του και ιδιαίτερα τον ψυχολογικό ρεαλισμό Ο

χώρος και τα πρόσωπα του Βιζυηνού αναπαριστούν ζωντανές πραγματικές καταστάσεις

ζωής Η ζωή στο χωριό οι καθημερινοί άνθρωποι έρμαια των κοινωνικών συνθηκών

ζωντανοί εκφραστές των αντιθέσεων των δεισιδαιμονιών και των προλήψεων αλλά και

της κοινωνικής δομής Η δράση μεταφέρεται εκεί που ζουν αληθινοί άνθρωποι με

αληθινά πάθη και προβλήματα ιδιαίτερα στην επαρχία όπως απαιτεί και η

ηθογραφική προσέγγιση της εποχής Ο συγγραφέας έμμεσα ή άμεσα καταγγέλλει

προλήψεις και δεισιδαιμονίες που συσκοτίζουν τις αποφάσεις των ανθρώπων (βλέπε στο

διήγημα σελ 127128132138 149 κα) Ας δούμε ένα παράδειγμα Όταν η εκκλησία

συνεφέρνει τη μάνα από την παραφροσύνη του θρήνου της για την Αννιώ η οικογένεια

διαπιστώνει τη σκληρότητα του περίγυρου που βρίσκει την ευκαιρία να εκμεταλλευτεί το

πάθος της Δεσποινιώς για να αγοράσει (δι΄ ασήμαντα ποσά) ή για να δεχτεί ως αμοιβή και

τελικά να κλέψει το βιος της οικογένειας Ο αφηγητής καταγγέλλει με σαφήνεια τον

αρπακτικό και καιροσκόπο τρόπο ζωής ανθρώπων που εκμεταλλεύονται την αδυναμία του

συνανθρώπου τους για να πλουτίσουν

Το διήγημα ήδη στην πρώτη του

σελίδα προσδιορίζει τα

αντιθετικά ζεύγη που θα

καθορίσουν το νόημα το πρώτο

ζεύγος ο ενικός και ο

πληθυντικός αριθμός το

δεύτερο το κορίτσι και τα

αγόρια το τρίτο ο νεκρός

(πατέρας που τα ρούχα του

ντύνουν τα αγόρια) και οι

ζωντανοί (μητέρα και παιδιά) το

τέταρτο το συναίσθημα και η

πρόθεση (η αδέκαστος

ενδόμυχος στοργή της μητρός)

και οι πράξεις που φυσικά

γεννούν ζηλοτυπίες το πέμπτο

η γνώση και οι απορίες

Μ Ξανθόπουλος

Παράλληλα στο διήγημα θα δούμε και την τεχνική της κατασκευής ενός

αινίγματος μιας αστυνομικής πλοκής που υφαίνεται γύρω από μια κυρίαρχη πλάνη

Ο Γιωργής ανακαλύπτει αργά και βασανιστικά το αμάρτημα που σιγοτρώει την ψυχή της

μητέρας του εκπλήσσεται από το βάθος του και τελικά αδυνατεί να το θεραπεύσει Μαζί

με αυτόν και ο αναγνώστης που παρακολουθεί με τον ίδιο ρυθμό την αποκάλυψη της

πλάνης (τεχνική που θυμίζει έντονα υα διηγήματα του umlΕντγκαρ Άλαν Πόε)

Ο Βιζυηνός πρωτοτυπεί στο αφηγηματικό πρόσωπο Η

αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο ήταν καινοτομία για την εποχή όταν κυριαρχούσε στη

μυθοπλασία ο παντογνώστης αφηγητής Ο αφηγητής του Βιζυηνού είναι παρών στην

αφήγηση (ομοδιηγητικός και δραματοποιημένος) και συμμετέχει στη δράση (εσωτερική

εστίαση) Κάτι παραπάνω στο μέσον περίπου του διηγήματος ανακοινώνει στον

αναγνώστη ότι ως αφηγητής ταυτίζεται με ένα από τους ήρωες το Γιωργή Αν και

ήρωας όμως πλανάται δεν γνωρίζει όλη την αλήθεια και επιτρέπει - ιδιαίτερα μετά την

αποκάλυψη της αλήθειας - στη μητέρα να πρωταγωνιστήσει Είναι λοιπόν ισότιμο

πρόσωπο του έργου που αριστοτεχνικά μοιράζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο πότε στον

εαυτό του και πότε στα δρώντα πρόσωπα

Ο Βιζυηνός ηθογραφεί και λαογραφεί Η γενιά του Βιζυηνού

επηρεάστηκε πολύ από το έργο του Ν Πολίτη και θέλησε να παρουσιάσει τη ζωή της

επαρχίας και των ανθρώπων της τα ήθη και τα έθιμά τους τις προκαταλήψεις και τις

δεισιδαιμονίες τους Λαογραφικά και ηθογραφικά στοιχεία αφθονούν στο κείμενο

1 Σχετίζεται η επιλογή α΄ προσώπου με το αυτοβιογραφικό στοιχείο

Τυπικά θα απαντούσαμε ότι Το αμάρτημα της μητρός μου είναι ένα χαρακτηριστικό

παράδειγμα ομοδιηγητικού αφηγητή και μιας αφήγησης με εσωτερική εστίαση Ο

Γιωργής είναι ο αφηγητής παρών μέσα στο κείμενο συμμετέχει στη δράση η εξέλιξη

αποτελεί πλαίσιο στο οποίο εξελίσσεται το προσωπικό του βίωμα

Κι ἀπὸ τότε ποὺ θρηνῶ

τὸ ξανθὸ καὶ γαλανὸ

καὶ οὐράνιο φῶς μου

μετεβλήθη ἐντός μου

καὶ ὁ ρυθμὸς τοῦ κόσμου

Η αφηγηματική επιλογή του αrsquo προσώπου σαφώς συνδέεται με αυτοβιογραφικά

στοιχεία τα πρόσωπα ( ο Γιωργής η Δεσποινιώ το Αννιώ) ο τόπος ο χρόνος Σε όλα

άλλωστε τα διηγήματα του Βιζυηνού η αυτοαναφορικότητα είναι δεδομένη ως επιλογή

Σε μία βαθύτερη ανάλυση όμως πρέπει να πούμε ότι η επιλογή του α΄ προσώπου

ήταν για την εποχή (δεκαετία 1880) καινοτόμος και τολμηρή μία σαφής ρήξη με την

τεχνική του παντογνώστη αφηγητή που κυριαρχούσε τότε στα πλαίσια του ιστορικού

μυθιστορήματος Επιπλέον ο ομοδιηγηματικός αφηγητής του Βιζυηνού υφαίνεται αρχικά

γύρω από το πρόσωπό του (μνήμες για την ιστορία της Αννιώς) στη συνέχεια όμως

συμπορεύεται με το λόγο της μητέρας Παρατηρούνται έτσι δύο οπτικές μία του

αφηγητή που μεταβάλλεται στην εξέλιξη της δράσης (πχ άρνηση της μητέρας αργότερα

συγκατάβαση ) και αυτή της μητέρας που παραμένει σταθερή

2 O Βιζυηνός ανήκει στους οπαδούς της καθαρεύουσας

Γνωρίζουμε ότι ο Βιζυηνός είχε ταχθεί φανερά στο μέρος των δημοτικιστών 1 Στα

διηγήματά του ωστόσο χρησιμοποιεί μία κομψή καθαρεύουσα όταν αφηγείται ή

περιγράφει Στους διαλόγους του όμως δεν διστάζει να αποδίδει το λαϊκό στοιχείο με μία

δημοτική που διακρίνεται για τη ζωντάνια και την αμεσότητά της

Έτσι ο Βιζυηνός τυπικά προσαρμόζεται στην τάση της λόγιας λογοτεχνικής

παραγωγής αλλά και της επιστημονική του ιδιότητας που υπεράσπιζε την καθαρεύουσα

παραμένει όμως ένας θιασώτης της δημοτικής και στο χώρο της λογοτεχνίας

Εύστοχα λοιπόν έχει χαρακτηριστεί ως επαμφοτερίζων (Μητσάκης 1982) λογοτέχνης

που χρησιμοποιεί για τους δικούς του λόγους και τις δύο μορφές της γλώσσας μας

3 Ο Βιζυηνός έγραφε διηγήματα Σημαίνει κάτι αυτό

Καταρχάς ο Βιζυηνός δεν έχει γράψει μόνο διηγήματα (έχει δημοσιεύσει ποιήματα

επιστημονικές διατριβές κα) Χαρακτηρίσθηκε όμως ως laquoορόσημο στην εξέλιξη της

αφηγηματικής πεζογραφίαςraquo (Στεργιόπουλος Κ 1997) καθώς πριν από αυτόν δεν υπήρχε

1 Είχε δημοσιεύσει ένα πεζογράφημα με τίτλο Γιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέα όπου άμεσα υποστήριζε τη

χρήση της δημοτικής

hellipο Βιζυηνός είναι ένας

επαμφοτερίζων Με το νου και την

καρδιά είναι ένας δημοτικιστής

όπως δείχνει το πεζογράφημά του

laquoΔιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέαraquo

αλλά στην πράξη προτιμά να φορά

το ψηλό κολάρο του πομπέ της

καθαρεύουσας Σε αυτή την

αμφίρροπη ιδιότητα ίσως βασικά

να επηρεαζόταν και από τη διπλή

του ιδιότητα του λογοτέχνη και

του επιστήμοναhellip

Κ Μητσάκης

λογοτέχνης που να είχε ασχοληθεί με αυτό το είδος λογοτεχνικής γραφής Με τον Βιζυηνό

δε το διήγημα φτάνει σε μέγιστη ακμή και καθορίζει την μετέπειτα εξέλιξη του είδους Δεν

ήταν άλλωστε τυχαία η επιλογή του Βιζυηνού η αφηγηματική τεχνική του διηγήματος

ταίριαζε στη γραφή του που απεχθάνεται τις μακροσκελείς περιγραφές και την αργή

εξέλιξη του μυθιστορήματος ενώ του επιτρέπει να χρησιμοποιήσει αυτοβιογραφικά και

ηθογραφικά στοιχεία και το κυριότερο να επεξεργαστεί ψυχογραφικά τους ήρωές του

επιλογή πρωτόφαντη για την εποχή Καθώς λοιπόν ο Βιζυηνός ενδιαφέρεται για τα

πρόσωπα περισσότερο από την υπόθεση η ελευθερία που του έδινε η διηγηματική γραφή

ήταν δελεαστική

4 Ο Βιζυηνός ψυχογραφεί τους ήρωές του Αυτό σημαίνει ότι είναι ρεαλιστής

Ναι με την έννοια ότι προσπαθεί να αποδώσει τα κίνητρα των πράξεων των ηρώων

του χρησιμοποιώντας τις ψυχολογικές του γνώσεις αλλά και παρουσιάζοντας με κριτική

ματιά την κοινωνική πραγματικότητα μέσα στην οποία δρουν οι ήρωές του Ας πάρουμε ως

παράδειγμα την Δεσποινιώ η επιμονή της στη υιοθεσία κοριτσιών αιτιάζεται στην

εσωτερική σύγκρουση που βίωνε μετά το κατ΄ αυτήν αμάρτημά της τον ακούσιο δηλ

πνιγμό του βρέφους Παράλληλα όμως η θέση της γυναίκας στην εποχή εκείνη οι

δεισιδαιμονίες και οι προκαταλήψεις συνεργούν στις επιλογές της μάνας τη σπρώχνουν σε

μία αδιέξοδη και ανώφελη ζωή καθώς ποτέ η ίδια δεν απαλλάσσεται από το βάρος της

Έντονο στοιχείο ψυχογραφικής γραφής είναι επίσης οι αντιθέσεις που

αναπτύσσονται μεταξύ των ηρώων ( η επιθυμία της μάνας για τη σωτηρία της Αννιώς με

θυσία άλλου παιδιού της σε αντίθεη με τα αισθήματα του Γιωργή οι συνεχείς υιοθεσίες που

φέρνουν τη συνοχή της οικογένειας στα όριά της η λογική του συγγραφέα σε αντίθεση με το

παράλογο της μάνας κα) Γενικότερα στα διηγήματα του Βιζυηνού οι ήρωές του

διακατέχονται από πλάνη η οποία σταδιακά αποκαλύπτεται και η αλήθεια

αποκαθίσταται

Ναι λοιπόν ο Βιζυηνός αντιμετωπίζει την αφηγηματική πραγματικότητα

ρεαλιστικά δηλ κριτικά Παρόλα αυτά ας σημειώσουμε την επιμονή του στην απεικόνιση

της ζωής του λαού των παραδόσεών και των τρόπων ζωής του την έντονη παρουσία του

στοιχείου του θανάτου στα έργα του Αυτά είναι σαφώς ρομαντικά στοιχεία

Σχόλιο [Σ4] Ο Βιζυηνός θεμελιώνοντας τη

διηγηματογραφική του παραγωγή δεν έχει κανένα

πρότυπο μπροστά του δε βρίσκει καμία παράδοση

άξια να την πλουτίσει με τη δική του παράδοση

Πρέπει να αρχίσει από την αρχή

(Ι Μ Παναγιωτόπουλος)

5 Πώς τακτοποιούνται οι αφηγηματικοί χρόνοι στο Βιζυηνό

Στο Αμάρτημα της μητρός μου υπάρχει μία βασική ευθύγραμμη χρονική δομή που

ορίζεται από τον αφηγητή αλλά παρουσιάζει εντυπωσιακά άλματα η απομάκρυνση του

Γιωργή από το πατρικό σπίτι κρατά χρόνια πολλά Στο πλαίσιο αυτό υπάρχουν

ανάδρομες αφηγήσεις ( όπως η αυτοθυσία της μάνας στον κίνδυνο του ποταμού) και

σπάνια πρόδρομες (όπως στη σελ 144)

6Nα δώσετε πληροφορίες για την αφηγηματική τεχνική Η αφήγηση δίνεται σε

πρώτο πρόσωπο (πληθυντικό στην αρχή ενικό στη συνέχεια) από έναν δραματοποιημένο

ομοδιηγηματικό αφηγητή παρόντα μέσα στην αφήγηση (εσωτερική εστίαση) ο οποίος

είναι κατά κανόνα αφηγητής -μάρτυρας και σε ελάχιστες σκηνές αφηγητής -

πρωταγωνιστής Η αφήγηση είναι μεταγενέστερη των γεγονότων και η εστίαση τείνει να

γίνει συγχρονική με αποτέλεσμα να συμμεριζόμαστε τις ανησυχίες τους φόβους και τις

απορίες μια παιδικής συνείδησης Ο αφηγητής βάζει συχνά περιορισμούς στον εαυτό του

αποσιωπώντας τις πληροφορίες που απέκτησε εκ των υστέρων και δίνοντάς μας μόνο τις

πληροφορίες που είχε κατά τη στιγμή της δράσης Παράλληλα είναι εμφανής η διάσταση

ανάμεσα στον ώριμο αφηγητή και στην παιδικής συνείδηση που προσλαμβάνει τα

συμβάντα Γιωργής και μητέρα είναι τα μόνα πρόσωπα με αφηγηματικές λειτουργίες στο

κείμενο Τα υπόλοιπα αποτελούν απλώς σημεία αναφοράς Υπάρχουν επομένως δύο

οπτικές γωνίες

του Γιωργή μεταβάλλεται γιατί προσπαθεί να εξηγήσει μια σειρά γεγονότων και

ακατανόητων συμπεριφορών Η μεταβολή της οπτικής γωνίας του αφηγητή υποβοηθείται

από τη μεγάλη διάρκεια της αφήγησης Παρακολουθεί τα γεγονότα αφηγούμενος

ταυτόχρονα από μικρό παιδί ως ώριμος άνδρας Έτσι χωρίζεται στα δύο η οπτική γωνία

α) αδύναμο μικρό παιδί (αισθάνεται το άγχος της μητέρας του λόγω της ασθένειας της

αδερφής του ως απειλή για τη ζωή του) β) μορφωμένος ενήλικας (έχει μελετήσει ζητήματα

θρησκείας και προβλήματα ψυχής και είναι ικανός να εξηγήσει πώς μια σειρά από

συμβάντα καθόρισαν το χαρακτήρα της μητέρας )

Με το ρεαλισμό η λογοτεχνία θέτει

πλέον ως πρώτο στόχο της την πιστή

απόδοση της πραγματικότητας όπως βέβαια

την αντιλαμβάνεται και τη βιώνει ο

δημιουργός Οι ρεαλιστές πεζογράφοι

καλλιεργούν κυρίως το είδος του

μυθιστορήματος και θεωρητικά επιδιώκουν

την αντικειμενικότητα αλλά όπως είναι

φυσικό όσο και αν αποφεύγουν τις

συναισθηματικές εξάρσεις τις κρίσεις και τις

προσωπικές ερμηνείες τα όσα γράφουν

επηρεάζονται έστω και έμμεσα από τις

πεποιθήσεις τους Για το ρεαλιστικό

μυθιστόρημα θετικά στοιχεία θεωρούνται η

αληθοφάνεια και η πειστικότητα Οι

συγγραφείς δε στοχεύουν καθόλου στον

εντυπωσιασμό αλλά αφήνουν την

πραγματικότητα να μιλήσει από μόνη της

Επιλέγουν θέματα οικεία στον αναγνώστη

και σε γενικές γραμμές συνηθισμένα

προβάλλοντας τις εμπειρίες της καθημερινής

ζωής Οι ήρωές τους είναι κατά κάποιο τρόπο

εκπρόσωποι της κοινωνίας και του

πολιτισμού στον οποίο υποτίθεται ότι

ανήκουν και μολονότι πλαστοί δεν παύουν

να είναι αληθοφανείς

της μητέρας (δε μεταβάλλεται καθώς είναι καθηλωμένη σε ένα συμβάν και η

επιθυμία της να επανορθώσει εκτοπίζει κάθε επιθυμία να το κατανοήσει ) βλ και Δ΄

Ενότητα

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1 laquoΟ Γιωργής ήμην εγώraquo (σ 142) Η ταύτιση αφηγητή ndash πρωταγωνιστή

παρουσιάζεται ως αφηγηματική αποκάλυψη μόλις στη δεκάτη έκτη

σελίδα του έργου Πώς το εξηγείτε αυτό

2 Ο κόσμος του Βιζυηνού λειτουργεί ανθρωπομορφικά και ανθρωποκεντρικά

(Π Μουλλάς) Πώς το εξηγείτε αυτό

3 Ο Βιζυηνός όπως και κάθε σπουδαίος λογοτέχνης έχει προσωπικό ύφος

Ποια πιστεύετε ότι είναι τα συστατικά του

4 Γιατί κατά τη γνώμη σας ο συγγραφέας χρησιμοποιεί σπάνια την

περιγραφή στο διήγημα

5 Βρείτε στοιχεία διήγησης και μίμησης στο έργο Παρατηρείτε κάτι

ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον εις το γραφείον του προϊσταμένου μου (σελ161-162)

Πρόλογος ndashΗ ιστορία του Σισώη

2 laquoΗ τελευταία χρονιάraquo(σελ 163-168)Η ζωή του

βοσκού ndashΗ Μοσχούλα Η γνωριμία βοσκού ndash

Μοσχούλας

3 laquoΜιαν εσπέραν - όλον τον αιγιαλόνraquo (σελ 168-169)

Περιγραφή του θαλασσινού τοπίου

4 laquoΕπέταξα αμέσως κrsquo ελούετοraquo (σελ 170-171)Η

εμφάνιση της Μοσχούλας

5 laquoΤην αναγνώρισα πάραυτα δεν εσκεπτόμην πλέονraquo

(σελ 171-174) Τα διλήμματα του ήρωα

6 laquo Δεν δύναμαι να είπω να πνιγή το ταλαίπωρον

ζώονraquo (174-175) Ο βοσκός αποκαλύπτεται

7 laquo Δεν ηξεύρω αν η κόρη το ίδιον όνειρό τουraquo (σελ

175-177) Η διάσωση της Μοσχούλας

8 Επίλογος (178) Τελικές αποτιμήσεις

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Ο Παπαδιαμάντης ασπάζεται την ηθογραφία και τον

ψυχολογικό ρεαλισμό Τα έργα του Παπαδιαμάντη εντάσσονται στο διαδεδομένο

τότε κίνημα της ηθογραφίας που εστιάζει στη ζωή του λαού της υπαίθρου και

χρησιμοποιεί ευρέως λαογραφικά στοιχεία Ο Παπαδιαμάντης όμως αν και υπηρετεί την

ηθογραφία δε φωτογραφίζει τη ζωή του χωριού αλλά ανατέμνει την κοινωνική του

δομή (ρεαλισμός) ενώ παράλληλα αποτυπώνει τη ψυχική σύσταση των ηρώων του laquo Ο

Παπαδιαμάντης δεν είναι φωτογράφος είναι ψυχογράφος Δεν μένει εις όσα ακούει και

βλέπει εις το περίγραμμα προχωρεί εις όσα διαισθάνεται έτσι δε δεν ζωγραφίζει απλώς

αλλά δημιουργεί ανθρώπους κοινωνίας χώρουςraquo (Τωμαδάκης Ν 1962) Ο ίδιος έχει γράψει

για τα διηγήματά του laquoΤαύτα όλα βασίζονται επί της πραγματικότητοςraquo Παράλληλα δηλ

με την περιγραφή του τρόπου ζωής των ηθών και των εθίμων στην

ελληνική επαρχία αναδεικνύεται μία εστίαση στις αντιφάσεις και τις

συγκρούσεις τόσο της κοινωνίας (δες το σχόλιο του αφηγητή για την

επαγγελματική του προκοπή σελ 162) ή την περιγραφή του άρχοντα

Μόσχου

Επιπλέον το διήγημα συγκεντρώνει στοιχεία ποιμενικού ειδυλλίου

(η εξιδανικευμένη απόδοση της ποιμενικής ζωής στην ύπαιθρο το ερωτικό

στοιχείο) αλλά ο πυρήνας βρίσκεται στο μοτίβο της επιστροφής στην

αθωότητα της ζωής του χωριού (Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη 1992)

Υπάρχει δηλ μια εξιδανίκευση της φύσης ένας αρκαδισμός ποιμενική

λογοτεχνία που αντλεί το θέμα της από το περιβάλλον της φύσης του

βουνού των βοσκών και της αισθησιακής ατμόσφαιρας Η ποιμενική

λογοτεχνία πηγάζει από την αντίθεση ανάμεσα στην υποκρισία και

ιδιοτέλεια της ζωής στην αστική κοινωνία με την ειλικρίνεια και την αθωότητα της φύσης

(εισηγητής του είδους ο ποιητής Θεόκριτος) Έτσι στο Όνειρο στο κύμα διαγράφονται

Fr Boucher Μία

φθινοπωρινή ποιμενική σκηνή 1749

Συλλογή Wallace Λονδίνο

Σχόλιο [Σ5] Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι απλώς ένας laquo ρεγιοναλιστήςraquo συγγραφέας που laquo σπουδάζει εκ του σύνεγγυςraquo και συγχρονικά το ελληνικό χωριό αλλά ένας συγγραφέας που από την πρωτεύουσα που εξευρωπαΐζεται και εκμοντερνίζεται εστιάζει τη ματιά του σε μία συγκεκριμένη εποχή τοπικά (εγγύς αγροτοποιμενικό παρελθόν της Σκιάθου) και αργότερα και χρονικά απομακρυσμένη (παιδική ηλικία) προκειμένου να αναδημιουργήσει έναν μικρόκοσμο μέσω του οποίου συλλαμβάνει ότι θεωρείται κάθε φορά για αυτόν πρόσφατη εκδοχή του παραδείσου ή της Χρυσής Εποχήςraquo

Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη

αρκετά από αυτά τα χαρακτηριστικά όπως το έξοχο φυσικό τοπίο (βλ σελ 163) η

νοσταλγία για το χαμένο παράδεισο ο αισθησιασμός που διαπερνά ολόκληρο το κείμενο

Στο Όνειρο στο κύμα όμως η δράση ασφυκτιά και από τη διάθεση του

συγγραφέα να αποδώσει την περιπέτεια ψυχής του νεαρού βοσκού και η

ψυχογραφία συνοδεύεται έντονα από έναν ποιητικό Συμβολισμό (δες την

ονομασία Μοσχούλα με τη διπλή χρήση τη αντίθεση ανάμεσα σε ένα αθώο

ποιμενικό παρελθόν και σε ένα αμαρτωλό παρόν που συμβολίζει την Πτώση του

ανθρώπου κα) Το βασικό θέμα που λειτουργεί ως σύμπλεγμα

(αυτοβιογραφικό στοιχείο) εκείνο της αμαρτίας ως ενοχής απέναντι στη

σεξουαλική ορμή ξεκλειδώνει την ερμηνεία της αφήγησης Το περιστατικό

με τον πάτερ Σισώη μια εγκιβωτισμένη αφήγηση που δύσκολα εντάσσεται στον κορμό του

διηγήματος εδράζεται σε αυτό το θέμα ο Σισώης αμάρτησε γιατί δεν αρνήθηκε τον

πειρασμό ενώ ο νεαρός βοσκός περιορίζεται σε ένα αγώνα άτολμης και ενοχικής

ηδονοβλεψίας Ο αισθησιασμός λοιπόν που διατρέχει και ερμηνεύει όλο το κείμενο

μεταμορφώνεται σε ενοχικό δίλημμα που χειραγωγεί τις ψυχές των ηρώων Και εδώ ξεκινά

ο νατουραλισμόςhellip

Το θρησκευτικό στοιχείο Η χριστιανική συνείδηση και ηθική

που διαμόρφωσε ο Παπαδιαμάντης στα παιδικά του χρόνια κοντά στον αυστηρό ιερέα ndash

πατέρα του αποτελεί ερμηνευτικό κλειδί του έργου του Σε ένα πρώτο επίπεδο

περιεχομένου πολλά από τα θέματα των έργων του σχετίζονται με το θρησκευτικό βίο

(στο Όνειρο στο κύμα ο βοσκός υπηρετεί τη μονή Ευαγγελισμού στη Σκιάθο) ενώ είναι

διάσπαρτα αποσπάσματα από τα κείμενα της βυζαντινής αγιογραφίας (βλ σελ

163164166178) Σε ένα εσωτερικό επίπεδο η ιστορία μπορεί να διαβαστεί ως αλληγορία

έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας (τα εφηβικά

ξέγνοιαστα χρόνια) στη μίζερη καθημερινότητα της επαγγελματικής ζωής του ήρωα

Ο Αρκαδισμός είναι φιλολογικός

όρος που συναντάται συχνά στην ξένη

λογοτεχνία και που αναφέρεται

στην ειδυλλιακή ζωή των ποιμένων

της Αρκαδίας κατά την αρχαιότητα

προβάλλοντας τη χώρα

της Αρκαδίας ως μία ουτοπία και

ως το όραμα ενός φανταστικού

χαμένου τόπου όπου οι άνθρωποι

ζούσαν ευτυχισμένοι και ελεύθεροι

στη φύση Το όραμα όμως

αυτό διατηρείται ζωντανό στη σκέψη

και τη μνήμη των ανθρώπων που

αναπολούν και νοσταλγούν τη χαμένη

ευτυχία της φυσικής τους ζωής

N Poussin Et in Arcadia ego (Και στην Αρκαδία εγώ

είμαι) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας 1637-1638

Λούβρο

Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Είναι σαφές

ότι ο Παπαδιαμάντης αντλεί θέματα εικόνες και έμπνευση από τη δική του βασανισμένη

ζωή Ιδιαίτερα διηγήματα όπως το Όνειρο στο κύμα υποδεικνύουν προσωπικά βιώματα

απόψεις για την ηθική τη ζωή την κοινωνία Πλαισιώνονται επίσης από το χρόνο (στάδια

της δικής του ζωής) και το χώρο (η Σκιάθος η Αθήνα) και ενισχύουν το βιωματικό

χαρακτήρα του έργου Ας μη λησμονούμε όμως το βασικό αξίωμα της φιλολογικής

μελέτης τη διάκριση δηλ συγγραφέα και αφηγητή Το έργο αυτονομείται και από το

συγγραφέα τουhellip

1 Ποιά η αφηγηματική τεχνική στο Όνειρο στο κύμα

Το διήγημα δομείται σε τρία στάδια αρχική κατάσταση (η ευτυχία του βοσκού) ndash

ανατροπή (η Μοσχούλα) ndashαποκατάσταση ισορροπίας (η βίωση της διάσωσης και η επιλογή

της απομόνωσης) Ο αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος και αυτοδιηγητικός

(πρωταγωνιστής της ιστορίας) άλλοτε με μηδενική εστίαση και άλλοτε με εσωτερική

εστίαση Όταν η αφήγηση αφορμάται από το ώριμο παρόν ο αφηγητής γίνεται

παντογνώστης ενώ όταν μεταφερόμαστε στο παρόν ο αφηγητής βλέπει τα γεγονότα μέσα

από τη ψυχή του βοσκού

2 Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ιδιότυπη

Ασφαλώς Ο Παπαδιαμάντης δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα προς τη δημοτική το

οποίο έκαναν άλλοι πεζογράφοι (Καρκαβίτσας) Παρόλα αυτά δημοτική και μάλιστα

στολισμένη με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς χρησιμοποιείται στους διαλόγους Η

αφηγητής χρησιμοποιεί μία μετριοπαθή χαλαρή διόλου ψυχρή και εμπλουτισμένη με

στοιχεία δημοτικής καθαρεύουσα η οποία τελικά συνιστά και το προσωπικό ύφος του

συγγραφέα Τέλος στις περιγραφές του επιμένει σε μία αυστηρότερη καθαρεύουσα

Σχόλιο [Σ6] Η γλώσσα μας πριν απ΄αυτόν δεν ήταν ίδια με τη γλώσσα μας μετά απrsquo αυτόν Κάθε μεγάλος ποιητής ή πεζογράφος αυτό κάνει στη γλώσσα του την πλουταίνει με τη μεσολάβησή του Από κει παίρνει ο καθένας και το όνομά του και λογιέται μεγάλος ή όχι μεγάλος Χαράζει άσβηστα το χνάρι του πάνω στη γλώσσα μας ανεπανάληπτο και παντοτινό Ζ Λορεντζάτος

3 Πώς λειτουργούν οι αντιθέσεις στο διήγημα

Η αντίθεση αποτελεί για το Όνειρο στο κύμα το κυρίαρχο μοτίβο πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται το

περιεχόμενο Η βασική αντίθεση είναι η αθωότητα του βοσκού με την παρακμή του προλύτη

δικηγόρου ο κόσμος του Παραδείσου με τον αστικό κόσμο της διαφθοράς Στη συνέχεια

λειτουργούν οι υπόλοιπες αντιθέσεις ο δάσκαλος Σισώης που υπόκυψε στο ερωτικό στοιχείο η

σωτηρία της Μοσχούλας και η καταδίκη του σχοινιασμένου ζώου το δίλημμα της αποκάλυψης του

βοσκού η Μοσχούλα της εφηβικής ηλικίας με τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία

από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα

2Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής

αφήγησης Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρελθόντος και σε ποιον του

παρόντος

3Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα

περιγράφοντας κάθε φάση της ηλικίας του

4Να εντοπίσετε αφηγηματικές τεχνικές στην Α΄ ενότητα

5Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η

ομορφιά της

6Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κοριτσιού-κατσίκας και κυρ Μόσχου- Μοσχούλας

7Σε ποια σημεία υπάρχει θαμιστική αφήγηση

8Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να καταδείξετε τη λειτουργία τους

9Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την

αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του Μπορείτε να

επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα

10Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων το Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται

με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτήν την

τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

ΚΑΙ hellip ΑΠΑΝΤΑΜΕ ΣΕ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1 Να εντοπίσετε βασικά σχήματα λόγου στο ποίημα και να αναφερθείτε στη

λειτουργία τους

Η τεχνική της προσωποποίησης αφηρημένων εννοιών και φυσικών φαινομένων

διακρίνεται σε στίχους όπως 2(19) 15 Ο ουρανός ολόκληρος αγρίκαε σαστισμένος 3(20) 6

Κάθε ομορφιά να στολιστεί και το θυμό νrsquo αφήσει όπως επίσης και στους στίχους 3(20) 11 4(21)

1 5(22) 38Με την προσωποποίηση ο αναγνώστης μετέχει στα συναισθήματα των

χαρακτήρων

Με τις μεταφορές ο Σολωμός ανακαλύπτει ένα βασικό εργαλείο της ποιητικής του

γραφής που συχνά εκπλήσσει με την πρωτοτυπία του Ενδεικτικά 2(19)7 μην είδετε την

ομορφιά που την Κοιλάδα αγιάζει 3(20)13 έτρεμε το δροσάτο φως 4(21) 38 σε γκρεμό

κρέμουμαι βαθύ Έχει συζητηθεί πολύ η ιδιαίτερα πρωτότυπη μεταφορική λειτουργία της

γλώσσας στους στχ 4 (21) 17-24 όπου περιγράφεται η εντύπωση που έκαμε στον Κρητικό το

θέαμα της φεγγαροντυμένης ( βρύση έγινε το μάτι μου) καθώς συνδυάζει την εντύπωση που

του προκαλούν οι αναμνήσεις με τα δάκρυα που επιφέρει στον Κρητικό η ανάσυρσή τους

Αρκετές και οι παρομοιώσεις (ενδεικτικά 3(20)2 4 8-9 και 5 (22) 25-42) οι οποίες

περιγράφουν λυρικά τη φύση και τον πρωτόγνωρο ήχο

Τέλος έντονες είναι οι αντιθέσεις 4(21) 11 και βέβαια 5(22) 58 όπου και κορυφώνεται η

αγωνία του ήρωα

ΚΑΙ hellip ΕΡΩΤΑΜΕ

1 Εντοπίστε δύο εδάφια από διαφορετικά μέρη του ποιήματος που τεκμηριώνουν τη

θρησκευτικότητα του ποιητή Πώς αυτή συνεργάζεται με τους στόχους του ποιήματος

2 Δυο τα οράματα στον Κρητικό η Έσχατη Κρίση και η Φεγγαροντυμένη Ποιος

πιστεύεις ότι είναι ο ρόλος τους

3 Σας προβληματίζει το τέλος της δοκιμασίας Ο θάνατος της κόρης πώς

συναρτάται με τις εξώκοσμες οραματικές εμπειρίες του Κρητικού

laquo(Ο Σ

ολ

ωμ

ός) π

άν

τα τα

έγραφε α

λλ

ά π

οτές το

υ δ

εν τα

έγραψεraquo

Κ Β

άρ

να

λη

ς

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΖΥΗΝΟΣ

ΤΟ ΑΜΑΡΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΣ

ΜΟΥ

Α ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1 Η Αννιώ laquoΆλλην αδελφήν δεν είχομεν εγλύτωσεν από τα βάσανά του (σελ 125-138)

2 Οι υιοθεσίες laquoΠολλοί είχον κατηγορήσει τη μητέρα μου Ας έχει την ευχή μουraquo(

139 -144)

3 Η επιστροφή του Γιωργή το μητρικό αμάρτημα αποκαλύπτεται

laquoΕυτυχώς αι κακαί αυταί ειδήσεις την πήρα στο λαιμό μου ετελείωσεraquo (145 -151)

4 Η μητέρα στον Πατριάρχη laquo Η εκμυστήρευση αυτή και εγώ εσιώπησαraquo ( 152-

153)

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Το Αμάρτημα της μητρός μου από πολλές απόψεις είναι ένα καινοτόμο

πρωτοποριακό έργο για την τότε ελληνική πραγματικότητα προφανώς γιατί γράφεται από

ένα συγγραφέα που αναζητά το καινούργιο το πρωτοποριακό Αν θέλουμε λοιπόν να

ερμηνεύσουμε το διήγημα ας έχουμε υπόψη μας ότι

Ο Βιζυηνός ψυχογραφεί Οι σπουδές του στη Ψυχολογία

αποτυπώνονται στα πορτρέτα τω ηρώων του ιδιαίτερα στη Δεσποινιώ Δεν ενδιαφέρεται

τόσο για την εξωτερική δράση αλλά προσπαθεί να καταγράψει τις περιπέτειες της ψυχής

των ηρώων του καθώς αυτές προκαλούνται από τις αμοιβαίες συγκρούσεις τους Ο

Βιζυηνός ερμηνεύει τις αποφάσεις των προσώπων ως αποτέλεσμα των ψυχικών τους

διαθέσεων των παθών και των συμπλεγμάτων τους Έτσι η αναζήτηση του θηλυκού στο

Αμάρτημα της μητρός που στοιχειοθετεί και την αμαρτία της ηρωίδας εξηγείται από το

ενοχικό σύνδρομο που τη καταπιέζει την χειραγωγεί και τελικά την καθοδηγεί (laquoη αμαρτία

μου βλέπεις δεν εσώθηκεν ακόμηraquo σελ 146) σε μια ασταμάτητη δοκιμασία που συντρίβει

την οικογενειακή γαλήνη Οι ήρωες δρουν υπακούοντας στις ψυχικές τους καταστάσεις ndash

έτσι ο Γιωργής πανικοβάλλεται όταν ακούει αθέατος από τη μητέρα του τη φρικτή

πρόταση ανταλλαγής (παρατήρησε στη σελ 133 την έξοχη περιγραφή μιας κρίσης πανικού)

Είναι σαφές ότι ο Βιζυηνός είναι ο πρώτος ψυχογράφος λογοτέχνης μας

Ο Βιζυηνός ασπάζεται το ρεαλισμό Ο Βιζυηνός υιοθετεί τη

ρεαλιστική τεχνοτροπία στα διηγήματά του και ιδιαίτερα τον ψυχολογικό ρεαλισμό Ο

χώρος και τα πρόσωπα του Βιζυηνού αναπαριστούν ζωντανές πραγματικές καταστάσεις

ζωής Η ζωή στο χωριό οι καθημερινοί άνθρωποι έρμαια των κοινωνικών συνθηκών

ζωντανοί εκφραστές των αντιθέσεων των δεισιδαιμονιών και των προλήψεων αλλά και

της κοινωνικής δομής Η δράση μεταφέρεται εκεί που ζουν αληθινοί άνθρωποι με

αληθινά πάθη και προβλήματα ιδιαίτερα στην επαρχία όπως απαιτεί και η

ηθογραφική προσέγγιση της εποχής Ο συγγραφέας έμμεσα ή άμεσα καταγγέλλει

προλήψεις και δεισιδαιμονίες που συσκοτίζουν τις αποφάσεις των ανθρώπων (βλέπε στο

διήγημα σελ 127128132138 149 κα) Ας δούμε ένα παράδειγμα Όταν η εκκλησία

συνεφέρνει τη μάνα από την παραφροσύνη του θρήνου της για την Αννιώ η οικογένεια

διαπιστώνει τη σκληρότητα του περίγυρου που βρίσκει την ευκαιρία να εκμεταλλευτεί το

πάθος της Δεσποινιώς για να αγοράσει (δι΄ ασήμαντα ποσά) ή για να δεχτεί ως αμοιβή και

τελικά να κλέψει το βιος της οικογένειας Ο αφηγητής καταγγέλλει με σαφήνεια τον

αρπακτικό και καιροσκόπο τρόπο ζωής ανθρώπων που εκμεταλλεύονται την αδυναμία του

συνανθρώπου τους για να πλουτίσουν

Το διήγημα ήδη στην πρώτη του

σελίδα προσδιορίζει τα

αντιθετικά ζεύγη που θα

καθορίσουν το νόημα το πρώτο

ζεύγος ο ενικός και ο

πληθυντικός αριθμός το

δεύτερο το κορίτσι και τα

αγόρια το τρίτο ο νεκρός

(πατέρας που τα ρούχα του

ντύνουν τα αγόρια) και οι

ζωντανοί (μητέρα και παιδιά) το

τέταρτο το συναίσθημα και η

πρόθεση (η αδέκαστος

ενδόμυχος στοργή της μητρός)

και οι πράξεις που φυσικά

γεννούν ζηλοτυπίες το πέμπτο

η γνώση και οι απορίες

Μ Ξανθόπουλος

Παράλληλα στο διήγημα θα δούμε και την τεχνική της κατασκευής ενός

αινίγματος μιας αστυνομικής πλοκής που υφαίνεται γύρω από μια κυρίαρχη πλάνη

Ο Γιωργής ανακαλύπτει αργά και βασανιστικά το αμάρτημα που σιγοτρώει την ψυχή της

μητέρας του εκπλήσσεται από το βάθος του και τελικά αδυνατεί να το θεραπεύσει Μαζί

με αυτόν και ο αναγνώστης που παρακολουθεί με τον ίδιο ρυθμό την αποκάλυψη της

πλάνης (τεχνική που θυμίζει έντονα υα διηγήματα του umlΕντγκαρ Άλαν Πόε)

Ο Βιζυηνός πρωτοτυπεί στο αφηγηματικό πρόσωπο Η

αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο ήταν καινοτομία για την εποχή όταν κυριαρχούσε στη

