189

Κεφάλαιο 9 Ο πολιτισμός στην παγκόσμια πολιτική: θεωρία και πράξη

Κυριάκος Μικέλης

Λέκτορας

Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών

Πανεπιστήμιο Μακεδονίας

Σύνοψη

Tο κεφάλαιο επικεντρώνει στα γενικότερα ζητήματα, τα οποία προκύπτουν από τη θεμελιώδη θεώρηση της

πολιτιστικής διπλωματίας ως της γέφυρας μεταξύ πολιτισμού/κουλτούρας και διεθνών σχέσεων. Σε αυτό το

πλαίσιο τίθενται σχετικοί ορισμοί και περιγράφονται τα επιχειρήματα και οι αντίστοιχες συζητήσεις περί

σύγκρουσης, αλλά και ενίσχυσης του διαλόγου των πολιτισμών. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με αναφορά στη

σύνδεση πολιτισμού/κουλτούρας και παγκοσμιοποίησης. Η προαπαιτούμενη γνώση συνίσταται σε βασικά

στοιχεία της λειτουργίας της διεθνούς πολιτικής (με όρους σύγκρουσης και συνεργασίας) και οικείους

θεωρητικούς προβληματισμούς (περί ταυτότητας, διεθνούς ανταγωνισμού και αλληλεξάρτησης).

9 Εισαγωγή

Το συγκεκριμένο κεφάλαιο πραγματεύεται την ‘πολιτιστική διπλωματία’ υπό ένα συγκεκριμένο εφαλτήριο,

ότι εκείνη συνιστά τη γέφυρα ή τον σύνδεσμο μεταξύ του πολιτισμού (συμπεριλαμβανομένης της

κουλτούρας) και της διπλωματίας και γενικότερα μεταξύ του πολιτισμού και των διεθνών σχέσεων,

φαινόμενο των οποίων αποτελεί άλλωστε η διπλωματία. Πρόκειται για έναν γενικότερο ορισμό και όχι για

έναν εύλογο αλλά και στενότερο ορισμό, που θα τη συσχέτιζε με την πολιτιστική διάσταση της εξωτερικής

πολιτικής των κρατών. Εν προκειμένω, η πολιτιστική διπλωματία περιλαμβάνει την εξωτερική πολιτιστική

πολιτική αλλά δεν εξαντλείται σε εκείνη. Ως επικρατών στα ελληνικά όρος συμπεριλαμβάνει τον λιγότερο

χρησιμοποιημένο όρο ‘πολιτισμική διπλωματία’.

Καταρχάς, ολίγα περί ορισμών: όπως αποδεικνύεται εύκολα με την άμεση αναζήτηση στο διαδίκτυο,

ο αντίστοιχος επικρατών ξενόγλωσσος όρος (π.χ. στα αγγλικά) είναι το ‘cultural diplomacy’, αντί του

ελαχίστως χρησιμοποιημένου ‘civilisational/civilizationaldiplomacy’. Η διάκριση μεταξύ του ‘πολιτισμού’

(civilisation/civilization) και της ‘κουλτούρας’ (culture) δεν είναι πάντα ευδιάκριτη, έστω και αν ενίοτε

τονίζεται ερευνητικά. Εδώ, το πρώτο συστατικό της φράσης ‘πολιτιστική διπλωματία’ αφορά αμφότερες τις

έννοιες. Εν προκειμένω, πολιτιστική διπλωματία σημαίνει όχι μόνο ‘κουλτούρα και διεθνείς σχέσεις’ ούτε

μόνο ‘πολιτισμός και διεθνείς σχέσεις’ αλλά ‘πολιτισμός/κουλτούρα και διεθνείς σχέσεις’.