μυθοπλασία ο παντογνώστης αφηγητής Ο αφηγητής του Βιζυηνού είναι παρών στην

αφήγηση (ομοδιηγητικός και δραματοποιημένος) και συμμετέχει στη δράση (εσωτερική

εστίαση) Κάτι παραπάνω στο μέσον περίπου του διηγήματος ανακοινώνει στον

αναγνώστη ότι ως αφηγητής ταυτίζεται με ένα από τους ήρωες το Γιωργή Αν και

ήρωας όμως πλανάται δεν γνωρίζει όλη την αλήθεια και επιτρέπει - ιδιαίτερα μετά την

αποκάλυψη της αλήθειας - στη μητέρα να πρωταγωνιστήσει Είναι λοιπόν ισότιμο

πρόσωπο του έργου που αριστοτεχνικά μοιράζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο πότε στον

εαυτό του και πότε στα δρώντα πρόσωπα

Ο Βιζυηνός ηθογραφεί και λαογραφεί Η γενιά του Βιζυηνού

επηρεάστηκε πολύ από το έργο του Ν Πολίτη και θέλησε να παρουσιάσει τη ζωή της

επαρχίας και των ανθρώπων της τα ήθη και τα έθιμά τους τις προκαταλήψεις και τις

δεισιδαιμονίες τους Λαογραφικά και ηθογραφικά στοιχεία αφθονούν στο κείμενο

1 Σχετίζεται η επιλογή α΄ προσώπου με το αυτοβιογραφικό στοιχείο

Τυπικά θα απαντούσαμε ότι Το αμάρτημα της μητρός μου είναι ένα χαρακτηριστικό

παράδειγμα ομοδιηγητικού αφηγητή και μιας αφήγησης με εσωτερική εστίαση Ο

Γιωργής είναι ο αφηγητής παρών μέσα στο κείμενο συμμετέχει στη δράση η εξέλιξη

αποτελεί πλαίσιο στο οποίο εξελίσσεται το προσωπικό του βίωμα

Κι ἀπὸ τότε ποὺ θρηνῶ

τὸ ξανθὸ καὶ γαλανὸ

καὶ οὐράνιο φῶς μου

μετεβλήθη ἐντός μου

καὶ ὁ ρυθμὸς τοῦ κόσμου

Η αφηγηματική επιλογή του αrsquo προσώπου σαφώς συνδέεται με αυτοβιογραφικά

στοιχεία τα πρόσωπα ( ο Γιωργής η Δεσποινιώ το Αννιώ) ο τόπος ο χρόνος Σε όλα

άλλωστε τα διηγήματα του Βιζυηνού η αυτοαναφορικότητα είναι δεδομένη ως επιλογή

Σε μία βαθύτερη ανάλυση όμως πρέπει να πούμε ότι η επιλογή του α΄ προσώπου

ήταν για την εποχή (δεκαετία 1880) καινοτόμος και τολμηρή μία σαφής ρήξη με την

τεχνική του παντογνώστη αφηγητή που κυριαρχούσε τότε στα πλαίσια του ιστορικού

μυθιστορήματος Επιπλέον ο ομοδιηγηματικός αφηγητής του Βιζυηνού υφαίνεται αρχικά

γύρω από το πρόσωπό του (μνήμες για την ιστορία της Αννιώς) στη συνέχεια όμως

συμπορεύεται με το λόγο της μητέρας Παρατηρούνται έτσι δύο οπτικές μία του

αφηγητή που μεταβάλλεται στην εξέλιξη της δράσης (πχ άρνηση της μητέρας αργότερα

συγκατάβαση ) και αυτή της μητέρας που παραμένει σταθερή

2 O Βιζυηνός ανήκει στους οπαδούς της καθαρεύουσας

Γνωρίζουμε ότι ο Βιζυηνός είχε ταχθεί φανερά στο μέρος των δημοτικιστών 1 Στα

διηγήματά του ωστόσο χρησιμοποιεί μία κομψή καθαρεύουσα όταν αφηγείται ή

περιγράφει Στους διαλόγους του όμως δεν διστάζει να αποδίδει το λαϊκό στοιχείο με μία

δημοτική που διακρίνεται για τη ζωντάνια και την αμεσότητά της

Έτσι ο Βιζυηνός τυπικά προσαρμόζεται στην τάση της λόγιας λογοτεχνικής

παραγωγής αλλά και της επιστημονική του ιδιότητας που υπεράσπιζε την καθαρεύουσα

παραμένει όμως ένας θιασώτης της δημοτικής και στο χώρο της λογοτεχνίας

Εύστοχα λοιπόν έχει χαρακτηριστεί ως επαμφοτερίζων (Μητσάκης 1982) λογοτέχνης

που χρησιμοποιεί για τους δικούς του λόγους και τις δύο μορφές της γλώσσας μας

3 Ο Βιζυηνός έγραφε διηγήματα Σημαίνει κάτι αυτό

Καταρχάς ο Βιζυηνός δεν έχει γράψει μόνο διηγήματα (έχει δημοσιεύσει ποιήματα

επιστημονικές διατριβές κα) Χαρακτηρίσθηκε όμως ως laquoορόσημο στην εξέλιξη της

αφηγηματικής πεζογραφίαςraquo (Στεργιόπουλος Κ 1997) καθώς πριν από αυτόν δεν υπήρχε

1 Είχε δημοσιεύσει ένα πεζογράφημα με τίτλο Γιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέα όπου άμεσα υποστήριζε τη

χρήση της δημοτικής

hellipο Βιζυηνός είναι ένας

επαμφοτερίζων Με το νου και την

καρδιά είναι ένας δημοτικιστής

όπως δείχνει το πεζογράφημά του

laquoΔιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέαraquo

αλλά στην πράξη προτιμά να φορά

το ψηλό κολάρο του πομπέ της

καθαρεύουσας Σε αυτή την

αμφίρροπη ιδιότητα ίσως βασικά

να επηρεαζόταν και από τη διπλή

του ιδιότητα του λογοτέχνη και

του επιστήμοναhellip

Κ Μητσάκης

λογοτέχνης που να είχε ασχοληθεί με αυτό το είδος λογοτεχνικής γραφής Με τον Βιζυηνό

δε το διήγημα φτάνει σε μέγιστη ακμή και καθορίζει την μετέπειτα εξέλιξη του είδους Δεν

ήταν άλλωστε τυχαία η επιλογή του Βιζυηνού η αφηγηματική τεχνική του διηγήματος

ταίριαζε στη γραφή του που απεχθάνεται τις μακροσκελείς περιγραφές και την αργή

εξέλιξη του μυθιστορήματος ενώ του επιτρέπει να χρησιμοποιήσει αυτοβιογραφικά και

ηθογραφικά στοιχεία και το κυριότερο να επεξεργαστεί ψυχογραφικά τους ήρωές του

επιλογή πρωτόφαντη για την εποχή Καθώς λοιπόν ο Βιζυηνός ενδιαφέρεται για τα

πρόσωπα περισσότερο από την υπόθεση η ελευθερία που του έδινε η διηγηματική γραφή

ήταν δελεαστική

4 Ο Βιζυηνός ψυχογραφεί τους ήρωές του Αυτό σημαίνει ότι είναι ρεαλιστής

Ναι με την έννοια ότι προσπαθεί να αποδώσει τα κίνητρα των πράξεων των ηρώων

του χρησιμοποιώντας τις ψυχολογικές του γνώσεις αλλά και παρουσιάζοντας με κριτική

ματιά την κοινωνική πραγματικότητα μέσα στην οποία δρουν οι ήρωές του Ας πάρουμε ως

παράδειγμα την Δεσποινιώ η επιμονή της στη υιοθεσία κοριτσιών αιτιάζεται στην

εσωτερική σύγκρουση που βίωνε μετά το κατ΄ αυτήν αμάρτημά της τον ακούσιο δηλ

πνιγμό του βρέφους Παράλληλα όμως η θέση της γυναίκας στην εποχή εκείνη οι

δεισιδαιμονίες και οι προκαταλήψεις συνεργούν στις επιλογές της μάνας τη σπρώχνουν σε

μία αδιέξοδη και ανώφελη ζωή καθώς ποτέ η ίδια δεν απαλλάσσεται από το βάρος της

Έντονο στοιχείο ψυχογραφικής γραφής είναι επίσης οι αντιθέσεις που

αναπτύσσονται μεταξύ των ηρώων ( η επιθυμία της μάνας για τη σωτηρία της Αννιώς με

θυσία άλλου παιδιού της σε αντίθεη με τα αισθήματα του Γιωργή οι συνεχείς υιοθεσίες που

φέρνουν τη συνοχή της οικογένειας στα όριά της η λογική του συγγραφέα σε αντίθεση με το

παράλογο της μάνας κα) Γενικότερα στα διηγήματα του Βιζυηνού οι ήρωές του

διακατέχονται από πλάνη η οποία σταδιακά αποκαλύπτεται και η αλήθεια

αποκαθίσταται

Ναι λοιπόν ο Βιζυηνός αντιμετωπίζει την αφηγηματική πραγματικότητα

ρεαλιστικά δηλ κριτικά Παρόλα αυτά ας σημειώσουμε την επιμονή του στην απεικόνιση

της ζωής του λαού των παραδόσεών και των τρόπων ζωής του την έντονη παρουσία του

στοιχείου του θανάτου στα έργα του Αυτά είναι σαφώς ρομαντικά στοιχεία

Σχόλιο [Σ4] Ο Βιζυηνός θεμελιώνοντας τη

διηγηματογραφική του παραγωγή δεν έχει κανένα

πρότυπο μπροστά του δε βρίσκει καμία παράδοση

άξια να την πλουτίσει με τη δική του παράδοση

Πρέπει να αρχίσει από την αρχή

(Ι Μ Παναγιωτόπουλος)

5 Πώς τακτοποιούνται οι αφηγηματικοί χρόνοι στο Βιζυηνό

Στο Αμάρτημα της μητρός μου υπάρχει μία βασική ευθύγραμμη χρονική δομή που

ορίζεται από τον αφηγητή αλλά παρουσιάζει εντυπωσιακά άλματα η απομάκρυνση του

Γιωργή από το πατρικό σπίτι κρατά χρόνια πολλά Στο πλαίσιο αυτό υπάρχουν

ανάδρομες αφηγήσεις ( όπως η αυτοθυσία της μάνας στον κίνδυνο του ποταμού) και

σπάνια πρόδρομες (όπως στη σελ 144)

6Nα δώσετε πληροφορίες για την αφηγηματική τεχνική Η αφήγηση δίνεται σε

πρώτο πρόσωπο (πληθυντικό στην αρχή ενικό στη συνέχεια) από έναν δραματοποιημένο

ομοδιηγηματικό αφηγητή παρόντα μέσα στην αφήγηση (εσωτερική εστίαση) ο οποίος

είναι κατά κανόνα αφηγητής -μάρτυρας και σε ελάχιστες σκηνές αφηγητής -

πρωταγωνιστής Η αφήγηση είναι μεταγενέστερη των γεγονότων και η εστίαση τείνει να

γίνει συγχρονική με αποτέλεσμα να συμμεριζόμαστε τις ανησυχίες τους φόβους και τις

απορίες μια παιδικής συνείδησης Ο αφηγητής βάζει συχνά περιορισμούς στον εαυτό του

αποσιωπώντας τις πληροφορίες που απέκτησε εκ των υστέρων και δίνοντάς μας μόνο τις

πληροφορίες που είχε κατά τη στιγμή της δράσης Παράλληλα είναι εμφανής η διάσταση

ανάμεσα στον ώριμο αφηγητή και στην παιδικής συνείδηση που προσλαμβάνει τα

συμβάντα Γιωργής και μητέρα είναι τα μόνα πρόσωπα με αφηγηματικές λειτουργίες στο

κείμενο Τα υπόλοιπα αποτελούν απλώς σημεία αναφοράς Υπάρχουν επομένως δύο

οπτικές γωνίες

του Γιωργή μεταβάλλεται γιατί προσπαθεί να εξηγήσει μια σειρά γεγονότων και

ακατανόητων συμπεριφορών Η μεταβολή της οπτικής γωνίας του αφηγητή υποβοηθείται

από τη μεγάλη διάρκεια της αφήγησης Παρακολουθεί τα γεγονότα αφηγούμενος

ταυτόχρονα από μικρό παιδί ως ώριμος άνδρας Έτσι χωρίζεται στα δύο η οπτική γωνία

α) αδύναμο μικρό παιδί (αισθάνεται το άγχος της μητέρας του λόγω της ασθένειας της

αδερφής του ως απειλή για τη ζωή του) β) μορφωμένος ενήλικας (έχει μελετήσει ζητήματα

θρησκείας και προβλήματα ψυχής και είναι ικανός να εξηγήσει πώς μια σειρά από

συμβάντα καθόρισαν το χαρακτήρα της μητέρας )

Με το ρεαλισμό η λογοτεχνία θέτει

πλέον ως πρώτο στόχο της την πιστή

απόδοση της πραγματικότητας όπως βέβαια

την αντιλαμβάνεται και τη βιώνει ο

δημιουργός Οι ρεαλιστές πεζογράφοι

καλλιεργούν κυρίως το είδος του

μυθιστορήματος και θεωρητικά επιδιώκουν

την αντικειμενικότητα αλλά όπως είναι

φυσικό όσο και αν αποφεύγουν τις

συναισθηματικές εξάρσεις τις κρίσεις και τις

προσωπικές ερμηνείες τα όσα γράφουν

επηρεάζονται έστω και έμμεσα από τις

πεποιθήσεις τους Για το ρεαλιστικό

μυθιστόρημα θετικά στοιχεία θεωρούνται η

αληθοφάνεια και η πειστικότητα Οι

συγγραφείς δε στοχεύουν καθόλου στον

εντυπωσιασμό αλλά αφήνουν την

πραγματικότητα να μιλήσει από μόνη της

Επιλέγουν θέματα οικεία στον αναγνώστη

και σε γενικές γραμμές συνηθισμένα

προβάλλοντας τις εμπειρίες της καθημερινής

ζωής Οι ήρωές τους είναι κατά κάποιο τρόπο

εκπρόσωποι της κοινωνίας και του

πολιτισμού στον οποίο υποτίθεται ότι

ανήκουν και μολονότι πλαστοί δεν παύουν

να είναι αληθοφανείς

της μητέρας (δε μεταβάλλεται καθώς είναι καθηλωμένη σε ένα συμβάν και η

επιθυμία της να επανορθώσει εκτοπίζει κάθε επιθυμία να το κατανοήσει ) βλ και Δ΄

Ενότητα

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1 laquoΟ Γιωργής ήμην εγώraquo (σ 142) Η ταύτιση αφηγητή ndash πρωταγωνιστή

παρουσιάζεται ως αφηγηματική αποκάλυψη μόλις στη δεκάτη έκτη

σελίδα του έργου Πώς το εξηγείτε αυτό

2 Ο κόσμος του Βιζυηνού λειτουργεί ανθρωπομορφικά και ανθρωποκεντρικά

(Π Μουλλάς) Πώς το εξηγείτε αυτό

3 Ο Βιζυηνός όπως και κάθε σπουδαίος λογοτέχνης έχει προσωπικό ύφος

Ποια πιστεύετε ότι είναι τα συστατικά του

4 Γιατί κατά τη γνώμη σας ο συγγραφέας χρησιμοποιεί σπάνια την

περιγραφή στο διήγημα

5 Βρείτε στοιχεία διήγησης και μίμησης στο έργο Παρατηρείτε κάτι

ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον εις το γραφείον του προϊσταμένου μου (σελ161-162)

Πρόλογος ndashΗ ιστορία του Σισώη

2 laquoΗ τελευταία χρονιάraquo(σελ 163-168)Η ζωή του

βοσκού ndashΗ Μοσχούλα Η γνωριμία βοσκού ndash

Μοσχούλας

3 laquoΜιαν εσπέραν - όλον τον αιγιαλόνraquo (σελ 168-169)

Περιγραφή του θαλασσινού τοπίου

4 laquoΕπέταξα αμέσως κrsquo ελούετοraquo (σελ 170-171)Η

εμφάνιση της Μοσχούλας

5 laquoΤην αναγνώρισα πάραυτα δεν εσκεπτόμην πλέονraquo

(σελ 171-174) Τα διλήμματα του ήρωα

6 laquo Δεν δύναμαι να είπω να πνιγή το ταλαίπωρον

ζώονraquo (174-175) Ο βοσκός αποκαλύπτεται

7 laquo Δεν ηξεύρω αν η κόρη το ίδιον όνειρό τουraquo (σελ

175-177) Η διάσωση της Μοσχούλας

8 Επίλογος (178) Τελικές αποτιμήσεις

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Ο Παπαδιαμάντης ασπάζεται την ηθογραφία και τον

ψυχολογικό ρεαλισμό Τα έργα του Παπαδιαμάντη εντάσσονται στο διαδεδομένο

τότε κίνημα της ηθογραφίας που εστιάζει στη ζωή του λαού της υπαίθρου και

χρησιμοποιεί ευρέως λαογραφικά στοιχεία Ο Παπαδιαμάντης όμως αν και υπηρετεί την

ηθογραφία δε φωτογραφίζει τη ζωή του χωριού αλλά ανατέμνει την κοινωνική του

δομή (ρεαλισμός) ενώ παράλληλα αποτυπώνει τη ψυχική σύσταση των ηρώων του laquo Ο

Παπαδιαμάντης δεν είναι φωτογράφος είναι ψυχογράφος Δεν μένει εις όσα ακούει και

βλέπει εις το περίγραμμα προχωρεί εις όσα διαισθάνεται έτσι δε δεν ζωγραφίζει απλώς

αλλά δημιουργεί ανθρώπους κοινωνίας χώρουςraquo (Τωμαδάκης Ν 1962) Ο ίδιος έχει γράψει

για τα διηγήματά του laquoΤαύτα όλα βασίζονται επί της πραγματικότητοςraquo Παράλληλα δηλ

με την περιγραφή του τρόπου ζωής των ηθών και των εθίμων στην

ελληνική επαρχία αναδεικνύεται μία εστίαση στις αντιφάσεις και τις

συγκρούσεις τόσο της κοινωνίας (δες το σχόλιο του αφηγητή για την

επαγγελματική του προκοπή σελ 162) ή την περιγραφή του άρχοντα

Μόσχου

Επιπλέον το διήγημα συγκεντρώνει στοιχεία ποιμενικού ειδυλλίου

(η εξιδανικευμένη απόδοση της ποιμενικής ζωής στην ύπαιθρο το ερωτικό

στοιχείο) αλλά ο πυρήνας βρίσκεται στο μοτίβο της επιστροφής στην

αθωότητα της ζωής του χωριού (Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη 1992)

Υπάρχει δηλ μια εξιδανίκευση της φύσης ένας αρκαδισμός ποιμενική

λογοτεχνία που αντλεί το θέμα της από το περιβάλλον της φύσης του

βουνού των βοσκών και της αισθησιακής ατμόσφαιρας Η ποιμενική

λογοτεχνία πηγάζει από την αντίθεση ανάμεσα στην υποκρισία και

ιδιοτέλεια της ζωής στην αστική κοινωνία με την ειλικρίνεια και την αθωότητα της φύσης

(εισηγητής του είδους ο ποιητής Θεόκριτος) Έτσι στο Όνειρο στο κύμα διαγράφονται

Fr Boucher Μία

φθινοπωρινή ποιμενική σκηνή 1749

Συλλογή Wallace Λονδίνο

Σχόλιο [Σ5] Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι απλώς ένας laquo ρεγιοναλιστήςraquo συγγραφέας που laquo σπουδάζει εκ του σύνεγγυςraquo και συγχρονικά το ελληνικό χωριό αλλά ένας συγγραφέας που από την πρωτεύουσα που εξευρωπαΐζεται και εκμοντερνίζεται εστιάζει τη ματιά του σε μία συγκεκριμένη εποχή τοπικά (εγγύς αγροτοποιμενικό παρελθόν της Σκιάθου) και αργότερα και χρονικά απομακρυσμένη (παιδική ηλικία) προκειμένου να αναδημιουργήσει έναν μικρόκοσμο μέσω του οποίου συλλαμβάνει ότι θεωρείται κάθε φορά για αυτόν πρόσφατη εκδοχή του παραδείσου ή της Χρυσής Εποχήςraquo

Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη

αρκετά από αυτά τα χαρακτηριστικά όπως το έξοχο φυσικό τοπίο (βλ σελ 163) η

νοσταλγία για το χαμένο παράδεισο ο αισθησιασμός που διαπερνά ολόκληρο το κείμενο

Στο Όνειρο στο κύμα όμως η δράση ασφυκτιά και από τη διάθεση του

συγγραφέα να αποδώσει την περιπέτεια ψυχής του νεαρού βοσκού και η

ψυχογραφία συνοδεύεται έντονα από έναν ποιητικό Συμβολισμό (δες την

ονομασία Μοσχούλα με τη διπλή χρήση τη αντίθεση ανάμεσα σε ένα αθώο

ποιμενικό παρελθόν και σε ένα αμαρτωλό παρόν που συμβολίζει την Πτώση του

ανθρώπου κα) Το βασικό θέμα που λειτουργεί ως σύμπλεγμα

(αυτοβιογραφικό στοιχείο) εκείνο της αμαρτίας ως ενοχής απέναντι στη

σεξουαλική ορμή ξεκλειδώνει την ερμηνεία της αφήγησης Το περιστατικό

με τον πάτερ Σισώη μια εγκιβωτισμένη αφήγηση που δύσκολα εντάσσεται στον κορμό του

διηγήματος εδράζεται σε αυτό το θέμα ο Σισώης αμάρτησε γιατί δεν αρνήθηκε τον

πειρασμό ενώ ο νεαρός βοσκός περιορίζεται σε ένα αγώνα άτολμης και ενοχικής

ηδονοβλεψίας Ο αισθησιασμός λοιπόν που διατρέχει και ερμηνεύει όλο το κείμενο

μεταμορφώνεται σε ενοχικό δίλημμα που χειραγωγεί τις ψυχές των ηρώων Και εδώ ξεκινά

ο νατουραλισμόςhellip

Το θρησκευτικό στοιχείο Η χριστιανική συνείδηση και ηθική

που διαμόρφωσε ο Παπαδιαμάντης στα παιδικά του χρόνια κοντά στον αυστηρό ιερέα ndash

πατέρα του αποτελεί ερμηνευτικό κλειδί του έργου του Σε ένα πρώτο επίπεδο

περιεχομένου πολλά από τα θέματα των έργων του σχετίζονται με το θρησκευτικό βίο

(στο Όνειρο στο κύμα ο βοσκός υπηρετεί τη μονή Ευαγγελισμού στη Σκιάθο) ενώ είναι

διάσπαρτα αποσπάσματα από τα κείμενα της βυζαντινής αγιογραφίας (βλ σελ

163164166178) Σε ένα εσωτερικό επίπεδο η ιστορία μπορεί να διαβαστεί ως αλληγορία

έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας (τα εφηβικά

ξέγνοιαστα χρόνια) στη μίζερη καθημερινότητα της επαγγελματικής ζωής του ήρωα

Ο Αρκαδισμός είναι φιλολογικός

όρος που συναντάται συχνά στην ξένη

λογοτεχνία και που αναφέρεται

στην ειδυλλιακή ζωή των ποιμένων

της Αρκαδίας κατά την αρχαιότητα

προβάλλοντας τη χώρα

της Αρκαδίας ως μία ουτοπία και

ως το όραμα ενός φανταστικού

χαμένου τόπου όπου οι άνθρωποι

ζούσαν ευτυχισμένοι και ελεύθεροι

στη φύση Το όραμα όμως

αυτό διατηρείται ζωντανό στη σκέψη

και τη μνήμη των ανθρώπων που

αναπολούν και νοσταλγούν τη χαμένη

ευτυχία της φυσικής τους ζωής

N Poussin Et in Arcadia ego (Και στην Αρκαδία εγώ

είμαι) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας 1637-1638

Λούβρο

Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Είναι σαφές

ότι ο Παπαδιαμάντης αντλεί θέματα εικόνες και έμπνευση από τη δική του βασανισμένη

ζωή Ιδιαίτερα διηγήματα όπως το Όνειρο στο κύμα υποδεικνύουν προσωπικά βιώματα

απόψεις για την ηθική τη ζωή την κοινωνία Πλαισιώνονται επίσης από το χρόνο (στάδια

της δικής του ζωής) και το χώρο (η Σκιάθος η Αθήνα) και ενισχύουν το βιωματικό

χαρακτήρα του έργου Ας μη λησμονούμε όμως το βασικό αξίωμα της φιλολογικής

μελέτης τη διάκριση δηλ συγγραφέα και αφηγητή Το έργο αυτονομείται και από το

συγγραφέα τουhellip

1 Ποιά η αφηγηματική τεχνική στο Όνειρο στο κύμα

Το διήγημα δομείται σε τρία στάδια αρχική κατάσταση (η ευτυχία του βοσκού) ndash

ανατροπή (η Μοσχούλα) ndashαποκατάσταση ισορροπίας (η βίωση της διάσωσης και η επιλογή

της απομόνωσης) Ο αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος και αυτοδιηγητικός

(πρωταγωνιστής της ιστορίας) άλλοτε με μηδενική εστίαση και άλλοτε με εσωτερική

εστίαση Όταν η αφήγηση αφορμάται από το ώριμο παρόν ο αφηγητής γίνεται

παντογνώστης ενώ όταν μεταφερόμαστε στο παρόν ο αφηγητής βλέπει τα γεγονότα μέσα

από τη ψυχή του βοσκού

2 Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ιδιότυπη

Ασφαλώς Ο Παπαδιαμάντης δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα προς τη δημοτική το

οποίο έκαναν άλλοι πεζογράφοι (Καρκαβίτσας) Παρόλα αυτά δημοτική και μάλιστα

στολισμένη με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς χρησιμοποιείται στους διαλόγους Η

αφηγητής χρησιμοποιεί μία μετριοπαθή χαλαρή διόλου ψυχρή και εμπλουτισμένη με

στοιχεία δημοτικής καθαρεύουσα η οποία τελικά συνιστά και το προσωπικό ύφος του

συγγραφέα Τέλος στις περιγραφές του επιμένει σε μία αυστηρότερη καθαρεύουσα

Σχόλιο [Σ6] Η γλώσσα μας πριν απ΄αυτόν δεν ήταν ίδια με τη γλώσσα μας μετά απrsquo αυτόν Κάθε μεγάλος ποιητής ή πεζογράφος αυτό κάνει στη γλώσσα του την πλουταίνει με τη μεσολάβησή του Από κει παίρνει ο καθένας και το όνομά του και λογιέται μεγάλος ή όχι μεγάλος Χαράζει άσβηστα το χνάρι του πάνω στη γλώσσα μας ανεπανάληπτο και παντοτινό Ζ Λορεντζάτος

3 Πώς λειτουργούν οι αντιθέσεις στο διήγημα

Η αντίθεση αποτελεί για το Όνειρο στο κύμα το κυρίαρχο μοτίβο πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται το

περιεχόμενο Η βασική αντίθεση είναι η αθωότητα του βοσκού με την παρακμή του προλύτη

δικηγόρου ο κόσμος του Παραδείσου με τον αστικό κόσμο της διαφθοράς Στη συνέχεια

λειτουργούν οι υπόλοιπες αντιθέσεις ο δάσκαλος Σισώης που υπόκυψε στο ερωτικό στοιχείο η

σωτηρία της Μοσχούλας και η καταδίκη του σχοινιασμένου ζώου το δίλημμα της αποκάλυψης του

βοσκού η Μοσχούλα της εφηβικής ηλικίας με τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία

από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα

2Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής

αφήγησης Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρελθόντος και σε ποιον του

παρόντος

3Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα

περιγράφοντας κάθε φάση της ηλικίας του

4Να εντοπίσετε αφηγηματικές τεχνικές στην Α΄ ενότητα

5Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η

ομορφιά της

6Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κοριτσιού-κατσίκας και κυρ Μόσχου- Μοσχούλας

7Σε ποια σημεία υπάρχει θαμιστική αφήγηση

8Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να καταδείξετε τη λειτουργία τους

9Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την

αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του Μπορείτε να

επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα

10Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων το Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται

με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτήν την

τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΖΥΗΝΟΣ

ΤΟ ΑΜΑΡΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΗΤΡΟΣ

ΜΟΥ

Α ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1 Η Αννιώ laquoΆλλην αδελφήν δεν είχομεν εγλύτωσεν από τα βάσανά του (σελ 125-138)

2 Οι υιοθεσίες laquoΠολλοί είχον κατηγορήσει τη μητέρα μου Ας έχει την ευχή μουraquo(

139 -144)

3 Η επιστροφή του Γιωργή το μητρικό αμάρτημα αποκαλύπτεται

laquoΕυτυχώς αι κακαί αυταί ειδήσεις την πήρα στο λαιμό μου ετελείωσεraquo (145 -151)

4 Η μητέρα στον Πατριάρχη laquo Η εκμυστήρευση αυτή και εγώ εσιώπησαraquo ( 152-

153)

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Το Αμάρτημα της μητρός μου από πολλές απόψεις είναι ένα καινοτόμο

πρωτοποριακό έργο για την τότε ελληνική πραγματικότητα προφανώς γιατί γράφεται από

ένα συγγραφέα που αναζητά το καινούργιο το πρωτοποριακό Αν θέλουμε λοιπόν να

ερμηνεύσουμε το διήγημα ας έχουμε υπόψη μας ότι

Ο Βιζυηνός ψυχογραφεί Οι σπουδές του στη Ψυχολογία

αποτυπώνονται στα πορτρέτα τω ηρώων του ιδιαίτερα στη Δεσποινιώ Δεν ενδιαφέρεται

τόσο για την εξωτερική δράση αλλά προσπαθεί να καταγράψει τις περιπέτειες της ψυχής

των ηρώων του καθώς αυτές προκαλούνται από τις αμοιβαίες συγκρούσεις τους Ο

Βιζυηνός ερμηνεύει τις αποφάσεις των προσώπων ως αποτέλεσμα των ψυχικών τους

διαθέσεων των παθών και των συμπλεγμάτων τους Έτσι η αναζήτηση του θηλυκού στο

Αμάρτημα της μητρός που στοιχειοθετεί και την αμαρτία της ηρωίδας εξηγείται από το

ενοχικό σύνδρομο που τη καταπιέζει την χειραγωγεί και τελικά την καθοδηγεί (laquoη αμαρτία

μου βλέπεις δεν εσώθηκεν ακόμηraquo σελ 146) σε μια ασταμάτητη δοκιμασία που συντρίβει

την οικογενειακή γαλήνη Οι ήρωες δρουν υπακούοντας στις ψυχικές τους καταστάσεις ndash

έτσι ο Γιωργής πανικοβάλλεται όταν ακούει αθέατος από τη μητέρα του τη φρικτή

πρόταση ανταλλαγής (παρατήρησε στη σελ 133 την έξοχη περιγραφή μιας κρίσης πανικού)

Είναι σαφές ότι ο Βιζυηνός είναι ο πρώτος ψυχογράφος λογοτέχνης μας

Ο Βιζυηνός ασπάζεται το ρεαλισμό Ο Βιζυηνός υιοθετεί τη

ρεαλιστική τεχνοτροπία στα διηγήματά του και ιδιαίτερα τον ψυχολογικό ρεαλισμό Ο

χώρος και τα πρόσωπα του Βιζυηνού αναπαριστούν ζωντανές πραγματικές καταστάσεις

ζωής Η ζωή στο χωριό οι καθημερινοί άνθρωποι έρμαια των κοινωνικών συνθηκών

ζωντανοί εκφραστές των αντιθέσεων των δεισιδαιμονιών και των προλήψεων αλλά και

της κοινωνικής δομής Η δράση μεταφέρεται εκεί που ζουν αληθινοί άνθρωποι με

αληθινά πάθη και προβλήματα ιδιαίτερα στην επαρχία όπως απαιτεί και η

ηθογραφική προσέγγιση της εποχής Ο συγγραφέας έμμεσα ή άμεσα καταγγέλλει

προλήψεις και δεισιδαιμονίες που συσκοτίζουν τις αποφάσεις των ανθρώπων (βλέπε στο

διήγημα σελ 127128132138 149 κα) Ας δούμε ένα παράδειγμα Όταν η εκκλησία

συνεφέρνει τη μάνα από την παραφροσύνη του θρήνου της για την Αννιώ η οικογένεια

διαπιστώνει τη σκληρότητα του περίγυρου που βρίσκει την ευκαιρία να εκμεταλλευτεί το

πάθος της Δεσποινιώς για να αγοράσει (δι΄ ασήμαντα ποσά) ή για να δεχτεί ως αμοιβή και

τελικά να κλέψει το βιος της οικογένειας Ο αφηγητής καταγγέλλει με σαφήνεια τον

αρπακτικό και καιροσκόπο τρόπο ζωής ανθρώπων που εκμεταλλεύονται την αδυναμία του

συνανθρώπου τους για να πλουτίσουν

Το διήγημα ήδη στην πρώτη του

σελίδα προσδιορίζει τα

αντιθετικά ζεύγη που θα

καθορίσουν το νόημα το πρώτο

ζεύγος ο ενικός και ο

πληθυντικός αριθμός το

δεύτερο το κορίτσι και τα

αγόρια το τρίτο ο νεκρός

(πατέρας που τα ρούχα του

ντύνουν τα αγόρια) και οι

ζωντανοί (μητέρα και παιδιά) το

τέταρτο το συναίσθημα και η

πρόθεση (η αδέκαστος

ενδόμυχος στοργή της μητρός)

και οι πράξεις που φυσικά

γεννούν ζηλοτυπίες το πέμπτο

η γνώση και οι απορίες

Μ Ξανθόπουλος

Παράλληλα στο διήγημα θα δούμε και την τεχνική της κατασκευής ενός

αινίγματος μιας αστυνομικής πλοκής που υφαίνεται γύρω από μια κυρίαρχη πλάνη

Ο Γιωργής ανακαλύπτει αργά και βασανιστικά το αμάρτημα που σιγοτρώει την ψυχή της

μητέρας του εκπλήσσεται από το βάθος του και τελικά αδυνατεί να το θεραπεύσει Μαζί

με αυτόν και ο αναγνώστης που παρακολουθεί με τον ίδιο ρυθμό την αποκάλυψη της

πλάνης (τεχνική που θυμίζει έντονα υα διηγήματα του umlΕντγκαρ Άλαν Πόε)

Ο Βιζυηνός πρωτοτυπεί στο αφηγηματικό πρόσωπο Η

αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο ήταν καινοτομία για την εποχή όταν κυριαρχούσε στη

μυθοπλασία ο παντογνώστης αφηγητής Ο αφηγητής του Βιζυηνού είναι παρών στην

αφήγηση (ομοδιηγητικός και δραματοποιημένος) και συμμετέχει στη δράση (εσωτερική

εστίαση) Κάτι παραπάνω στο μέσον περίπου του διηγήματος ανακοινώνει στον

αναγνώστη ότι ως αφηγητής ταυτίζεται με ένα από τους ήρωες το Γιωργή Αν και

ήρωας όμως πλανάται δεν γνωρίζει όλη την αλήθεια και επιτρέπει - ιδιαίτερα μετά την

αποκάλυψη της αλήθειας - στη μητέρα να πρωταγωνιστήσει Είναι λοιπόν ισότιμο

πρόσωπο του έργου που αριστοτεχνικά μοιράζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο πότε στον

εαυτό του και πότε στα δρώντα πρόσωπα

Ο Βιζυηνός ηθογραφεί και λαογραφεί Η γενιά του Βιζυηνού

επηρεάστηκε πολύ από το έργο του Ν Πολίτη και θέλησε να παρουσιάσει τη ζωή της

επαρχίας και των ανθρώπων της τα ήθη και τα έθιμά τους τις προκαταλήψεις και τις

δεισιδαιμονίες τους Λαογραφικά και ηθογραφικά στοιχεία αφθονούν στο κείμενο

1 Σχετίζεται η επιλογή α΄ προσώπου με το αυτοβιογραφικό στοιχείο

Τυπικά θα απαντούσαμε ότι Το αμάρτημα της μητρός μου είναι ένα χαρακτηριστικό

παράδειγμα ομοδιηγητικού αφηγητή και μιας αφήγησης με εσωτερική εστίαση Ο

Γιωργής είναι ο αφηγητής παρών μέσα στο κείμενο συμμετέχει στη δράση η εξέλιξη

αποτελεί πλαίσιο στο οποίο εξελίσσεται το προσωπικό του βίωμα

Κι ἀπὸ τότε ποὺ θρηνῶ

τὸ ξανθὸ καὶ γαλανὸ

καὶ οὐράνιο φῶς μου

μετεβλήθη ἐντός μου

καὶ ὁ ρυθμὸς τοῦ κόσμου

Η αφηγηματική επιλογή του αrsquo προσώπου σαφώς συνδέεται με αυτοβιογραφικά

στοιχεία τα πρόσωπα ( ο Γιωργής η Δεσποινιώ το Αννιώ) ο τόπος ο χρόνος Σε όλα

άλλωστε τα διηγήματα του Βιζυηνού η αυτοαναφορικότητα είναι δεδομένη ως επιλογή

Σε μία βαθύτερη ανάλυση όμως πρέπει να πούμε ότι η επιλογή του α΄ προσώπου

ήταν για την εποχή (δεκαετία 1880) καινοτόμος και τολμηρή μία σαφής ρήξη με την

τεχνική του παντογνώστη αφηγητή που κυριαρχούσε τότε στα πλαίσια του ιστορικού

μυθιστορήματος Επιπλέον ο ομοδιηγηματικός αφηγητής του Βιζυηνού υφαίνεται αρχικά

γύρω από το πρόσωπό του (μνήμες για την ιστορία της Αννιώς) στη συνέχεια όμως

συμπορεύεται με το λόγο της μητέρας Παρατηρούνται έτσι δύο οπτικές μία του

αφηγητή που μεταβάλλεται στην εξέλιξη της δράσης (πχ άρνηση της μητέρας αργότερα

συγκατάβαση ) και αυτή της μητέρας που παραμένει σταθερή

2 O Βιζυηνός ανήκει στους οπαδούς της καθαρεύουσας

Γνωρίζουμε ότι ο Βιζυηνός είχε ταχθεί φανερά στο μέρος των δημοτικιστών 1 Στα

διηγήματά του ωστόσο χρησιμοποιεί μία κομψή καθαρεύουσα όταν αφηγείται ή

περιγράφει Στους διαλόγους του όμως δεν διστάζει να αποδίδει το λαϊκό στοιχείο με μία

δημοτική που διακρίνεται για τη ζωντάνια και την αμεσότητά της

Έτσι ο Βιζυηνός τυπικά προσαρμόζεται στην τάση της λόγιας λογοτεχνικής

παραγωγής αλλά και της επιστημονική του ιδιότητας που υπεράσπιζε την καθαρεύουσα

παραμένει όμως ένας θιασώτης της δημοτικής και στο χώρο της λογοτεχνίας

Εύστοχα λοιπόν έχει χαρακτηριστεί ως επαμφοτερίζων (Μητσάκης 1982) λογοτέχνης

που χρησιμοποιεί για τους δικούς του λόγους και τις δύο μορφές της γλώσσας μας

3 Ο Βιζυηνός έγραφε διηγήματα Σημαίνει κάτι αυτό

Καταρχάς ο Βιζυηνός δεν έχει γράψει μόνο διηγήματα (έχει δημοσιεύσει ποιήματα

επιστημονικές διατριβές κα) Χαρακτηρίσθηκε όμως ως laquoορόσημο στην εξέλιξη της

αφηγηματικής πεζογραφίαςraquo (Στεργιόπουλος Κ 1997) καθώς πριν από αυτόν δεν υπήρχε

1 Είχε δημοσιεύσει ένα πεζογράφημα με τίτλο Γιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέα όπου άμεσα υποστήριζε τη

χρήση της δημοτικής

hellipο Βιζυηνός είναι ένας

επαμφοτερίζων Με το νου και την

καρδιά είναι ένας δημοτικιστής

όπως δείχνει το πεζογράφημά του

laquoΔιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέαraquo

αλλά στην πράξη προτιμά να φορά

το ψηλό κολάρο του πομπέ της

καθαρεύουσας Σε αυτή την

αμφίρροπη ιδιότητα ίσως βασικά

να επηρεαζόταν και από τη διπλή

του ιδιότητα του λογοτέχνη και

του επιστήμοναhellip

Κ Μητσάκης

λογοτέχνης που να είχε ασχοληθεί με αυτό το είδος λογοτεχνικής γραφής Με τον Βιζυηνό

δε το διήγημα φτάνει σε μέγιστη ακμή και καθορίζει την μετέπειτα εξέλιξη του είδους Δεν

ήταν άλλωστε τυχαία η επιλογή του Βιζυηνού η αφηγηματική τεχνική του διηγήματος

ταίριαζε στη γραφή του που απεχθάνεται τις μακροσκελείς περιγραφές και την αργή

εξέλιξη του μυθιστορήματος ενώ του επιτρέπει να χρησιμοποιήσει αυτοβιογραφικά και

ηθογραφικά στοιχεία και το κυριότερο να επεξεργαστεί ψυχογραφικά τους ήρωές του

επιλογή πρωτόφαντη για την εποχή Καθώς λοιπόν ο Βιζυηνός ενδιαφέρεται για τα

πρόσωπα περισσότερο από την υπόθεση η ελευθερία που του έδινε η διηγηματική γραφή

ήταν δελεαστική

4 Ο Βιζυηνός ψυχογραφεί τους ήρωές του Αυτό σημαίνει ότι είναι ρεαλιστής

Ναι με την έννοια ότι προσπαθεί να αποδώσει τα κίνητρα των πράξεων των ηρώων

του χρησιμοποιώντας τις ψυχολογικές του γνώσεις αλλά και παρουσιάζοντας με κριτική

ματιά την κοινωνική πραγματικότητα μέσα στην οποία δρουν οι ήρωές του Ας πάρουμε ως

παράδειγμα την Δεσποινιώ η επιμονή της στη υιοθεσία κοριτσιών αιτιάζεται στην

εσωτερική σύγκρουση που βίωνε μετά το κατ΄ αυτήν αμάρτημά της τον ακούσιο δηλ

πνιγμό του βρέφους Παράλληλα όμως η θέση της γυναίκας στην εποχή εκείνη οι

δεισιδαιμονίες και οι προκαταλήψεις συνεργούν στις επιλογές της μάνας τη σπρώχνουν σε

μία αδιέξοδη και ανώφελη ζωή καθώς ποτέ η ίδια δεν απαλλάσσεται από το βάρος της

Έντονο στοιχείο ψυχογραφικής γραφής είναι επίσης οι αντιθέσεις που

αναπτύσσονται μεταξύ των ηρώων ( η επιθυμία της μάνας για τη σωτηρία της Αννιώς με

θυσία άλλου παιδιού της σε αντίθεη με τα αισθήματα του Γιωργή οι συνεχείς υιοθεσίες που

φέρνουν τη συνοχή της οικογένειας στα όριά της η λογική του συγγραφέα σε αντίθεση με το

παράλογο της μάνας κα) Γενικότερα στα διηγήματα του Βιζυηνού οι ήρωές του

διακατέχονται από πλάνη η οποία σταδιακά αποκαλύπτεται και η αλήθεια

αποκαθίσταται

Ναι λοιπόν ο Βιζυηνός αντιμετωπίζει την αφηγηματική πραγματικότητα

ρεαλιστικά δηλ κριτικά Παρόλα αυτά ας σημειώσουμε την επιμονή του στην απεικόνιση

της ζωής του λαού των παραδόσεών και των τρόπων ζωής του την έντονη παρουσία του

στοιχείου του θανάτου στα έργα του Αυτά είναι σαφώς ρομαντικά στοιχεία

Σχόλιο [Σ4] Ο Βιζυηνός θεμελιώνοντας τη

διηγηματογραφική του παραγωγή δεν έχει κανένα

πρότυπο μπροστά του δε βρίσκει καμία παράδοση

άξια να την πλουτίσει με τη δική του παράδοση

Πρέπει να αρχίσει από την αρχή

(Ι Μ Παναγιωτόπουλος)

5 Πώς τακτοποιούνται οι αφηγηματικοί χρόνοι στο Βιζυηνό

Στο Αμάρτημα της μητρός μου υπάρχει μία βασική ευθύγραμμη χρονική δομή που

ορίζεται από τον αφηγητή αλλά παρουσιάζει εντυπωσιακά άλματα η απομάκρυνση του

Γιωργή από το πατρικό σπίτι κρατά χρόνια πολλά Στο πλαίσιο αυτό υπάρχουν

ανάδρομες αφηγήσεις ( όπως η αυτοθυσία της μάνας στον κίνδυνο του ποταμού) και

σπάνια πρόδρομες (όπως στη σελ 144)

6Nα δώσετε πληροφορίες για την αφηγηματική τεχνική Η αφήγηση δίνεται σε

πρώτο πρόσωπο (πληθυντικό στην αρχή ενικό στη συνέχεια) από έναν δραματοποιημένο

ομοδιηγηματικό αφηγητή παρόντα μέσα στην αφήγηση (εσωτερική εστίαση) ο οποίος

είναι κατά κανόνα αφηγητής -μάρτυρας και σε ελάχιστες σκηνές αφηγητής -

πρωταγωνιστής Η αφήγηση είναι μεταγενέστερη των γεγονότων και η εστίαση τείνει να

γίνει συγχρονική με αποτέλεσμα να συμμεριζόμαστε τις ανησυχίες τους φόβους και τις

απορίες μια παιδικής συνείδησης Ο αφηγητής βάζει συχνά περιορισμούς στον εαυτό του

αποσιωπώντας τις πληροφορίες που απέκτησε εκ των υστέρων και δίνοντάς μας μόνο τις

πληροφορίες που είχε κατά τη στιγμή της δράσης Παράλληλα είναι εμφανής η διάσταση

ανάμεσα στον ώριμο αφηγητή και στην παιδικής συνείδηση που προσλαμβάνει τα

συμβάντα Γιωργής και μητέρα είναι τα μόνα πρόσωπα με αφηγηματικές λειτουργίες στο

κείμενο Τα υπόλοιπα αποτελούν απλώς σημεία αναφοράς Υπάρχουν επομένως δύο

οπτικές γωνίες

του Γιωργή μεταβάλλεται γιατί προσπαθεί να εξηγήσει μια σειρά γεγονότων και

ακατανόητων συμπεριφορών Η μεταβολή της οπτικής γωνίας του αφηγητή υποβοηθείται

από τη μεγάλη διάρκεια της αφήγησης Παρακολουθεί τα γεγονότα αφηγούμενος

ταυτόχρονα από μικρό παιδί ως ώριμος άνδρας Έτσι χωρίζεται στα δύο η οπτική γωνία

α) αδύναμο μικρό παιδί (αισθάνεται το άγχος της μητέρας του λόγω της ασθένειας της

αδερφής του ως απειλή για τη ζωή του) β) μορφωμένος ενήλικας (έχει μελετήσει ζητήματα

θρησκείας και προβλήματα ψυχής και είναι ικανός να εξηγήσει πώς μια σειρά από

συμβάντα καθόρισαν το χαρακτήρα της μητέρας )

Με το ρεαλισμό η λογοτεχνία θέτει

πλέον ως πρώτο στόχο της την πιστή

απόδοση της πραγματικότητας όπως βέβαια

την αντιλαμβάνεται και τη βιώνει ο

δημιουργός Οι ρεαλιστές πεζογράφοι

καλλιεργούν κυρίως το είδος του

μυθιστορήματος και θεωρητικά επιδιώκουν

την αντικειμενικότητα αλλά όπως είναι

φυσικό όσο και αν αποφεύγουν τις

συναισθηματικές εξάρσεις τις κρίσεις και τις

προσωπικές ερμηνείες τα όσα γράφουν

επηρεάζονται έστω και έμμεσα από τις

πεποιθήσεις τους Για το ρεαλιστικό

μυθιστόρημα θετικά στοιχεία θεωρούνται η

αληθοφάνεια και η πειστικότητα Οι

συγγραφείς δε στοχεύουν καθόλου στον

εντυπωσιασμό αλλά αφήνουν την

πραγματικότητα να μιλήσει από μόνη της

Επιλέγουν θέματα οικεία στον αναγνώστη

και σε γενικές γραμμές συνηθισμένα

προβάλλοντας τις εμπειρίες της καθημερινής

ζωής Οι ήρωές τους είναι κατά κάποιο τρόπο

εκπρόσωποι της κοινωνίας και του

πολιτισμού στον οποίο υποτίθεται ότι

ανήκουν και μολονότι πλαστοί δεν παύουν

να είναι αληθοφανείς

της μητέρας (δε μεταβάλλεται καθώς είναι καθηλωμένη σε ένα συμβάν και η

επιθυμία της να επανορθώσει εκτοπίζει κάθε επιθυμία να το κατανοήσει ) βλ και Δ΄

Ενότητα

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1 laquoΟ Γιωργής ήμην εγώraquo (σ 142) Η ταύτιση αφηγητή ndash πρωταγωνιστή

παρουσιάζεται ως αφηγηματική αποκάλυψη μόλις στη δεκάτη έκτη

σελίδα του έργου Πώς το εξηγείτε αυτό

2 Ο κόσμος του Βιζυηνού λειτουργεί ανθρωπομορφικά και ανθρωποκεντρικά

(Π Μουλλάς) Πώς το εξηγείτε αυτό

3 Ο Βιζυηνός όπως και κάθε σπουδαίος λογοτέχνης έχει προσωπικό ύφος

Ποια πιστεύετε ότι είναι τα συστατικά του

4 Γιατί κατά τη γνώμη σας ο συγγραφέας χρησιμοποιεί σπάνια την

περιγραφή στο διήγημα

5 Βρείτε στοιχεία διήγησης και μίμησης στο έργο Παρατηρείτε κάτι

ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον εις το γραφείον του προϊσταμένου μου (σελ161-162)

Πρόλογος ndashΗ ιστορία του Σισώη

2 laquoΗ τελευταία χρονιάraquo(σελ 163-168)Η ζωή του

βοσκού ndashΗ Μοσχούλα Η γνωριμία βοσκού ndash

Μοσχούλας

3 laquoΜιαν εσπέραν - όλον τον αιγιαλόνraquo (σελ 168-169)

Περιγραφή του θαλασσινού τοπίου

4 laquoΕπέταξα αμέσως κrsquo ελούετοraquo (σελ 170-171)Η

εμφάνιση της Μοσχούλας

5 laquoΤην αναγνώρισα πάραυτα δεν εσκεπτόμην πλέονraquo

(σελ 171-174) Τα διλήμματα του ήρωα

6 laquo Δεν δύναμαι να είπω να πνιγή το ταλαίπωρον

ζώονraquo (174-175) Ο βοσκός αποκαλύπτεται

7 laquo Δεν ηξεύρω αν η κόρη το ίδιον όνειρό τουraquo (σελ

175-177) Η διάσωση της Μοσχούλας

8 Επίλογος (178) Τελικές αποτιμήσεις

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Ο Παπαδιαμάντης ασπάζεται την ηθογραφία και τον

ψυχολογικό ρεαλισμό Τα έργα του Παπαδιαμάντη εντάσσονται στο διαδεδομένο

τότε κίνημα της ηθογραφίας που εστιάζει στη ζωή του λαού της υπαίθρου και

χρησιμοποιεί ευρέως λαογραφικά στοιχεία Ο Παπαδιαμάντης όμως αν και υπηρετεί την

ηθογραφία δε φωτογραφίζει τη ζωή του χωριού αλλά ανατέμνει την κοινωνική του

δομή (ρεαλισμός) ενώ παράλληλα αποτυπώνει τη ψυχική σύσταση των ηρώων του laquo Ο

Παπαδιαμάντης δεν είναι φωτογράφος είναι ψυχογράφος Δεν μένει εις όσα ακούει και

βλέπει εις το περίγραμμα προχωρεί εις όσα διαισθάνεται έτσι δε δεν ζωγραφίζει απλώς

αλλά δημιουργεί ανθρώπους κοινωνίας χώρουςraquo (Τωμαδάκης Ν 1962) Ο ίδιος έχει γράψει

για τα διηγήματά του laquoΤαύτα όλα βασίζονται επί της πραγματικότητοςraquo Παράλληλα δηλ

με την περιγραφή του τρόπου ζωής των ηθών και των εθίμων στην

ελληνική επαρχία αναδεικνύεται μία εστίαση στις αντιφάσεις και τις

συγκρούσεις τόσο της κοινωνίας (δες το σχόλιο του αφηγητή για την

επαγγελματική του προκοπή σελ 162) ή την περιγραφή του άρχοντα

Μόσχου

Επιπλέον το διήγημα συγκεντρώνει στοιχεία ποιμενικού ειδυλλίου

(η εξιδανικευμένη απόδοση της ποιμενικής ζωής στην ύπαιθρο το ερωτικό

στοιχείο) αλλά ο πυρήνας βρίσκεται στο μοτίβο της επιστροφής στην

αθωότητα της ζωής του χωριού (Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη 1992)

Υπάρχει δηλ μια εξιδανίκευση της φύσης ένας αρκαδισμός ποιμενική

λογοτεχνία που αντλεί το θέμα της από το περιβάλλον της φύσης του

βουνού των βοσκών και της αισθησιακής ατμόσφαιρας Η ποιμενική

λογοτεχνία πηγάζει από την αντίθεση ανάμεσα στην υποκρισία και

ιδιοτέλεια της ζωής στην αστική κοινωνία με την ειλικρίνεια και την αθωότητα της φύσης

(εισηγητής του είδους ο ποιητής Θεόκριτος) Έτσι στο Όνειρο στο κύμα διαγράφονται

Fr Boucher Μία

φθινοπωρινή ποιμενική σκηνή 1749

Συλλογή Wallace Λονδίνο

Σχόλιο [Σ5] Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι απλώς ένας laquo ρεγιοναλιστήςraquo συγγραφέας που laquo σπουδάζει εκ του σύνεγγυςraquo και συγχρονικά το ελληνικό χωριό αλλά ένας συγγραφέας που από την πρωτεύουσα που εξευρωπαΐζεται και εκμοντερνίζεται εστιάζει τη ματιά του σε μία συγκεκριμένη εποχή τοπικά (εγγύς αγροτοποιμενικό παρελθόν της Σκιάθου) και αργότερα και χρονικά απομακρυσμένη (παιδική ηλικία) προκειμένου να αναδημιουργήσει έναν μικρόκοσμο μέσω του οποίου συλλαμβάνει ότι θεωρείται κάθε φορά για αυτόν πρόσφατη εκδοχή του παραδείσου ή της Χρυσής Εποχήςraquo

Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη

αρκετά από αυτά τα χαρακτηριστικά όπως το έξοχο φυσικό τοπίο (βλ σελ 163) η

νοσταλγία για το χαμένο παράδεισο ο αισθησιασμός που διαπερνά ολόκληρο το κείμενο

Στο Όνειρο στο κύμα όμως η δράση ασφυκτιά και από τη διάθεση του

συγγραφέα να αποδώσει την περιπέτεια ψυχής του νεαρού βοσκού και η

ψυχογραφία συνοδεύεται έντονα από έναν ποιητικό Συμβολισμό (δες την

ονομασία Μοσχούλα με τη διπλή χρήση τη αντίθεση ανάμεσα σε ένα αθώο

ποιμενικό παρελθόν και σε ένα αμαρτωλό παρόν που συμβολίζει την Πτώση του

ανθρώπου κα) Το βασικό θέμα που λειτουργεί ως σύμπλεγμα

(αυτοβιογραφικό στοιχείο) εκείνο της αμαρτίας ως ενοχής απέναντι στη

σεξουαλική ορμή ξεκλειδώνει την ερμηνεία της αφήγησης Το περιστατικό

με τον πάτερ Σισώη μια εγκιβωτισμένη αφήγηση που δύσκολα εντάσσεται στον κορμό του

διηγήματος εδράζεται σε αυτό το θέμα ο Σισώης αμάρτησε γιατί δεν αρνήθηκε τον

πειρασμό ενώ ο νεαρός βοσκός περιορίζεται σε ένα αγώνα άτολμης και ενοχικής

ηδονοβλεψίας Ο αισθησιασμός λοιπόν που διατρέχει και ερμηνεύει όλο το κείμενο

μεταμορφώνεται σε ενοχικό δίλημμα που χειραγωγεί τις ψυχές των ηρώων Και εδώ ξεκινά

ο νατουραλισμόςhellip

Το θρησκευτικό στοιχείο Η χριστιανική συνείδηση και ηθική

που διαμόρφωσε ο Παπαδιαμάντης στα παιδικά του χρόνια κοντά στον αυστηρό ιερέα ndash

πατέρα του αποτελεί ερμηνευτικό κλειδί του έργου του Σε ένα πρώτο επίπεδο

περιεχομένου πολλά από τα θέματα των έργων του σχετίζονται με το θρησκευτικό βίο

(στο Όνειρο στο κύμα ο βοσκός υπηρετεί τη μονή Ευαγγελισμού στη Σκιάθο) ενώ είναι

διάσπαρτα αποσπάσματα από τα κείμενα της βυζαντινής αγιογραφίας (βλ σελ

163164166178) Σε ένα εσωτερικό επίπεδο η ιστορία μπορεί να διαβαστεί ως αλληγορία

έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας (τα εφηβικά

ξέγνοιαστα χρόνια) στη μίζερη καθημερινότητα της επαγγελματικής ζωής του ήρωα

Ο Αρκαδισμός είναι φιλολογικός

όρος που συναντάται συχνά στην ξένη

λογοτεχνία και που αναφέρεται

στην ειδυλλιακή ζωή των ποιμένων

της Αρκαδίας κατά την αρχαιότητα

προβάλλοντας τη χώρα

της Αρκαδίας ως μία ουτοπία και

ως το όραμα ενός φανταστικού

χαμένου τόπου όπου οι άνθρωποι

ζούσαν ευτυχισμένοι και ελεύθεροι

στη φύση Το όραμα όμως

αυτό διατηρείται ζωντανό στη σκέψη

και τη μνήμη των ανθρώπων που

αναπολούν και νοσταλγούν τη χαμένη

ευτυχία της φυσικής τους ζωής

N Poussin Et in Arcadia ego (Και στην Αρκαδία εγώ

είμαι) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας 1637-1638

Λούβρο

Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Είναι σαφές

ότι ο Παπαδιαμάντης αντλεί θέματα εικόνες και έμπνευση από τη δική του βασανισμένη

ζωή Ιδιαίτερα διηγήματα όπως το Όνειρο στο κύμα υποδεικνύουν προσωπικά βιώματα

απόψεις για την ηθική τη ζωή την κοινωνία Πλαισιώνονται επίσης από το χρόνο (στάδια

της δικής του ζωής) και το χώρο (η Σκιάθος η Αθήνα) και ενισχύουν το βιωματικό

χαρακτήρα του έργου Ας μη λησμονούμε όμως το βασικό αξίωμα της φιλολογικής

μελέτης τη διάκριση δηλ συγγραφέα και αφηγητή Το έργο αυτονομείται και από το

συγγραφέα τουhellip

1 Ποιά η αφηγηματική τεχνική στο Όνειρο στο κύμα

Το διήγημα δομείται σε τρία στάδια αρχική κατάσταση (η ευτυχία του βοσκού) ndash

ανατροπή (η Μοσχούλα) ndashαποκατάσταση ισορροπίας (η βίωση της διάσωσης και η επιλογή

της απομόνωσης) Ο αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος και αυτοδιηγητικός

(πρωταγωνιστής της ιστορίας) άλλοτε με μηδενική εστίαση και άλλοτε με εσωτερική

εστίαση Όταν η αφήγηση αφορμάται από το ώριμο παρόν ο αφηγητής γίνεται

παντογνώστης ενώ όταν μεταφερόμαστε στο παρόν ο αφηγητής βλέπει τα γεγονότα μέσα

από τη ψυχή του βοσκού

2 Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ιδιότυπη

Ασφαλώς Ο Παπαδιαμάντης δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα προς τη δημοτική το

οποίο έκαναν άλλοι πεζογράφοι (Καρκαβίτσας) Παρόλα αυτά δημοτική και μάλιστα

στολισμένη με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς χρησιμοποιείται στους διαλόγους Η

αφηγητής χρησιμοποιεί μία μετριοπαθή χαλαρή διόλου ψυχρή και εμπλουτισμένη με

στοιχεία δημοτικής καθαρεύουσα η οποία τελικά συνιστά και το προσωπικό ύφος του

συγγραφέα Τέλος στις περιγραφές του επιμένει σε μία αυστηρότερη καθαρεύουσα

Σχόλιο [Σ6] Η γλώσσα μας πριν απ΄αυτόν δεν ήταν ίδια με τη γλώσσα μας μετά απrsquo αυτόν Κάθε μεγάλος ποιητής ή πεζογράφος αυτό κάνει στη γλώσσα του την πλουταίνει με τη μεσολάβησή του Από κει παίρνει ο καθένας και το όνομά του και λογιέται μεγάλος ή όχι μεγάλος Χαράζει άσβηστα το χνάρι του πάνω στη γλώσσα μας ανεπανάληπτο και παντοτινό Ζ Λορεντζάτος

3 Πώς λειτουργούν οι αντιθέσεις στο διήγημα

Η αντίθεση αποτελεί για το Όνειρο στο κύμα το κυρίαρχο μοτίβο πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται το

περιεχόμενο Η βασική αντίθεση είναι η αθωότητα του βοσκού με την παρακμή του προλύτη

δικηγόρου ο κόσμος του Παραδείσου με τον αστικό κόσμο της διαφθοράς Στη συνέχεια

λειτουργούν οι υπόλοιπες αντιθέσεις ο δάσκαλος Σισώης που υπόκυψε στο ερωτικό στοιχείο η

σωτηρία της Μοσχούλας και η καταδίκη του σχοινιασμένου ζώου το δίλημμα της αποκάλυψης του

βοσκού η Μοσχούλα της εφηβικής ηλικίας με τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία

από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα

2Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής

αφήγησης Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρελθόντος και σε ποιον του

παρόντος

3Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα

περιγράφοντας κάθε φάση της ηλικίας του

4Να εντοπίσετε αφηγηματικές τεχνικές στην Α΄ ενότητα

5Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η

ομορφιά της

6Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κοριτσιού-κατσίκας και κυρ Μόσχου- Μοσχούλας

7Σε ποια σημεία υπάρχει θαμιστική αφήγηση

8Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να καταδείξετε τη λειτουργία τους

9Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την

αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του Μπορείτε να

επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα

10Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων το Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται

με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτήν την

τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

τόσο για την εξωτερική δράση αλλά προσπαθεί να καταγράψει τις περιπέτειες της ψυχής

των ηρώων του καθώς αυτές προκαλούνται από τις αμοιβαίες συγκρούσεις τους Ο

Βιζυηνός ερμηνεύει τις αποφάσεις των προσώπων ως αποτέλεσμα των ψυχικών τους

διαθέσεων των παθών και των συμπλεγμάτων τους Έτσι η αναζήτηση του θηλυκού στο

Αμάρτημα της μητρός που στοιχειοθετεί και την αμαρτία της ηρωίδας εξηγείται από το

ενοχικό σύνδρομο που τη καταπιέζει την χειραγωγεί και τελικά την καθοδηγεί (laquoη αμαρτία

μου βλέπεις δεν εσώθηκεν ακόμηraquo σελ 146) σε μια ασταμάτητη δοκιμασία που συντρίβει

την οικογενειακή γαλήνη Οι ήρωες δρουν υπακούοντας στις ψυχικές τους καταστάσεις ndash

έτσι ο Γιωργής πανικοβάλλεται όταν ακούει αθέατος από τη μητέρα του τη φρικτή

πρόταση ανταλλαγής (παρατήρησε στη σελ 133 την έξοχη περιγραφή μιας κρίσης πανικού)

Είναι σαφές ότι ο Βιζυηνός είναι ο πρώτος ψυχογράφος λογοτέχνης μας

Ο Βιζυηνός ασπάζεται το ρεαλισμό Ο Βιζυηνός υιοθετεί τη

ρεαλιστική τεχνοτροπία στα διηγήματά του και ιδιαίτερα τον ψυχολογικό ρεαλισμό Ο

χώρος και τα πρόσωπα του Βιζυηνού αναπαριστούν ζωντανές πραγματικές καταστάσεις

ζωής Η ζωή στο χωριό οι καθημερινοί άνθρωποι έρμαια των κοινωνικών συνθηκών

ζωντανοί εκφραστές των αντιθέσεων των δεισιδαιμονιών και των προλήψεων αλλά και

της κοινωνικής δομής Η δράση μεταφέρεται εκεί που ζουν αληθινοί άνθρωποι με

αληθινά πάθη και προβλήματα ιδιαίτερα στην επαρχία όπως απαιτεί και η

ηθογραφική προσέγγιση της εποχής Ο συγγραφέας έμμεσα ή άμεσα καταγγέλλει

προλήψεις και δεισιδαιμονίες που συσκοτίζουν τις αποφάσεις των ανθρώπων (βλέπε στο

διήγημα σελ 127128132138 149 κα) Ας δούμε ένα παράδειγμα Όταν η εκκλησία

συνεφέρνει τη μάνα από την παραφροσύνη του θρήνου της για την Αννιώ η οικογένεια

διαπιστώνει τη σκληρότητα του περίγυρου που βρίσκει την ευκαιρία να εκμεταλλευτεί το

πάθος της Δεσποινιώς για να αγοράσει (δι΄ ασήμαντα ποσά) ή για να δεχτεί ως αμοιβή και

τελικά να κλέψει το βιος της οικογένειας Ο αφηγητής καταγγέλλει με σαφήνεια τον

αρπακτικό και καιροσκόπο τρόπο ζωής ανθρώπων που εκμεταλλεύονται την αδυναμία του

συνανθρώπου τους για να πλουτίσουν

Το διήγημα ήδη στην πρώτη του

σελίδα προσδιορίζει τα

αντιθετικά ζεύγη που θα

καθορίσουν το νόημα το πρώτο

ζεύγος ο ενικός και ο

πληθυντικός αριθμός το

δεύτερο το κορίτσι και τα

αγόρια το τρίτο ο νεκρός

(πατέρας που τα ρούχα του

ντύνουν τα αγόρια) και οι

ζωντανοί (μητέρα και παιδιά) το

τέταρτο το συναίσθημα και η

πρόθεση (η αδέκαστος

ενδόμυχος στοργή της μητρός)

και οι πράξεις που φυσικά

γεννούν ζηλοτυπίες το πέμπτο

η γνώση και οι απορίες

Μ Ξανθόπουλος

Παράλληλα στο διήγημα θα δούμε και την τεχνική της κατασκευής ενός

αινίγματος μιας αστυνομικής πλοκής που υφαίνεται γύρω από μια κυρίαρχη πλάνη

Ο Γιωργής ανακαλύπτει αργά και βασανιστικά το αμάρτημα που σιγοτρώει την ψυχή της

μητέρας του εκπλήσσεται από το βάθος του και τελικά αδυνατεί να το θεραπεύσει Μαζί

με αυτόν και ο αναγνώστης που παρακολουθεί με τον ίδιο ρυθμό την αποκάλυψη της

πλάνης (τεχνική που θυμίζει έντονα υα διηγήματα του umlΕντγκαρ Άλαν Πόε)

Ο Βιζυηνός πρωτοτυπεί στο αφηγηματικό πρόσωπο Η

αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο ήταν καινοτομία για την εποχή όταν κυριαρχούσε στη

μυθοπλασία ο παντογνώστης αφηγητής Ο αφηγητής του Βιζυηνού είναι παρών στην

αφήγηση (ομοδιηγητικός και δραματοποιημένος) και συμμετέχει στη δράση (εσωτερική

εστίαση) Κάτι παραπάνω στο μέσον περίπου του διηγήματος ανακοινώνει στον

αναγνώστη ότι ως αφηγητής ταυτίζεται με ένα από τους ήρωες το Γιωργή Αν και

ήρωας όμως πλανάται δεν γνωρίζει όλη την αλήθεια και επιτρέπει - ιδιαίτερα μετά την

αποκάλυψη της αλήθειας - στη μητέρα να πρωταγωνιστήσει Είναι λοιπόν ισότιμο

πρόσωπο του έργου που αριστοτεχνικά μοιράζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο πότε στον

εαυτό του και πότε στα δρώντα πρόσωπα

Ο Βιζυηνός ηθογραφεί και λαογραφεί Η γενιά του Βιζυηνού

επηρεάστηκε πολύ από το έργο του Ν Πολίτη και θέλησε να παρουσιάσει τη ζωή της

επαρχίας και των ανθρώπων της τα ήθη και τα έθιμά τους τις προκαταλήψεις και τις

δεισιδαιμονίες τους Λαογραφικά και ηθογραφικά στοιχεία αφθονούν στο κείμενο

1 Σχετίζεται η επιλογή α΄ προσώπου με το αυτοβιογραφικό στοιχείο

Τυπικά θα απαντούσαμε ότι Το αμάρτημα της μητρός μου είναι ένα χαρακτηριστικό

παράδειγμα ομοδιηγητικού αφηγητή και μιας αφήγησης με εσωτερική εστίαση Ο

Γιωργής είναι ο αφηγητής παρών μέσα στο κείμενο συμμετέχει στη δράση η εξέλιξη

αποτελεί πλαίσιο στο οποίο εξελίσσεται το προσωπικό του βίωμα

Κι ἀπὸ τότε ποὺ θρηνῶ

τὸ ξανθὸ καὶ γαλανὸ

καὶ οὐράνιο φῶς μου

μετεβλήθη ἐντός μου

καὶ ὁ ρυθμὸς τοῦ κόσμου

Η αφηγηματική επιλογή του αrsquo προσώπου σαφώς συνδέεται με αυτοβιογραφικά

στοιχεία τα πρόσωπα ( ο Γιωργής η Δεσποινιώ το Αννιώ) ο τόπος ο χρόνος Σε όλα

άλλωστε τα διηγήματα του Βιζυηνού η αυτοαναφορικότητα είναι δεδομένη ως επιλογή

Σε μία βαθύτερη ανάλυση όμως πρέπει να πούμε ότι η επιλογή του α΄ προσώπου

ήταν για την εποχή (δεκαετία 1880) καινοτόμος και τολμηρή μία σαφής ρήξη με την

τεχνική του παντογνώστη αφηγητή που κυριαρχούσε τότε στα πλαίσια του ιστορικού

μυθιστορήματος Επιπλέον ο ομοδιηγηματικός αφηγητής του Βιζυηνού υφαίνεται αρχικά

γύρω από το πρόσωπό του (μνήμες για την ιστορία της Αννιώς) στη συνέχεια όμως

συμπορεύεται με το λόγο της μητέρας Παρατηρούνται έτσι δύο οπτικές μία του

αφηγητή που μεταβάλλεται στην εξέλιξη της δράσης (πχ άρνηση της μητέρας αργότερα

συγκατάβαση ) και αυτή της μητέρας που παραμένει σταθερή

2 O Βιζυηνός ανήκει στους οπαδούς της καθαρεύουσας

Γνωρίζουμε ότι ο Βιζυηνός είχε ταχθεί φανερά στο μέρος των δημοτικιστών 1 Στα

διηγήματά του ωστόσο χρησιμοποιεί μία κομψή καθαρεύουσα όταν αφηγείται ή

περιγράφει Στους διαλόγους του όμως δεν διστάζει να αποδίδει το λαϊκό στοιχείο με μία

δημοτική που διακρίνεται για τη ζωντάνια και την αμεσότητά της

Έτσι ο Βιζυηνός τυπικά προσαρμόζεται στην τάση της λόγιας λογοτεχνικής

παραγωγής αλλά και της επιστημονική του ιδιότητας που υπεράσπιζε την καθαρεύουσα

παραμένει όμως ένας θιασώτης της δημοτικής και στο χώρο της λογοτεχνίας

Εύστοχα λοιπόν έχει χαρακτηριστεί ως επαμφοτερίζων (Μητσάκης 1982) λογοτέχνης

που χρησιμοποιεί για τους δικούς του λόγους και τις δύο μορφές της γλώσσας μας

3 Ο Βιζυηνός έγραφε διηγήματα Σημαίνει κάτι αυτό

Καταρχάς ο Βιζυηνός δεν έχει γράψει μόνο διηγήματα (έχει δημοσιεύσει ποιήματα

επιστημονικές διατριβές κα) Χαρακτηρίσθηκε όμως ως laquoορόσημο στην εξέλιξη της

αφηγηματικής πεζογραφίαςraquo (Στεργιόπουλος Κ 1997) καθώς πριν από αυτόν δεν υπήρχε

1 Είχε δημοσιεύσει ένα πεζογράφημα με τίτλο Γιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέα όπου άμεσα υποστήριζε τη

χρήση της δημοτικής

hellipο Βιζυηνός είναι ένας

επαμφοτερίζων Με το νου και την

καρδιά είναι ένας δημοτικιστής

όπως δείχνει το πεζογράφημά του

laquoΔιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέαraquo

αλλά στην πράξη προτιμά να φορά

το ψηλό κολάρο του πομπέ της

καθαρεύουσας Σε αυτή την

αμφίρροπη ιδιότητα ίσως βασικά

να επηρεαζόταν και από τη διπλή

του ιδιότητα του λογοτέχνη και

του επιστήμοναhellip

Κ Μητσάκης

λογοτέχνης που να είχε ασχοληθεί με αυτό το είδος λογοτεχνικής γραφής Με τον Βιζυηνό

δε το διήγημα φτάνει σε μέγιστη ακμή και καθορίζει την μετέπειτα εξέλιξη του είδους Δεν

ήταν άλλωστε τυχαία η επιλογή του Βιζυηνού η αφηγηματική τεχνική του διηγήματος

ταίριαζε στη γραφή του που απεχθάνεται τις μακροσκελείς περιγραφές και την αργή

εξέλιξη του μυθιστορήματος ενώ του επιτρέπει να χρησιμοποιήσει αυτοβιογραφικά και

ηθογραφικά στοιχεία και το κυριότερο να επεξεργαστεί ψυχογραφικά τους ήρωές του

επιλογή πρωτόφαντη για την εποχή Καθώς λοιπόν ο Βιζυηνός ενδιαφέρεται για τα

πρόσωπα περισσότερο από την υπόθεση η ελευθερία που του έδινε η διηγηματική γραφή

ήταν δελεαστική

4 Ο Βιζυηνός ψυχογραφεί τους ήρωές του Αυτό σημαίνει ότι είναι ρεαλιστής

Ναι με την έννοια ότι προσπαθεί να αποδώσει τα κίνητρα των πράξεων των ηρώων

του χρησιμοποιώντας τις ψυχολογικές του γνώσεις αλλά και παρουσιάζοντας με κριτική

ματιά την κοινωνική πραγματικότητα μέσα στην οποία δρουν οι ήρωές του Ας πάρουμε ως

παράδειγμα την Δεσποινιώ η επιμονή της στη υιοθεσία κοριτσιών αιτιάζεται στην

εσωτερική σύγκρουση που βίωνε μετά το κατ΄ αυτήν αμάρτημά της τον ακούσιο δηλ

πνιγμό του βρέφους Παράλληλα όμως η θέση της γυναίκας στην εποχή εκείνη οι

δεισιδαιμονίες και οι προκαταλήψεις συνεργούν στις επιλογές της μάνας τη σπρώχνουν σε

μία αδιέξοδη και ανώφελη ζωή καθώς ποτέ η ίδια δεν απαλλάσσεται από το βάρος της

Έντονο στοιχείο ψυχογραφικής γραφής είναι επίσης οι αντιθέσεις που

αναπτύσσονται μεταξύ των ηρώων ( η επιθυμία της μάνας για τη σωτηρία της Αννιώς με

θυσία άλλου παιδιού της σε αντίθεη με τα αισθήματα του Γιωργή οι συνεχείς υιοθεσίες που

φέρνουν τη συνοχή της οικογένειας στα όριά της η λογική του συγγραφέα σε αντίθεση με το

παράλογο της μάνας κα) Γενικότερα στα διηγήματα του Βιζυηνού οι ήρωές του

διακατέχονται από πλάνη η οποία σταδιακά αποκαλύπτεται και η αλήθεια

αποκαθίσταται

Ναι λοιπόν ο Βιζυηνός αντιμετωπίζει την αφηγηματική πραγματικότητα

ρεαλιστικά δηλ κριτικά Παρόλα αυτά ας σημειώσουμε την επιμονή του στην απεικόνιση

της ζωής του λαού των παραδόσεών και των τρόπων ζωής του την έντονη παρουσία του

στοιχείου του θανάτου στα έργα του Αυτά είναι σαφώς ρομαντικά στοιχεία

Σχόλιο [Σ4] Ο Βιζυηνός θεμελιώνοντας τη

διηγηματογραφική του παραγωγή δεν έχει κανένα

πρότυπο μπροστά του δε βρίσκει καμία παράδοση

άξια να την πλουτίσει με τη δική του παράδοση

Πρέπει να αρχίσει από την αρχή

(Ι Μ Παναγιωτόπουλος)

5 Πώς τακτοποιούνται οι αφηγηματικοί χρόνοι στο Βιζυηνό

Στο Αμάρτημα της μητρός μου υπάρχει μία βασική ευθύγραμμη χρονική δομή που

ορίζεται από τον αφηγητή αλλά παρουσιάζει εντυπωσιακά άλματα η απομάκρυνση του

Γιωργή από το πατρικό σπίτι κρατά χρόνια πολλά Στο πλαίσιο αυτό υπάρχουν

ανάδρομες αφηγήσεις ( όπως η αυτοθυσία της μάνας στον κίνδυνο του ποταμού) και

σπάνια πρόδρομες (όπως στη σελ 144)

6Nα δώσετε πληροφορίες για την αφηγηματική τεχνική Η αφήγηση δίνεται σε

πρώτο πρόσωπο (πληθυντικό στην αρχή ενικό στη συνέχεια) από έναν δραματοποιημένο

ομοδιηγηματικό αφηγητή παρόντα μέσα στην αφήγηση (εσωτερική εστίαση) ο οποίος

είναι κατά κανόνα αφηγητής -μάρτυρας και σε ελάχιστες σκηνές αφηγητής -

πρωταγωνιστής Η αφήγηση είναι μεταγενέστερη των γεγονότων και η εστίαση τείνει να

γίνει συγχρονική με αποτέλεσμα να συμμεριζόμαστε τις ανησυχίες τους φόβους και τις

απορίες μια παιδικής συνείδησης Ο αφηγητής βάζει συχνά περιορισμούς στον εαυτό του

αποσιωπώντας τις πληροφορίες που απέκτησε εκ των υστέρων και δίνοντάς μας μόνο τις

πληροφορίες που είχε κατά τη στιγμή της δράσης Παράλληλα είναι εμφανής η διάσταση

ανάμεσα στον ώριμο αφηγητή και στην παιδικής συνείδηση που προσλαμβάνει τα

συμβάντα Γιωργής και μητέρα είναι τα μόνα πρόσωπα με αφηγηματικές λειτουργίες στο

κείμενο Τα υπόλοιπα αποτελούν απλώς σημεία αναφοράς Υπάρχουν επομένως δύο

οπτικές γωνίες

του Γιωργή μεταβάλλεται γιατί προσπαθεί να εξηγήσει μια σειρά γεγονότων και

ακατανόητων συμπεριφορών Η μεταβολή της οπτικής γωνίας του αφηγητή υποβοηθείται

από τη μεγάλη διάρκεια της αφήγησης Παρακολουθεί τα γεγονότα αφηγούμενος

ταυτόχρονα από μικρό παιδί ως ώριμος άνδρας Έτσι χωρίζεται στα δύο η οπτική γωνία

α) αδύναμο μικρό παιδί (αισθάνεται το άγχος της μητέρας του λόγω της ασθένειας της

αδερφής του ως απειλή για τη ζωή του) β) μορφωμένος ενήλικας (έχει μελετήσει ζητήματα

θρησκείας και προβλήματα ψυχής και είναι ικανός να εξηγήσει πώς μια σειρά από

συμβάντα καθόρισαν το χαρακτήρα της μητέρας )

Με το ρεαλισμό η λογοτεχνία θέτει

πλέον ως πρώτο στόχο της την πιστή

απόδοση της πραγματικότητας όπως βέβαια

την αντιλαμβάνεται και τη βιώνει ο

δημιουργός Οι ρεαλιστές πεζογράφοι

καλλιεργούν κυρίως το είδος του

μυθιστορήματος και θεωρητικά επιδιώκουν

την αντικειμενικότητα αλλά όπως είναι

φυσικό όσο και αν αποφεύγουν τις

συναισθηματικές εξάρσεις τις κρίσεις και τις

προσωπικές ερμηνείες τα όσα γράφουν

επηρεάζονται έστω και έμμεσα από τις

πεποιθήσεις τους Για το ρεαλιστικό

μυθιστόρημα θετικά στοιχεία θεωρούνται η

αληθοφάνεια και η πειστικότητα Οι

συγγραφείς δε στοχεύουν καθόλου στον

εντυπωσιασμό αλλά αφήνουν την

πραγματικότητα να μιλήσει από μόνη της

Επιλέγουν θέματα οικεία στον αναγνώστη

και σε γενικές γραμμές συνηθισμένα

προβάλλοντας τις εμπειρίες της καθημερινής

ζωής Οι ήρωές τους είναι κατά κάποιο τρόπο

εκπρόσωποι της κοινωνίας και του

πολιτισμού στον οποίο υποτίθεται ότι

ανήκουν και μολονότι πλαστοί δεν παύουν

να είναι αληθοφανείς

της μητέρας (δε μεταβάλλεται καθώς είναι καθηλωμένη σε ένα συμβάν και η

επιθυμία της να επανορθώσει εκτοπίζει κάθε επιθυμία να το κατανοήσει ) βλ και Δ΄

Ενότητα

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1 laquoΟ Γιωργής ήμην εγώraquo (σ 142) Η ταύτιση αφηγητή ndash πρωταγωνιστή