Οι διεθνείς σχέσεις όπως και η οικεία επιστήμη (Διεθνείς Σχέσεις/διεθνολογία) χαρακτηρίζονται από

πολυπλοκότητα, πολυσημία και αμφισημία. Ωστόσο, σύμφωνα με έναν ενδεικτικό και περιεκτικό ορισμό,

αναδεικνύονται εφόσον συνυπάρχουν πολιτικές συλλογικότητες που αξιώνουν την απόδοση της δικαιοσύνης

και το δικαίωμα για καταφυγή στη βία.1 Η διεθνής πολιτική αφορά ειδικότερα τους κανόνες του παιχνιδιού

μεταξύ των δρώντων και δη των κρατών, το διεθνές σύστημα, τη διεθνή οργάνωση ή τάξη και τις διαδικασίες

διεθνοποίησης.2 Παρεμφερής είναι η έννοια της παγκόσμιας πολιτικής, αν και ο όρος έχει επιπλέον

χρησιμοποιηθεί για την υποδήλωση της ένταξης των διακρατικών σχέσεων υπό ένα ευρύτερο πολιτικό

φάσμα. Ερώτημα: η διεθνής πολιτική ταυτίζεται με τη σύγκρουση; Απάντηση: όχι. Οπωσδήποτε,

εμπερικλείονται ποικιλόμορφα φαινόμενα είτε κατά βάση ‘συγκρουσιακά’ είτε κατά βάση ‘συνεργατικά’:

εδώ, διεθνείς σχέσεις σημαίνουν όχι μόνο σύγκρουση ούτε μόνο συνεργασία αλλά τον τρόπο και τη

δυνατότητα για σύγκρουση και για συνεργασία.

Με τη σειρά τους, ο πολιτισμός και η κουλτούρα είναι ομοίως πολύσημοι και πολυδιάστατοι όροι,

έχοντας συχνά συζητηθεί από κοινού ή και ενίοτε ταυτιστεί. Αφορούν τον τρόπο ζωής του ανθρώπου και των

1 Βλ. Aron, 1966, 8.

2 Πβ. Κουσκουβέλης, 2004, κεφ. 5.

190

συγκροτούμενων από αυτόν ομάδων καθώς και το ανήκειν σε κοινότητες ποικίλου εύρους: πώς οι άνθρωποι

ζουν, σκέφτονται, συνεταιρίζονται και προσδιορίζουν τον εαυτό τους και τις συλλογικότητες στις οποίες

συμμετέχουν; Απλός, ενιαίος και κοινά αποδεκτός ορισμός για αμφότερες τις έννοιες δεν υπάρχει. Επιπλέον

πρόκειται τόσο για όρους όσο και για ευρύτερα αναλυτικά εργαλεία ή ερευνητικές θεματικές, η ιστορία

ανάδειξης των οποίων είναι ενδιαφέρουσα ενώ προφανώς δεν συμπυκνώνεται άρτια σε μία-δύο

παραγράφους.

Σε γενικές γραμμές, η κουλτούρα κατανοείται ποικιλοτρόπως. Σύμφωνα μία χαρακτηριστική

χαρτογράφηση, έχει ερμηνευτεί ως διαδικασία πνευματικής ανάπτυξης, ως τρόπος ζωής των ανθρώπινων

ομάδων, ως το σύνολο της τέχνης ή και των μαζικών μέσων, ενώ τέλος ως σύστημα νοηματοδότησης.3Με

απλά λόγια, όταν κάποιος κάνει λόγο για την κουλτούρα, τα συμφραζόμενα της αναφοράς του αναδεικνύουν

το πού ακριβώς δίνεται η έμφαση, π.χ. στην πνευματική καλλιέργεια, στους τρόπους ζωής, στην τέχνη ή στα

συστήματα ιδεών και πεποιθήσεων. Ο πολιτισμός έχει προσεγγιστεί ομοίως διαφοροποιημένα. Σύμφωνα με

μία ενδεικτική τυπολογία, ερμηνεύεται ως ιδιότητα ατόμων και κοινωνιών (με όρους αυτοελέγχου και

κατοχής καλών τρόπων), ως κατάσταση ή διαδικασία (π.χ. έναντι μίας βάρβαρης, άγριας ή πρωτόγονης

συμπεριφοράς) και ως συλλογικότητα ήτοι μια κοινωνία μεγάλης κλίμακας. Κατά μία διαδεδομένη (αν και

όχι καθολικά αποδεκτή) άποψη, σχετίζεται με μία υλική, πρακτική ή τεχνική διάσταση σε αντιπαραβολή μίας

πνευματικής ή διανοητικής (αρχές, αξίες ή ιδανικά). Υπό ένα διαλεκτικό πρίσμα, ο πολιτισμός συνιστά

συλλογικότητα με πολλαπλές κουλτούρες, ενώ η κουλτούρα αποτελεί συστατικό χαρακτηριστικό του. Στον

πληθυντικό (‘πολιτισμοί’), υποδηλώνεται η ύπαρξη κοινωνιών με τα δικά τους αξιόλογα πολιτιστικά

χαρακτηριστικά, σε αντιπαραβολή με τον ενικό (‘πολιτισμός’) που διαφοροποιεί κάποιον/κάτι ως πολιτισμένο

έναντι άλλων μη πολιτισμένων ή αλλιώς βαρβάρων.4 Η εν λόγω σημασιολογική ποικιλότητα τονίζεται εδώ,

καθόσον αντανακλά το εύρος των ποικίλων διεθνολογικών προβληματισμών που έχουν αναδειχθεί ρητά και

εκτενώς με όρους πολιτισμού/κουλτούρας.

Σύμφωνα και με την παραπάνω παράγραφο, το σημειολογικό ιστορικό των όρων είναι πολύ μεγάλο.

Σε αυτό το πλαίσιο, αξίζει να κρατηθούν τρία ενδεικτικά και σημαντικά σημεία:5

η κατανόηση της κουλτούρας ως κοινωνικής και ηθικής καλλιέργειας (ειδικά στη Γερμανία,

στα μέσα του 18ου

αιώνα),

η πολεμική χρήση της, δηλαδή ως ‘όπλου’ (πάλι στη Γερμανία, λίγο αργότερα και δη

εναντίον της οικείας αριστοκρατίας καθώς και της Γαλλίας),

η επιλογή για τη σύνδεσή της με την κοινωνική κατασκευή του νοήματος και για την

αντίστοιχη του πολιτισμού με την τεχνολογική και επιστημονική διαχείριση της φύσης.

Λαμβανομένης υπόψη της ανωτέρω εννοιολογικής πολυπλοκότητας, o βαθμός ταύτισης ή

αντίστροφα διαφοροποίησης των όρων καθορίζεται από τα συμφραζόμενα. Αναλόγως της περίπτωσης, είναι

δυνατή η χρήση αμφότερων των όρων, ενώ άλλοτε ενδείκνυται ή επιβάλλεται η χρήση μόνο του ενός. Για

παράδειγμα, οι τρόποι ζωής αλλά και η καλλιέργεια (και δη ως σημείο διαφοροποίησης από το ‘μη

εκλεπτυσμένο’) αποτελούν κοινό πεδίο αναφοράς για αμφότερες τις έννοιες. Αντίστοιχα, οι πόλεμοι Ελλήνων

και Περσών στην αρχαιότητα κατανοούνται ως πόλεμοι πολιτισμών και όχι κουλτουρών, ενώ τα σχολεία που

εξειδικεύονται σε μαθητές, που κατάγονται από άλλες χώρες, αποκαλούνται διαπολιτισμικά και όχι

διαπολιτιστικά. Ωστόσο, δεν είναι πάντα εύκολη η σχετική επιλογή. Ενδεικτικά, η τέχνη αποτελεί μία από τις

ερμηνείες της κουλτούρας, όπως ήδη προαναφέρθηκε. Αυτό αντανακλάται με σαφήνεια σε άλλες γλώσσες

(στα αγγλικά, η τέχνη/artsανήκει στην κουλτούρα/culture και όχι στον πολιτισμό/civilization), αλλά στα

ελληνικά είθισται η απόδοση της ‘τέχνης’ στον ‘πολιτισμό’ και όχι στην ‘κουλτούρα’, κάτι που εξηγεί την

επιλογή τιτλοφόρησης του σχετικού υπουργείου σε χώρες του εξωτερικού ως ‘υπουργείου κουλτούρας’, σε

αντιπαραβολή με το ‘υπουργείο πολιτισμού’ στην Ελλάδα και στην Κύπρο.