παρουσιάζεται ως αφηγηματική αποκάλυψη μόλις στη δεκάτη έκτη

σελίδα του έργου Πώς το εξηγείτε αυτό

2 Ο κόσμος του Βιζυηνού λειτουργεί ανθρωπομορφικά και ανθρωποκεντρικά

(Π Μουλλάς) Πώς το εξηγείτε αυτό

3 Ο Βιζυηνός όπως και κάθε σπουδαίος λογοτέχνης έχει προσωπικό ύφος

Ποια πιστεύετε ότι είναι τα συστατικά του

4 Γιατί κατά τη γνώμη σας ο συγγραφέας χρησιμοποιεί σπάνια την

περιγραφή στο διήγημα

5 Βρείτε στοιχεία διήγησης και μίμησης στο έργο Παρατηρείτε κάτι

ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον εις το γραφείον του προϊσταμένου μου (σελ161-162)

Πρόλογος ndashΗ ιστορία του Σισώη

2 laquoΗ τελευταία χρονιάraquo(σελ 163-168)Η ζωή του

βοσκού ndashΗ Μοσχούλα Η γνωριμία βοσκού ndash

Μοσχούλας

3 laquoΜιαν εσπέραν - όλον τον αιγιαλόνraquo (σελ 168-169)

Περιγραφή του θαλασσινού τοπίου

4 laquoΕπέταξα αμέσως κrsquo ελούετοraquo (σελ 170-171)Η

εμφάνιση της Μοσχούλας

5 laquoΤην αναγνώρισα πάραυτα δεν εσκεπτόμην πλέονraquo

(σελ 171-174) Τα διλήμματα του ήρωα

6 laquo Δεν δύναμαι να είπω να πνιγή το ταλαίπωρον

ζώονraquo (174-175) Ο βοσκός αποκαλύπτεται

7 laquo Δεν ηξεύρω αν η κόρη το ίδιον όνειρό τουraquo (σελ

175-177) Η διάσωση της Μοσχούλας

8 Επίλογος (178) Τελικές αποτιμήσεις

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Ο Παπαδιαμάντης ασπάζεται την ηθογραφία και τον

ψυχολογικό ρεαλισμό Τα έργα του Παπαδιαμάντη εντάσσονται στο διαδεδομένο

τότε κίνημα της ηθογραφίας που εστιάζει στη ζωή του λαού της υπαίθρου και

χρησιμοποιεί ευρέως λαογραφικά στοιχεία Ο Παπαδιαμάντης όμως αν και υπηρετεί την

ηθογραφία δε φωτογραφίζει τη ζωή του χωριού αλλά ανατέμνει την κοινωνική του

δομή (ρεαλισμός) ενώ παράλληλα αποτυπώνει τη ψυχική σύσταση των ηρώων του laquo Ο

Παπαδιαμάντης δεν είναι φωτογράφος είναι ψυχογράφος Δεν μένει εις όσα ακούει και

βλέπει εις το περίγραμμα προχωρεί εις όσα διαισθάνεται έτσι δε δεν ζωγραφίζει απλώς

αλλά δημιουργεί ανθρώπους κοινωνίας χώρουςraquo (Τωμαδάκης Ν 1962) Ο ίδιος έχει γράψει

για τα διηγήματά του laquoΤαύτα όλα βασίζονται επί της πραγματικότητοςraquo Παράλληλα δηλ

με την περιγραφή του τρόπου ζωής των ηθών και των εθίμων στην

ελληνική επαρχία αναδεικνύεται μία εστίαση στις αντιφάσεις και τις

συγκρούσεις τόσο της κοινωνίας (δες το σχόλιο του αφηγητή για την

επαγγελματική του προκοπή σελ 162) ή την περιγραφή του άρχοντα

Μόσχου

Επιπλέον το διήγημα συγκεντρώνει στοιχεία ποιμενικού ειδυλλίου

(η εξιδανικευμένη απόδοση της ποιμενικής ζωής στην ύπαιθρο το ερωτικό

στοιχείο) αλλά ο πυρήνας βρίσκεται στο μοτίβο της επιστροφής στην

αθωότητα της ζωής του χωριού (Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη 1992)

Υπάρχει δηλ μια εξιδανίκευση της φύσης ένας αρκαδισμός ποιμενική

λογοτεχνία που αντλεί το θέμα της από το περιβάλλον της φύσης του

βουνού των βοσκών και της αισθησιακής ατμόσφαιρας Η ποιμενική

λογοτεχνία πηγάζει από την αντίθεση ανάμεσα στην υποκρισία και

ιδιοτέλεια της ζωής στην αστική κοινωνία με την ειλικρίνεια και την αθωότητα της φύσης

(εισηγητής του είδους ο ποιητής Θεόκριτος) Έτσι στο Όνειρο στο κύμα διαγράφονται

Fr Boucher Μία

φθινοπωρινή ποιμενική σκηνή 1749

Συλλογή Wallace Λονδίνο

Σχόλιο [Σ5] Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι απλώς ένας laquo ρεγιοναλιστήςraquo συγγραφέας που laquo σπουδάζει εκ του σύνεγγυςraquo και συγχρονικά το ελληνικό χωριό αλλά ένας συγγραφέας που από την πρωτεύουσα που εξευρωπαΐζεται και εκμοντερνίζεται εστιάζει τη ματιά του σε μία συγκεκριμένη εποχή τοπικά (εγγύς αγροτοποιμενικό παρελθόν της Σκιάθου) και αργότερα και χρονικά απομακρυσμένη (παιδική ηλικία) προκειμένου να αναδημιουργήσει έναν μικρόκοσμο μέσω του οποίου συλλαμβάνει ότι θεωρείται κάθε φορά για αυτόν πρόσφατη εκδοχή του παραδείσου ή της Χρυσής Εποχήςraquo

Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη

αρκετά από αυτά τα χαρακτηριστικά όπως το έξοχο φυσικό τοπίο (βλ σελ 163) η

νοσταλγία για το χαμένο παράδεισο ο αισθησιασμός που διαπερνά ολόκληρο το κείμενο

Στο Όνειρο στο κύμα όμως η δράση ασφυκτιά και από τη διάθεση του

συγγραφέα να αποδώσει την περιπέτεια ψυχής του νεαρού βοσκού και η

ψυχογραφία συνοδεύεται έντονα από έναν ποιητικό Συμβολισμό (δες την

ονομασία Μοσχούλα με τη διπλή χρήση τη αντίθεση ανάμεσα σε ένα αθώο

ποιμενικό παρελθόν και σε ένα αμαρτωλό παρόν που συμβολίζει την Πτώση του

ανθρώπου κα) Το βασικό θέμα που λειτουργεί ως σύμπλεγμα

(αυτοβιογραφικό στοιχείο) εκείνο της αμαρτίας ως ενοχής απέναντι στη

σεξουαλική ορμή ξεκλειδώνει την ερμηνεία της αφήγησης Το περιστατικό

με τον πάτερ Σισώη μια εγκιβωτισμένη αφήγηση που δύσκολα εντάσσεται στον κορμό του

διηγήματος εδράζεται σε αυτό το θέμα ο Σισώης αμάρτησε γιατί δεν αρνήθηκε τον

πειρασμό ενώ ο νεαρός βοσκός περιορίζεται σε ένα αγώνα άτολμης και ενοχικής

ηδονοβλεψίας Ο αισθησιασμός λοιπόν που διατρέχει και ερμηνεύει όλο το κείμενο

μεταμορφώνεται σε ενοχικό δίλημμα που χειραγωγεί τις ψυχές των ηρώων Και εδώ ξεκινά

ο νατουραλισμόςhellip

Το θρησκευτικό στοιχείο Η χριστιανική συνείδηση και ηθική

που διαμόρφωσε ο Παπαδιαμάντης στα παιδικά του χρόνια κοντά στον αυστηρό ιερέα ndash

πατέρα του αποτελεί ερμηνευτικό κλειδί του έργου του Σε ένα πρώτο επίπεδο

περιεχομένου πολλά από τα θέματα των έργων του σχετίζονται με το θρησκευτικό βίο

(στο Όνειρο στο κύμα ο βοσκός υπηρετεί τη μονή Ευαγγελισμού στη Σκιάθο) ενώ είναι

διάσπαρτα αποσπάσματα από τα κείμενα της βυζαντινής αγιογραφίας (βλ σελ

163164166178) Σε ένα εσωτερικό επίπεδο η ιστορία μπορεί να διαβαστεί ως αλληγορία

έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας (τα εφηβικά

ξέγνοιαστα χρόνια) στη μίζερη καθημερινότητα της επαγγελματικής ζωής του ήρωα

Ο Αρκαδισμός είναι φιλολογικός

όρος που συναντάται συχνά στην ξένη

λογοτεχνία και που αναφέρεται

στην ειδυλλιακή ζωή των ποιμένων

της Αρκαδίας κατά την αρχαιότητα

προβάλλοντας τη χώρα

της Αρκαδίας ως μία ουτοπία και

ως το όραμα ενός φανταστικού

χαμένου τόπου όπου οι άνθρωποι

ζούσαν ευτυχισμένοι και ελεύθεροι

στη φύση Το όραμα όμως

αυτό διατηρείται ζωντανό στη σκέψη

και τη μνήμη των ανθρώπων που

αναπολούν και νοσταλγούν τη χαμένη

ευτυχία της φυσικής τους ζωής

N Poussin Et in Arcadia ego (Και στην Αρκαδία εγώ

είμαι) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας 1637-1638

Λούβρο

Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Είναι σαφές

ότι ο Παπαδιαμάντης αντλεί θέματα εικόνες και έμπνευση από τη δική του βασανισμένη

ζωή Ιδιαίτερα διηγήματα όπως το Όνειρο στο κύμα υποδεικνύουν προσωπικά βιώματα

απόψεις για την ηθική τη ζωή την κοινωνία Πλαισιώνονται επίσης από το χρόνο (στάδια

της δικής του ζωής) και το χώρο (η Σκιάθος η Αθήνα) και ενισχύουν το βιωματικό

χαρακτήρα του έργου Ας μη λησμονούμε όμως το βασικό αξίωμα της φιλολογικής

μελέτης τη διάκριση δηλ συγγραφέα και αφηγητή Το έργο αυτονομείται και από το

συγγραφέα τουhellip

1 Ποιά η αφηγηματική τεχνική στο Όνειρο στο κύμα

Το διήγημα δομείται σε τρία στάδια αρχική κατάσταση (η ευτυχία του βοσκού) ndash

ανατροπή (η Μοσχούλα) ndashαποκατάσταση ισορροπίας (η βίωση της διάσωσης και η επιλογή

της απομόνωσης) Ο αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος και αυτοδιηγητικός

(πρωταγωνιστής της ιστορίας) άλλοτε με μηδενική εστίαση και άλλοτε με εσωτερική

εστίαση Όταν η αφήγηση αφορμάται από το ώριμο παρόν ο αφηγητής γίνεται

παντογνώστης ενώ όταν μεταφερόμαστε στο παρόν ο αφηγητής βλέπει τα γεγονότα μέσα

από τη ψυχή του βοσκού

2 Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ιδιότυπη

Ασφαλώς Ο Παπαδιαμάντης δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα προς τη δημοτική το

οποίο έκαναν άλλοι πεζογράφοι (Καρκαβίτσας) Παρόλα αυτά δημοτική και μάλιστα

στολισμένη με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς χρησιμοποιείται στους διαλόγους Η

αφηγητής χρησιμοποιεί μία μετριοπαθή χαλαρή διόλου ψυχρή και εμπλουτισμένη με

στοιχεία δημοτικής καθαρεύουσα η οποία τελικά συνιστά και το προσωπικό ύφος του

συγγραφέα Τέλος στις περιγραφές του επιμένει σε μία αυστηρότερη καθαρεύουσα

Σχόλιο [Σ6] Η γλώσσα μας πριν απ΄αυτόν δεν ήταν ίδια με τη γλώσσα μας μετά απrsquo αυτόν Κάθε μεγάλος ποιητής ή πεζογράφος αυτό κάνει στη γλώσσα του την πλουταίνει με τη μεσολάβησή του Από κει παίρνει ο καθένας και το όνομά του και λογιέται μεγάλος ή όχι μεγάλος Χαράζει άσβηστα το χνάρι του πάνω στη γλώσσα μας ανεπανάληπτο και παντοτινό Ζ Λορεντζάτος

3 Πώς λειτουργούν οι αντιθέσεις στο διήγημα

Η αντίθεση αποτελεί για το Όνειρο στο κύμα το κυρίαρχο μοτίβο πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται το

περιεχόμενο Η βασική αντίθεση είναι η αθωότητα του βοσκού με την παρακμή του προλύτη

δικηγόρου ο κόσμος του Παραδείσου με τον αστικό κόσμο της διαφθοράς Στη συνέχεια

λειτουργούν οι υπόλοιπες αντιθέσεις ο δάσκαλος Σισώης που υπόκυψε στο ερωτικό στοιχείο η

σωτηρία της Μοσχούλας και η καταδίκη του σχοινιασμένου ζώου το δίλημμα της αποκάλυψης του

βοσκού η Μοσχούλα της εφηβικής ηλικίας με τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία

από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα

2Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής

αφήγησης Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρελθόντος και σε ποιον του

παρόντος

3Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα

περιγράφοντας κάθε φάση της ηλικίας του

4Να εντοπίσετε αφηγηματικές τεχνικές στην Α΄ ενότητα

5Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η

ομορφιά της

6Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κοριτσιού-κατσίκας και κυρ Μόσχου- Μοσχούλας

7Σε ποια σημεία υπάρχει θαμιστική αφήγηση

8Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να καταδείξετε τη λειτουργία τους

9Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την

αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του Μπορείτε να

επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα

10Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων το Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται

με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτήν την

τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

Παράλληλα στο διήγημα θα δούμε και την τεχνική της κατασκευής ενός

αινίγματος μιας αστυνομικής πλοκής που υφαίνεται γύρω από μια κυρίαρχη πλάνη

Ο Γιωργής ανακαλύπτει αργά και βασανιστικά το αμάρτημα που σιγοτρώει την ψυχή της

μητέρας του εκπλήσσεται από το βάθος του και τελικά αδυνατεί να το θεραπεύσει Μαζί

με αυτόν και ο αναγνώστης που παρακολουθεί με τον ίδιο ρυθμό την αποκάλυψη της

πλάνης (τεχνική που θυμίζει έντονα υα διηγήματα του umlΕντγκαρ Άλαν Πόε)

Ο Βιζυηνός πρωτοτυπεί στο αφηγηματικό πρόσωπο Η

αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο ήταν καινοτομία για την εποχή όταν κυριαρχούσε στη

μυθοπλασία ο παντογνώστης αφηγητής Ο αφηγητής του Βιζυηνού είναι παρών στην

αφήγηση (ομοδιηγητικός και δραματοποιημένος) και συμμετέχει στη δράση (εσωτερική

εστίαση) Κάτι παραπάνω στο μέσον περίπου του διηγήματος ανακοινώνει στον

αναγνώστη ότι ως αφηγητής ταυτίζεται με ένα από τους ήρωες το Γιωργή Αν και

ήρωας όμως πλανάται δεν γνωρίζει όλη την αλήθεια και επιτρέπει - ιδιαίτερα μετά την

αποκάλυψη της αλήθειας - στη μητέρα να πρωταγωνιστήσει Είναι λοιπόν ισότιμο

πρόσωπο του έργου που αριστοτεχνικά μοιράζει τον πρωταγωνιστικό ρόλο πότε στον

εαυτό του και πότε στα δρώντα πρόσωπα

Ο Βιζυηνός ηθογραφεί και λαογραφεί Η γενιά του Βιζυηνού

επηρεάστηκε πολύ από το έργο του Ν Πολίτη και θέλησε να παρουσιάσει τη ζωή της

επαρχίας και των ανθρώπων της τα ήθη και τα έθιμά τους τις προκαταλήψεις και τις

δεισιδαιμονίες τους Λαογραφικά και ηθογραφικά στοιχεία αφθονούν στο κείμενο

1 Σχετίζεται η επιλογή α΄ προσώπου με το αυτοβιογραφικό στοιχείο

Τυπικά θα απαντούσαμε ότι Το αμάρτημα της μητρός μου είναι ένα χαρακτηριστικό

παράδειγμα ομοδιηγητικού αφηγητή και μιας αφήγησης με εσωτερική εστίαση Ο

Γιωργής είναι ο αφηγητής παρών μέσα στο κείμενο συμμετέχει στη δράση η εξέλιξη

αποτελεί πλαίσιο στο οποίο εξελίσσεται το προσωπικό του βίωμα

Κι ἀπὸ τότε ποὺ θρηνῶ

τὸ ξανθὸ καὶ γαλανὸ

καὶ οὐράνιο φῶς μου

μετεβλήθη ἐντός μου

καὶ ὁ ρυθμὸς τοῦ κόσμου

Η αφηγηματική επιλογή του αrsquo προσώπου σαφώς συνδέεται με αυτοβιογραφικά

στοιχεία τα πρόσωπα ( ο Γιωργής η Δεσποινιώ το Αννιώ) ο τόπος ο χρόνος Σε όλα

άλλωστε τα διηγήματα του Βιζυηνού η αυτοαναφορικότητα είναι δεδομένη ως επιλογή

Σε μία βαθύτερη ανάλυση όμως πρέπει να πούμε ότι η επιλογή του α΄ προσώπου

ήταν για την εποχή (δεκαετία 1880) καινοτόμος και τολμηρή μία σαφής ρήξη με την

τεχνική του παντογνώστη αφηγητή που κυριαρχούσε τότε στα πλαίσια του ιστορικού

μυθιστορήματος Επιπλέον ο ομοδιηγηματικός αφηγητής του Βιζυηνού υφαίνεται αρχικά

γύρω από το πρόσωπό του (μνήμες για την ιστορία της Αννιώς) στη συνέχεια όμως

συμπορεύεται με το λόγο της μητέρας Παρατηρούνται έτσι δύο οπτικές μία του

αφηγητή που μεταβάλλεται στην εξέλιξη της δράσης (πχ άρνηση της μητέρας αργότερα

συγκατάβαση ) και αυτή της μητέρας που παραμένει σταθερή

2 O Βιζυηνός ανήκει στους οπαδούς της καθαρεύουσας

Γνωρίζουμε ότι ο Βιζυηνός είχε ταχθεί φανερά στο μέρος των δημοτικιστών 1 Στα

διηγήματά του ωστόσο χρησιμοποιεί μία κομψή καθαρεύουσα όταν αφηγείται ή

περιγράφει Στους διαλόγους του όμως δεν διστάζει να αποδίδει το λαϊκό στοιχείο με μία

δημοτική που διακρίνεται για τη ζωντάνια και την αμεσότητά της

Έτσι ο Βιζυηνός τυπικά προσαρμόζεται στην τάση της λόγιας λογοτεχνικής

παραγωγής αλλά και της επιστημονική του ιδιότητας που υπεράσπιζε την καθαρεύουσα

παραμένει όμως ένας θιασώτης της δημοτικής και στο χώρο της λογοτεχνίας

Εύστοχα λοιπόν έχει χαρακτηριστεί ως επαμφοτερίζων (Μητσάκης 1982) λογοτέχνης

που χρησιμοποιεί για τους δικούς του λόγους και τις δύο μορφές της γλώσσας μας

3 Ο Βιζυηνός έγραφε διηγήματα Σημαίνει κάτι αυτό

Καταρχάς ο Βιζυηνός δεν έχει γράψει μόνο διηγήματα (έχει δημοσιεύσει ποιήματα

επιστημονικές διατριβές κα) Χαρακτηρίσθηκε όμως ως laquoορόσημο στην εξέλιξη της

αφηγηματικής πεζογραφίαςraquo (Στεργιόπουλος Κ 1997) καθώς πριν από αυτόν δεν υπήρχε

1 Είχε δημοσιεύσει ένα πεζογράφημα με τίτλο Γιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέα όπου άμεσα υποστήριζε τη

χρήση της δημοτικής

hellipο Βιζυηνός είναι ένας

επαμφοτερίζων Με το νου και την

καρδιά είναι ένας δημοτικιστής

όπως δείχνει το πεζογράφημά του

laquoΔιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέαraquo

αλλά στην πράξη προτιμά να φορά

το ψηλό κολάρο του πομπέ της

καθαρεύουσας Σε αυτή την

αμφίρροπη ιδιότητα ίσως βασικά

να επηρεαζόταν και από τη διπλή

του ιδιότητα του λογοτέχνη και

του επιστήμοναhellip

Κ Μητσάκης

λογοτέχνης που να είχε ασχοληθεί με αυτό το είδος λογοτεχνικής γραφής Με τον Βιζυηνό

δε το διήγημα φτάνει σε μέγιστη ακμή και καθορίζει την μετέπειτα εξέλιξη του είδους Δεν

ήταν άλλωστε τυχαία η επιλογή του Βιζυηνού η αφηγηματική τεχνική του διηγήματος

ταίριαζε στη γραφή του που απεχθάνεται τις μακροσκελείς περιγραφές και την αργή

εξέλιξη του μυθιστορήματος ενώ του επιτρέπει να χρησιμοποιήσει αυτοβιογραφικά και

ηθογραφικά στοιχεία και το κυριότερο να επεξεργαστεί ψυχογραφικά τους ήρωές του

επιλογή πρωτόφαντη για την εποχή Καθώς λοιπόν ο Βιζυηνός ενδιαφέρεται για τα

πρόσωπα περισσότερο από την υπόθεση η ελευθερία που του έδινε η διηγηματική γραφή

ήταν δελεαστική

4 Ο Βιζυηνός ψυχογραφεί τους ήρωές του Αυτό σημαίνει ότι είναι ρεαλιστής

Ναι με την έννοια ότι προσπαθεί να αποδώσει τα κίνητρα των πράξεων των ηρώων

του χρησιμοποιώντας τις ψυχολογικές του γνώσεις αλλά και παρουσιάζοντας με κριτική

ματιά την κοινωνική πραγματικότητα μέσα στην οποία δρουν οι ήρωές του Ας πάρουμε ως

παράδειγμα την Δεσποινιώ η επιμονή της στη υιοθεσία κοριτσιών αιτιάζεται στην

εσωτερική σύγκρουση που βίωνε μετά το κατ΄ αυτήν αμάρτημά της τον ακούσιο δηλ

πνιγμό του βρέφους Παράλληλα όμως η θέση της γυναίκας στην εποχή εκείνη οι

δεισιδαιμονίες και οι προκαταλήψεις συνεργούν στις επιλογές της μάνας τη σπρώχνουν σε

μία αδιέξοδη και ανώφελη ζωή καθώς ποτέ η ίδια δεν απαλλάσσεται από το βάρος της

Έντονο στοιχείο ψυχογραφικής γραφής είναι επίσης οι αντιθέσεις που

αναπτύσσονται μεταξύ των ηρώων ( η επιθυμία της μάνας για τη σωτηρία της Αννιώς με

θυσία άλλου παιδιού της σε αντίθεη με τα αισθήματα του Γιωργή οι συνεχείς υιοθεσίες που

φέρνουν τη συνοχή της οικογένειας στα όριά της η λογική του συγγραφέα σε αντίθεση με το

παράλογο της μάνας κα) Γενικότερα στα διηγήματα του Βιζυηνού οι ήρωές του

διακατέχονται από πλάνη η οποία σταδιακά αποκαλύπτεται και η αλήθεια

αποκαθίσταται

Ναι λοιπόν ο Βιζυηνός αντιμετωπίζει την αφηγηματική πραγματικότητα

ρεαλιστικά δηλ κριτικά Παρόλα αυτά ας σημειώσουμε την επιμονή του στην απεικόνιση

της ζωής του λαού των παραδόσεών και των τρόπων ζωής του την έντονη παρουσία του

στοιχείου του θανάτου στα έργα του Αυτά είναι σαφώς ρομαντικά στοιχεία

Σχόλιο [Σ4] Ο Βιζυηνός θεμελιώνοντας τη

διηγηματογραφική του παραγωγή δεν έχει κανένα

πρότυπο μπροστά του δε βρίσκει καμία παράδοση

άξια να την πλουτίσει με τη δική του παράδοση

Πρέπει να αρχίσει από την αρχή

(Ι Μ Παναγιωτόπουλος)

5 Πώς τακτοποιούνται οι αφηγηματικοί χρόνοι στο Βιζυηνό

Στο Αμάρτημα της μητρός μου υπάρχει μία βασική ευθύγραμμη χρονική δομή που

ορίζεται από τον αφηγητή αλλά παρουσιάζει εντυπωσιακά άλματα η απομάκρυνση του

Γιωργή από το πατρικό σπίτι κρατά χρόνια πολλά Στο πλαίσιο αυτό υπάρχουν

ανάδρομες αφηγήσεις ( όπως η αυτοθυσία της μάνας στον κίνδυνο του ποταμού) και

σπάνια πρόδρομες (όπως στη σελ 144)

6Nα δώσετε πληροφορίες για την αφηγηματική τεχνική Η αφήγηση δίνεται σε

πρώτο πρόσωπο (πληθυντικό στην αρχή ενικό στη συνέχεια) από έναν δραματοποιημένο

ομοδιηγηματικό αφηγητή παρόντα μέσα στην αφήγηση (εσωτερική εστίαση) ο οποίος

είναι κατά κανόνα αφηγητής -μάρτυρας και σε ελάχιστες σκηνές αφηγητής -

πρωταγωνιστής Η αφήγηση είναι μεταγενέστερη των γεγονότων και η εστίαση τείνει να

γίνει συγχρονική με αποτέλεσμα να συμμεριζόμαστε τις ανησυχίες τους φόβους και τις

απορίες μια παιδικής συνείδησης Ο αφηγητής βάζει συχνά περιορισμούς στον εαυτό του

αποσιωπώντας τις πληροφορίες που απέκτησε εκ των υστέρων και δίνοντάς μας μόνο τις

πληροφορίες που είχε κατά τη στιγμή της δράσης Παράλληλα είναι εμφανής η διάσταση

ανάμεσα στον ώριμο αφηγητή και στην παιδικής συνείδηση που προσλαμβάνει τα

συμβάντα Γιωργής και μητέρα είναι τα μόνα πρόσωπα με αφηγηματικές λειτουργίες στο

κείμενο Τα υπόλοιπα αποτελούν απλώς σημεία αναφοράς Υπάρχουν επομένως δύο

οπτικές γωνίες

του Γιωργή μεταβάλλεται γιατί προσπαθεί να εξηγήσει μια σειρά γεγονότων και

ακατανόητων συμπεριφορών Η μεταβολή της οπτικής γωνίας του αφηγητή υποβοηθείται

από τη μεγάλη διάρκεια της αφήγησης Παρακολουθεί τα γεγονότα αφηγούμενος

ταυτόχρονα από μικρό παιδί ως ώριμος άνδρας Έτσι χωρίζεται στα δύο η οπτική γωνία

α) αδύναμο μικρό παιδί (αισθάνεται το άγχος της μητέρας του λόγω της ασθένειας της

αδερφής του ως απειλή για τη ζωή του) β) μορφωμένος ενήλικας (έχει μελετήσει ζητήματα

θρησκείας και προβλήματα ψυχής και είναι ικανός να εξηγήσει πώς μια σειρά από

συμβάντα καθόρισαν το χαρακτήρα της μητέρας )

Με το ρεαλισμό η λογοτεχνία θέτει

πλέον ως πρώτο στόχο της την πιστή

απόδοση της πραγματικότητας όπως βέβαια

την αντιλαμβάνεται και τη βιώνει ο

δημιουργός Οι ρεαλιστές πεζογράφοι

καλλιεργούν κυρίως το είδος του

μυθιστορήματος και θεωρητικά επιδιώκουν

την αντικειμενικότητα αλλά όπως είναι

φυσικό όσο και αν αποφεύγουν τις

συναισθηματικές εξάρσεις τις κρίσεις και τις

προσωπικές ερμηνείες τα όσα γράφουν

επηρεάζονται έστω και έμμεσα από τις

πεποιθήσεις τους Για το ρεαλιστικό

μυθιστόρημα θετικά στοιχεία θεωρούνται η

αληθοφάνεια και η πειστικότητα Οι

συγγραφείς δε στοχεύουν καθόλου στον

εντυπωσιασμό αλλά αφήνουν την

πραγματικότητα να μιλήσει από μόνη της

Επιλέγουν θέματα οικεία στον αναγνώστη

και σε γενικές γραμμές συνηθισμένα

προβάλλοντας τις εμπειρίες της καθημερινής

ζωής Οι ήρωές τους είναι κατά κάποιο τρόπο

εκπρόσωποι της κοινωνίας και του

πολιτισμού στον οποίο υποτίθεται ότι

ανήκουν και μολονότι πλαστοί δεν παύουν

να είναι αληθοφανείς

της μητέρας (δε μεταβάλλεται καθώς είναι καθηλωμένη σε ένα συμβάν και η

επιθυμία της να επανορθώσει εκτοπίζει κάθε επιθυμία να το κατανοήσει ) βλ και Δ΄

Ενότητα

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1 laquoΟ Γιωργής ήμην εγώraquo (σ 142) Η ταύτιση αφηγητή ndash πρωταγωνιστή

παρουσιάζεται ως αφηγηματική αποκάλυψη μόλις στη δεκάτη έκτη

σελίδα του έργου Πώς το εξηγείτε αυτό

2 Ο κόσμος του Βιζυηνού λειτουργεί ανθρωπομορφικά και ανθρωποκεντρικά

(Π Μουλλάς) Πώς το εξηγείτε αυτό

3 Ο Βιζυηνός όπως και κάθε σπουδαίος λογοτέχνης έχει προσωπικό ύφος

Ποια πιστεύετε ότι είναι τα συστατικά του

4 Γιατί κατά τη γνώμη σας ο συγγραφέας χρησιμοποιεί σπάνια την

περιγραφή στο διήγημα

5 Βρείτε στοιχεία διήγησης και μίμησης στο έργο Παρατηρείτε κάτι

ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον εις το γραφείον του προϊσταμένου μου (σελ161-162)

Πρόλογος ndashΗ ιστορία του Σισώη

2 laquoΗ τελευταία χρονιάraquo(σελ 163-168)Η ζωή του

βοσκού ndashΗ Μοσχούλα Η γνωριμία βοσκού ndash

Μοσχούλας

3 laquoΜιαν εσπέραν - όλον τον αιγιαλόνraquo (σελ 168-169)

Περιγραφή του θαλασσινού τοπίου

4 laquoΕπέταξα αμέσως κrsquo ελούετοraquo (σελ 170-171)Η

εμφάνιση της Μοσχούλας

5 laquoΤην αναγνώρισα πάραυτα δεν εσκεπτόμην πλέονraquo

(σελ 171-174) Τα διλήμματα του ήρωα

6 laquo Δεν δύναμαι να είπω να πνιγή το ταλαίπωρον

ζώονraquo (174-175) Ο βοσκός αποκαλύπτεται

7 laquo Δεν ηξεύρω αν η κόρη το ίδιον όνειρό τουraquo (σελ

175-177) Η διάσωση της Μοσχούλας

8 Επίλογος (178) Τελικές αποτιμήσεις

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Ο Παπαδιαμάντης ασπάζεται την ηθογραφία και τον

ψυχολογικό ρεαλισμό Τα έργα του Παπαδιαμάντη εντάσσονται στο διαδεδομένο

τότε κίνημα της ηθογραφίας που εστιάζει στη ζωή του λαού της υπαίθρου και

χρησιμοποιεί ευρέως λαογραφικά στοιχεία Ο Παπαδιαμάντης όμως αν και υπηρετεί την

ηθογραφία δε φωτογραφίζει τη ζωή του χωριού αλλά ανατέμνει την κοινωνική του

δομή (ρεαλισμός) ενώ παράλληλα αποτυπώνει τη ψυχική σύσταση των ηρώων του laquo Ο

Παπαδιαμάντης δεν είναι φωτογράφος είναι ψυχογράφος Δεν μένει εις όσα ακούει και

βλέπει εις το περίγραμμα προχωρεί εις όσα διαισθάνεται έτσι δε δεν ζωγραφίζει απλώς

αλλά δημιουργεί ανθρώπους κοινωνίας χώρουςraquo (Τωμαδάκης Ν 1962) Ο ίδιος έχει γράψει

για τα διηγήματά του laquoΤαύτα όλα βασίζονται επί της πραγματικότητοςraquo Παράλληλα δηλ

με την περιγραφή του τρόπου ζωής των ηθών και των εθίμων στην

ελληνική επαρχία αναδεικνύεται μία εστίαση στις αντιφάσεις και τις

συγκρούσεις τόσο της κοινωνίας (δες το σχόλιο του αφηγητή για την

επαγγελματική του προκοπή σελ 162) ή την περιγραφή του άρχοντα

Μόσχου

Επιπλέον το διήγημα συγκεντρώνει στοιχεία ποιμενικού ειδυλλίου

(η εξιδανικευμένη απόδοση της ποιμενικής ζωής στην ύπαιθρο το ερωτικό

στοιχείο) αλλά ο πυρήνας βρίσκεται στο μοτίβο της επιστροφής στην

αθωότητα της ζωής του χωριού (Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη 1992)

Υπάρχει δηλ μια εξιδανίκευση της φύσης ένας αρκαδισμός ποιμενική

λογοτεχνία που αντλεί το θέμα της από το περιβάλλον της φύσης του

βουνού των βοσκών και της αισθησιακής ατμόσφαιρας Η ποιμενική

λογοτεχνία πηγάζει από την αντίθεση ανάμεσα στην υποκρισία και

ιδιοτέλεια της ζωής στην αστική κοινωνία με την ειλικρίνεια και την αθωότητα της φύσης

(εισηγητής του είδους ο ποιητής Θεόκριτος) Έτσι στο Όνειρο στο κύμα διαγράφονται

Fr Boucher Μία

φθινοπωρινή ποιμενική σκηνή 1749

Συλλογή Wallace Λονδίνο

Σχόλιο [Σ5] Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι απλώς ένας laquo ρεγιοναλιστήςraquo συγγραφέας που laquo σπουδάζει εκ του σύνεγγυςraquo και συγχρονικά το ελληνικό χωριό αλλά ένας συγγραφέας που από την πρωτεύουσα που εξευρωπαΐζεται και εκμοντερνίζεται εστιάζει τη ματιά του σε μία συγκεκριμένη εποχή τοπικά (εγγύς αγροτοποιμενικό παρελθόν της Σκιάθου) και αργότερα και χρονικά απομακρυσμένη (παιδική ηλικία) προκειμένου να αναδημιουργήσει έναν μικρόκοσμο μέσω του οποίου συλλαμβάνει ότι θεωρείται κάθε φορά για αυτόν πρόσφατη εκδοχή του παραδείσου ή της Χρυσής Εποχήςraquo

Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη

αρκετά από αυτά τα χαρακτηριστικά όπως το έξοχο φυσικό τοπίο (βλ σελ 163) η

νοσταλγία για το χαμένο παράδεισο ο αισθησιασμός που διαπερνά ολόκληρο το κείμενο

Στο Όνειρο στο κύμα όμως η δράση ασφυκτιά και από τη διάθεση του

συγγραφέα να αποδώσει την περιπέτεια ψυχής του νεαρού βοσκού και η

ψυχογραφία συνοδεύεται έντονα από έναν ποιητικό Συμβολισμό (δες την

ονομασία Μοσχούλα με τη διπλή χρήση τη αντίθεση ανάμεσα σε ένα αθώο

ποιμενικό παρελθόν και σε ένα αμαρτωλό παρόν που συμβολίζει την Πτώση του

ανθρώπου κα) Το βασικό θέμα που λειτουργεί ως σύμπλεγμα

(αυτοβιογραφικό στοιχείο) εκείνο της αμαρτίας ως ενοχής απέναντι στη

σεξουαλική ορμή ξεκλειδώνει την ερμηνεία της αφήγησης Το περιστατικό

με τον πάτερ Σισώη μια εγκιβωτισμένη αφήγηση που δύσκολα εντάσσεται στον κορμό του

διηγήματος εδράζεται σε αυτό το θέμα ο Σισώης αμάρτησε γιατί δεν αρνήθηκε τον

πειρασμό ενώ ο νεαρός βοσκός περιορίζεται σε ένα αγώνα άτολμης και ενοχικής

ηδονοβλεψίας Ο αισθησιασμός λοιπόν που διατρέχει και ερμηνεύει όλο το κείμενο

μεταμορφώνεται σε ενοχικό δίλημμα που χειραγωγεί τις ψυχές των ηρώων Και εδώ ξεκινά

ο νατουραλισμόςhellip

Το θρησκευτικό στοιχείο Η χριστιανική συνείδηση και ηθική

που διαμόρφωσε ο Παπαδιαμάντης στα παιδικά του χρόνια κοντά στον αυστηρό ιερέα ndash

πατέρα του αποτελεί ερμηνευτικό κλειδί του έργου του Σε ένα πρώτο επίπεδο

περιεχομένου πολλά από τα θέματα των έργων του σχετίζονται με το θρησκευτικό βίο

(στο Όνειρο στο κύμα ο βοσκός υπηρετεί τη μονή Ευαγγελισμού στη Σκιάθο) ενώ είναι

διάσπαρτα αποσπάσματα από τα κείμενα της βυζαντινής αγιογραφίας (βλ σελ

163164166178) Σε ένα εσωτερικό επίπεδο η ιστορία μπορεί να διαβαστεί ως αλληγορία

έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας (τα εφηβικά

ξέγνοιαστα χρόνια) στη μίζερη καθημερινότητα της επαγγελματικής ζωής του ήρωα

Ο Αρκαδισμός είναι φιλολογικός

όρος που συναντάται συχνά στην ξένη

λογοτεχνία και που αναφέρεται

στην ειδυλλιακή ζωή των ποιμένων

της Αρκαδίας κατά την αρχαιότητα

προβάλλοντας τη χώρα

της Αρκαδίας ως μία ουτοπία και

ως το όραμα ενός φανταστικού

χαμένου τόπου όπου οι άνθρωποι

ζούσαν ευτυχισμένοι και ελεύθεροι

στη φύση Το όραμα όμως

αυτό διατηρείται ζωντανό στη σκέψη

και τη μνήμη των ανθρώπων που

αναπολούν και νοσταλγούν τη χαμένη

ευτυχία της φυσικής τους ζωής

N Poussin Et in Arcadia ego (Και στην Αρκαδία εγώ

είμαι) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας 1637-1638

Λούβρο

Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Είναι σαφές

ότι ο Παπαδιαμάντης αντλεί θέματα εικόνες και έμπνευση από τη δική του βασανισμένη

ζωή Ιδιαίτερα διηγήματα όπως το Όνειρο στο κύμα υποδεικνύουν προσωπικά βιώματα

απόψεις για την ηθική τη ζωή την κοινωνία Πλαισιώνονται επίσης από το χρόνο (στάδια

της δικής του ζωής) και το χώρο (η Σκιάθος η Αθήνα) και ενισχύουν το βιωματικό

χαρακτήρα του έργου Ας μη λησμονούμε όμως το βασικό αξίωμα της φιλολογικής

μελέτης τη διάκριση δηλ συγγραφέα και αφηγητή Το έργο αυτονομείται και από το

συγγραφέα τουhellip

1 Ποιά η αφηγηματική τεχνική στο Όνειρο στο κύμα

Το διήγημα δομείται σε τρία στάδια αρχική κατάσταση (η ευτυχία του βοσκού) ndash

ανατροπή (η Μοσχούλα) ndashαποκατάσταση ισορροπίας (η βίωση της διάσωσης και η επιλογή

της απομόνωσης) Ο αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος και αυτοδιηγητικός

(πρωταγωνιστής της ιστορίας) άλλοτε με μηδενική εστίαση και άλλοτε με εσωτερική

εστίαση Όταν η αφήγηση αφορμάται από το ώριμο παρόν ο αφηγητής γίνεται

παντογνώστης ενώ όταν μεταφερόμαστε στο παρόν ο αφηγητής βλέπει τα γεγονότα μέσα

από τη ψυχή του βοσκού

2 Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ιδιότυπη

Ασφαλώς Ο Παπαδιαμάντης δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα προς τη δημοτική το

οποίο έκαναν άλλοι πεζογράφοι (Καρκαβίτσας) Παρόλα αυτά δημοτική και μάλιστα

στολισμένη με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς χρησιμοποιείται στους διαλόγους Η