Έχοντας τα ανωτέρω υπόψη από πλευράς ορισμών, διευκρινίζεται εξαρχής τί δεν συνιστά το παρόν

κεφάλαιο: εγχειρίδιο/οδηγό πολιτικής. Δεν καταγράφονται οδηγίες για μία ‘καλή’ πολιτιστική διπλωματία,

παρά τη χρήση διαφόρων παραδειγμάτων και την αναφορά ποικίλων περιπτώσεων. Λαμβάνοντας υπόψη

ενδεικτικά παραδείγματα, αναδεικνύεται η πολιτική η οποία τα εμποτίζει. Ειδικότερα, καταδεικνύονται τα

3 Williams, 1981, 10-14. Βλ. Jordan and Weedon, 1995, 6-8.

4 Yurdusev, 2003, κεφ. 4. Βλ. Arnason, 2003, κεφ. 1, 2006; Arjomand and Tiryakian, 2004; Mazlish, 2004, κεφ.1;

Bowden, 2009, κεφ. 2. 5 Schäfer, 2004, 74-81.

191

γενικότερα ζητήματα που προκύπτουν από τη θεμελιώδη θεώρηση της πολιτιστικής διπλωματίας ως της

γέφυρας μεταξύ πολιτισμού/κουλτούρας και διεθνών σχέσεων. Χαρακτηριστικά, η διαφορά κουλτουρών ή

πολιτισμών συνιστά αίτιο πολέμου; Αλλιώς, η διεθνής σύγκρουση ή συνεργασία λαμβάνουν χώρα μέσω

διαφορετικών πολιτισμών/κουλτουρών ή εξαιτίας τους; Πώς η κουλτούρα και οι ταυτότητες επηρεάζονται

από την παγκοσμιοποίηση και πώς την επηρεάζουν; Υφίσταται μία παγκόσμια κουλτούρα; Σε ποιον βαθμό

εκείνη είναι εφικτή ή επιθυμητή και πώς προάγεται από την πολιτιστική διπλωματία; Η εντρύφηση στα ως

άνω ζητήματα, όπως επιχειρείται παρακάτω, ναι μεν δεν αφορά οδηγίες ‘καλής’ πολιτιστικής διπλωματίας,

αλλά συνιστά προϋπόθεση για τη βέλτιστη διεξαγωγή της.

9.1 Η “σύγκρουση των πολιτισμών”

Ας ξεκινήσουμε με τη σύνδεση της διαφοράς πολιτισμών/κουλτουρών με τη διακρατική και υπερεθνική ή

ακόμα και υποεθνική σύγκρουση. Γιατί αναφέρεται η σύγκρουση πρώτα, αντί της συνεργασίας; Γιατί από

κάπου πρέπει να γίνει η αρχή, προς πείσμα της ενδεχόμενης ένστασης ότι μία τέτοια επιλογή πριμοδοτεί το

συγκρουσιακό φαινόμενο. Άλλωστε, στη σχετική βιβλιογραφία, άκρως επικριτικές προσεγγίσεις της

νοοτροπίας περί σύγκρουσης των πολιτισμών, όπως καταγράφεται παρακάτω, ξεκινούν με την περιγραφή της.

Εδώ, ο σκοπός δεν είναι καθαυτό η επίκρισή της αλλά η ενδεικτική παρουσίαση και κατανόηση των

διακυβευμάτων της. Αυτή η νοοτροπία αναδεικνύεται πρακτικά από τον πολίτη, τον άνθρωπο, το κράτος ή τα

μέσα επικοινωνίας και ενημέρωσης όταν διακρατικές ή και εμφύλιες διαμάχες αποδίδονται ή ανάγονται στην

πολιτισμική διαφορά, όταν μία αντιπαράθεση κατανοείται ως πόλεμος του πολιτισμού εναντίον των

βαρβάρων και όταν προβάλλεται πολιτική ή κοινωνική αντίσταση για την προσβολή συγκεκριμένης

κουλτούρας ή ταυτότητας. Στο βαθμό που η κουλτούρα ερμηνεύεται ως σύστημα νοηματοδότησης, η

θρησκεία αποτελεί μία εκ των διαστάσεών της. Κατά συνέπεια, η ως άνω νοοτροπία προκύπτει και σε

περιπτώσεις που μία διαμάχη αποδίδεται ειδικά στη θρησκευτική διαφορά ή κηρύσσεται ένας ιερός πόλεμος

εναντίον των αλλόπιστων. Επιστημονικά, το θέμα έχει προφανώς θιγεί ποικιλότροπα, αλλά ξεχωρίζει η

πραγμάτευσή του εκ μέρους του S. Huntington.

Ειδικότερα, με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, το επιχείρημα του Huntington6 για τη ‘σύγκρουση των

πολιτισμών’ ενέπνευσε αν όχι προκάλεσε μία μεγάλη συζήτηση για την προοπτική της διεθνούς πολιτικής.7

Ο όρος είχε χρησιμοποιηθεί και νωρίτερα, λ.χ. από τον B. Lewis σε άρθρο με θέμα την ισλαμική οργή και

αντίσταση έναντι της Δύσης.8 Η θέση του Huntington, παρότι δεν συνιστούσε την πρώτη περίπτωση

ανάλυσης του ρόλου του πολιτισμού/κουλτούρας στην πολιτική, οπωσδήποτε κατέστησε το θέμα ιδιαίτερα

δημοφιλές εν όψει του αναδεικνυόμενου μεταψυχροπολεμικού σκηνικού. Ειδικότερα, το τέλος του Ψυχρού

Πολέμου σηματοδότησε τη λήξη της αντιπαράθεσης δύο κορυφαίων ιδεολογικών και οικονομικό-πολιτικών

συστημάτων. Προέκυψε νικητής, αλλά η νίκη δεν σήμαινε τη διαιώνιση του νικητή ούτε την απαλλαγή από

την αντιπαράθεση κάποιου είδους ούτε την έλλειψη κρίσιμων ανταγωνισμών. Η προηγούμενη περίοδος είχε

συνοδευτεί από τη αντιπαράθεση ως βασική μορφή αλληλεπίδρασης των διεθνών δρώντων και δη των

υπερδυνάμεων. Η ανωτέρω μορφή εξακολουθούσε κατά τη μετά-ψυχροπολεμική εποχή. Δηλαδή, μία

κεντρική διαμάχη είχε λήξει, απλώς για να ακολουθηθεί από μία επόμενη. Όμως, τι είδους διαφορές θα ήταν

πιο πιθανό να οδηγήσουν σε μελλοντικές συγκρούσεις; Μήπως, θα επρόκειτο για απόλυτα και αποκλειστικά

οικονομικές, πολιτικές ή δημογραφικές; Όχι, καθόσον οHuntington τονίζει τις διαφορές αφορούν το επίπεδο

του πολιτισμού/κουλτούρας. Οι πολιτισμοί είναι οι οντότητες, που θα τις αναδείξουν. Συμπυκνώνοντας τα

χαρακτηριστικά του αναδεικνυόμενου κόσμου, ο ίδιος ο Huntingtonτον περιέγραψε χαρακτηριστικά ως

«κόσμο όπου οι πολιτισμικές ταυτότητες εθνοτικές, εθνικές, θρησκευτικές, πολιτιστικές είναι κεντρικές,