αφηγητής χρησιμοποιεί μία μετριοπαθή χαλαρή διόλου ψυχρή και εμπλουτισμένη με

στοιχεία δημοτικής καθαρεύουσα η οποία τελικά συνιστά και το προσωπικό ύφος του

συγγραφέα Τέλος στις περιγραφές του επιμένει σε μία αυστηρότερη καθαρεύουσα

Σχόλιο [Σ6] Η γλώσσα μας πριν απ΄αυτόν δεν ήταν ίδια με τη γλώσσα μας μετά απrsquo αυτόν Κάθε μεγάλος ποιητής ή πεζογράφος αυτό κάνει στη γλώσσα του την πλουταίνει με τη μεσολάβησή του Από κει παίρνει ο καθένας και το όνομά του και λογιέται μεγάλος ή όχι μεγάλος Χαράζει άσβηστα το χνάρι του πάνω στη γλώσσα μας ανεπανάληπτο και παντοτινό Ζ Λορεντζάτος

3 Πώς λειτουργούν οι αντιθέσεις στο διήγημα

Η αντίθεση αποτελεί για το Όνειρο στο κύμα το κυρίαρχο μοτίβο πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται το

περιεχόμενο Η βασική αντίθεση είναι η αθωότητα του βοσκού με την παρακμή του προλύτη

δικηγόρου ο κόσμος του Παραδείσου με τον αστικό κόσμο της διαφθοράς Στη συνέχεια

λειτουργούν οι υπόλοιπες αντιθέσεις ο δάσκαλος Σισώης που υπόκυψε στο ερωτικό στοιχείο η

σωτηρία της Μοσχούλας και η καταδίκη του σχοινιασμένου ζώου το δίλημμα της αποκάλυψης του

βοσκού η Μοσχούλα της εφηβικής ηλικίας με τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία

από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα

2Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής

αφήγησης Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρελθόντος και σε ποιον του

παρόντος

3Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα

περιγράφοντας κάθε φάση της ηλικίας του

4Να εντοπίσετε αφηγηματικές τεχνικές στην Α΄ ενότητα

5Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η

ομορφιά της

6Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κοριτσιού-κατσίκας και κυρ Μόσχου- Μοσχούλας

7Σε ποια σημεία υπάρχει θαμιστική αφήγηση

8Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να καταδείξετε τη λειτουργία τους

9Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την

αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του Μπορείτε να

επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα

10Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων το Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται

με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτήν την

τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

Η αφηγηματική επιλογή του αrsquo προσώπου σαφώς συνδέεται με αυτοβιογραφικά

στοιχεία τα πρόσωπα ( ο Γιωργής η Δεσποινιώ το Αννιώ) ο τόπος ο χρόνος Σε όλα

άλλωστε τα διηγήματα του Βιζυηνού η αυτοαναφορικότητα είναι δεδομένη ως επιλογή

Σε μία βαθύτερη ανάλυση όμως πρέπει να πούμε ότι η επιλογή του α΄ προσώπου

ήταν για την εποχή (δεκαετία 1880) καινοτόμος και τολμηρή μία σαφής ρήξη με την

τεχνική του παντογνώστη αφηγητή που κυριαρχούσε τότε στα πλαίσια του ιστορικού

μυθιστορήματος Επιπλέον ο ομοδιηγηματικός αφηγητής του Βιζυηνού υφαίνεται αρχικά

γύρω από το πρόσωπό του (μνήμες για την ιστορία της Αννιώς) στη συνέχεια όμως

συμπορεύεται με το λόγο της μητέρας Παρατηρούνται έτσι δύο οπτικές μία του

αφηγητή που μεταβάλλεται στην εξέλιξη της δράσης (πχ άρνηση της μητέρας αργότερα

συγκατάβαση ) και αυτή της μητέρας που παραμένει σταθερή

2 O Βιζυηνός ανήκει στους οπαδούς της καθαρεύουσας

Γνωρίζουμε ότι ο Βιζυηνός είχε ταχθεί φανερά στο μέρος των δημοτικιστών 1 Στα

διηγήματά του ωστόσο χρησιμοποιεί μία κομψή καθαρεύουσα όταν αφηγείται ή

περιγράφει Στους διαλόγους του όμως δεν διστάζει να αποδίδει το λαϊκό στοιχείο με μία

δημοτική που διακρίνεται για τη ζωντάνια και την αμεσότητά της

Έτσι ο Βιζυηνός τυπικά προσαρμόζεται στην τάση της λόγιας λογοτεχνικής

παραγωγής αλλά και της επιστημονική του ιδιότητας που υπεράσπιζε την καθαρεύουσα

παραμένει όμως ένας θιασώτης της δημοτικής και στο χώρο της λογοτεχνίας

Εύστοχα λοιπόν έχει χαρακτηριστεί ως επαμφοτερίζων (Μητσάκης 1982) λογοτέχνης

που χρησιμοποιεί για τους δικούς του λόγους και τις δύο μορφές της γλώσσας μας

3 Ο Βιζυηνός έγραφε διηγήματα Σημαίνει κάτι αυτό

Καταρχάς ο Βιζυηνός δεν έχει γράψει μόνο διηγήματα (έχει δημοσιεύσει ποιήματα

επιστημονικές διατριβές κα) Χαρακτηρίσθηκε όμως ως laquoορόσημο στην εξέλιξη της

αφηγηματικής πεζογραφίαςraquo (Στεργιόπουλος Κ 1997) καθώς πριν από αυτόν δεν υπήρχε

1 Είχε δημοσιεύσει ένα πεζογράφημα με τίτλο Γιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέα όπου άμεσα υποστήριζε τη

χρήση της δημοτικής

hellipο Βιζυηνός είναι ένας

επαμφοτερίζων Με το νου και την

καρδιά είναι ένας δημοτικιστής

όπως δείχνει το πεζογράφημά του

laquoΔιατί η μηλιά δεν έγινε μηλέαraquo

αλλά στην πράξη προτιμά να φορά

το ψηλό κολάρο του πομπέ της

καθαρεύουσας Σε αυτή την

αμφίρροπη ιδιότητα ίσως βασικά

να επηρεαζόταν και από τη διπλή

του ιδιότητα του λογοτέχνη και

του επιστήμοναhellip

Κ Μητσάκης

λογοτέχνης που να είχε ασχοληθεί με αυτό το είδος λογοτεχνικής γραφής Με τον Βιζυηνό

δε το διήγημα φτάνει σε μέγιστη ακμή και καθορίζει την μετέπειτα εξέλιξη του είδους Δεν

ήταν άλλωστε τυχαία η επιλογή του Βιζυηνού η αφηγηματική τεχνική του διηγήματος

ταίριαζε στη γραφή του που απεχθάνεται τις μακροσκελείς περιγραφές και την αργή

εξέλιξη του μυθιστορήματος ενώ του επιτρέπει να χρησιμοποιήσει αυτοβιογραφικά και

ηθογραφικά στοιχεία και το κυριότερο να επεξεργαστεί ψυχογραφικά τους ήρωές του

επιλογή πρωτόφαντη για την εποχή Καθώς λοιπόν ο Βιζυηνός ενδιαφέρεται για τα

πρόσωπα περισσότερο από την υπόθεση η ελευθερία που του έδινε η διηγηματική γραφή

ήταν δελεαστική

4 Ο Βιζυηνός ψυχογραφεί τους ήρωές του Αυτό σημαίνει ότι είναι ρεαλιστής

Ναι με την έννοια ότι προσπαθεί να αποδώσει τα κίνητρα των πράξεων των ηρώων

του χρησιμοποιώντας τις ψυχολογικές του γνώσεις αλλά και παρουσιάζοντας με κριτική

ματιά την κοινωνική πραγματικότητα μέσα στην οποία δρουν οι ήρωές του Ας πάρουμε ως

παράδειγμα την Δεσποινιώ η επιμονή της στη υιοθεσία κοριτσιών αιτιάζεται στην

εσωτερική σύγκρουση που βίωνε μετά το κατ΄ αυτήν αμάρτημά της τον ακούσιο δηλ

πνιγμό του βρέφους Παράλληλα όμως η θέση της γυναίκας στην εποχή εκείνη οι

δεισιδαιμονίες και οι προκαταλήψεις συνεργούν στις επιλογές της μάνας τη σπρώχνουν σε

μία αδιέξοδη και ανώφελη ζωή καθώς ποτέ η ίδια δεν απαλλάσσεται από το βάρος της

Έντονο στοιχείο ψυχογραφικής γραφής είναι επίσης οι αντιθέσεις που

αναπτύσσονται μεταξύ των ηρώων ( η επιθυμία της μάνας για τη σωτηρία της Αννιώς με

θυσία άλλου παιδιού της σε αντίθεη με τα αισθήματα του Γιωργή οι συνεχείς υιοθεσίες που

φέρνουν τη συνοχή της οικογένειας στα όριά της η λογική του συγγραφέα σε αντίθεση με το

παράλογο της μάνας κα) Γενικότερα στα διηγήματα του Βιζυηνού οι ήρωές του

διακατέχονται από πλάνη η οποία σταδιακά αποκαλύπτεται και η αλήθεια

αποκαθίσταται

Ναι λοιπόν ο Βιζυηνός αντιμετωπίζει την αφηγηματική πραγματικότητα

ρεαλιστικά δηλ κριτικά Παρόλα αυτά ας σημειώσουμε την επιμονή του στην απεικόνιση

της ζωής του λαού των παραδόσεών και των τρόπων ζωής του την έντονη παρουσία του

στοιχείου του θανάτου στα έργα του Αυτά είναι σαφώς ρομαντικά στοιχεία

Σχόλιο [Σ4] Ο Βιζυηνός θεμελιώνοντας τη

διηγηματογραφική του παραγωγή δεν έχει κανένα

πρότυπο μπροστά του δε βρίσκει καμία παράδοση

άξια να την πλουτίσει με τη δική του παράδοση

Πρέπει να αρχίσει από την αρχή

(Ι Μ Παναγιωτόπουλος)

5 Πώς τακτοποιούνται οι αφηγηματικοί χρόνοι στο Βιζυηνό

Στο Αμάρτημα της μητρός μου υπάρχει μία βασική ευθύγραμμη χρονική δομή που

ορίζεται από τον αφηγητή αλλά παρουσιάζει εντυπωσιακά άλματα η απομάκρυνση του

Γιωργή από το πατρικό σπίτι κρατά χρόνια πολλά Στο πλαίσιο αυτό υπάρχουν

ανάδρομες αφηγήσεις ( όπως η αυτοθυσία της μάνας στον κίνδυνο του ποταμού) και

σπάνια πρόδρομες (όπως στη σελ 144)

6Nα δώσετε πληροφορίες για την αφηγηματική τεχνική Η αφήγηση δίνεται σε

πρώτο πρόσωπο (πληθυντικό στην αρχή ενικό στη συνέχεια) από έναν δραματοποιημένο

ομοδιηγηματικό αφηγητή παρόντα μέσα στην αφήγηση (εσωτερική εστίαση) ο οποίος

είναι κατά κανόνα αφηγητής -μάρτυρας και σε ελάχιστες σκηνές αφηγητής -

πρωταγωνιστής Η αφήγηση είναι μεταγενέστερη των γεγονότων και η εστίαση τείνει να

γίνει συγχρονική με αποτέλεσμα να συμμεριζόμαστε τις ανησυχίες τους φόβους και τις

απορίες μια παιδικής συνείδησης Ο αφηγητής βάζει συχνά περιορισμούς στον εαυτό του

αποσιωπώντας τις πληροφορίες που απέκτησε εκ των υστέρων και δίνοντάς μας μόνο τις

πληροφορίες που είχε κατά τη στιγμή της δράσης Παράλληλα είναι εμφανής η διάσταση

ανάμεσα στον ώριμο αφηγητή και στην παιδικής συνείδηση που προσλαμβάνει τα

συμβάντα Γιωργής και μητέρα είναι τα μόνα πρόσωπα με αφηγηματικές λειτουργίες στο

κείμενο Τα υπόλοιπα αποτελούν απλώς σημεία αναφοράς Υπάρχουν επομένως δύο

οπτικές γωνίες

του Γιωργή μεταβάλλεται γιατί προσπαθεί να εξηγήσει μια σειρά γεγονότων και

ακατανόητων συμπεριφορών Η μεταβολή της οπτικής γωνίας του αφηγητή υποβοηθείται

από τη μεγάλη διάρκεια της αφήγησης Παρακολουθεί τα γεγονότα αφηγούμενος

ταυτόχρονα από μικρό παιδί ως ώριμος άνδρας Έτσι χωρίζεται στα δύο η οπτική γωνία

α) αδύναμο μικρό παιδί (αισθάνεται το άγχος της μητέρας του λόγω της ασθένειας της

αδερφής του ως απειλή για τη ζωή του) β) μορφωμένος ενήλικας (έχει μελετήσει ζητήματα

θρησκείας και προβλήματα ψυχής και είναι ικανός να εξηγήσει πώς μια σειρά από

συμβάντα καθόρισαν το χαρακτήρα της μητέρας )

Με το ρεαλισμό η λογοτεχνία θέτει

πλέον ως πρώτο στόχο της την πιστή

απόδοση της πραγματικότητας όπως βέβαια

την αντιλαμβάνεται και τη βιώνει ο

δημιουργός Οι ρεαλιστές πεζογράφοι

καλλιεργούν κυρίως το είδος του

μυθιστορήματος και θεωρητικά επιδιώκουν

την αντικειμενικότητα αλλά όπως είναι

φυσικό όσο και αν αποφεύγουν τις

συναισθηματικές εξάρσεις τις κρίσεις και τις

προσωπικές ερμηνείες τα όσα γράφουν

επηρεάζονται έστω και έμμεσα από τις

πεποιθήσεις τους Για το ρεαλιστικό

μυθιστόρημα θετικά στοιχεία θεωρούνται η

αληθοφάνεια και η πειστικότητα Οι

συγγραφείς δε στοχεύουν καθόλου στον

εντυπωσιασμό αλλά αφήνουν την

πραγματικότητα να μιλήσει από μόνη της

Επιλέγουν θέματα οικεία στον αναγνώστη

και σε γενικές γραμμές συνηθισμένα

προβάλλοντας τις εμπειρίες της καθημερινής

ζωής Οι ήρωές τους είναι κατά κάποιο τρόπο

εκπρόσωποι της κοινωνίας και του

πολιτισμού στον οποίο υποτίθεται ότι

ανήκουν και μολονότι πλαστοί δεν παύουν

να είναι αληθοφανείς

της μητέρας (δε μεταβάλλεται καθώς είναι καθηλωμένη σε ένα συμβάν και η

επιθυμία της να επανορθώσει εκτοπίζει κάθε επιθυμία να το κατανοήσει ) βλ και Δ΄

Ενότητα

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1 laquoΟ Γιωργής ήμην εγώraquo (σ 142) Η ταύτιση αφηγητή ndash πρωταγωνιστή

παρουσιάζεται ως αφηγηματική αποκάλυψη μόλις στη δεκάτη έκτη

σελίδα του έργου Πώς το εξηγείτε αυτό

2 Ο κόσμος του Βιζυηνού λειτουργεί ανθρωπομορφικά και ανθρωποκεντρικά

(Π Μουλλάς) Πώς το εξηγείτε αυτό

3 Ο Βιζυηνός όπως και κάθε σπουδαίος λογοτέχνης έχει προσωπικό ύφος

Ποια πιστεύετε ότι είναι τα συστατικά του

4 Γιατί κατά τη γνώμη σας ο συγγραφέας χρησιμοποιεί σπάνια την

περιγραφή στο διήγημα

5 Βρείτε στοιχεία διήγησης και μίμησης στο έργο Παρατηρείτε κάτι

ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον εις το γραφείον του προϊσταμένου μου (σελ161-162)

Πρόλογος ndashΗ ιστορία του Σισώη

2 laquoΗ τελευταία χρονιάraquo(σελ 163-168)Η ζωή του

βοσκού ndashΗ Μοσχούλα Η γνωριμία βοσκού ndash

Μοσχούλας

3 laquoΜιαν εσπέραν - όλον τον αιγιαλόνraquo (σελ 168-169)

Περιγραφή του θαλασσινού τοπίου

4 laquoΕπέταξα αμέσως κrsquo ελούετοraquo (σελ 170-171)Η

εμφάνιση της Μοσχούλας

5 laquoΤην αναγνώρισα πάραυτα δεν εσκεπτόμην πλέονraquo

(σελ 171-174) Τα διλήμματα του ήρωα

6 laquo Δεν δύναμαι να είπω να πνιγή το ταλαίπωρον

ζώονraquo (174-175) Ο βοσκός αποκαλύπτεται

7 laquo Δεν ηξεύρω αν η κόρη το ίδιον όνειρό τουraquo (σελ

175-177) Η διάσωση της Μοσχούλας

8 Επίλογος (178) Τελικές αποτιμήσεις

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Ο Παπαδιαμάντης ασπάζεται την ηθογραφία και τον

ψυχολογικό ρεαλισμό Τα έργα του Παπαδιαμάντη εντάσσονται στο διαδεδομένο

τότε κίνημα της ηθογραφίας που εστιάζει στη ζωή του λαού της υπαίθρου και

χρησιμοποιεί ευρέως λαογραφικά στοιχεία Ο Παπαδιαμάντης όμως αν και υπηρετεί την

ηθογραφία δε φωτογραφίζει τη ζωή του χωριού αλλά ανατέμνει την κοινωνική του

δομή (ρεαλισμός) ενώ παράλληλα αποτυπώνει τη ψυχική σύσταση των ηρώων του laquo Ο

Παπαδιαμάντης δεν είναι φωτογράφος είναι ψυχογράφος Δεν μένει εις όσα ακούει και

βλέπει εις το περίγραμμα προχωρεί εις όσα διαισθάνεται έτσι δε δεν ζωγραφίζει απλώς

αλλά δημιουργεί ανθρώπους κοινωνίας χώρουςraquo (Τωμαδάκης Ν 1962) Ο ίδιος έχει γράψει

για τα διηγήματά του laquoΤαύτα όλα βασίζονται επί της πραγματικότητοςraquo Παράλληλα δηλ

με την περιγραφή του τρόπου ζωής των ηθών και των εθίμων στην

ελληνική επαρχία αναδεικνύεται μία εστίαση στις αντιφάσεις και τις

συγκρούσεις τόσο της κοινωνίας (δες το σχόλιο του αφηγητή για την

επαγγελματική του προκοπή σελ 162) ή την περιγραφή του άρχοντα

Μόσχου

Επιπλέον το διήγημα συγκεντρώνει στοιχεία ποιμενικού ειδυλλίου

(η εξιδανικευμένη απόδοση της ποιμενικής ζωής στην ύπαιθρο το ερωτικό

στοιχείο) αλλά ο πυρήνας βρίσκεται στο μοτίβο της επιστροφής στην

αθωότητα της ζωής του χωριού (Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη 1992)

Υπάρχει δηλ μια εξιδανίκευση της φύσης ένας αρκαδισμός ποιμενική

λογοτεχνία που αντλεί το θέμα της από το περιβάλλον της φύσης του

βουνού των βοσκών και της αισθησιακής ατμόσφαιρας Η ποιμενική

λογοτεχνία πηγάζει από την αντίθεση ανάμεσα στην υποκρισία και

ιδιοτέλεια της ζωής στην αστική κοινωνία με την ειλικρίνεια και την αθωότητα της φύσης

(εισηγητής του είδους ο ποιητής Θεόκριτος) Έτσι στο Όνειρο στο κύμα διαγράφονται

Fr Boucher Μία

φθινοπωρινή ποιμενική σκηνή 1749

Συλλογή Wallace Λονδίνο

Σχόλιο [Σ5] Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι απλώς ένας laquo ρεγιοναλιστήςraquo συγγραφέας που laquo σπουδάζει εκ του σύνεγγυςraquo και συγχρονικά το ελληνικό χωριό αλλά ένας συγγραφέας που από την πρωτεύουσα που εξευρωπαΐζεται και εκμοντερνίζεται εστιάζει τη ματιά του σε μία συγκεκριμένη εποχή τοπικά (εγγύς αγροτοποιμενικό παρελθόν της Σκιάθου) και αργότερα και χρονικά απομακρυσμένη (παιδική ηλικία) προκειμένου να αναδημιουργήσει έναν μικρόκοσμο μέσω του οποίου συλλαμβάνει ότι θεωρείται κάθε φορά για αυτόν πρόσφατη εκδοχή του παραδείσου ή της Χρυσής Εποχήςraquo

Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη

αρκετά από αυτά τα χαρακτηριστικά όπως το έξοχο φυσικό τοπίο (βλ σελ 163) η

νοσταλγία για το χαμένο παράδεισο ο αισθησιασμός που διαπερνά ολόκληρο το κείμενο

Στο Όνειρο στο κύμα όμως η δράση ασφυκτιά και από τη διάθεση του

συγγραφέα να αποδώσει την περιπέτεια ψυχής του νεαρού βοσκού και η

ψυχογραφία συνοδεύεται έντονα από έναν ποιητικό Συμβολισμό (δες την

ονομασία Μοσχούλα με τη διπλή χρήση τη αντίθεση ανάμεσα σε ένα αθώο

ποιμενικό παρελθόν και σε ένα αμαρτωλό παρόν που συμβολίζει την Πτώση του

ανθρώπου κα) Το βασικό θέμα που λειτουργεί ως σύμπλεγμα

(αυτοβιογραφικό στοιχείο) εκείνο της αμαρτίας ως ενοχής απέναντι στη

σεξουαλική ορμή ξεκλειδώνει την ερμηνεία της αφήγησης Το περιστατικό

με τον πάτερ Σισώη μια εγκιβωτισμένη αφήγηση που δύσκολα εντάσσεται στον κορμό του

διηγήματος εδράζεται σε αυτό το θέμα ο Σισώης αμάρτησε γιατί δεν αρνήθηκε τον

πειρασμό ενώ ο νεαρός βοσκός περιορίζεται σε ένα αγώνα άτολμης και ενοχικής

ηδονοβλεψίας Ο αισθησιασμός λοιπόν που διατρέχει και ερμηνεύει όλο το κείμενο

μεταμορφώνεται σε ενοχικό δίλημμα που χειραγωγεί τις ψυχές των ηρώων Και εδώ ξεκινά

ο νατουραλισμόςhellip

Το θρησκευτικό στοιχείο Η χριστιανική συνείδηση και ηθική

που διαμόρφωσε ο Παπαδιαμάντης στα παιδικά του χρόνια κοντά στον αυστηρό ιερέα ndash

πατέρα του αποτελεί ερμηνευτικό κλειδί του έργου του Σε ένα πρώτο επίπεδο

περιεχομένου πολλά από τα θέματα των έργων του σχετίζονται με το θρησκευτικό βίο

(στο Όνειρο στο κύμα ο βοσκός υπηρετεί τη μονή Ευαγγελισμού στη Σκιάθο) ενώ είναι

διάσπαρτα αποσπάσματα από τα κείμενα της βυζαντινής αγιογραφίας (βλ σελ

163164166178) Σε ένα εσωτερικό επίπεδο η ιστορία μπορεί να διαβαστεί ως αλληγορία

έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας (τα εφηβικά

ξέγνοιαστα χρόνια) στη μίζερη καθημερινότητα της επαγγελματικής ζωής του ήρωα

Ο Αρκαδισμός είναι φιλολογικός

όρος που συναντάται συχνά στην ξένη

λογοτεχνία και που αναφέρεται

στην ειδυλλιακή ζωή των ποιμένων

της Αρκαδίας κατά την αρχαιότητα

προβάλλοντας τη χώρα

της Αρκαδίας ως μία ουτοπία και

ως το όραμα ενός φανταστικού

χαμένου τόπου όπου οι άνθρωποι

ζούσαν ευτυχισμένοι και ελεύθεροι

στη φύση Το όραμα όμως

αυτό διατηρείται ζωντανό στη σκέψη

και τη μνήμη των ανθρώπων που

αναπολούν και νοσταλγούν τη χαμένη

ευτυχία της φυσικής τους ζωής

N Poussin Et in Arcadia ego (Και στην Αρκαδία εγώ

είμαι) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας 1637-1638

Λούβρο

Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Είναι σαφές

ότι ο Παπαδιαμάντης αντλεί θέματα εικόνες και έμπνευση από τη δική του βασανισμένη

ζωή Ιδιαίτερα διηγήματα όπως το Όνειρο στο κύμα υποδεικνύουν προσωπικά βιώματα

απόψεις για την ηθική τη ζωή την κοινωνία Πλαισιώνονται επίσης από το χρόνο (στάδια

της δικής του ζωής) και το χώρο (η Σκιάθος η Αθήνα) και ενισχύουν το βιωματικό

χαρακτήρα του έργου Ας μη λησμονούμε όμως το βασικό αξίωμα της φιλολογικής

μελέτης τη διάκριση δηλ συγγραφέα και αφηγητή Το έργο αυτονομείται και από το

συγγραφέα τουhellip

1 Ποιά η αφηγηματική τεχνική στο Όνειρο στο κύμα

Το διήγημα δομείται σε τρία στάδια αρχική κατάσταση (η ευτυχία του βοσκού) ndash

ανατροπή (η Μοσχούλα) ndashαποκατάσταση ισορροπίας (η βίωση της διάσωσης και η επιλογή

της απομόνωσης) Ο αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος και αυτοδιηγητικός

(πρωταγωνιστής της ιστορίας) άλλοτε με μηδενική εστίαση και άλλοτε με εσωτερική

εστίαση Όταν η αφήγηση αφορμάται από το ώριμο παρόν ο αφηγητής γίνεται

παντογνώστης ενώ όταν μεταφερόμαστε στο παρόν ο αφηγητής βλέπει τα γεγονότα μέσα

από τη ψυχή του βοσκού

2 Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ιδιότυπη

Ασφαλώς Ο Παπαδιαμάντης δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα προς τη δημοτική το

οποίο έκαναν άλλοι πεζογράφοι (Καρκαβίτσας) Παρόλα αυτά δημοτική και μάλιστα

στολισμένη με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς χρησιμοποιείται στους διαλόγους Η

αφηγητής χρησιμοποιεί μία μετριοπαθή χαλαρή διόλου ψυχρή και εμπλουτισμένη με

στοιχεία δημοτικής καθαρεύουσα η οποία τελικά συνιστά και το προσωπικό ύφος του

συγγραφέα Τέλος στις περιγραφές του επιμένει σε μία αυστηρότερη καθαρεύουσα

Σχόλιο [Σ6] Η γλώσσα μας πριν απ΄αυτόν δεν ήταν ίδια με τη γλώσσα μας μετά απrsquo αυτόν Κάθε μεγάλος ποιητής ή πεζογράφος αυτό κάνει στη γλώσσα του την πλουταίνει με τη μεσολάβησή του Από κει παίρνει ο καθένας και το όνομά του και λογιέται μεγάλος ή όχι μεγάλος Χαράζει άσβηστα το χνάρι του πάνω στη γλώσσα μας ανεπανάληπτο και παντοτινό Ζ Λορεντζάτος

3 Πώς λειτουργούν οι αντιθέσεις στο διήγημα

Η αντίθεση αποτελεί για το Όνειρο στο κύμα το κυρίαρχο μοτίβο πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται το

περιεχόμενο Η βασική αντίθεση είναι η αθωότητα του βοσκού με την παρακμή του προλύτη

δικηγόρου ο κόσμος του Παραδείσου με τον αστικό κόσμο της διαφθοράς Στη συνέχεια

λειτουργούν οι υπόλοιπες αντιθέσεις ο δάσκαλος Σισώης που υπόκυψε στο ερωτικό στοιχείο η

σωτηρία της Μοσχούλας και η καταδίκη του σχοινιασμένου ζώου το δίλημμα της αποκάλυψης του

βοσκού η Μοσχούλα της εφηβικής ηλικίας με τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία

από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα

2Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής

αφήγησης Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρελθόντος και σε ποιον του

παρόντος

3Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα

περιγράφοντας κάθε φάση της ηλικίας του

4Να εντοπίσετε αφηγηματικές τεχνικές στην Α΄ ενότητα

5Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η

ομορφιά της

6Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κοριτσιού-κατσίκας και κυρ Μόσχου- Μοσχούλας

7Σε ποια σημεία υπάρχει θαμιστική αφήγηση

8Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να καταδείξετε τη λειτουργία τους

9Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την

αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του Μπορείτε να

επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα

10Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων το Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται

με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτήν την

τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

λογοτέχνης που να είχε ασχοληθεί με αυτό το είδος λογοτεχνικής γραφής Με τον Βιζυηνό

δε το διήγημα φτάνει σε μέγιστη ακμή και καθορίζει την μετέπειτα εξέλιξη του είδους Δεν

ήταν άλλωστε τυχαία η επιλογή του Βιζυηνού η αφηγηματική τεχνική του διηγήματος

ταίριαζε στη γραφή του που απεχθάνεται τις μακροσκελείς περιγραφές και την αργή

εξέλιξη του μυθιστορήματος ενώ του επιτρέπει να χρησιμοποιήσει αυτοβιογραφικά και

ηθογραφικά στοιχεία και το κυριότερο να επεξεργαστεί ψυχογραφικά τους ήρωές του

επιλογή πρωτόφαντη για την εποχή Καθώς λοιπόν ο Βιζυηνός ενδιαφέρεται για τα

πρόσωπα περισσότερο από την υπόθεση η ελευθερία που του έδινε η διηγηματική γραφή

ήταν δελεαστική

4 Ο Βιζυηνός ψυχογραφεί τους ήρωές του Αυτό σημαίνει ότι είναι ρεαλιστής

Ναι με την έννοια ότι προσπαθεί να αποδώσει τα κίνητρα των πράξεων των ηρώων

του χρησιμοποιώντας τις ψυχολογικές του γνώσεις αλλά και παρουσιάζοντας με κριτική

ματιά την κοινωνική πραγματικότητα μέσα στην οποία δρουν οι ήρωές του Ας πάρουμε ως

παράδειγμα την Δεσποινιώ η επιμονή της στη υιοθεσία κοριτσιών αιτιάζεται στην

εσωτερική σύγκρουση που βίωνε μετά το κατ΄ αυτήν αμάρτημά της τον ακούσιο δηλ

πνιγμό του βρέφους Παράλληλα όμως η θέση της γυναίκας στην εποχή εκείνη οι

δεισιδαιμονίες και οι προκαταλήψεις συνεργούν στις επιλογές της μάνας τη σπρώχνουν σε

μία αδιέξοδη και ανώφελη ζωή καθώς ποτέ η ίδια δεν απαλλάσσεται από το βάρος της

Έντονο στοιχείο ψυχογραφικής γραφής είναι επίσης οι αντιθέσεις που

αναπτύσσονται μεταξύ των ηρώων ( η επιθυμία της μάνας για τη σωτηρία της Αννιώς με

θυσία άλλου παιδιού της σε αντίθεη με τα αισθήματα του Γιωργή οι συνεχείς υιοθεσίες που

φέρνουν τη συνοχή της οικογένειας στα όριά της η λογική του συγγραφέα σε αντίθεση με το

παράλογο της μάνας κα) Γενικότερα στα διηγήματα του Βιζυηνού οι ήρωές του

διακατέχονται από πλάνη η οποία σταδιακά αποκαλύπτεται και η αλήθεια

αποκαθίσταται

Ναι λοιπόν ο Βιζυηνός αντιμετωπίζει την αφηγηματική πραγματικότητα

ρεαλιστικά δηλ κριτικά Παρόλα αυτά ας σημειώσουμε την επιμονή του στην απεικόνιση

της ζωής του λαού των παραδόσεών και των τρόπων ζωής του την έντονη παρουσία του

στοιχείου του θανάτου στα έργα του Αυτά είναι σαφώς ρομαντικά στοιχεία

Σχόλιο [Σ4] Ο Βιζυηνός θεμελιώνοντας τη

διηγηματογραφική του παραγωγή δεν έχει κανένα

πρότυπο μπροστά του δε βρίσκει καμία παράδοση

άξια να την πλουτίσει με τη δική του παράδοση

Πρέπει να αρχίσει από την αρχή

(Ι Μ Παναγιωτόπουλος)

5 Πώς τακτοποιούνται οι αφηγηματικοί χρόνοι στο Βιζυηνό

Στο Αμάρτημα της μητρός μου υπάρχει μία βασική ευθύγραμμη χρονική δομή που

ορίζεται από τον αφηγητή αλλά παρουσιάζει εντυπωσιακά άλματα η απομάκρυνση του

Γιωργή από το πατρικό σπίτι κρατά χρόνια πολλά Στο πλαίσιο αυτό υπάρχουν

ανάδρομες αφηγήσεις ( όπως η αυτοθυσία της μάνας στον κίνδυνο του ποταμού) και

σπάνια πρόδρομες (όπως στη σελ 144)

6Nα δώσετε πληροφορίες για την αφηγηματική τεχνική Η αφήγηση δίνεται σε

πρώτο πρόσωπο (πληθυντικό στην αρχή ενικό στη συνέχεια) από έναν δραματοποιημένο

ομοδιηγηματικό αφηγητή παρόντα μέσα στην αφήγηση (εσωτερική εστίαση) ο οποίος

είναι κατά κανόνα αφηγητής -μάρτυρας και σε ελάχιστες σκηνές αφηγητής -

πρωταγωνιστής Η αφήγηση είναι μεταγενέστερη των γεγονότων και η εστίαση τείνει να

γίνει συγχρονική με αποτέλεσμα να συμμεριζόμαστε τις ανησυχίες τους φόβους και τις

απορίες μια παιδικής συνείδησης Ο αφηγητής βάζει συχνά περιορισμούς στον εαυτό του

αποσιωπώντας τις πληροφορίες που απέκτησε εκ των υστέρων και δίνοντάς μας μόνο τις

πληροφορίες που είχε κατά τη στιγμή της δράσης Παράλληλα είναι εμφανής η διάσταση

ανάμεσα στον ώριμο αφηγητή και στην παιδικής συνείδηση που προσλαμβάνει τα

συμβάντα Γιωργής και μητέρα είναι τα μόνα πρόσωπα με αφηγηματικές λειτουργίες στο

κείμενο Τα υπόλοιπα αποτελούν απλώς σημεία αναφοράς Υπάρχουν επομένως δύο

οπτικές γωνίες

του Γιωργή μεταβάλλεται γιατί προσπαθεί να εξηγήσει μια σειρά γεγονότων και

ακατανόητων συμπεριφορών Η μεταβολή της οπτικής γωνίας του αφηγητή υποβοηθείται

από τη μεγάλη διάρκεια της αφήγησης Παρακολουθεί τα γεγονότα αφηγούμενος

ταυτόχρονα από μικρό παιδί ως ώριμος άνδρας Έτσι χωρίζεται στα δύο η οπτική γωνία

α) αδύναμο μικρό παιδί (αισθάνεται το άγχος της μητέρας του λόγω της ασθένειας της

αδερφής του ως απειλή για τη ζωή του) β) μορφωμένος ενήλικας (έχει μελετήσει ζητήματα

θρησκείας και προβλήματα ψυχής και είναι ικανός να εξηγήσει πώς μια σειρά από

συμβάντα καθόρισαν το χαρακτήρα της μητέρας )

Με το ρεαλισμό η λογοτεχνία θέτει

πλέον ως πρώτο στόχο της την πιστή

απόδοση της πραγματικότητας όπως βέβαια

την αντιλαμβάνεται και τη βιώνει ο

δημιουργός Οι ρεαλιστές πεζογράφοι

καλλιεργούν κυρίως το είδος του

μυθιστορήματος και θεωρητικά επιδιώκουν

την αντικειμενικότητα αλλά όπως είναι

φυσικό όσο και αν αποφεύγουν τις

συναισθηματικές εξάρσεις τις κρίσεις και τις

προσωπικές ερμηνείες τα όσα γράφουν

επηρεάζονται έστω και έμμεσα από τις

πεποιθήσεις τους Για το ρεαλιστικό

μυθιστόρημα θετικά στοιχεία θεωρούνται η

αληθοφάνεια και η πειστικότητα Οι

συγγραφείς δε στοχεύουν καθόλου στον

εντυπωσιασμό αλλά αφήνουν την

πραγματικότητα να μιλήσει από μόνη της

Επιλέγουν θέματα οικεία στον αναγνώστη

και σε γενικές γραμμές συνηθισμένα

προβάλλοντας τις εμπειρίες της καθημερινής

ζωής Οι ήρωές τους είναι κατά κάποιο τρόπο

εκπρόσωποι της κοινωνίας και του

πολιτισμού στον οποίο υποτίθεται ότι

ανήκουν και μολονότι πλαστοί δεν παύουν

να είναι αληθοφανείς

της μητέρας (δε μεταβάλλεται καθώς είναι καθηλωμένη σε ένα συμβάν και η

επιθυμία της να επανορθώσει εκτοπίζει κάθε επιθυμία να το κατανοήσει ) βλ και Δ΄

Ενότητα

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1 laquoΟ Γιωργής ήμην εγώraquo (σ 142) Η ταύτιση αφηγητή ndash πρωταγωνιστή

παρουσιάζεται ως αφηγηματική αποκάλυψη μόλις στη δεκάτη έκτη

σελίδα του έργου Πώς το εξηγείτε αυτό

2 Ο κόσμος του Βιζυηνού λειτουργεί ανθρωπομορφικά και ανθρωποκεντρικά

(Π Μουλλάς) Πώς το εξηγείτε αυτό

3 Ο Βιζυηνός όπως και κάθε σπουδαίος λογοτέχνης έχει προσωπικό ύφος

Ποια πιστεύετε ότι είναι τα συστατικά του

4 Γιατί κατά τη γνώμη σας ο συγγραφέας χρησιμοποιεί σπάνια την

περιγραφή στο διήγημα

5 Βρείτε στοιχεία διήγησης και μίμησης στο έργο Παρατηρείτε κάτι

ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον εις το γραφείον του προϊσταμένου μου (σελ161-162)

Πρόλογος ndashΗ ιστορία του Σισώη

2 laquoΗ τελευταία χρονιάraquo(σελ 163-168)Η ζωή του

βοσκού ndashΗ Μοσχούλα Η γνωριμία βοσκού ndash

Μοσχούλας

3 laquoΜιαν εσπέραν - όλον τον αιγιαλόνraquo (σελ 168-169)

Περιγραφή του θαλασσινού τοπίου

4 laquoΕπέταξα αμέσως κrsquo ελούετοraquo (σελ 170-171)Η

εμφάνιση της Μοσχούλας

5 laquoΤην αναγνώρισα πάραυτα δεν εσκεπτόμην πλέονraquo

(σελ 171-174) Τα διλήμματα του ήρωα

6 laquo Δεν δύναμαι να είπω να πνιγή το ταλαίπωρον

ζώονraquo (174-175) Ο βοσκός αποκαλύπτεται

7 laquo Δεν ηξεύρω αν η κόρη το ίδιον όνειρό τουraquo (σελ

175-177) Η διάσωση της Μοσχούλας

8 Επίλογος (178) Τελικές αποτιμήσεις

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Ο Παπαδιαμάντης ασπάζεται την ηθογραφία και τον

ψυχολογικό ρεαλισμό Τα έργα του Παπαδιαμάντη εντάσσονται στο διαδεδομένο

τότε κίνημα της ηθογραφίας που εστιάζει στη ζωή του λαού της υπαίθρου και

χρησιμοποιεί ευρέως λαογραφικά στοιχεία Ο Παπαδιαμάντης όμως αν και υπηρετεί την

ηθογραφία δε φωτογραφίζει τη ζωή του χωριού αλλά ανατέμνει την κοινωνική του

δομή (ρεαλισμός) ενώ παράλληλα αποτυπώνει τη ψυχική σύσταση των ηρώων του laquo Ο

Παπαδιαμάντης δεν είναι φωτογράφος είναι ψυχογράφος Δεν μένει εις όσα ακούει και

βλέπει εις το περίγραμμα προχωρεί εις όσα διαισθάνεται έτσι δε δεν ζωγραφίζει απλώς

αλλά δημιουργεί ανθρώπους κοινωνίας χώρουςraquo (Τωμαδάκης Ν 1962) Ο ίδιος έχει γράψει

για τα διηγήματά του laquoΤαύτα όλα βασίζονται επί της πραγματικότητοςraquo Παράλληλα δηλ

με την περιγραφή του τρόπου ζωής των ηθών και των εθίμων στην

ελληνική επαρχία αναδεικνύεται μία εστίαση στις αντιφάσεις και τις

συγκρούσεις τόσο της κοινωνίας (δες το σχόλιο του αφηγητή για την

επαγγελματική του προκοπή σελ 162) ή την περιγραφή του άρχοντα

Μόσχου

Επιπλέον το διήγημα συγκεντρώνει στοιχεία ποιμενικού ειδυλλίου

(η εξιδανικευμένη απόδοση της ποιμενικής ζωής στην ύπαιθρο το ερωτικό

στοιχείο) αλλά ο πυρήνας βρίσκεται στο μοτίβο της επιστροφής στην

αθωότητα της ζωής του χωριού (Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη 1992)

Υπάρχει δηλ μια εξιδανίκευση της φύσης ένας αρκαδισμός ποιμενική

λογοτεχνία που αντλεί το θέμα της από το περιβάλλον της φύσης του

βουνού των βοσκών και της αισθησιακής ατμόσφαιρας Η ποιμενική

λογοτεχνία πηγάζει από την αντίθεση ανάμεσα στην υποκρισία και

ιδιοτέλεια της ζωής στην αστική κοινωνία με την ειλικρίνεια και την αθωότητα της φύσης

(εισηγητής του είδους ο ποιητής Θεόκριτος) Έτσι στο Όνειρο στο κύμα διαγράφονται

Fr Boucher Μία

φθινοπωρινή ποιμενική σκηνή 1749

Συλλογή Wallace Λονδίνο

Σχόλιο [Σ5] Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι απλώς ένας laquo ρεγιοναλιστήςraquo συγγραφέας που laquo σπουδάζει εκ του σύνεγγυςraquo και συγχρονικά το ελληνικό χωριό αλλά ένας συγγραφέας που από την πρωτεύουσα που εξευρωπαΐζεται και εκμοντερνίζεται εστιάζει τη ματιά του σε μία συγκεκριμένη εποχή τοπικά (εγγύς αγροτοποιμενικό παρελθόν της Σκιάθου) και αργότερα και χρονικά απομακρυσμένη (παιδική ηλικία) προκειμένου να αναδημιουργήσει έναν μικρόκοσμο μέσω του οποίου συλλαμβάνει ότι θεωρείται κάθε φορά για αυτόν πρόσφατη εκδοχή του παραδείσου ή της Χρυσής Εποχήςraquo

Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη

αρκετά από αυτά τα χαρακτηριστικά όπως το έξοχο φυσικό τοπίο (βλ σελ 163) η

νοσταλγία για το χαμένο παράδεισο ο αισθησιασμός που διαπερνά ολόκληρο το κείμενο

Στο Όνειρο στο κύμα όμως η δράση ασφυκτιά και από τη διάθεση του

συγγραφέα να αποδώσει την περιπέτεια ψυχής του νεαρού βοσκού και η

ψυχογραφία συνοδεύεται έντονα από έναν ποιητικό Συμβολισμό (δες την

ονομασία Μοσχούλα με τη διπλή χρήση τη αντίθεση ανάμεσα σε ένα αθώο

ποιμενικό παρελθόν και σε ένα αμαρτωλό παρόν που συμβολίζει την Πτώση του

ανθρώπου κα) Το βασικό θέμα που λειτουργεί ως σύμπλεγμα

(αυτοβιογραφικό στοιχείο) εκείνο της αμαρτίας ως ενοχής απέναντι στη

σεξουαλική ορμή ξεκλειδώνει την ερμηνεία της αφήγησης Το περιστατικό

με τον πάτερ Σισώη μια εγκιβωτισμένη αφήγηση που δύσκολα εντάσσεται στον κορμό του

διηγήματος εδράζεται σε αυτό το θέμα ο Σισώης αμάρτησε γιατί δεν αρνήθηκε τον

πειρασμό ενώ ο νεαρός βοσκός περιορίζεται σε ένα αγώνα άτολμης και ενοχικής

ηδονοβλεψίας Ο αισθησιασμός λοιπόν που διατρέχει και ερμηνεύει όλο το κείμενο

μεταμορφώνεται σε ενοχικό δίλημμα που χειραγωγεί τις ψυχές των ηρώων Και εδώ ξεκινά

ο νατουραλισμόςhellip

Το θρησκευτικό στοιχείο Η χριστιανική συνείδηση και ηθική

που διαμόρφωσε ο Παπαδιαμάντης στα παιδικά του χρόνια κοντά στον αυστηρό ιερέα ndash

πατέρα του αποτελεί ερμηνευτικό κλειδί του έργου του Σε ένα πρώτο επίπεδο

περιεχομένου πολλά από τα θέματα των έργων του σχετίζονται με το θρησκευτικό βίο

(στο Όνειρο στο κύμα ο βοσκός υπηρετεί τη μονή Ευαγγελισμού στη Σκιάθο) ενώ είναι

διάσπαρτα αποσπάσματα από τα κείμενα της βυζαντινής αγιογραφίας (βλ σελ

163164166178) Σε ένα εσωτερικό επίπεδο η ιστορία μπορεί να διαβαστεί ως αλληγορία

έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας (τα εφηβικά

ξέγνοιαστα χρόνια) στη μίζερη καθημερινότητα της επαγγελματικής ζωής του ήρωα

Ο Αρκαδισμός είναι φιλολογικός

όρος που συναντάται συχνά στην ξένη

λογοτεχνία και που αναφέρεται

στην ειδυλλιακή ζωή των ποιμένων

της Αρκαδίας κατά την αρχαιότητα

προβάλλοντας τη χώρα

της Αρκαδίας ως μία ουτοπία και

ως το όραμα ενός φανταστικού

χαμένου τόπου όπου οι άνθρωποι

ζούσαν ευτυχισμένοι και ελεύθεροι

στη φύση Το όραμα όμως

αυτό διατηρείται ζωντανό στη σκέψη

και τη μνήμη των ανθρώπων που

αναπολούν και νοσταλγούν τη χαμένη

ευτυχία της φυσικής τους ζωής

N Poussin Et in Arcadia ego (Και στην Αρκαδία εγώ

είμαι) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας 1637-1638

Λούβρο

Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Είναι σαφές

ότι ο Παπαδιαμάντης αντλεί θέματα εικόνες και έμπνευση από τη δική του βασανισμένη

ζωή Ιδιαίτερα διηγήματα όπως το Όνειρο στο κύμα υποδεικνύουν προσωπικά βιώματα

απόψεις για την ηθική τη ζωή την κοινωνία Πλαισιώνονται επίσης από το χρόνο (στάδια

της δικής του ζωής) και το χώρο (η Σκιάθος η Αθήνα) και ενισχύουν το βιωματικό

χαρακτήρα του έργου Ας μη λησμονούμε όμως το βασικό αξίωμα της φιλολογικής

μελέτης τη διάκριση δηλ συγγραφέα και αφηγητή Το έργο αυτονομείται και από το

συγγραφέα τουhellip

1 Ποιά η αφηγηματική τεχνική στο Όνειρο στο κύμα

Το διήγημα δομείται σε τρία στάδια αρχική κατάσταση (η ευτυχία του βοσκού) ndash

ανατροπή (η Μοσχούλα) ndashαποκατάσταση ισορροπίας (η βίωση της διάσωσης και η επιλογή

της απομόνωσης) Ο αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος και αυτοδιηγητικός

(πρωταγωνιστής της ιστορίας) άλλοτε με μηδενική εστίαση και άλλοτε με εσωτερική

εστίαση Όταν η αφήγηση αφορμάται από το ώριμο παρόν ο αφηγητής γίνεται

παντογνώστης ενώ όταν μεταφερόμαστε στο παρόν ο αφηγητής βλέπει τα γεγονότα μέσα

από τη ψυχή του βοσκού

2 Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ιδιότυπη

Ασφαλώς Ο Παπαδιαμάντης δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα προς τη δημοτική το

οποίο έκαναν άλλοι πεζογράφοι (Καρκαβίτσας) Παρόλα αυτά δημοτική και μάλιστα

στολισμένη με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς χρησιμοποιείται στους διαλόγους Η

αφηγητής χρησιμοποιεί μία μετριοπαθή χαλαρή διόλου ψυχρή και εμπλουτισμένη με

στοιχεία δημοτικής καθαρεύουσα η οποία τελικά συνιστά και το προσωπικό ύφος του

συγγραφέα Τέλος στις περιγραφές του επιμένει σε μία αυστηρότερη καθαρεύουσα

Σχόλιο [Σ6] Η γλώσσα μας πριν απ΄αυτόν δεν ήταν ίδια με τη γλώσσα μας μετά απrsquo αυτόν Κάθε μεγάλος ποιητής ή πεζογράφος αυτό κάνει στη γλώσσα του την πλουταίνει με τη μεσολάβησή του Από κει παίρνει ο καθένας και το όνομά του και λογιέται μεγάλος ή όχι μεγάλος Χαράζει άσβηστα το χνάρι του πάνω στη γλώσσα μας ανεπανάληπτο και παντοτινό Ζ Λορεντζάτος

3 Πώς λειτουργούν οι αντιθέσεις στο διήγημα

Η αντίθεση αποτελεί για το Όνειρο στο κύμα το κυρίαρχο μοτίβο πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται το

περιεχόμενο Η βασική αντίθεση είναι η αθωότητα του βοσκού με την παρακμή του προλύτη

δικηγόρου ο κόσμος του Παραδείσου με τον αστικό κόσμο της διαφθοράς Στη συνέχεια

λειτουργούν οι υπόλοιπες αντιθέσεις ο δάσκαλος Σισώης που υπόκυψε στο ερωτικό στοιχείο η

σωτηρία της Μοσχούλας και η καταδίκη του σχοινιασμένου ζώου το δίλημμα της αποκάλυψης του

βοσκού η Μοσχούλα της εφηβικής ηλικίας με τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία

από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα

2Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής

αφήγησης Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρελθόντος και σε ποιον του

παρόντος

3Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα

περιγράφοντας κάθε φάση της ηλικίας του

4Να εντοπίσετε αφηγηματικές τεχνικές στην Α΄ ενότητα

5Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η

ομορφιά της

6Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κοριτσιού-κατσίκας και κυρ Μόσχου- Μοσχούλας

7Σε ποια σημεία υπάρχει θαμιστική αφήγηση

8Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να καταδείξετε τη λειτουργία τους

9Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την

αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του Μπορείτε να

επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα

10Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων το Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται

με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτήν την

τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

5 Πώς τακτοποιούνται οι αφηγηματικοί χρόνοι στο Βιζυηνό

Στο Αμάρτημα της μητρός μου υπάρχει μία βασική ευθύγραμμη χρονική δομή που

ορίζεται από τον αφηγητή αλλά παρουσιάζει εντυπωσιακά άλματα η απομάκρυνση του

Γιωργή από το πατρικό σπίτι κρατά χρόνια πολλά Στο πλαίσιο αυτό υπάρχουν

ανάδρομες αφηγήσεις ( όπως η αυτοθυσία της μάνας στον κίνδυνο του ποταμού) και

σπάνια πρόδρομες (όπως στη σελ 144)

6Nα δώσετε πληροφορίες για την αφηγηματική τεχνική Η αφήγηση δίνεται σε

πρώτο πρόσωπο (πληθυντικό στην αρχή ενικό στη συνέχεια) από έναν δραματοποιημένο

ομοδιηγηματικό αφηγητή παρόντα μέσα στην αφήγηση (εσωτερική εστίαση) ο οποίος

είναι κατά κανόνα αφηγητής -μάρτυρας και σε ελάχιστες σκηνές αφηγητής -

πρωταγωνιστής Η αφήγηση είναι μεταγενέστερη των γεγονότων και η εστίαση τείνει να

γίνει συγχρονική με αποτέλεσμα να συμμεριζόμαστε τις ανησυχίες τους φόβους και τις

απορίες μια παιδικής συνείδησης Ο αφηγητής βάζει συχνά περιορισμούς στον εαυτό του

αποσιωπώντας τις πληροφορίες που απέκτησε εκ των υστέρων και δίνοντάς μας μόνο τις

πληροφορίες που είχε κατά τη στιγμή της δράσης Παράλληλα είναι εμφανής η διάσταση

ανάμεσα στον ώριμο αφηγητή και στην παιδικής συνείδηση που προσλαμβάνει τα

συμβάντα Γιωργής και μητέρα είναι τα μόνα πρόσωπα με αφηγηματικές λειτουργίες στο

κείμενο Τα υπόλοιπα αποτελούν απλώς σημεία αναφοράς Υπάρχουν επομένως δύο

οπτικές γωνίες

του Γιωργή μεταβάλλεται γιατί προσπαθεί να εξηγήσει μια σειρά γεγονότων και

ακατανόητων συμπεριφορών Η μεταβολή της οπτικής γωνίας του αφηγητή υποβοηθείται

από τη μεγάλη διάρκεια της αφήγησης Παρακολουθεί τα γεγονότα αφηγούμενος

ταυτόχρονα από μικρό παιδί ως ώριμος άνδρας Έτσι χωρίζεται στα δύο η οπτική γωνία

α) αδύναμο μικρό παιδί (αισθάνεται το άγχος της μητέρας του λόγω της ασθένειας της

αδερφής του ως απειλή για τη ζωή του) β) μορφωμένος ενήλικας (έχει μελετήσει ζητήματα

θρησκείας και προβλήματα ψυχής και είναι ικανός να εξηγήσει πώς μια σειρά από

συμβάντα καθόρισαν το χαρακτήρα της μητέρας )

Με το ρεαλισμό η λογοτεχνία θέτει

πλέον ως πρώτο στόχο της την πιστή

απόδοση της πραγματικότητας όπως βέβαια

την αντιλαμβάνεται και τη βιώνει ο

δημιουργός Οι ρεαλιστές πεζογράφοι

καλλιεργούν κυρίως το είδος του

μυθιστορήματος και θεωρητικά επιδιώκουν

την αντικειμενικότητα αλλά όπως είναι

φυσικό όσο και αν αποφεύγουν τις

συναισθηματικές εξάρσεις τις κρίσεις και τις

προσωπικές ερμηνείες τα όσα γράφουν

επηρεάζονται έστω και έμμεσα από τις

πεποιθήσεις τους Για το ρεαλιστικό

μυθιστόρημα θετικά στοιχεία θεωρούνται η

αληθοφάνεια και η πειστικότητα Οι

συγγραφείς δε στοχεύουν καθόλου στον

εντυπωσιασμό αλλά αφήνουν την

πραγματικότητα να μιλήσει από μόνη της

Επιλέγουν θέματα οικεία στον αναγνώστη

και σε γενικές γραμμές συνηθισμένα

προβάλλοντας τις εμπειρίες της καθημερινής

ζωής Οι ήρωές τους είναι κατά κάποιο τρόπο

εκπρόσωποι της κοινωνίας και του

πολιτισμού στον οποίο υποτίθεται ότι

ανήκουν και μολονότι πλαστοί δεν παύουν

να είναι αληθοφανείς

της μητέρας (δε μεταβάλλεται καθώς είναι καθηλωμένη σε ένα συμβάν και η

επιθυμία της να επανορθώσει εκτοπίζει κάθε επιθυμία να το κατανοήσει ) βλ και Δ΄

Ενότητα

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1 laquoΟ Γιωργής ήμην εγώraquo (σ 142) Η ταύτιση αφηγητή ndash πρωταγωνιστή

παρουσιάζεται ως αφηγηματική αποκάλυψη μόλις στη δεκάτη έκτη

σελίδα του έργου Πώς το εξηγείτε αυτό

2 Ο κόσμος του Βιζυηνού λειτουργεί ανθρωπομορφικά και ανθρωποκεντρικά

(Π Μουλλάς) Πώς το εξηγείτε αυτό

3 Ο Βιζυηνός όπως και κάθε σπουδαίος λογοτέχνης έχει προσωπικό ύφος

Ποια πιστεύετε ότι είναι τα συστατικά του

4 Γιατί κατά τη γνώμη σας ο συγγραφέας χρησιμοποιεί σπάνια την

περιγραφή στο διήγημα

5 Βρείτε στοιχεία διήγησης και μίμησης στο έργο Παρατηρείτε κάτι

ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον εις το γραφείον του προϊσταμένου μου (σελ161-162)

Πρόλογος ndashΗ ιστορία του Σισώη

2 laquoΗ τελευταία χρονιάraquo(σελ 163-168)Η ζωή του

βοσκού ndashΗ Μοσχούλα Η γνωριμία βοσκού ndash

Μοσχούλας

3 laquoΜιαν εσπέραν - όλον τον αιγιαλόνraquo (σελ 168-169)

Περιγραφή του θαλασσινού τοπίου

4 laquoΕπέταξα αμέσως κrsquo ελούετοraquo (σελ 170-171)Η

εμφάνιση της Μοσχούλας

5 laquoΤην αναγνώρισα πάραυτα δεν εσκεπτόμην πλέονraquo

(σελ 171-174) Τα διλήμματα του ήρωα

6 laquo Δεν δύναμαι να είπω να πνιγή το ταλαίπωρον

ζώονraquo (174-175) Ο βοσκός αποκαλύπτεται

7 laquo Δεν ηξεύρω αν η κόρη το ίδιον όνειρό τουraquo (σελ

175-177) Η διάσωση της Μοσχούλας

8 Επίλογος (178) Τελικές αποτιμήσεις

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Ο Παπαδιαμάντης ασπάζεται την ηθογραφία και τον

ψυχολογικό ρεαλισμό Τα έργα του Παπαδιαμάντη εντάσσονται στο διαδεδομένο

τότε κίνημα της ηθογραφίας που εστιάζει στη ζωή του λαού της υπαίθρου και

χρησιμοποιεί ευρέως λαογραφικά στοιχεία Ο Παπαδιαμάντης όμως αν και υπηρετεί την

ηθογραφία δε φωτογραφίζει τη ζωή του χωριού αλλά ανατέμνει την κοινωνική του

δομή (ρεαλισμός) ενώ παράλληλα αποτυπώνει τη ψυχική σύσταση των ηρώων του laquo Ο

Παπαδιαμάντης δεν είναι φωτογράφος είναι ψυχογράφος Δεν μένει εις όσα ακούει και

βλέπει εις το περίγραμμα προχωρεί εις όσα διαισθάνεται έτσι δε δεν ζωγραφίζει απλώς

αλλά δημιουργεί ανθρώπους κοινωνίας χώρουςraquo (Τωμαδάκης Ν 1962) Ο ίδιος έχει γράψει

για τα διηγήματά του laquoΤαύτα όλα βασίζονται επί της πραγματικότητοςraquo Παράλληλα δηλ

με την περιγραφή του τρόπου ζωής των ηθών και των εθίμων στην

ελληνική επαρχία αναδεικνύεται μία εστίαση στις αντιφάσεις και τις

συγκρούσεις τόσο της κοινωνίας (δες το σχόλιο του αφηγητή για την

επαγγελματική του προκοπή σελ 162) ή την περιγραφή του άρχοντα

Μόσχου

Επιπλέον το διήγημα συγκεντρώνει στοιχεία ποιμενικού ειδυλλίου

(η εξιδανικευμένη απόδοση της ποιμενικής ζωής στην ύπαιθρο το ερωτικό

στοιχείο) αλλά ο πυρήνας βρίσκεται στο μοτίβο της επιστροφής στην

αθωότητα της ζωής του χωριού (Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη 1992)

Υπάρχει δηλ μια εξιδανίκευση της φύσης ένας αρκαδισμός ποιμενική

λογοτεχνία που αντλεί το θέμα της από το περιβάλλον της φύσης του

βουνού των βοσκών και της αισθησιακής ατμόσφαιρας Η ποιμενική

λογοτεχνία πηγάζει από την αντίθεση ανάμεσα στην υποκρισία και

ιδιοτέλεια της ζωής στην αστική κοινωνία με την ειλικρίνεια και την αθωότητα της φύσης

(εισηγητής του είδους ο ποιητής Θεόκριτος) Έτσι στο Όνειρο στο κύμα διαγράφονται

Fr Boucher Μία

φθινοπωρινή ποιμενική σκηνή 1749

Συλλογή Wallace Λονδίνο

Σχόλιο [Σ5] Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι απλώς ένας laquo ρεγιοναλιστήςraquo συγγραφέας που laquo σπουδάζει εκ του σύνεγγυςraquo και συγχρονικά το ελληνικό χωριό αλλά ένας συγγραφέας που από την πρωτεύουσα που εξευρωπαΐζεται και εκμοντερνίζεται εστιάζει τη ματιά του σε μία συγκεκριμένη εποχή τοπικά (εγγύς αγροτοποιμενικό παρελθόν της Σκιάθου) και αργότερα και χρονικά απομακρυσμένη (παιδική ηλικία) προκειμένου να αναδημιουργήσει έναν μικρόκοσμο μέσω του οποίου συλλαμβάνει ότι θεωρείται κάθε φορά για αυτόν πρόσφατη εκδοχή του παραδείσου ή της Χρυσής Εποχήςraquo

Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη

αρκετά από αυτά τα χαρακτηριστικά όπως το έξοχο φυσικό τοπίο (βλ σελ 163) η

νοσταλγία για το χαμένο παράδεισο ο αισθησιασμός που διαπερνά ολόκληρο το κείμενο

Στο Όνειρο στο κύμα όμως η δράση ασφυκτιά και από τη διάθεση του

συγγραφέα να αποδώσει την περιπέτεια ψυχής του νεαρού βοσκού και η

ψυχογραφία συνοδεύεται έντονα από έναν ποιητικό Συμβολισμό (δες την

ονομασία Μοσχούλα με τη διπλή χρήση τη αντίθεση ανάμεσα σε ένα αθώο

ποιμενικό παρελθόν και σε ένα αμαρτωλό παρόν που συμβολίζει την Πτώση του

ανθρώπου κα) Το βασικό θέμα που λειτουργεί ως σύμπλεγμα

(αυτοβιογραφικό στοιχείο) εκείνο της αμαρτίας ως ενοχής απέναντι στη

σεξουαλική ορμή ξεκλειδώνει την ερμηνεία της αφήγησης Το περιστατικό

με τον πάτερ Σισώη μια εγκιβωτισμένη αφήγηση που δύσκολα εντάσσεται στον κορμό του

διηγήματος εδράζεται σε αυτό το θέμα ο Σισώης αμάρτησε γιατί δεν αρνήθηκε τον

πειρασμό ενώ ο νεαρός βοσκός περιορίζεται σε ένα αγώνα άτολμης και ενοχικής

ηδονοβλεψίας Ο αισθησιασμός λοιπόν που διατρέχει και ερμηνεύει όλο το κείμενο

μεταμορφώνεται σε ενοχικό δίλημμα που χειραγωγεί τις ψυχές των ηρώων Και εδώ ξεκινά

ο νατουραλισμόςhellip

Το θρησκευτικό στοιχείο Η χριστιανική συνείδηση και ηθική

που διαμόρφωσε ο Παπαδιαμάντης στα παιδικά του χρόνια κοντά στον αυστηρό ιερέα ndash

πατέρα του αποτελεί ερμηνευτικό κλειδί του έργου του Σε ένα πρώτο επίπεδο

περιεχομένου πολλά από τα θέματα των έργων του σχετίζονται με το θρησκευτικό βίο

(στο Όνειρο στο κύμα ο βοσκός υπηρετεί τη μονή Ευαγγελισμού στη Σκιάθο) ενώ είναι

διάσπαρτα αποσπάσματα από τα κείμενα της βυζαντινής αγιογραφίας (βλ σελ

163164166178) Σε ένα εσωτερικό επίπεδο η ιστορία μπορεί να διαβαστεί ως αλληγορία

έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας (τα εφηβικά

ξέγνοιαστα χρόνια) στη μίζερη καθημερινότητα της επαγγελματικής ζωής του ήρωα

Ο Αρκαδισμός είναι φιλολογικός

όρος που συναντάται συχνά στην ξένη

λογοτεχνία και που αναφέρεται

στην ειδυλλιακή ζωή των ποιμένων

της Αρκαδίας κατά την αρχαιότητα

προβάλλοντας τη χώρα

της Αρκαδίας ως μία ουτοπία και

ως το όραμα ενός φανταστικού

χαμένου τόπου όπου οι άνθρωποι

ζούσαν ευτυχισμένοι και ελεύθεροι

στη φύση Το όραμα όμως

αυτό διατηρείται ζωντανό στη σκέψη

και τη μνήμη των ανθρώπων που

αναπολούν και νοσταλγούν τη χαμένη

ευτυχία της φυσικής τους ζωής

N Poussin Et in Arcadia ego (Και στην Αρκαδία εγώ

είμαι) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας 1637-1638

Λούβρο

Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Είναι σαφές

ότι ο Παπαδιαμάντης αντλεί θέματα εικόνες και έμπνευση από τη δική του βασανισμένη

ζωή Ιδιαίτερα διηγήματα όπως το Όνειρο στο κύμα υποδεικνύουν προσωπικά βιώματα

απόψεις για την ηθική τη ζωή την κοινωνία Πλαισιώνονται επίσης από το χρόνο (στάδια

της δικής του ζωής) και το χώρο (η Σκιάθος η Αθήνα) και ενισχύουν το βιωματικό

χαρακτήρα του έργου Ας μη λησμονούμε όμως το βασικό αξίωμα της φιλολογικής

μελέτης τη διάκριση δηλ συγγραφέα και αφηγητή Το έργο αυτονομείται και από το

συγγραφέα τουhellip

1 Ποιά η αφηγηματική τεχνική στο Όνειρο στο κύμα

Το διήγημα δομείται σε τρία στάδια αρχική κατάσταση (η ευτυχία του βοσκού) ndash

ανατροπή (η Μοσχούλα) ndashαποκατάσταση ισορροπίας (η βίωση της διάσωσης και η επιλογή

της απομόνωσης) Ο αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος και αυτοδιηγητικός

(πρωταγωνιστής της ιστορίας) άλλοτε με μηδενική εστίαση και άλλοτε με εσωτερική

εστίαση Όταν η αφήγηση αφορμάται από το ώριμο παρόν ο αφηγητής γίνεται

παντογνώστης ενώ όταν μεταφερόμαστε στο παρόν ο αφηγητής βλέπει τα γεγονότα μέσα

από τη ψυχή του βοσκού

2 Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ιδιότυπη

Ασφαλώς Ο Παπαδιαμάντης δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα προς τη δημοτική το

οποίο έκαναν άλλοι πεζογράφοι (Καρκαβίτσας) Παρόλα αυτά δημοτική και μάλιστα

στολισμένη με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς χρησιμοποιείται στους διαλόγους Η

αφηγητής χρησιμοποιεί μία μετριοπαθή χαλαρή διόλου ψυχρή και εμπλουτισμένη με

στοιχεία δημοτικής καθαρεύουσα η οποία τελικά συνιστά και το προσωπικό ύφος του

συγγραφέα Τέλος στις περιγραφές του επιμένει σε μία αυστηρότερη καθαρεύουσα

Σχόλιο [Σ6] Η γλώσσα μας πριν απ΄αυτόν δεν ήταν ίδια με τη γλώσσα μας μετά απrsquo αυτόν Κάθε μεγάλος ποιητής ή πεζογράφος αυτό κάνει στη γλώσσα του την πλουταίνει με τη μεσολάβησή του Από κει παίρνει ο καθένας και το όνομά του και λογιέται μεγάλος ή όχι μεγάλος Χαράζει άσβηστα το χνάρι του πάνω στη γλώσσα μας ανεπανάληπτο και παντοτινό Ζ Λορεντζάτος

3 Πώς λειτουργούν οι αντιθέσεις στο διήγημα

Η αντίθεση αποτελεί για το Όνειρο στο κύμα το κυρίαρχο μοτίβο πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται το

περιεχόμενο Η βασική αντίθεση είναι η αθωότητα του βοσκού με την παρακμή του προλύτη

δικηγόρου ο κόσμος του Παραδείσου με τον αστικό κόσμο της διαφθοράς Στη συνέχεια

λειτουργούν οι υπόλοιπες αντιθέσεις ο δάσκαλος Σισώης που υπόκυψε στο ερωτικό στοιχείο η

σωτηρία της Μοσχούλας και η καταδίκη του σχοινιασμένου ζώου το δίλημμα της αποκάλυψης του

βοσκού η Μοσχούλα της εφηβικής ηλικίας με τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία

από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα

2Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής

αφήγησης Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρελθόντος και σε ποιον του

παρόντος

3Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα

περιγράφοντας κάθε φάση της ηλικίας του

4Να εντοπίσετε αφηγηματικές τεχνικές στην Α΄ ενότητα

5Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η

ομορφιά της

6Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κοριτσιού-κατσίκας και κυρ Μόσχου- Μοσχούλας

7Σε ποια σημεία υπάρχει θαμιστική αφήγηση

8Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να καταδείξετε τη λειτουργία τους

9Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την

αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του Μπορείτε να

επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα

10Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων το Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται

με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτήν την

τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

της μητέρας (δε μεταβάλλεται καθώς είναι καθηλωμένη σε ένα συμβάν και η

επιθυμία της να επανορθώσει εκτοπίζει κάθε επιθυμία να το κατανοήσει ) βλ και Δ΄

Ενότητα

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1 laquoΟ Γιωργής ήμην εγώraquo (σ 142) Η ταύτιση αφηγητή ndash πρωταγωνιστή

παρουσιάζεται ως αφηγηματική αποκάλυψη μόλις στη δεκάτη έκτη

σελίδα του έργου Πώς το εξηγείτε αυτό

2 Ο κόσμος του Βιζυηνού λειτουργεί ανθρωπομορφικά και ανθρωποκεντρικά

(Π Μουλλάς) Πώς το εξηγείτε αυτό

3 Ο Βιζυηνός όπως και κάθε σπουδαίος λογοτέχνης έχει προσωπικό ύφος

Ποια πιστεύετε ότι είναι τα συστατικά του

4 Γιατί κατά τη γνώμη σας ο συγγραφέας χρησιμοποιεί σπάνια την

περιγραφή στο διήγημα

5 Βρείτε στοιχεία διήγησης και μίμησης στο έργο Παρατηρείτε κάτι

ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον εις το γραφείον του προϊσταμένου μου (σελ161-162)

Πρόλογος ndashΗ ιστορία του Σισώη

2 laquoΗ τελευταία χρονιάraquo(σελ 163-168)Η ζωή του

βοσκού ndashΗ Μοσχούλα Η γνωριμία βοσκού ndash

Μοσχούλας

3 laquoΜιαν εσπέραν - όλον τον αιγιαλόνraquo (σελ 168-169)

Περιγραφή του θαλασσινού τοπίου

4 laquoΕπέταξα αμέσως κrsquo ελούετοraquo (σελ 170-171)Η

εμφάνιση της Μοσχούλας

5 laquoΤην αναγνώρισα πάραυτα δεν εσκεπτόμην πλέονraquo

(σελ 171-174) Τα διλήμματα του ήρωα

6 laquo Δεν δύναμαι να είπω να πνιγή το ταλαίπωρον

ζώονraquo (174-175) Ο βοσκός αποκαλύπτεται

7 laquo Δεν ηξεύρω αν η κόρη το ίδιον όνειρό τουraquo (σελ

175-177) Η διάσωση της Μοσχούλας

8 Επίλογος (178) Τελικές αποτιμήσεις

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Ο Παπαδιαμάντης ασπάζεται την ηθογραφία και τον

ψυχολογικό ρεαλισμό Τα έργα του Παπαδιαμάντη εντάσσονται στο διαδεδομένο

τότε κίνημα της ηθογραφίας που εστιάζει στη ζωή του λαού της υπαίθρου και

χρησιμοποιεί ευρέως λαογραφικά στοιχεία Ο Παπαδιαμάντης όμως αν και υπηρετεί την

ηθογραφία δε φωτογραφίζει τη ζωή του χωριού αλλά ανατέμνει την κοινωνική του

δομή (ρεαλισμός) ενώ παράλληλα αποτυπώνει τη ψυχική σύσταση των ηρώων του laquo Ο

Παπαδιαμάντης δεν είναι φωτογράφος είναι ψυχογράφος Δεν μένει εις όσα ακούει και

βλέπει εις το περίγραμμα προχωρεί εις όσα διαισθάνεται έτσι δε δεν ζωγραφίζει απλώς

αλλά δημιουργεί ανθρώπους κοινωνίας χώρουςraquo (Τωμαδάκης Ν 1962) Ο ίδιος έχει γράψει

για τα διηγήματά του laquoΤαύτα όλα βασίζονται επί της πραγματικότητοςraquo Παράλληλα δηλ

με την περιγραφή του τρόπου ζωής των ηθών και των εθίμων στην

ελληνική επαρχία αναδεικνύεται μία εστίαση στις αντιφάσεις και τις

συγκρούσεις τόσο της κοινωνίας (δες το σχόλιο του αφηγητή για την

επαγγελματική του προκοπή σελ 162) ή την περιγραφή του άρχοντα

Μόσχου

Επιπλέον το διήγημα συγκεντρώνει στοιχεία ποιμενικού ειδυλλίου

(η εξιδανικευμένη απόδοση της ποιμενικής ζωής στην ύπαιθρο το ερωτικό

στοιχείο) αλλά ο πυρήνας βρίσκεται στο μοτίβο της επιστροφής στην

αθωότητα της ζωής του χωριού (Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη 1992)

Υπάρχει δηλ μια εξιδανίκευση της φύσης ένας αρκαδισμός ποιμενική

λογοτεχνία που αντλεί το θέμα της από το περιβάλλον της φύσης του

βουνού των βοσκών και της αισθησιακής ατμόσφαιρας Η ποιμενική

λογοτεχνία πηγάζει από την αντίθεση ανάμεσα στην υποκρισία και

ιδιοτέλεια της ζωής στην αστική κοινωνία με την ειλικρίνεια και την αθωότητα της φύσης

(εισηγητής του είδους ο ποιητής Θεόκριτος) Έτσι στο Όνειρο στο κύμα διαγράφονται

Fr Boucher Μία

φθινοπωρινή ποιμενική σκηνή 1749

Συλλογή Wallace Λονδίνο

Σχόλιο [Σ5] Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι απλώς ένας laquo ρεγιοναλιστήςraquo συγγραφέας που laquo σπουδάζει εκ του σύνεγγυςraquo και συγχρονικά το ελληνικό χωριό αλλά ένας συγγραφέας που από την πρωτεύουσα που εξευρωπαΐζεται και εκμοντερνίζεται εστιάζει τη ματιά του σε μία συγκεκριμένη εποχή τοπικά (εγγύς αγροτοποιμενικό παρελθόν της Σκιάθου) και αργότερα και χρονικά απομακρυσμένη (παιδική ηλικία) προκειμένου να αναδημιουργήσει έναν μικρόκοσμο μέσω του οποίου συλλαμβάνει ότι θεωρείται κάθε φορά για αυτόν πρόσφατη εκδοχή του παραδείσου ή της Χρυσής Εποχήςraquo

Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη

αρκετά από αυτά τα χαρακτηριστικά όπως το έξοχο φυσικό τοπίο (βλ σελ 163) η

νοσταλγία για το χαμένο παράδεισο ο αισθησιασμός που διαπερνά ολόκληρο το κείμενο

Στο Όνειρο στο κύμα όμως η δράση ασφυκτιά και από τη διάθεση του

συγγραφέα να αποδώσει την περιπέτεια ψυχής του νεαρού βοσκού και η

ψυχογραφία συνοδεύεται έντονα από έναν ποιητικό Συμβολισμό (δες την

ονομασία Μοσχούλα με τη διπλή χρήση τη αντίθεση ανάμεσα σε ένα αθώο

ποιμενικό παρελθόν και σε ένα αμαρτωλό παρόν που συμβολίζει την Πτώση του

ανθρώπου κα) Το βασικό θέμα που λειτουργεί ως σύμπλεγμα

(αυτοβιογραφικό στοιχείο) εκείνο της αμαρτίας ως ενοχής απέναντι στη

σεξουαλική ορμή ξεκλειδώνει την ερμηνεία της αφήγησης Το περιστατικό

με τον πάτερ Σισώη μια εγκιβωτισμένη αφήγηση που δύσκολα εντάσσεται στον κορμό του

διηγήματος εδράζεται σε αυτό το θέμα ο Σισώης αμάρτησε γιατί δεν αρνήθηκε τον

πειρασμό ενώ ο νεαρός βοσκός περιορίζεται σε ένα αγώνα άτολμης και ενοχικής

ηδονοβλεψίας Ο αισθησιασμός λοιπόν που διατρέχει και ερμηνεύει όλο το κείμενο

μεταμορφώνεται σε ενοχικό δίλημμα που χειραγωγεί τις ψυχές των ηρώων Και εδώ ξεκινά

ο νατουραλισμόςhellip

Το θρησκευτικό στοιχείο Η χριστιανική συνείδηση και ηθική

που διαμόρφωσε ο Παπαδιαμάντης στα παιδικά του χρόνια κοντά στον αυστηρό ιερέα ndash

πατέρα του αποτελεί ερμηνευτικό κλειδί του έργου του Σε ένα πρώτο επίπεδο

περιεχομένου πολλά από τα θέματα των έργων του σχετίζονται με το θρησκευτικό βίο

(στο Όνειρο στο κύμα ο βοσκός υπηρετεί τη μονή Ευαγγελισμού στη Σκιάθο) ενώ είναι

διάσπαρτα αποσπάσματα από τα κείμενα της βυζαντινής αγιογραφίας (βλ σελ

163164166178) Σε ένα εσωτερικό επίπεδο η ιστορία μπορεί να διαβαστεί ως αλληγορία

έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας (τα εφηβικά

ξέγνοιαστα χρόνια) στη μίζερη καθημερινότητα της επαγγελματικής ζωής του ήρωα

Ο Αρκαδισμός είναι φιλολογικός

όρος που συναντάται συχνά στην ξένη

λογοτεχνία και που αναφέρεται

στην ειδυλλιακή ζωή των ποιμένων

της Αρκαδίας κατά την αρχαιότητα

προβάλλοντας τη χώρα

της Αρκαδίας ως μία ουτοπία και

ως το όραμα ενός φανταστικού

χαμένου τόπου όπου οι άνθρωποι

ζούσαν ευτυχισμένοι και ελεύθεροι

στη φύση Το όραμα όμως

αυτό διατηρείται ζωντανό στη σκέψη

και τη μνήμη των ανθρώπων που

αναπολούν και νοσταλγούν τη χαμένη

ευτυχία της φυσικής τους ζωής

N Poussin Et in Arcadia ego (Και στην Αρκαδία εγώ

είμαι) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας 1637-1638

Λούβρο

Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Είναι σαφές

ότι ο Παπαδιαμάντης αντλεί θέματα εικόνες και έμπνευση από τη δική του βασανισμένη

ζωή Ιδιαίτερα διηγήματα όπως το Όνειρο στο κύμα υποδεικνύουν προσωπικά βιώματα

απόψεις για την ηθική τη ζωή την κοινωνία Πλαισιώνονται επίσης από το χρόνο (στάδια

της δικής του ζωής) και το χώρο (η Σκιάθος η Αθήνα) και ενισχύουν το βιωματικό

χαρακτήρα του έργου Ας μη λησμονούμε όμως το βασικό αξίωμα της φιλολογικής

μελέτης τη διάκριση δηλ συγγραφέα και αφηγητή Το έργο αυτονομείται και από το

συγγραφέα τουhellip

1 Ποιά η αφηγηματική τεχνική στο Όνειρο στο κύμα

Το διήγημα δομείται σε τρία στάδια αρχική κατάσταση (η ευτυχία του βοσκού) ndash

ανατροπή (η Μοσχούλα) ndashαποκατάσταση ισορροπίας (η βίωση της διάσωσης και η επιλογή

της απομόνωσης) Ο αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος και αυτοδιηγητικός

(πρωταγωνιστής της ιστορίας) άλλοτε με μηδενική εστίαση και άλλοτε με εσωτερική

εστίαση Όταν η αφήγηση αφορμάται από το ώριμο παρόν ο αφηγητής γίνεται

παντογνώστης ενώ όταν μεταφερόμαστε στο παρόν ο αφηγητής βλέπει τα γεγονότα μέσα

από τη ψυχή του βοσκού

2 Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ιδιότυπη

Ασφαλώς Ο Παπαδιαμάντης δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα προς τη δημοτική το

οποίο έκαναν άλλοι πεζογράφοι (Καρκαβίτσας) Παρόλα αυτά δημοτική και μάλιστα

στολισμένη με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς χρησιμοποιείται στους διαλόγους Η

αφηγητής χρησιμοποιεί μία μετριοπαθή χαλαρή διόλου ψυχρή και εμπλουτισμένη με

στοιχεία δημοτικής καθαρεύουσα η οποία τελικά συνιστά και το προσωπικό ύφος του

συγγραφέα Τέλος στις περιγραφές του επιμένει σε μία αυστηρότερη καθαρεύουσα

Σχόλιο [Σ6] Η γλώσσα μας πριν απ΄αυτόν δεν ήταν ίδια με τη γλώσσα μας μετά απrsquo αυτόν Κάθε μεγάλος ποιητής ή πεζογράφος αυτό κάνει στη γλώσσα του την πλουταίνει με τη μεσολάβησή του Από κει παίρνει ο καθένας και το όνομά του και λογιέται μεγάλος ή όχι μεγάλος Χαράζει άσβηστα το χνάρι του πάνω στη γλώσσα μας ανεπανάληπτο και παντοτινό Ζ Λορεντζάτος