ενώ οι πολιτισμικές συνάφειες και διαφορές διαμορφώνουν τις συμμαχίες, τους ανταγωνισμούς και τις

πολιτικές των κρατών».9 Μέχρι και τον Ψυχρό Πόλεμο, το διεθνές γίγνεσθαι των τελευταίων αιώνων είχε

γνωρίσει την κυριαρχία αποικιοκρατικών και μεγάλων δυνάμεων που συνήθως άνηκαν στον δυτικό πολιτισμό

(στα τέλη του 19ου

αιώνα-μέσα του 20ου

, μη δυτική αποικιοκρατική δύναμη συνιστούσε η Ιαπωνία). Η

κυριαρχία τους σήμαινε και την κυριαρχία του δυτικού πολιτισμού. Παρότι ο νικητής του Ψυχρού Πολέμου

ήταν μία δυτική υπερδύναμη και κατ’ επέκταση ο αντίστοιχος πολιτισμός, η επερχόμενη κατάσταση θα

6 Huntington, 1993;1996.

7 Βλ. Herzog, 1999; Hoge, 2010; Barker, 2013.

8 Lewis, 1990, 60.

9 Huntington, 1996, 308.

192

χαρακτηριζόταν από την ανάδειξη μη δυτικών πολιτισμών και κρατών με αξιώσεις ισχύος. Η Δύση, συνεπώς,

δεν θα έπρεπε να εφησυχάσει με τις δάφνες του νικητή. Η νικητήρια πλευρά όφειλε να έρθει αντιμέτωπη με

την αναπόφευκτη παρακμή της και μάλιστα σε μία μη υλική διάσταση, η οποία δεν θα έπρεπε να υποτιμηθεί:

«πολύ πιο σημαντικά από την οικονομία και τη δημογραφία είναι τα προβλήματα ηθικής πτώσης,

πολιτισμικής αυτοκτονίας και πολιτικής διαίρεσης στη Δύση».10

Τα βασικά σημεία της συγκεκριμένης επιστημονικής θέσης έχουν ως ακολούθως:11

Η παγκόσμια πολιτική χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη πλήθους πόλων και πολιτισμών, ενώ

ο εκμοντερνισμός είναι διακριτός από τον εκδυτικισμό. Ειδικότερα,για πρώτη φορά στην

ιστορία, η διεθνής πολιτική είναι ταυτόχρονα πολυπολική και πολυπολιτιστική. Η υφήλιος

χαρακτηρίζεται από τον εκμοντερνισμό (μετάβαση από την παράδοση στη νεωτερικότητα),

αλλά εκείνος δεν προκαλεί την ανάδειξη ενός οικουμενικού πολιτισμού ούτε τον εκδυτικισμό

των μη δυτικών κοινωνιών.

Η ισορροπία ισχύος/δυνάμεων μεταβάλλεται, με παράδειγμα τη μείωση της σχετικής

επιρροής της Δύσης και μάλιστα σε διάφορους τομείς. Συγκεκριμένα, η Δύση τίθεται ενώπιον

της αύξησης της οικονομικής, στρατιωτικής και πολιτικής ισχύος των ασιατικών δυνάμεων,

της δημογραφικής έκρηξης του Ισλάμ και της αποφασιστικότητας των μη δυτικών

πολιτισμών για την επιβεβαίωση, ανάδειξη και προώθηση των αξιών τους.

Αναδύεται μία παγκόσμια τάξη βασισμένη στους πολιτισμούς, με σημαντικό το ρόλο της

πολιτισμικής συνάφειας αλλά και την αντίσταση έναντι της αφομοίωσης. Πολιτισμικά

συναφείς κοινωνίες συνεργάζονται μεταξύ τους και τα κράτη συσπειρώνονται υπό την ηγεσία

ή την καθοδήγηση κρατών του ιδίου πολιτισμού. Απόπειρα μεταφοράς μίας κοινωνίας από

έναν πολιτισμό σε άλλον είναι καταδικασμένη σε αποτυχία.

Οι οικουμενικές αξιώσεις της Δύσης τη φέρνουν σε σύγκρουση με άλλους πολιτισμούς.

Εφόσον τα δυτικά μοντέλα και αξίες διεκδικούν τον μανδύα της οικουμενικότητας, έρχονται

σε αντιπαράθεση με εναλλακτικά μοντέλα και αξίες. Χαρακτηριστικά παραδείγματα;: η Κίνα

και το Ισλάμ. Επί μέρους διαμάχες μεταξύ μουσουλμάνων και μη μουσουλμάνων είναι

επιρρεπείς στην κλιμάκωση και χαρακτηρίζονται από τάσεις και υψηλή πιθανότητα

συσπείρωσης των ομόθρησκων και παρέμβασης των μεγαλύτερων δυνάμεων που

εκπροσωπούν τις οικείους πολιτισμούς.

Η επιβίωση της Δύσης εξαρτάται από την κατανόηση της μη μοναδικότητάς της, ενώ η

αποφυγή ενός παγκόσμιου πόλεμου μεταξύ των πολιτισμών συναρτάται με τον σεβασμό της

πολιτιστικής ποικιλότητας της διεθνούς πολιτικής. Σε αυτό το πλαίσιο, οι Αμερικανοί

οφείλουν να επιβεβαιώσουν τη δυτική τους ταυτότητα και ταυτόχρονα όλοι οι Δυτικοί να

αποδεχτούν ότι ο πολιτισμός τους είναι ιδιαίτερος αλλά όχι οικουμενικός. Ταυτόχρονα

ωστόσο προτάσσεται η ένωσή τους με σκοπό την ανανέωση και την προστασία του έναντι

προκλήσεων που προέρχονται από τις ανερχόμενες μη δυτικές δυνάμεις.

Ειδικότερα, υπό ποία έννοια ο πολιτισμός και η κουλτούρα συνιστούν αντί της οικονομίας και της

ιδεολογίας πρωταρχική πηγή της μελλοντικής σύγκρουσης; Οι σημαντικές συγκρούσεις θα λαμβάνουν χώρα

μεταξύ εθνών ή κρατών ή ομάδων που ανήκουν σε διαφορετικούς πολιτισμούς.12

Χωρίς να εξαντλείται το

πολιτισμικό επίπεδο στη θρησκεία και τη θρησκευτική πίστη, ο ρόλος εκείνων είναι αναβαθμισμένος. Σε

τούτο το πλαίσιο, μήπως το έθνος-κράτος εξαφανίζεται ή χάνει την ιδιότητα του κυρίαρχου δρώντα ή

υποτάσσεται στην πολιτιστική διάσταση; Όχι, σύμφωνα με τον Huntington. Ως βασικοί δρώντες του διεθνούς

συστήματος, τα κράτη δεν εξαφανίζονται ούτε μεταμορφώνονται. Όμως, τα πεδία των συγκρούσεων

εντοπίζονται στα όρια των μεγάλων πολιτισμών ή μεταξύ των κρατών που τους αντιπροσωπεύουν. Κατά τη

σχετική συλλογιστική, χαρακτηριστικά παραδείγματα συνιστούν οι πόλεμοι στην τ. Γιουγκοσλαβία, η

αντιπαράθεση Ινδίας και Πακιστάν κλπ. Με όλη την πολυπλοκότητά της, η 11η Σεπτεμβρίου 2001

θεωρήθηκε και αυτή επιβεβαιωτική της διαπολιτισμικής σύγκρουσης. Η παγκοσμιοποίηση λειτουργεί

επιβοηθητικά και όχι αποτρεπτικά στην εμφάνιση τέτοιων συγκρούσεων, επιτείνοντας την αίσθηση της

10

Ό.π., 304. 11

Ό.π., 20-21. 12

Π.χ. σινικός (κινέζικος), ιαπωνικός, ινδουιστικός, ισλαμικός, δυτικός, λατινοαμερικάνικος, ορθόδοξος και

ενδεχομένως αφρικανικός.