3 Πώς λειτουργούν οι αντιθέσεις στο διήγημα

Η αντίθεση αποτελεί για το Όνειρο στο κύμα το κυρίαρχο μοτίβο πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται το

περιεχόμενο Η βασική αντίθεση είναι η αθωότητα του βοσκού με την παρακμή του προλύτη

δικηγόρου ο κόσμος του Παραδείσου με τον αστικό κόσμο της διαφθοράς Στη συνέχεια

λειτουργούν οι υπόλοιπες αντιθέσεις ο δάσκαλος Σισώης που υπόκυψε στο ερωτικό στοιχείο η

σωτηρία της Μοσχούλας και η καταδίκη του σχοινιασμένου ζώου το δίλημμα της αποκάλυψης του

βοσκού η Μοσχούλα της εφηβικής ηλικίας με τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία

από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα

2Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής

αφήγησης Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρελθόντος και σε ποιον του

παρόντος

3Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα

περιγράφοντας κάθε φάση της ηλικίας του

4Να εντοπίσετε αφηγηματικές τεχνικές στην Α΄ ενότητα

5Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η

ομορφιά της

6Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κοριτσιού-κατσίκας και κυρ Μόσχου- Μοσχούλας

7Σε ποια σημεία υπάρχει θαμιστική αφήγηση

8Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να καταδείξετε τη λειτουργία τους

9Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την

αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του Μπορείτε να

επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα

10Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων το Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται

με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτήν την

τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

ΟΝΕΙΡΟ ΣΤΟ ΚΥΜΑ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ

1Ήμην πτωχόν βοσκόπουλον εις το γραφείον του προϊσταμένου μου (σελ161-162)

Πρόλογος ndashΗ ιστορία του Σισώη

2 laquoΗ τελευταία χρονιάraquo(σελ 163-168)Η ζωή του

βοσκού ndashΗ Μοσχούλα Η γνωριμία βοσκού ndash

Μοσχούλας

3 laquoΜιαν εσπέραν - όλον τον αιγιαλόνraquo (σελ 168-169)

Περιγραφή του θαλασσινού τοπίου

4 laquoΕπέταξα αμέσως κrsquo ελούετοraquo (σελ 170-171)Η

εμφάνιση της Μοσχούλας

5 laquoΤην αναγνώρισα πάραυτα δεν εσκεπτόμην πλέονraquo

(σελ 171-174) Τα διλήμματα του ήρωα

6 laquo Δεν δύναμαι να είπω να πνιγή το ταλαίπωρον

ζώονraquo (174-175) Ο βοσκός αποκαλύπτεται

7 laquo Δεν ηξεύρω αν η κόρη το ίδιον όνειρό τουraquo (σελ

175-177) Η διάσωση της Μοσχούλας

8 Επίλογος (178) Τελικές αποτιμήσεις

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Ο Παπαδιαμάντης ασπάζεται την ηθογραφία και τον

ψυχολογικό ρεαλισμό Τα έργα του Παπαδιαμάντη εντάσσονται στο διαδεδομένο

τότε κίνημα της ηθογραφίας που εστιάζει στη ζωή του λαού της υπαίθρου και

χρησιμοποιεί ευρέως λαογραφικά στοιχεία Ο Παπαδιαμάντης όμως αν και υπηρετεί την

ηθογραφία δε φωτογραφίζει τη ζωή του χωριού αλλά ανατέμνει την κοινωνική του

δομή (ρεαλισμός) ενώ παράλληλα αποτυπώνει τη ψυχική σύσταση των ηρώων του laquo Ο

Παπαδιαμάντης δεν είναι φωτογράφος είναι ψυχογράφος Δεν μένει εις όσα ακούει και

βλέπει εις το περίγραμμα προχωρεί εις όσα διαισθάνεται έτσι δε δεν ζωγραφίζει απλώς

αλλά δημιουργεί ανθρώπους κοινωνίας χώρουςraquo (Τωμαδάκης Ν 1962) Ο ίδιος έχει γράψει

για τα διηγήματά του laquoΤαύτα όλα βασίζονται επί της πραγματικότητοςraquo Παράλληλα δηλ

με την περιγραφή του τρόπου ζωής των ηθών και των εθίμων στην

ελληνική επαρχία αναδεικνύεται μία εστίαση στις αντιφάσεις και τις

συγκρούσεις τόσο της κοινωνίας (δες το σχόλιο του αφηγητή για την

επαγγελματική του προκοπή σελ 162) ή την περιγραφή του άρχοντα

Μόσχου

Επιπλέον το διήγημα συγκεντρώνει στοιχεία ποιμενικού ειδυλλίου

(η εξιδανικευμένη απόδοση της ποιμενικής ζωής στην ύπαιθρο το ερωτικό

στοιχείο) αλλά ο πυρήνας βρίσκεται στο μοτίβο της επιστροφής στην

αθωότητα της ζωής του χωριού (Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη 1992)

Υπάρχει δηλ μια εξιδανίκευση της φύσης ένας αρκαδισμός ποιμενική

λογοτεχνία που αντλεί το θέμα της από το περιβάλλον της φύσης του

βουνού των βοσκών και της αισθησιακής ατμόσφαιρας Η ποιμενική

λογοτεχνία πηγάζει από την αντίθεση ανάμεσα στην υποκρισία και

ιδιοτέλεια της ζωής στην αστική κοινωνία με την ειλικρίνεια και την αθωότητα της φύσης

(εισηγητής του είδους ο ποιητής Θεόκριτος) Έτσι στο Όνειρο στο κύμα διαγράφονται

Fr Boucher Μία

φθινοπωρινή ποιμενική σκηνή 1749

Συλλογή Wallace Λονδίνο

Σχόλιο [Σ5] Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι απλώς ένας laquo ρεγιοναλιστήςraquo συγγραφέας που laquo σπουδάζει εκ του σύνεγγυςraquo και συγχρονικά το ελληνικό χωριό αλλά ένας συγγραφέας που από την πρωτεύουσα που εξευρωπαΐζεται και εκμοντερνίζεται εστιάζει τη ματιά του σε μία συγκεκριμένη εποχή τοπικά (εγγύς αγροτοποιμενικό παρελθόν της Σκιάθου) και αργότερα και χρονικά απομακρυσμένη (παιδική ηλικία) προκειμένου να αναδημιουργήσει έναν μικρόκοσμο μέσω του οποίου συλλαμβάνει ότι θεωρείται κάθε φορά για αυτόν πρόσφατη εκδοχή του παραδείσου ή της Χρυσής Εποχήςraquo

Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη

αρκετά από αυτά τα χαρακτηριστικά όπως το έξοχο φυσικό τοπίο (βλ σελ 163) η

νοσταλγία για το χαμένο παράδεισο ο αισθησιασμός που διαπερνά ολόκληρο το κείμενο

Στο Όνειρο στο κύμα όμως η δράση ασφυκτιά και από τη διάθεση του

συγγραφέα να αποδώσει την περιπέτεια ψυχής του νεαρού βοσκού και η

ψυχογραφία συνοδεύεται έντονα από έναν ποιητικό Συμβολισμό (δες την

ονομασία Μοσχούλα με τη διπλή χρήση τη αντίθεση ανάμεσα σε ένα αθώο

ποιμενικό παρελθόν και σε ένα αμαρτωλό παρόν που συμβολίζει την Πτώση του

ανθρώπου κα) Το βασικό θέμα που λειτουργεί ως σύμπλεγμα

(αυτοβιογραφικό στοιχείο) εκείνο της αμαρτίας ως ενοχής απέναντι στη

σεξουαλική ορμή ξεκλειδώνει την ερμηνεία της αφήγησης Το περιστατικό

με τον πάτερ Σισώη μια εγκιβωτισμένη αφήγηση που δύσκολα εντάσσεται στον κορμό του

διηγήματος εδράζεται σε αυτό το θέμα ο Σισώης αμάρτησε γιατί δεν αρνήθηκε τον

πειρασμό ενώ ο νεαρός βοσκός περιορίζεται σε ένα αγώνα άτολμης και ενοχικής

ηδονοβλεψίας Ο αισθησιασμός λοιπόν που διατρέχει και ερμηνεύει όλο το κείμενο

μεταμορφώνεται σε ενοχικό δίλημμα που χειραγωγεί τις ψυχές των ηρώων Και εδώ ξεκινά

ο νατουραλισμόςhellip

Το θρησκευτικό στοιχείο Η χριστιανική συνείδηση και ηθική

που διαμόρφωσε ο Παπαδιαμάντης στα παιδικά του χρόνια κοντά στον αυστηρό ιερέα ndash

πατέρα του αποτελεί ερμηνευτικό κλειδί του έργου του Σε ένα πρώτο επίπεδο

περιεχομένου πολλά από τα θέματα των έργων του σχετίζονται με το θρησκευτικό βίο

(στο Όνειρο στο κύμα ο βοσκός υπηρετεί τη μονή Ευαγγελισμού στη Σκιάθο) ενώ είναι

διάσπαρτα αποσπάσματα από τα κείμενα της βυζαντινής αγιογραφίας (βλ σελ

163164166178) Σε ένα εσωτερικό επίπεδο η ιστορία μπορεί να διαβαστεί ως αλληγορία

έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας (τα εφηβικά

ξέγνοιαστα χρόνια) στη μίζερη καθημερινότητα της επαγγελματικής ζωής του ήρωα

Ο Αρκαδισμός είναι φιλολογικός

όρος που συναντάται συχνά στην ξένη

λογοτεχνία και που αναφέρεται

στην ειδυλλιακή ζωή των ποιμένων

της Αρκαδίας κατά την αρχαιότητα

προβάλλοντας τη χώρα

της Αρκαδίας ως μία ουτοπία και

ως το όραμα ενός φανταστικού

χαμένου τόπου όπου οι άνθρωποι

ζούσαν ευτυχισμένοι και ελεύθεροι

στη φύση Το όραμα όμως

αυτό διατηρείται ζωντανό στη σκέψη

και τη μνήμη των ανθρώπων που

αναπολούν και νοσταλγούν τη χαμένη

ευτυχία της φυσικής τους ζωής

N Poussin Et in Arcadia ego (Και στην Αρκαδία εγώ

είμαι) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας 1637-1638

Λούβρο

Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Είναι σαφές

ότι ο Παπαδιαμάντης αντλεί θέματα εικόνες και έμπνευση από τη δική του βασανισμένη

ζωή Ιδιαίτερα διηγήματα όπως το Όνειρο στο κύμα υποδεικνύουν προσωπικά βιώματα

απόψεις για την ηθική τη ζωή την κοινωνία Πλαισιώνονται επίσης από το χρόνο (στάδια

της δικής του ζωής) και το χώρο (η Σκιάθος η Αθήνα) και ενισχύουν το βιωματικό

χαρακτήρα του έργου Ας μη λησμονούμε όμως το βασικό αξίωμα της φιλολογικής

μελέτης τη διάκριση δηλ συγγραφέα και αφηγητή Το έργο αυτονομείται και από το

συγγραφέα τουhellip

1 Ποιά η αφηγηματική τεχνική στο Όνειρο στο κύμα

Το διήγημα δομείται σε τρία στάδια αρχική κατάσταση (η ευτυχία του βοσκού) ndash

ανατροπή (η Μοσχούλα) ndashαποκατάσταση ισορροπίας (η βίωση της διάσωσης και η επιλογή

της απομόνωσης) Ο αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος και αυτοδιηγητικός

(πρωταγωνιστής της ιστορίας) άλλοτε με μηδενική εστίαση και άλλοτε με εσωτερική

εστίαση Όταν η αφήγηση αφορμάται από το ώριμο παρόν ο αφηγητής γίνεται

παντογνώστης ενώ όταν μεταφερόμαστε στο παρόν ο αφηγητής βλέπει τα γεγονότα μέσα

από τη ψυχή του βοσκού

2 Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ιδιότυπη

Ασφαλώς Ο Παπαδιαμάντης δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα προς τη δημοτική το

οποίο έκαναν άλλοι πεζογράφοι (Καρκαβίτσας) Παρόλα αυτά δημοτική και μάλιστα

στολισμένη με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς χρησιμοποιείται στους διαλόγους Η

αφηγητής χρησιμοποιεί μία μετριοπαθή χαλαρή διόλου ψυχρή και εμπλουτισμένη με

στοιχεία δημοτικής καθαρεύουσα η οποία τελικά συνιστά και το προσωπικό ύφος του

συγγραφέα Τέλος στις περιγραφές του επιμένει σε μία αυστηρότερη καθαρεύουσα

Σχόλιο [Σ6] Η γλώσσα μας πριν απ΄αυτόν δεν ήταν ίδια με τη γλώσσα μας μετά απrsquo αυτόν Κάθε μεγάλος ποιητής ή πεζογράφος αυτό κάνει στη γλώσσα του την πλουταίνει με τη μεσολάβησή του Από κει παίρνει ο καθένας και το όνομά του και λογιέται μεγάλος ή όχι μεγάλος Χαράζει άσβηστα το χνάρι του πάνω στη γλώσσα μας ανεπανάληπτο και παντοτινό Ζ Λορεντζάτος

3 Πώς λειτουργούν οι αντιθέσεις στο διήγημα

Η αντίθεση αποτελεί για το Όνειρο στο κύμα το κυρίαρχο μοτίβο πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται το

περιεχόμενο Η βασική αντίθεση είναι η αθωότητα του βοσκού με την παρακμή του προλύτη

δικηγόρου ο κόσμος του Παραδείσου με τον αστικό κόσμο της διαφθοράς Στη συνέχεια

λειτουργούν οι υπόλοιπες αντιθέσεις ο δάσκαλος Σισώης που υπόκυψε στο ερωτικό στοιχείο η

σωτηρία της Μοσχούλας και η καταδίκη του σχοινιασμένου ζώου το δίλημμα της αποκάλυψης του

βοσκού η Μοσχούλα της εφηβικής ηλικίας με τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία

από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα

2Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής

αφήγησης Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρελθόντος και σε ποιον του

παρόντος

3Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα

περιγράφοντας κάθε φάση της ηλικίας του

4Να εντοπίσετε αφηγηματικές τεχνικές στην Α΄ ενότητα

5Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η

ομορφιά της

6Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κοριτσιού-κατσίκας και κυρ Μόσχου- Μοσχούλας

7Σε ποια σημεία υπάρχει θαμιστική αφήγηση

8Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να καταδείξετε τη λειτουργία τους

9Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την

αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του Μπορείτε να

επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα

10Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων το Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται

με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτήν την

τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

1 Ποια είναι τα κλειδιά της ερμηνείας του έργου

Ο Παπαδιαμάντης ασπάζεται την ηθογραφία και τον

ψυχολογικό ρεαλισμό Τα έργα του Παπαδιαμάντη εντάσσονται στο διαδεδομένο

τότε κίνημα της ηθογραφίας που εστιάζει στη ζωή του λαού της υπαίθρου και

χρησιμοποιεί ευρέως λαογραφικά στοιχεία Ο Παπαδιαμάντης όμως αν και υπηρετεί την

ηθογραφία δε φωτογραφίζει τη ζωή του χωριού αλλά ανατέμνει την κοινωνική του

δομή (ρεαλισμός) ενώ παράλληλα αποτυπώνει τη ψυχική σύσταση των ηρώων του laquo Ο

Παπαδιαμάντης δεν είναι φωτογράφος είναι ψυχογράφος Δεν μένει εις όσα ακούει και

βλέπει εις το περίγραμμα προχωρεί εις όσα διαισθάνεται έτσι δε δεν ζωγραφίζει απλώς

αλλά δημιουργεί ανθρώπους κοινωνίας χώρουςraquo (Τωμαδάκης Ν 1962) Ο ίδιος έχει γράψει

για τα διηγήματά του laquoΤαύτα όλα βασίζονται επί της πραγματικότητοςraquo Παράλληλα δηλ

με την περιγραφή του τρόπου ζωής των ηθών και των εθίμων στην

ελληνική επαρχία αναδεικνύεται μία εστίαση στις αντιφάσεις και τις

συγκρούσεις τόσο της κοινωνίας (δες το σχόλιο του αφηγητή για την

επαγγελματική του προκοπή σελ 162) ή την περιγραφή του άρχοντα

Μόσχου

Επιπλέον το διήγημα συγκεντρώνει στοιχεία ποιμενικού ειδυλλίου

(η εξιδανικευμένη απόδοση της ποιμενικής ζωής στην ύπαιθρο το ερωτικό

στοιχείο) αλλά ο πυρήνας βρίσκεται στο μοτίβο της επιστροφής στην

αθωότητα της ζωής του χωριού (Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη 1992)

Υπάρχει δηλ μια εξιδανίκευση της φύσης ένας αρκαδισμός ποιμενική

λογοτεχνία που αντλεί το θέμα της από το περιβάλλον της φύσης του

βουνού των βοσκών και της αισθησιακής ατμόσφαιρας Η ποιμενική

λογοτεχνία πηγάζει από την αντίθεση ανάμεσα στην υποκρισία και

ιδιοτέλεια της ζωής στην αστική κοινωνία με την ειλικρίνεια και την αθωότητα της φύσης

(εισηγητής του είδους ο ποιητής Θεόκριτος) Έτσι στο Όνειρο στο κύμα διαγράφονται

Fr Boucher Μία

φθινοπωρινή ποιμενική σκηνή 1749

Συλλογή Wallace Λονδίνο

Σχόλιο [Σ5] Ο Παπαδιαμάντης δεν είναι απλώς ένας laquo ρεγιοναλιστήςraquo συγγραφέας που laquo σπουδάζει εκ του σύνεγγυςraquo και συγχρονικά το ελληνικό χωριό αλλά ένας συγγραφέας που από την πρωτεύουσα που εξευρωπαΐζεται και εκμοντερνίζεται εστιάζει τη ματιά του σε μία συγκεκριμένη εποχή τοπικά (εγγύς αγροτοποιμενικό παρελθόν της Σκιάθου) και αργότερα και χρονικά απομακρυσμένη (παιδική ηλικία) προκειμένου να αναδημιουργήσει έναν μικρόκοσμο μέσω του οποίου συλλαμβάνει ότι θεωρείται κάθε φορά για αυτόν πρόσφατη εκδοχή του παραδείσου ή της Χρυσής Εποχήςraquo

Γ Φαρίνου ndashΜαλαματάρη

αρκετά από αυτά τα χαρακτηριστικά όπως το έξοχο φυσικό τοπίο (βλ σελ 163) η

νοσταλγία για το χαμένο παράδεισο ο αισθησιασμός που διαπερνά ολόκληρο το κείμενο

Στο Όνειρο στο κύμα όμως η δράση ασφυκτιά και από τη διάθεση του

συγγραφέα να αποδώσει την περιπέτεια ψυχής του νεαρού βοσκού και η

ψυχογραφία συνοδεύεται έντονα από έναν ποιητικό Συμβολισμό (δες την

ονομασία Μοσχούλα με τη διπλή χρήση τη αντίθεση ανάμεσα σε ένα αθώο

ποιμενικό παρελθόν και σε ένα αμαρτωλό παρόν που συμβολίζει την Πτώση του

ανθρώπου κα) Το βασικό θέμα που λειτουργεί ως σύμπλεγμα

(αυτοβιογραφικό στοιχείο) εκείνο της αμαρτίας ως ενοχής απέναντι στη

σεξουαλική ορμή ξεκλειδώνει την ερμηνεία της αφήγησης Το περιστατικό

με τον πάτερ Σισώη μια εγκιβωτισμένη αφήγηση που δύσκολα εντάσσεται στον κορμό του

διηγήματος εδράζεται σε αυτό το θέμα ο Σισώης αμάρτησε γιατί δεν αρνήθηκε τον

πειρασμό ενώ ο νεαρός βοσκός περιορίζεται σε ένα αγώνα άτολμης και ενοχικής

ηδονοβλεψίας Ο αισθησιασμός λοιπόν που διατρέχει και ερμηνεύει όλο το κείμενο

μεταμορφώνεται σε ενοχικό δίλημμα που χειραγωγεί τις ψυχές των ηρώων Και εδώ ξεκινά

ο νατουραλισμόςhellip

Το θρησκευτικό στοιχείο Η χριστιανική συνείδηση και ηθική

που διαμόρφωσε ο Παπαδιαμάντης στα παιδικά του χρόνια κοντά στον αυστηρό ιερέα ndash

πατέρα του αποτελεί ερμηνευτικό κλειδί του έργου του Σε ένα πρώτο επίπεδο

περιεχομένου πολλά από τα θέματα των έργων του σχετίζονται με το θρησκευτικό βίο

(στο Όνειρο στο κύμα ο βοσκός υπηρετεί τη μονή Ευαγγελισμού στη Σκιάθο) ενώ είναι

διάσπαρτα αποσπάσματα από τα κείμενα της βυζαντινής αγιογραφίας (βλ σελ

163164166178) Σε ένα εσωτερικό επίπεδο η ιστορία μπορεί να διαβαστεί ως αλληγορία

έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας (τα εφηβικά

ξέγνοιαστα χρόνια) στη μίζερη καθημερινότητα της επαγγελματικής ζωής του ήρωα

Ο Αρκαδισμός είναι φιλολογικός

όρος που συναντάται συχνά στην ξένη

λογοτεχνία και που αναφέρεται

στην ειδυλλιακή ζωή των ποιμένων

της Αρκαδίας κατά την αρχαιότητα

προβάλλοντας τη χώρα

της Αρκαδίας ως μία ουτοπία και

ως το όραμα ενός φανταστικού

χαμένου τόπου όπου οι άνθρωποι

ζούσαν ευτυχισμένοι και ελεύθεροι

στη φύση Το όραμα όμως

αυτό διατηρείται ζωντανό στη σκέψη

και τη μνήμη των ανθρώπων που

αναπολούν και νοσταλγούν τη χαμένη

ευτυχία της φυσικής τους ζωής

N Poussin Et in Arcadia ego (Και στην Αρκαδία εγώ

είμαι) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας 1637-1638

Λούβρο

Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Είναι σαφές

ότι ο Παπαδιαμάντης αντλεί θέματα εικόνες και έμπνευση από τη δική του βασανισμένη

ζωή Ιδιαίτερα διηγήματα όπως το Όνειρο στο κύμα υποδεικνύουν προσωπικά βιώματα

απόψεις για την ηθική τη ζωή την κοινωνία Πλαισιώνονται επίσης από το χρόνο (στάδια

της δικής του ζωής) και το χώρο (η Σκιάθος η Αθήνα) και ενισχύουν το βιωματικό

χαρακτήρα του έργου Ας μη λησμονούμε όμως το βασικό αξίωμα της φιλολογικής

μελέτης τη διάκριση δηλ συγγραφέα και αφηγητή Το έργο αυτονομείται και από το

συγγραφέα τουhellip

1 Ποιά η αφηγηματική τεχνική στο Όνειρο στο κύμα

Το διήγημα δομείται σε τρία στάδια αρχική κατάσταση (η ευτυχία του βοσκού) ndash

ανατροπή (η Μοσχούλα) ndashαποκατάσταση ισορροπίας (η βίωση της διάσωσης και η επιλογή

της απομόνωσης) Ο αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος και αυτοδιηγητικός

(πρωταγωνιστής της ιστορίας) άλλοτε με μηδενική εστίαση και άλλοτε με εσωτερική

εστίαση Όταν η αφήγηση αφορμάται από το ώριμο παρόν ο αφηγητής γίνεται

παντογνώστης ενώ όταν μεταφερόμαστε στο παρόν ο αφηγητής βλέπει τα γεγονότα μέσα

από τη ψυχή του βοσκού

2 Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ιδιότυπη

Ασφαλώς Ο Παπαδιαμάντης δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα προς τη δημοτική το

οποίο έκαναν άλλοι πεζογράφοι (Καρκαβίτσας) Παρόλα αυτά δημοτική και μάλιστα

στολισμένη με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς χρησιμοποιείται στους διαλόγους Η

αφηγητής χρησιμοποιεί μία μετριοπαθή χαλαρή διόλου ψυχρή και εμπλουτισμένη με

στοιχεία δημοτικής καθαρεύουσα η οποία τελικά συνιστά και το προσωπικό ύφος του

συγγραφέα Τέλος στις περιγραφές του επιμένει σε μία αυστηρότερη καθαρεύουσα

Σχόλιο [Σ6] Η γλώσσα μας πριν απ΄αυτόν δεν ήταν ίδια με τη γλώσσα μας μετά απrsquo αυτόν Κάθε μεγάλος ποιητής ή πεζογράφος αυτό κάνει στη γλώσσα του την πλουταίνει με τη μεσολάβησή του Από κει παίρνει ο καθένας και το όνομά του και λογιέται μεγάλος ή όχι μεγάλος Χαράζει άσβηστα το χνάρι του πάνω στη γλώσσα μας ανεπανάληπτο και παντοτινό Ζ Λορεντζάτος

3 Πώς λειτουργούν οι αντιθέσεις στο διήγημα

Η αντίθεση αποτελεί για το Όνειρο στο κύμα το κυρίαρχο μοτίβο πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται το

περιεχόμενο Η βασική αντίθεση είναι η αθωότητα του βοσκού με την παρακμή του προλύτη

δικηγόρου ο κόσμος του Παραδείσου με τον αστικό κόσμο της διαφθοράς Στη συνέχεια

λειτουργούν οι υπόλοιπες αντιθέσεις ο δάσκαλος Σισώης που υπόκυψε στο ερωτικό στοιχείο η

σωτηρία της Μοσχούλας και η καταδίκη του σχοινιασμένου ζώου το δίλημμα της αποκάλυψης του

βοσκού η Μοσχούλα της εφηβικής ηλικίας με τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία

από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα

2Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής

αφήγησης Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρελθόντος και σε ποιον του

παρόντος

3Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα

περιγράφοντας κάθε φάση της ηλικίας του

4Να εντοπίσετε αφηγηματικές τεχνικές στην Α΄ ενότητα

5Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η

ομορφιά της

6Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κοριτσιού-κατσίκας και κυρ Μόσχου- Μοσχούλας

7Σε ποια σημεία υπάρχει θαμιστική αφήγηση

8Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να καταδείξετε τη λειτουργία τους

9Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την

αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του Μπορείτε να

επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα

10Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων το Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται

με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτήν την

τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

αρκετά από αυτά τα χαρακτηριστικά όπως το έξοχο φυσικό τοπίο (βλ σελ 163) η

νοσταλγία για το χαμένο παράδεισο ο αισθησιασμός που διαπερνά ολόκληρο το κείμενο

Στο Όνειρο στο κύμα όμως η δράση ασφυκτιά και από τη διάθεση του

συγγραφέα να αποδώσει την περιπέτεια ψυχής του νεαρού βοσκού και η

ψυχογραφία συνοδεύεται έντονα από έναν ποιητικό Συμβολισμό (δες την

ονομασία Μοσχούλα με τη διπλή χρήση τη αντίθεση ανάμεσα σε ένα αθώο

ποιμενικό παρελθόν και σε ένα αμαρτωλό παρόν που συμβολίζει την Πτώση του

ανθρώπου κα) Το βασικό θέμα που λειτουργεί ως σύμπλεγμα

(αυτοβιογραφικό στοιχείο) εκείνο της αμαρτίας ως ενοχής απέναντι στη

σεξουαλική ορμή ξεκλειδώνει την ερμηνεία της αφήγησης Το περιστατικό

με τον πάτερ Σισώη μια εγκιβωτισμένη αφήγηση που δύσκολα εντάσσεται στον κορμό του

διηγήματος εδράζεται σε αυτό το θέμα ο Σισώης αμάρτησε γιατί δεν αρνήθηκε τον

πειρασμό ενώ ο νεαρός βοσκός περιορίζεται σε ένα αγώνα άτολμης και ενοχικής

ηδονοβλεψίας Ο αισθησιασμός λοιπόν που διατρέχει και ερμηνεύει όλο το κείμενο

μεταμορφώνεται σε ενοχικό δίλημμα που χειραγωγεί τις ψυχές των ηρώων Και εδώ ξεκινά

ο νατουραλισμόςhellip

Το θρησκευτικό στοιχείο Η χριστιανική συνείδηση και ηθική

που διαμόρφωσε ο Παπαδιαμάντης στα παιδικά του χρόνια κοντά στον αυστηρό ιερέα ndash

πατέρα του αποτελεί ερμηνευτικό κλειδί του έργου του Σε ένα πρώτο επίπεδο

περιεχομένου πολλά από τα θέματα των έργων του σχετίζονται με το θρησκευτικό βίο

(στο Όνειρο στο κύμα ο βοσκός υπηρετεί τη μονή Ευαγγελισμού στη Σκιάθο) ενώ είναι

διάσπαρτα αποσπάσματα από τα κείμενα της βυζαντινής αγιογραφίας (βλ σελ

163164166178) Σε ένα εσωτερικό επίπεδο η ιστορία μπορεί να διαβαστεί ως αλληγορία

έκπτωσης του ανθρώπου από μια αρχική ιδανική κατάσταση ευδαιμονίας (τα εφηβικά

ξέγνοιαστα χρόνια) στη μίζερη καθημερινότητα της επαγγελματικής ζωής του ήρωα

Ο Αρκαδισμός είναι φιλολογικός

όρος που συναντάται συχνά στην ξένη

λογοτεχνία και που αναφέρεται

στην ειδυλλιακή ζωή των ποιμένων

της Αρκαδίας κατά την αρχαιότητα

προβάλλοντας τη χώρα

της Αρκαδίας ως μία ουτοπία και

ως το όραμα ενός φανταστικού

χαμένου τόπου όπου οι άνθρωποι

ζούσαν ευτυχισμένοι και ελεύθεροι

στη φύση Το όραμα όμως

αυτό διατηρείται ζωντανό στη σκέψη

και τη μνήμη των ανθρώπων που

αναπολούν και νοσταλγούν τη χαμένη

ευτυχία της φυσικής τους ζωής

N Poussin Et in Arcadia ego (Και στην Αρκαδία εγώ

είμαι) ή οι Ποιμένες της Αρκαδίας 1637-1638

Λούβρο

Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Είναι σαφές

ότι ο Παπαδιαμάντης αντλεί θέματα εικόνες και έμπνευση από τη δική του βασανισμένη

ζωή Ιδιαίτερα διηγήματα όπως το Όνειρο στο κύμα υποδεικνύουν προσωπικά βιώματα

απόψεις για την ηθική τη ζωή την κοινωνία Πλαισιώνονται επίσης από το χρόνο (στάδια

της δικής του ζωής) και το χώρο (η Σκιάθος η Αθήνα) και ενισχύουν το βιωματικό

χαρακτήρα του έργου Ας μη λησμονούμε όμως το βασικό αξίωμα της φιλολογικής

μελέτης τη διάκριση δηλ συγγραφέα και αφηγητή Το έργο αυτονομείται και από το

συγγραφέα τουhellip

1 Ποιά η αφηγηματική τεχνική στο Όνειρο στο κύμα

Το διήγημα δομείται σε τρία στάδια αρχική κατάσταση (η ευτυχία του βοσκού) ndash

ανατροπή (η Μοσχούλα) ndashαποκατάσταση ισορροπίας (η βίωση της διάσωσης και η επιλογή

της απομόνωσης) Ο αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος και αυτοδιηγητικός

(πρωταγωνιστής της ιστορίας) άλλοτε με μηδενική εστίαση και άλλοτε με εσωτερική

εστίαση Όταν η αφήγηση αφορμάται από το ώριμο παρόν ο αφηγητής γίνεται

παντογνώστης ενώ όταν μεταφερόμαστε στο παρόν ο αφηγητής βλέπει τα γεγονότα μέσα

από τη ψυχή του βοσκού

2 Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ιδιότυπη

Ασφαλώς Ο Παπαδιαμάντης δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα προς τη δημοτική το

οποίο έκαναν άλλοι πεζογράφοι (Καρκαβίτσας) Παρόλα αυτά δημοτική και μάλιστα

στολισμένη με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς χρησιμοποιείται στους διαλόγους Η

αφηγητής χρησιμοποιεί μία μετριοπαθή χαλαρή διόλου ψυχρή και εμπλουτισμένη με

στοιχεία δημοτικής καθαρεύουσα η οποία τελικά συνιστά και το προσωπικό ύφος του

συγγραφέα Τέλος στις περιγραφές του επιμένει σε μία αυστηρότερη καθαρεύουσα

Σχόλιο [Σ6] Η γλώσσα μας πριν απ΄αυτόν δεν ήταν ίδια με τη γλώσσα μας μετά απrsquo αυτόν Κάθε μεγάλος ποιητής ή πεζογράφος αυτό κάνει στη γλώσσα του την πλουταίνει με τη μεσολάβησή του Από κει παίρνει ο καθένας και το όνομά του και λογιέται μεγάλος ή όχι μεγάλος Χαράζει άσβηστα το χνάρι του πάνω στη γλώσσα μας ανεπανάληπτο και παντοτινό Ζ Λορεντζάτος

3 Πώς λειτουργούν οι αντιθέσεις στο διήγημα

Η αντίθεση αποτελεί για το Όνειρο στο κύμα το κυρίαρχο μοτίβο πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται το

περιεχόμενο Η βασική αντίθεση είναι η αθωότητα του βοσκού με την παρακμή του προλύτη

δικηγόρου ο κόσμος του Παραδείσου με τον αστικό κόσμο της διαφθοράς Στη συνέχεια

λειτουργούν οι υπόλοιπες αντιθέσεις ο δάσκαλος Σισώης που υπόκυψε στο ερωτικό στοιχείο η

σωτηρία της Μοσχούλας και η καταδίκη του σχοινιασμένου ζώου το δίλημμα της αποκάλυψης του

βοσκού η Μοσχούλα της εφηβικής ηλικίας με τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία

από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα

2Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής

αφήγησης Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρελθόντος και σε ποιον του

παρόντος

3Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα

περιγράφοντας κάθε φάση της ηλικίας του

4Να εντοπίσετε αφηγηματικές τεχνικές στην Α΄ ενότητα

5Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η

ομορφιά της

6Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κοριτσιού-κατσίκας και κυρ Μόσχου- Μοσχούλας

7Σε ποια σημεία υπάρχει θαμιστική αφήγηση

8Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να καταδείξετε τη λειτουργία τους

9Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την

αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του Μπορείτε να

επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα

10Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων το Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται

με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτήν την

τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος Είναι σαφές

ότι ο Παπαδιαμάντης αντλεί θέματα εικόνες και έμπνευση από τη δική του βασανισμένη

ζωή Ιδιαίτερα διηγήματα όπως το Όνειρο στο κύμα υποδεικνύουν προσωπικά βιώματα

απόψεις για την ηθική τη ζωή την κοινωνία Πλαισιώνονται επίσης από το χρόνο (στάδια

της δικής του ζωής) και το χώρο (η Σκιάθος η Αθήνα) και ενισχύουν το βιωματικό

χαρακτήρα του έργου Ας μη λησμονούμε όμως το βασικό αξίωμα της φιλολογικής

μελέτης τη διάκριση δηλ συγγραφέα και αφηγητή Το έργο αυτονομείται και από το

συγγραφέα τουhellip

1 Ποιά η αφηγηματική τεχνική στο Όνειρο στο κύμα

Το διήγημα δομείται σε τρία στάδια αρχική κατάσταση (η ευτυχία του βοσκού) ndash

ανατροπή (η Μοσχούλα) ndashαποκατάσταση ισορροπίας (η βίωση της διάσωσης και η επιλογή

της απομόνωσης) Ο αφηγητής είναι πρωτοπρόσωπος και αυτοδιηγητικός

(πρωταγωνιστής της ιστορίας) άλλοτε με μηδενική εστίαση και άλλοτε με εσωτερική

εστίαση Όταν η αφήγηση αφορμάται από το ώριμο παρόν ο αφηγητής γίνεται

παντογνώστης ενώ όταν μεταφερόμαστε στο παρόν ο αφηγητής βλέπει τα γεγονότα μέσα

από τη ψυχή του βοσκού

2 Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι ιδιότυπη

Ασφαλώς Ο Παπαδιαμάντης δεν έκανε το αποφασιστικό βήμα προς τη δημοτική το

οποίο έκαναν άλλοι πεζογράφοι (Καρκαβίτσας) Παρόλα αυτά δημοτική και μάλιστα

στολισμένη με σκιαθίτικους ιδιωματισμούς χρησιμοποιείται στους διαλόγους Η

αφηγητής χρησιμοποιεί μία μετριοπαθή χαλαρή διόλου ψυχρή και εμπλουτισμένη με

στοιχεία δημοτικής καθαρεύουσα η οποία τελικά συνιστά και το προσωπικό ύφος του

συγγραφέα Τέλος στις περιγραφές του επιμένει σε μία αυστηρότερη καθαρεύουσα

Σχόλιο [Σ6] Η γλώσσα μας πριν απ΄αυτόν δεν ήταν ίδια με τη γλώσσα μας μετά απrsquo αυτόν Κάθε μεγάλος ποιητής ή πεζογράφος αυτό κάνει στη γλώσσα του την πλουταίνει με τη μεσολάβησή του Από κει παίρνει ο καθένας και το όνομά του και λογιέται μεγάλος ή όχι μεγάλος Χαράζει άσβηστα το χνάρι του πάνω στη γλώσσα μας ανεπανάληπτο και παντοτινό Ζ Λορεντζάτος

3 Πώς λειτουργούν οι αντιθέσεις στο διήγημα

Η αντίθεση αποτελεί για το Όνειρο στο κύμα το κυρίαρχο μοτίβο πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται το

περιεχόμενο Η βασική αντίθεση είναι η αθωότητα του βοσκού με την παρακμή του προλύτη

δικηγόρου ο κόσμος του Παραδείσου με τον αστικό κόσμο της διαφθοράς Στη συνέχεια

λειτουργούν οι υπόλοιπες αντιθέσεις ο δάσκαλος Σισώης που υπόκυψε στο ερωτικό στοιχείο η

σωτηρία της Μοσχούλας και η καταδίκη του σχοινιασμένου ζώου το δίλημμα της αποκάλυψης του

βοσκού η Μοσχούλα της εφηβικής ηλικίας με τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία

από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα

2Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής

αφήγησης Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρελθόντος και σε ποιον του

παρόντος

3Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα

περιγράφοντας κάθε φάση της ηλικίας του

4Να εντοπίσετε αφηγηματικές τεχνικές στην Α΄ ενότητα

5Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η

ομορφιά της

6Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κοριτσιού-κατσίκας και κυρ Μόσχου- Μοσχούλας

7Σε ποια σημεία υπάρχει θαμιστική αφήγηση

8Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να καταδείξετε τη λειτουργία τους

9Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την

αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του Μπορείτε να

επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα

10Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων το Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται

με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτήν την

τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

3 Πώς λειτουργούν οι αντιθέσεις στο διήγημα

Η αντίθεση αποτελεί για το Όνειρο στο κύμα το κυρίαρχο μοτίβο πάνω στο οποίο εκτυλίσσεται το

περιεχόμενο Η βασική αντίθεση είναι η αθωότητα του βοσκού με την παρακμή του προλύτη

δικηγόρου ο κόσμος του Παραδείσου με τον αστικό κόσμο της διαφθοράς Στη συνέχεια

λειτουργούν οι υπόλοιπες αντιθέσεις ο δάσκαλος Σισώης που υπόκυψε στο ερωτικό στοιχείο η

σωτηρία της Μοσχούλας και η καταδίκη του σχοινιασμένου ζώου το δίλημμα της αποκάλυψης του

βοσκού η Μοσχούλα της εφηβικής ηλικίας με τη Μοσχούλα της ώριμης ηλικίας

Επιλεγμένες ερωτήσεις

1Πώς χαρακτηρίζεται το είδος της συγκεκριμένης αφήγησης με βάση την οπτική γωνία

από την οποία παρουσιάζονται τα γεγονότα

2Στο διήγημα αυτό ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί την τεχνική της αναδρομικής

αφήγησης Σε ποιο χώρο τοποθετούνται τα γεγονότα του παρελθόντος και σε ποιον του

παρόντος

3Ποιες πληροφορίες μας δίνει ο αφηγητής για τον εαυτό του Τι υπογραμμίζει ιδιαίτερα

περιγράφοντας κάθε φάση της ηλικίας του

4Να εντοπίσετε αφηγηματικές τεχνικές στην Α΄ ενότητα

5Πώς περιγράφεται η Μοσχούλα και με ποιους εκφραστικούς τρόπους προβάλλεται η

ομορφιά της

6Πώς ερμηνεύετε τις ομωνυμίες κοριτσιού-κατσίκας και κυρ Μόσχου- Μοσχούλας

7Σε ποια σημεία υπάρχει θαμιστική αφήγηση

8Να εντοπίσετε τις περιγραφές και να καταδείξετε τη λειτουργία τους

9Το φυσικό στοιχείο εκπροσωπεί στο διήγημα του Παπαδιαμάντη την επιστροφή προς την

αγνότητα και εκφράζει τη νοσταλγία του συγγραφέα για την πατρίδα του Μπορείτε να

επαληθεύσετε την άποψη αυτή με παραδείγματα

10Η περιορισμένη δράση και οι σύντομοι διάλογοι των ηρώων το Παπαδιαμάντη συμπληρώνονται

με εκτεταμένες ψυχολογικές αναλύσεις από τον αφηγητή Σε ποια χωρία διακρίνετε αυτήν την

τεχνική του συγγραφέα και ποιο είναι το αισθητικό της αποτέλεσμα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Μελαγχολία του Ιάσονος Κλεάνδρου ποιητού

εν Κομμαγηνή 595 μΧ

1 Μπορούμε να χωρίσουμε το ποίημα σε ενότητες

Οι δύο ενότητες ταυτίζονται με τις δύο στροφές Στην πρώτη ο ποιητής

εκθέτει το πρόβλημα η φθορά του χρόνου στο σώμα και στη ψυχή η

παρηγορητική συμβολή της ποίησης Στη δεύτερη μικρότερη στροφή η

οποία μάλιστα συνδέεται με την προηγούμενη με την επανάληψη του στίχου

laquoΕίναι πληγή από φριχτό μαχαίριraquo έχουμε τη τελική επίκληση του ποιητή προς

τη ποίηση

2 Σε ποια κατηγορία των ποιημάτων του Καβάφη ανήκει το συγκεκριμένο

ποίημα

Τα καβαφικά ποιήματα εντάσσονται σε τρεις κατηγορίες ιστορικά

φιλοσοφικά και ερωτικά Το συγκεκριμένο ανήκει στα φιλοσοφικά (στοχασμός

γύρω από τη σχέση χρόνου και Τέχνης στον άνθρωπο) απηχεί επικούρειες

φιλοσοφικές απόψεις περιβάλλεται όμως από ένα ψευδοϊστορικό πλαίσιο Ο

Ιάσων Κλεάνδρου είναι μία επινόηση και ένα προσωπείο του Καβάφη ενώ η

Κομμαγηνή2 ήδη το 595 μΧ είναι ανύπαρκτη και θα πρέπει να κατανοηθεί ως

ένα σύμβολο της φθοράς και του αναπότρεπτου του χρόνου Σχετικά με τη

ένταξη του ποιήματος στις καβαφικές κατηγορίες ο Σ Τριβιζάς σημειώνει laquo

2 Η Κομμαγηνή στη ΒΑ Συρία ήταν ένα ελληνιστικό κρατίδιο που καταλύθηκε το 72 μΧ από

τους Ρωμαίους

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

Ωστόσο το ποίημα είναι κάτι περισσότερο από φιλοσοφικό είναι τραγικό Κάθαρση

αριστοτελική του ποιητή με τη βοήθεια της σκέψης τουraquo (Σ Τριβιζάς1981)

3 Γιατί τόσο εκτενής ο τίτλος

Πράγματι προκαλεί εντύπωση αν τον αντιπαραβάλλει κανείς με το

ολιγόστιχο του ποιήματος Πάντως ο αρχικός τίτλος του ποιήματος ήταν

laquoΜαχαίριraquo αντικαταστάθηκε όμως με ένα τίτλο που συμπληρώνει τελικά το

νόημα του ποιήματος Ο Σ Διαλησμάς σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Έχουμε

λοιπόν ένα δυσανάλογα μεγάλο τίτλο με προσεκτικά τοποθετημένη στίξη ώστε

να προβάλει τα μέρη από τα οποία απαρτίζεται που υποστηρίζει και συμπληρώνει

ποικιλοτρόπως το ποίημα ορίζει το ψευδοϊστορικό πλαίσιο και τον αφηγητή και

δίνει έτσι διαχρονική ισχύ στα λεγόμενά του ()raquo

4 Πώς δικαιολογείται η ένταξη το ποιήματος στο βιβλίο στα laquoΠοιήματα για

τη ποίησηraquo

Η Μελαγχολία όπως και τα άλλα ποιήματα της συλλογής ανοίγει ένα

διάλογο του ποιητή με την τέχνη της ποίησης Αφορμή για αυτή τη συνομιλία

είναι η φθορά του χρόνου που βιώνεται από τον ποιητή με εξαιρετική οδύνη (δεν

έχω εγκαρτέρησι καμιά) Αναπτύσσεται λοιπόν ένας εσωτερικός μονόλογος

στον οποίο η ποίηση με τη Φαντασία και το Λόγο αποτελούν την τελευταία

ελπίδα του ποιητή για προσωρινή ανακούφιση ένα μέσο αντίδρασης απέναντι

στη αδυσώπητη φθορά του χρόνου Ο Καβάφης βλέπει στην ποιητική

δημιουργία το μέσο εκείνο που τελικά θα νικήσει το χρόνο καθώς θα ξεπεράσει

τα όρια του φθαρτού υποκειμένου του και θα συντροφεύει τις επόμενες γενιές

ως αισθητικό πρότυπο Από αυτήν την άποψη ο ποιητής δε γερνά ποτέ Ο

Καβάφης έχει ξαναγράψει για το ίδιο θέμα τη σχέση δηλ φθοράς και Τέχνης

5 Με ποια εκφραστικά μέσα επεξεργάζεται το μήνυμά του ο ποιητής

Σχόλιο [H7]

Πολύ σπανίως

Το μερτικό που έχει αυτός ακόμη στα νιάτα Έφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε

() Το υγιές ηδονικό μυαλό των Η ευθύγραμμη σφιχτοδεμένη σάρκα των Με την δική του έκφανσι του ωραίου

συγκινούνται

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

Η χρήση του βrsquo ενικού προσώπου (εσωτερικός μονόλογος) ξεχωρίζει στο ποίημα

αυτό και δημιουργεί την ιδιαίτερη ατμόσφαιρά του Έχουμε ακόμη

προσωποποιήσεις (Τέχνη της ποιήσεως Φαντασία και Λόγω) μεταφορές (φριχτό

μαχαίρι τα φάρμακά σου φέρε) υπαλλαγή (νάρκης του άλγους δοκιμές)

επαναλήψεις ( Είναι πληγή από φρικτό μαχαίρι Τέχνη της ποιήσεως)

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ Α∆Ι∆ΑΚΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Ουίλλιαmicro Σαίξπηρ Σονέτο 77

Τα νιάτα πώς διαβαίνουν θα σου πει ο καθρέφτης

Και το ρολόι πώς φεύγουν οι ακριβές στιγmicroές σου

Τη σκέψη σου οι λευκές σελίδες θα κρατήσουν

κι απ΄ ότι γράψεις ένα δίδαγmicroα θα πάρεις

Πιστά ρυτίδες ο καθρέφτης θα σου δείξει

που κάποιους τάφους ανοιχτούς θα σου θυmicroίσουν

και θα σε microάθει αργός ο ίσκιος στο ρολόι

πώς προχωρεί προς την αιωνιότητα ο Χρόνος

Πρέπει να εmicroπιστευθείς σε τούτα τ΄ άδεια φύλλα

όσα η ανάmicroνησή σου δεν microπορεί να σώσει

και κάποτε θα δεις microεγάλα αυτά τα τέκνα

της σκέψης σου που έτσι ξανά θα τη γνωρίσεις

Οσες φορές κοιτάξεις τον καθρέφτη το ρολόι

θα ωφεληθείς και θα γεmicroίζουν οι σελίδες

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

Κωνσταντίνος Π Καβάφης

Ο Δαρείος

Ενότητες

1 Στχ 1-11 Ο Φερνάζης και το δίλημμά του

2 ΣΤΧ 12-15 Το απρόοπτο ο πόλεμος και οι Ρωμαίοι

3 Στχ 16-20 Η πρώτη αντίδραση

4 Στχ 21-25 Η ψυχική κατάσταση του Φερνάζη

5 Στχ 26-33 Σκέψεις και ανησυχία

6 Στχ 34-37 Λύση στο ποιητικό δίλημμα

2 Ποιος είναι πάλι αυτός ο Φερνάζης

Στον Δαρείο συμβιώνουν υπαρκτά στην ιστορία πρόσωπα (Δαρείος Μιθριδάτης Ρωμαίοι

Καππαδόκες) και φανταστικά Ο Φερνάζης (μαζί με τον αφηγητή) είναι πλαστό πρόσωπο μάλλον

καλύτερα ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβεται ο Καβάφης 3 Είναι σαφές ότι υπάρχουν

κοινά στοιχεία ανάμεσα στους δύο είναι και οι δύο ποιητές διακατέχονται από ελληνικότητα

έχουν ανθρώπινες αδυναμίες ζουν σε μια Ανατολή που παρακμάζει γράφουν σε εποχή πολέμου

εμφορούνται από την πίστη στην αξία της ποίησης Είναι αυτή η ποίηση που υπαγορεύει και στους

δύο το δίλημμα της κατάθεσης ή μη της αλήθειας την εσωτερική τους ανάγκη να υπερασπίσουν

3 Για τον Γ Βελουδή το όνομα Φερνάζης φέρνει στο νου το γιο του Μιθριδάτη Φαρνάκη και συνειρμικά

το όνομα Καβάφης

Ο Δαρείος Α΄ ήταν γιος του

Σατράπη της Παρθίας Υστάσπη και καταγόταν από

ένα παρακλάδι των Αχαιμενιδών Οι συνθήκες υπό

τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο θεωρούνται

σκοτεινές και ύποπτες Όταν το 522 πΧ ο τότε

βασιλιάς των Περσών Καμβύσης γιος και διάδοχος

του Κύρου Β΄ βρισκόταν στην Αίγυπτο -με την

κατάκτηση της οποίας επέκτεινε το κράτος των

Αχαιμενιδών- ξέσπασε επανάσταση στην περσική

αυτοκρατορία υπό τον μάγο Gaumata Ο μάγος

αυτός παρουσιάστηκε στο λαό ως ο αδερφός του

Καμβύση Σμέρδις διεκδικώντας την εξουσία

Εντούτοις ο αδερφός του Καμβύση είχε ήδη

δολοφονηθεί είτε από τον ίδιο τον Καμβύση είτε

από τον Δαρείο Επιστρέφοντας ο Καμβύσης από

την Αίγυπτο για να καταπνίξει την επανάσταση

πέθανε από φυσικά καθώς φαίνεται αίτια Έτσι ο

θρόνος των Περσών έμενε ουσιαστικά χωρίς

διάδοχο Ο Δαρείος θα επωφεληθεί του γεγονότος

σκοτώνοντας τον υποτιθέμενο αδερφό του

Καμβύση και ερχόμενος για ένα περίπου χρόνο σε

σύγκρουση με άλλους πιθανούς διεκδικητές του

θρόνου θα εδραιώσει την εξουσία του

επιδεικνύοντας άτεγκτη σκληρότητα Ο Δαρείος Α΄

είναι πιο γνωστός σε μας από τις επιχειρούμενες

εκστρατείες του εναντίον των Ελλήνων και την ήττα

του εκστρατευτικού του σώματος στο Μαραθώνα

το 490 πΧ

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

στην Τέχνη την αξία της ανιδιοτέλειας της θαρραλέας καταγραφής της προσωπικής άποψης που

ενδεχομένως να αποκαλύπτει και στους δύο μια υποψία υπεροψίας4 Το ενδιαφέρον εδώ (γιατί ο

Καβάβης συχνά επινοούσε ψευδοϊστορικά προσωπεία) είναι ο παράλληλος ρόλος του αφηγητή που

ενίοτε αποκαλύπτει τις βαθύτερες σκέψεις τα διλήμματα και την ψυχολογία του Φερνάζη Σε αυτό

το θεατρικό σκηνικό και οι τρεις (Καβάφης αφηγητής και Φερνάζης) θέτουν το βασικό ζήτημα του

ποιήματος τη σχέση δηλ ανάμεσα στην ποιητική τέχνη και την ιστορική πραγματικότητα

3 Σε ποια κατηγορία θα εντάσσαμε τον Δαρείο

Ανήκει στα ιστορικά - φιλοσοφικά ποιήματα του Κ Καβάφη Στα πρώτα γιατί

αναφέρεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο (Πόντος Μιθριδάτης Ρωμαίοι Δαρείος Πέρσες) στα δεύτερα

γιατί διαπραγματεύεται τη σχέση ανάμεσα στην ποίηση και την ιστορική πραγματικότητα το ρόλο

του ποιητή και τη βίωση μιας σκληρής και απειλητικής περιόδου τα διλήμματα που αντιμετωπίζει

τις ανθρώπινες αδυναμίες του αλλά και την αγάπη του για την τέχνη του

Παράλληλα μπορούμε να βρούμε στο ποίημα γνωρίσματα της τεχνοτροπίας του

συμβολισμού ( με την παραδοχή ασφαλώς ότι η ποίηση του Καβάφη αποτελεί από μόνη της μια

διακριτή τεχνοτροπία) Συγκεκριμένα η ύπαρξη στο ποίημα ιστορικών ή ψευδοϊστορικών προσώπων

ή προσωπείων λειτουργεί ως μια επιλογή συμβολισμού (κυρίως με το ρόλο που έχει ο Φερνάζης)

καθώς λειτουργούν ως διαμεσολαβητές για να αποδώσει ο ποιητής το βασικό του εσωτερικό

δίλημμα που είναι η ανταπόκριση ης τέχνης του στην ιστορική πραγματικότητα Έτσι ο Φερνάζης

ανάγεται σε σύμβολο δημιουργού - καλλιτέχνη αλλά και καιροσκόπου - αυλοκόλακα που

ξεδιπλώνει μπροστά στα μάτια μας όλη την ψυχολογία του ανθρώπου που έμαθε να ζει μέσα στην

ποίηση αμφιταλαντεύεται όμως αν πρέπει και να ζει από αυτή

4 Ας μιλήσουμε για χρόνους και αφηγηματικούς τρόπους

Το ποίημα γράφηκε κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1917) ο δραματικός

του όμως χρόνος εντοπίζεται στα χρόνια του βασιλιά Μιθριδάτη και στη διένεξή του με τη ρωμαϊκή

4 Ας προσέξουμε την απουσία εισαγωγικών στον τίτλο τη χρήση τους όμως μέσα στο ποίημα (στχ 22)

Ο Μιθριδάτης ΣΤ΄ Ευπάτωρ (132

πΧ - 63 πΧ) πρωτότοκος γιος του Μιθριδάτη Ε΄

Ευεργέτη βασιλιά του Πόντου και της Λαοδίκης

κόρης του Αντιόχου Δ΄ Επιφανούς βασιλιά των

Σελευκιδών ήταν μόλις 12 χρονών όταν πέθανε ο

πατέρας του Η παρουσία του ανήλικου Μιθριδάτη

στη βασιλική αυλή θεωρήθηκε ανεπιθύμητη καθώς

η φιλόδοξη μητέρα του Λαοδίκη επιθυμούσε να

διατηρήσει την εξουσία για τον εαυτό της και για

τον επίσης ανήλικο γιο της Μιθριδάτη Χρηστό Ο

Μιθριδάτης θα περιπλανηθεί για τα επόμενα επτά

χρόνια στην ύπαιθρο όπου θα σκληραγωγηθεί και

θα συνηθίσει μάλιστα τον οργανισμό του στη λήψη

δηλητηρίων ώστε να μην είναι δυνατή η με αυτόν

τον τρόπο δολοφονία του Επιστρέφοντας στη

Σινώπη θα κατορθώσει να καταλάβει την εξουσία

παραμερίζοντας πλήρως λίγο καιρό αργότερα τη

μητέρα του η οποία και θα πεθάνει στη φυλακή

Παρόμοια τύχη είχε και ο αδερφός του για τον

οποίο εικάζεται πως εκτελέστηκε καθrsquo υπόδειξη του

Μιθριδάτη Ο Μιθριδάτης αντλούσε την καταγωγή

του από τη δυναστεία των Αχαιμενιδών είτε μέσω

του Κύρου Β΄ είτε μέσω του Δαρείου Α΄ Ο

Μιθριδάτης θέλοντας να επεκτείνει την κυριαρχία

του κράτους του στις γύρω περιοχές θα έρθει σε

σύγκρουση με τους Ρωμαίους ξεκινώντας από το

89 πΧ μια σειρά πολέμων εναντίον τους οι

οποίοι έμειναν γνωστοί ως οι μιθριδατικοί πόλεμοι

Στις συγκρούσεις αυτές ο Μιθριδάτης σημείωσε

αρκετές νίκες τα αποτελέσματα των οποίων

υπήρξαν ωστόσο βραχύβια Το ποίημα

τοποθετείται πιθανότατα στο πλαίσιο του τρίτου

μιθριδατικού πολέμου (74-67 πΧ) κατά τη λήξη

του οποίου ο Μιθριδάτης αν και ηττημένος είχε

κατορθώσει να επανακτήσει το μεγαλύτερο μέρος

του κράτους του Η πλήρης συντριβή και ο θάνατος

του Μιθριδάτη θα επέλθουν κατά τη διάρκεια του

τέταρτου μιθριδατικού πολέμου (66-63 πΧ) με το

ρωμαϊκό στρατό να βρίσκεται υπό την ηγεσία του

Γνάιου Πομπήιου

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

αυτοκρατορία (πιθανόν το 74 πΧ) Παράλληλα παρουσιάζεται και η ιστορική περίοδος του

Δαρείου Υστάσπου που κυριάρχησε στον 5ο αιώνα πΧ

Ο Καβάφης στον Δαρείο χρησιμοποιεί την αφήγηση και τον εσωτερικό μονόλογο

Κυριαρχεί ένας παντογνώστης τριτοπρόσωπος αφηγητής σε μερικά σημεία όμως (στχ

515 17 30) η τριτοπρόσωπη αφήγηση μετατρέπεται σε πρωτοπρόσωπη με πλάγιους

μονολόγους που δίνουν την εντύπωση ότι ο αφηγητής μετουσιώνεται στον Φερνάζη Έτσι το

ποίημα κερδίζει σε θεατρικότητα ζωντανεύουν οι χώροι και τα πρόσωπα και τονίζεται το

δραματικό στοιχείο

5 Ας αναζητήσουμε τα εκφραστικά μέσα

Η ποίηση του Καβάφη διακρίνεται για την λιτότητα τον πεζολογικό

χαρακτήρα και τη ακριβολογία δε συμπαθεί λοιπόν ιδιαίτερα τα σχήματα

λόγου Ευδιάκριτη όμως είναι η ύπαρξη της αντίθεσης ανάμεσα στην στοχαστική ηρεμία

της αρχικής κατάστασης και στην ψυχική ένταση του απρόοπτου ( βαθέως σκέπτεται τι

συμφορά) Κυρίαρχη όμως σε όλο το ποίημα είναι η ειρωνεία με έμμεσα ή άμεσα σχόλια

του αφηγητή για τη ακρίβεια των ισχυρισμών του Φερνάζη ( σπουδαίον μέρος παρέλαβε

Ευπάτωρ τι συμφορά φαντάσου ελληνικά ποιήματα τι αναβολή εκτάκτως οχυρή) Με την

ειρωνεία ο ποιητής ξεσκεπάζει την πολιτική αναισχυντία των αρχόντων του Πόντου (

Δαρείος Μιθριδάτης) αλλά και τον καιροσκοπισμούς και τις ανθρώπινες αδυναμίες του

Φερνάζη Η θεατρικότητα επίσης διαμορφώνει την εξέλιξη της αφήγησης με τις σκηνικές

εναλλαγές ( η εμφάνιση του υπηρέτη η αναχώρηση του στρατού ο εσωτερικός μονόλογος και οι

ρητορικές ερωτήσεις η εναλλαγή πρωτοπρόσωπης και τριτοπρόσωπης αφήγησης) Βοηθητικό

ρόλο έχει η ισχυρή στίξη ( (θαυμαστικά ερωτηματικά παύλες παρενθέσεις) στο θεατρικό

χαρακτήρα του ποιήματος

Εγώ

είχα δ

ύο ιδ

ιότη

τες Να κ

άνω

πο

ιήμ

ατα

και να

γράψ

ω

ιστο

ρία

Ιστορ

ία δ

εν έγραψ

α κ

αι είνα

ι πλέο

ν αρ

γάraquo

Κ Π

Κα

βάφ

ης

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

6Στο ποίημα γίνεται ευρεία χρήση σημείων στίξης (θαυμαστικού ερωτηματικού

παύλας κά) Ποια είναι η λειτουργία τους

(Από αυτόν κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς ο Μιθριδάτης Διονυσος κrsquo Ευπάτωρ) Η παρένθεση

που γενικότερα χρησιμοποιείται στο γραπτό λόγο για να περικλείσει στοιχεία που μπορούν να παραλειφθούν ή

έχουν συμπληρωματικό μόνο ρόλο τίθεται εδώ από τον Καβάφη για να εισαγάγει τα λόγια μιας διαφορετικής

αφηγηματικής φωνής Εδώ ακούγεται η φωνή του ποιητή Φερνάζη αποκαλύπτοντας το ήθος του και τη διάθεση

κολακείας που έχει απέναντι στο Μιθριδάτη Συνάμα ο Καβάφης κατορθώνει να δώσει μια βασική πληροφορία σε

ποιον δηλαδή απευθύνεται το ποίημα του Φερνάζη μrsquo έναν ενδιαφέροντα τρόπο laquoΑλλrsquo εδώ χρειάζεται

φιλοσοφία∙raquo Η άνω τελεία μετά τη λέξη laquoφιλοσοφίαraquo καλεί τον αναγνώστη σε μια μικρή παύση δηλωτική αφενός

της συλλογιστικής διαδικασίας κι αφετέρου μια ευκαιρία να προσεχθεί η ειρωνεία που υποδηλώνεται με τη φράση

αυτή laquoτα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείοςraquo Η άνω και κάτω τελεία χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως τα

λόγια που ακολουθούν ανήκουν σε διαφορετική αφηγηματική φωνή σε αυτή του Φερνάζη laquoίσως

υπεροψίαν και μέθην∙ όχι όμως ndash μάλλον σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείωνraquo Η

άνω τελεία μετά τη λέξη laquoμέθηνraquo συνιστά μια παύση στην ανάγνωση προκειμένου να γίνει εμφανής η

σταδιακή επεξεργασία αυτής της ιδέας και το γεγονός πως ουσιαστικά παρακολουθούμε τις σκέψεις

του ποιητή Φερνάζη και κατrsquo επέκταση μια διαδικασία ποιητικής δημιουργίας Η παύλα μετά τη φράση

laquoόχι όμωςraquo σηματοδοτεί τη μεταστροφή στους συλλογισμούς του Φερνάζη και συμβάλλει στην

ειρωνεία του στίχου Ο ποιητής κατανοεί πως η αλήθεια για τα συναισθήματα του Δαρείου δε θα είναι

ευχάριστη για τον Μιθριδάτη κι έτσι επιλέγει μια προσέγγιση αναληθή με την οποία ωστόσο θα

επιτύχει την κολακεία που επιδιώκει Η παύλα επίσης είναι δηλωτική παύσης στην ανάγνωση καθώς

βρισκόμαστε ακόμη στο πλαίσιο της συλλογιστικής διαδικασίας του ποιητή Φερνάζη laquoΟ ποιητής μένει

ενεός Τι συμφοράraquo Το θαυμαστικό εξυπηρετεί την ειρωνεία του στίχου καθώς αυτό που αποτελεί

συμφορά για τον Φερνάζη δεν είναι αυτό που θα περίμενε οποιοσδήποτε άλλος είχε μόλις ακούσει ότι

ξέσπασε πόλεμος Ο Φερνάζης έχει κατά νου μόνο τα προσωπικά του σχέδια laquoΜέσα σε πόλεμο ndash

φαντάσου ελληνικά ποιήματαraquo Η παύλα λειτουργεί δηλωτικά για την αναγκαία παύση στην

ανάγνωση ώστε να γίνει σαφές αυτό που προσπαθεί να φανταστεί ο Φερνάζης Πόσο αδιανόητο θα

ήταν δηλαδή εν ώρα πολέμου να δοθεί ένα ελληνικό ποίημα στον Μιθριδάτη Είναι άλλωστε αυτό που

ζητά ο Φερνάζης από έναν υποτιθέμενο ακροατή -ουσιαστικά πρόκειται για προσωπική του σκέψη μια

εσωτερική συνομιλία- με το β΄ ενικό laquoφαντάσουraquo Η παύλα συνάμα εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο

ειρωνείας του συγκεκριμένου στίχου laquoΑδημονεί ο Φερνάζης Ατυχίαraquo Ο στίχος αυτός που είναι μια

παραλλαγή του 16ου στίχου (Ο ποιητής μένει ενεός Τι συμφορά) δείχνει τη συνεχιζόμενη αγωνία και απογοήτευση

του Φερνάζη για την αναβολή των σχεδίων του Το θαυμαστικό επομένως μετά τη λέξη laquoατυχίαraquo λειτουργεί

ενισχυτικά για την ειρωνεία του στίχου laquoΕκεί που το είχε θετικό με τον laquoΔαρείοraquo νrsquo αναδειχθείraquo Τα εισαγωγικά

στη λέξη Δαρείος χρησιμοποιούνται για να τονίσουν πως πρόκειται για τον τίτλο του ποιήματος που συνθέτει ο

Φερνάζης laquoνrsquo αναδειχθεί και τους επικριτάς του τους φθονερούς τελειωτικά νrsquo αποστομώσειraquo Προσέχουμε

πως ο Καβάφης χρησιμοποιεί τα κόμματα για να ορίσει τις παύσεις που πρέπει να γίνουν κατά την ανάγνωση Με

αυτά επισημαίνει κάποτε λέξεις που πρέπει να ληφθούν ιδιαίτερα υπόψη όπως εδώ το επίθετο laquoφθονερούςraquo που

χαρακτηρίζει τους επικριτές Ο Φερνάζης αποδίδει εμφατικά και με βεβαιότητα τις επικρίσεις που δέχεται στη

ζήλια των ομοτέχνων του Η βεβαιότητα αυτή κρύβει σαφή ειρωνεία καθώς οι επικρίσεις μπορεί ευλόγως να

οφείλονται στο γεγονός πως πράγματι δεν είναι ένας αρκετά ικανός ποιητής laquoΜπορούμε να τα βγάλουμε μrsquo

αυτούς οι Καππαδόκες Γένεται ποτέ Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνεςraquo Οι τρεις συνεχόμενες

ρητορικές ερωτήσεις τονίζουν την αναστάτωση και το φόβο του Φερνάζη Ο θαυμασμός κι εμπιστοσύνη που είχε

στο πρόσωπο του ένδοξου Μιθριδάτη χάνονται μπροστά στο ενδεχόμενο της ήττας από τους Ρωμαίους όπως

άλλωστε και η αφοσίωσή του στον βασιλιά του Πόντου και της Καππαδοκίας Εμφανής κι εδώ η ειρωνεία του

ποιητή laquoΘεοί μεγάλοι της Ασίας προστάται βοηθήστε μας ndashraquo Η παύλα στο τέλος της επίκλησης του Φερνάζη

υποδηλώνει μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η μετάβαση από το κλίμα του φόβου σε μια άλλη

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

διαδικασία σε αυτήν της ποιητικής δημιουργίας η οποία επί της ουσίας δεν αναστέλλεται ποτέ για έναν

πραγματικό ποιητή laquoεπίμονα κrsquo η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται ndashraquo Η παύλα στο τέλος του στίχου υποδεικνύει

μια παύση στην ανάγνωση ώστε να γίνει αισθητή η διαδικασία σκέψης η συνεχής επαναφορά της ποιητικής ιδέας

αλλά και η μεταστροφή του ποιητή ο οποίος εδώ θα προκρίνει τελειωτικά πια την καταγραφή της ιστορικής

αλήθειας Συνάμα υποδηλώνει την εκ νέου αλλαγή της αφηγηματικής φωνής καθώς τα τελευταία λόγια ανήκουν

στον ποιητή Φερνάζη laquoτο πιθανότερο είναι βέβαια υπεροψίαν και μέθην∙raquo Η άνω τελεία δηλωτική μιας

παύσης στην ανάγνωση προσφέρει στον αναγνώστη τη δυνατότητα να ταυτιστεί με τη συλλογιστική διαδικασία

του ποιητή Φερνάζη ελάχιστες στιγμές προτού καταλήξει αποφασιστικά υπέρ της αλήθειας ως προς τα

συναισθήματα του Δαρείου (Read more httplatistorblogspotcom2014)

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

Γιώργης Παυλόπουλος

Τα Αντικλείδια

Λίγα λόγια hellip

Στο επίμονο ανά τους αιώνες ερώτημα τι είναι η ποίηση ο Γ Παυλόπουλος

πρωτοτυπεί στην απάντηση με το ιδιαίτερο ύφος της ποιητικής του τέχνης Η ποίηση είναι

μία πόρτα ανοιχτή ομολογεί ο ποιητής

1 Τελικά τι είναι η ποίηση για τον Γ Παυλόπουλο

Μοιάζει σαν εκείνο το παλιό γνωμικό ο καθένας μπορεί να γίνει ποιητής όμως η

ποίηση δεν γράφεται από τον καθένα Η πόρτα της ποίησης είναι ανοιχτή θα πει διαβατή

από τον οποιοδήποτε Λίγοι όμως είναι αυτοί που εισχωρούν στο βαθύτερο νόημά της

(μερικοί κάτι βλέπουν) όταν όμως προσπαθούν να φτάσουν στο βαθύτερο νόημά της

ανακαλύπτουν το φευγαλέο και το ασύλληπτο της ουσίας της Η διαπίστωση αυτή ενίοτε

οδηγεί σε τραγωδία ( τη ζωή τους κάποτε χαλάνε μάταια) αλλά τις περισσότερες φορές η

αντιμετώπιση είναι γόνιμη για να ανακαλύπτουν τι είναι ποίηση οι ποιητές γράφουν

ποιήματα (αντικλείδια) ο ποιητής σημειώνει χαρακτηριστικά laquo Η ποιητική δημιουργία

είναι μια πράξη ερωτική και συνάμα μία υπέρτατη δοκιμασία παλεύοντας στο μεταίχμιο της

Σχόλιο [Σ8] Σημειώνει ο ποιητής Σας είπα πως δεν ξέρουμε τι είναι η Ποίηση Δεν υπάρχει ορισμός Όμως όλοι συμφωνούμε πχ όταν διαβάζουμε την Ιλιάδα ότι αυτό είναι μια μεγάλη ποίηση Όλοι το καταλαβαίνουμε Δεν υπάρχει τρόπος να διδάξουμε την ποίηση Δεν διδάσκεται Η ποίηση είναι ελεύθερη έκφραση κι ο καθένας ανάλογα με την καλλιέργεια του με τα βιώματα του εκφράζεται όπως μπορεί Οι αναγνώστες είναι οι αποδέκτες Νομίζω γίνομαι σαφής μ αυτά που λέω

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

ζωής και του θανάτου στιγμή αυτής της αλήθειας είναι απατηλή και πρόσκαιρη όπως κάθε

στιγμή ευτυχίαςraquo (Γ Παυλόπουλος 1998)

2 Τι το ιδιαίτερο έχει το ύφος του Γ Παυλόπουλου

Στο ποίημα Τα Αντικλείδια παρατηρούμε ελεύθερο στίχο αφηγηματικό

πεζολογικό ύφος καθημερινό λεξιλόγιο Μοιάζει σα να παρακολουθούμε μία

καθημερινή κουβέντα μόνο που το θέμα είναι πολύ διαφορετικό Ταυτόχρονα

όμως δημιουργείται μία ατμόσφαιρα υποβλητική σχεδόν μυστηριακή καθώς

αναπτύσσεται το αίνιγμα της ποιητικής δημιουργίας Ας επισημάνουμε επίσης

την κυκλική δομή η τελική απάντηση μας επαναφέρει στο αρχικό ερώτημα

3 Σε ποιο ρεύμα εντάσσονται τα Κλειδιά

Στο ποίημα τα Αντικλείδια το βασικό σχήμα αφήγησης

είναι η αλληγορία και σε μία δεύτερη ματιά ο μύθος Τα

στοιχεία αυτά δηλ ο μύθος και η αλληγορία χρησιμεύουν στον

συμβολισμό Οι βασικοί άλλωστε όροι του ποιήματος (η πόρτα

το μυστικό κλειδί τα αντικλείδια το βάθος) μόνο ως σύμβολα

μπορούν να ιδωθούν Παράλληλα όλη η δομή του ποιήματος

βασίζεται στην τεχνική της αντίθεσης αντίφασης (ανοιχτή πόρτα

ndash αλλά απρόσμενα κλειστή οι πολλοί δεν βλέπουν τίποτε οι λίγοι

κάτι διακρίνουν αγώνας μάταιος αλλά συναρπαστικός) Κοντά και

το παραμύθι με τα δικά του σύμβολα (ο μυστικός θησαυρός και οι εκλεκτοί η μαγική

λέξη που θα ανοίξει την πόρτα και στο τέλος το θαύμα) Η κυκλική πορεία ενισχύει

το παραμυθικό συμβολιστικό μοτίβο

Σημείωση Ιδιαίτερα χρήσιμο το άρθρο της Λ Στεφάνου Το πρόβλημα της

μεθόδου στη μελέτη της ποίησης στο βιβλίο μας σελ 304-308

Σχόλιο [U9] Tα ποιήματα είναι αντικλείδια δεν είναι κλειδιά είναι αντικλείδια ndash για να ανοίξουμε την πόρτα που είναι ανοιχτή όσο δεν θέλουμε να τη διαβούμε και που κλείνει όταν δεν θέλουμε να την περάσουμε Αναζητούμε την μαγεία της ποίησης και μόλις θελήσουμε να γίνουμε κοινωνοί της η πόρτα κλείνει όπως όταν πας σε μια πηγή να ξεδιψάσεις και εκείνη στερεύει Τ Καραγεωργίου

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

Μίλτος

Σαχτούρης (1911-

2005)

Ο Ελεγκτής

Ενότητες (Εικόνες)

1 Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι

2 Έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τα αστέρια

3 Εγώ κληρονόμος πουλιών hellip να πετάω

1 Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες ερμηνείας του ποιήματος

Η ποίηση του Μ Σαχτούρη εξπρεσιονιστική και υπερρεαλιστική υποκρύπτει και υποβάλλει

μήνυμα Ανήκει άλλωστε στη συλλογή laquoΤα φάσματα και η χαρά του άλλου δρόμουraquo (1958) Η

λέξη laquo φάσματαraquo- σύμφωνα με το Μαρωνίτη σημαίνει τα είδωλα τα φαντάσματα ή τους

ιριδισμούς των χρωμάτων Μιλάμε λοιπόν για τα φαντάσματα της τραγικής πραγματικότητας της

μετεμφυλιακής Ελλάδας και αν δούμε τη λέξη με την κυριολεκτική της σημασία ( φάσμα = αυτό

που φαίνεται ή η ανάλυση και η χρωματική διασπορά του φωτός) σημαίνει την απεικόνιση με

εικόνα ποιητική του εφιαλτικού ειδώλου της πραγματικότητας που ζει ο ποιητής και ο τόπος του ο

ποιητής φεύγει από αυτήν την φρικώδη αντιποιητική πραγματικότητα που βιώνει ( από την οποία

Για να αντέξει τη

σκληρή πραγματικότητα

της δεκαετίας του 1940-50 ο

ποιητής καταφεύγει στο

μαγικό καθρέφτη της

Ποίησης και με τη δύναμη

του παράλογου βάφει με

ζωηρά χρώματα το μαύρο

αναζητώντας τον

πραγματικό κόσμο στον

ουρανό

a pmicroata a

pst aapastas t

de p ef

ta pmicroata

a smicroszliga a eta t

t p t s d s

laquoΤο σύστημα του Σαχτούρη μοιάζει με ανεστραμμένη

πυραμίδα Στη στενεμένη βάση η οποία

αντιπροσωπεύει τον σκληρό πυρήνα της ποιητικής

σύνθεσης βρίσκονται τα πράγματα και η πιστή

αναπαράσταση τους Στον ενδιάμεσο κορμό

σχηματίζονται οι ιδέες που τα εκφράζουν Και στη

διευρυμένη επιφάνεια της κορυφής που είναι ο τόπος

της σκηνικής δράσης υπάρχουν τα σύμβολα και η

σημασιοδοτική τους λειτουργίαraquo

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

Οι εικόνες του εξελίσσονται σε

αυτοδύναμες συμβολικές ενότητες

που αγνοούν το μεμονωμένο

επεισόδιο και γενικότερα την

περιπτωσιολογία δημιουργώντας ένα

παρατονισμένο εσωστρεφές σύμπαν

όπου αντικείμενα ζώα άνθρωποι και

μηχανές χωρίς να αποβάλλουν τις

κοινώς αποδεκτές ιδιότητες τους με τις

οποίες άλλωστε και εισάγονται

πρωτογενώς στο ποίημα βαθμιαία

εκπίπτουν σε διεστραμμένα

υποκατάστατα τού πραγματικούraquo ΒΧ

laquoΓ

ενικ

ά η

πο

ίησ

η τ

ου

Σα

χτ

ού

ρη

είνα

ι μια

πο

ίησ

η

πο

υ α

μφ

ισβ

ήτ

ησ

ε το

συ

νη

θισ

μέν

ο τ

ρό

πο

τη

ς

λυ

ρικ

ής γ

ρα

φή

ς εισή

γα

γε τ

ην

τεχ

νικ

ή τ

ης

υπ

ερρ

εαλ

ιστ

ική

ς κα

τα

σκ

ευή

ς κα

ι είνα

ι

πρ

οσ

γειω

μέν

η μ

έσα

στ

α ίδ

ια τ

α π

ρά

γμ

ατ

αraquo

Τ Κ

αρ

βέλ

ης

άλλωστε απουσιάζει κάθε χαρά η χαρά βρίσκεται laquo στον άλλο δρόμοraquo όπως υποδηλώνει ο

δεύτερο μισό του τίτλου της συλλογής και μέσω της ποίησής του ) μέσω της ποίησής του Η

χαρά η πραγματική ζωή των υψηλών ιδανικών δεν βρίσκεται στα laquoφάσματαraquo στους

εφιάλτες αλλά βρίσκεται σε άλλη πραγματικότητα σε άλλον laquo ουρανόraquo που

πιθανότατα είναι η ποίηση και τα οράματά της για ένα καλύτερο αύριο ο χώρος που

τεκταίνονται τα δρώμενα είναι ο laquoάλλος δρόμοςraquo ( χαρακτηριστικό της ποίησης του

Σαχτούρη η διάσταση του διπλού η ύπαρξη δυο πραγματικοτήτων)

2 Πώς νοηματοδοτούνται οι ενότητες

Στην πρώτη ενότητα απεικονίζεται ο ουρανός που μοιάζει με κήπο (μπαξέ)

αιματοβαμμένο και χιονισμένο Ο ποιητής μάς οδηγεί σε σκληρές εικόνες του ιταλοελληνικού

πολέμου ή του εμφυλίου που ακολούθησε Η αντίθεση των χρωμάτων (λευκό ndash κόκκινο)

ιδιαίτερα αγαπητή στον Σαχτούρη και στον εξπρεσιονισμό Ο Ουρανός στην ποίηση του

Σαχτούρη συμβολίζει τον πνευματικό χώρο το στίβο της ποίησης τον οποίο ο ποιητής θεωρεί

και φυσικό του χώρο Έτσι έχουμε δύο επίπεδα το γήινο που αποπνέει φρίκη και το ουράνιο

σύμβολο αξιών Στη δεύτερη ενότητα το ποιητικό υποκείμενο ndash μηχανοδηγός σφίγγει τα

σχοινιά του για να κρατηθεί ψηλά Στη δική του απάνθρωπη εποχή έχει χρέος να

εξασφαλίσει την αδιάκοπη επικοινωνία ουρανού και γης τα αστέρια και τον ουρανό

Υπαινίσσεται έτσι την ευθύνη του ποιητή να μεταφέρει στους κατατρεγμένους ανθρώπους τα

αγαθά της πνευματικότητας Το χρέος αυτό συγκεκριμενοποιείται στην τρίτη ενότητα με τις

λέξεις πρέπει ndash να πετάω ndash έστω με σπασμένα φτερά Είναι λοιπόν η ποίηση και ο ποιητής

θεματοφύλακες αξιών έστω και αν είναι ψυχικά τραυματισμένος

3 Τόσο μικρό ποίημα τι εκφραστικά μέσα να έχει

Ο Σαχτούρης γράφει όπως συνήθως οι υπερρεαλιστές ελλειπτική ποίηση ολιγόστιχη

Το ποίημα ενέχει στοιχεία υπερρεαλισμού εξπρεσιονισμού και συμβολισμού κινείται δε σε

ένα υπέρλογο χώρο όπου κυριαρχεί η φαντασία του ποιητή Κυριαρχούν

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα

Οι εικόνες (ο ουρανός μπαξές ο ποιητής μηχανοδηγός)

Οι μεταφορές (σπασμένα φτερά κληρονόμος πουλιών) και τα