193

πολιτιστικής ταυτότητας και δη ως τρόπο αντιμετώπισης των προκλήσεων της πρώτης. Αυτό αντανακλάται

ιδίως στις σχέσεις Δύσης και Μη Δύσης, το οποίο αποδίδεται στην αγγλική με το ενίοτε χαριτωμένο αλλά όχι

ανώδυνο λογοπαίγνιο στα αγγλικά: ‘the West and the Rest’. Μάλιστα, η οικουμενικότητα της δυτικής

κουλτούρας δεν συνιστά τη λύση στο πρόβλημα, δεδομένου του γεγονότος ότι η ίδια προκύπτει ως βασικό

πρόβλημα. Πότε;: όταν γίνεται αντιληπτή ως πολιτισμικός και γλωσσικός ιμπεριαλισμός που συμπληρώνει

και ενισχύει τον οικονομικό ιμπεριαλισμό. Από ένα σύνολο συμβουλών προς τις δυτικές χώρες (Ευρώπη και

ΗΠΑ) για την ακολουθητέα πολιτική τους, εν όψει της πτώσης της δυτικής ισχύος, ο Huntingtonξεχώρισε την

αναγνώριση της επικινδυνότητας της παρέμβασης στα εσωτερικά των άλλων πολιτισμών. Ωστόσο,

συμπεριέλαβε και άλλες διαστάσεις όπως ο συντονισμός των πολιτικών των δυτικών κρατών, η ενσωμάτωση

της Κεντρικής Ευρώπης στους ευρώ-ατλαντικούς θεσμούς, η επίτευξη στενών σχέσεων με τη Λατινική

Αμερική, η συγκράτηση/αποτροπή της στρατιωτικής ισχύος από ισλαμικές χώρες και από την Κίνα, η

αναγνώριση της Ρωσίας ως εκπροσώπου της Ορθοδοξίας ή ως περιφερειακής δύναμης αλλά και η διατήρηση

της στρατιωτικής και τεχνολογικής υπεροχής.13

Τη στιγμή που οι μη δυτικοί δρώντες διεκδικούν ολοένα και περισσότερο το ρόλο του παραγωγού

παρά του καταναλωτή της ιστορίας, η διατήρηση της Δύσης και της ισχύος της συναρτάται με την ανάλυση

των πτυχών και των συνεπειών του διεθνούς ρόλου και της θέσης της στον κόσμο. Σε αυτό το πλαίσιο, η

εφαρμογή του κατά Huntington επιχειρήματος στο δημόσιο λόγο, ιδίως ως προς την έκφραση ‘η Δύση

εναντίον των υπολοίπων’ (the West vs theRest), δεν είναι μονοσήμαντη, αν και σε μεγάλο βαθμό θεωρήθηκε

ότι έδινε ‘πράσινο φως’ στη δυτική αντεπίθεση. Κατά ορισμένες συλλογιστικές, όπως ενδεικτικά υπό ένα

νεοσυντηρητικό πρίσμα, το ανωτέρω επιχείρημα κατανοήθηκε/προσλαμβάνεται ως στοιχείο που δικαιολογεί

τη δυτική παρουσία και πρωτοκαθεδρία στον κόσμο, παρά την προειδοποίηση του Huntingtonότι η Δύση δεν

ήταν ο μοναδικός ή ο κεντρικός πόλος του κόσμου. Με απλά λόγια, ιδίως οι αμερικάνοι νεοσυντηρητικοί στη

δεκαετία 2000 δικαιολόγησαν τις στρατηγικές επιλογές της χώρας τους στη βάση της ανάγκης για τη λήψη

μέτρων προφύλαξης και αυτό-προστασίας τόσο των ΗΠΑ όσο και γενικότερα της Δύσης και του κόσμου.14

Η

διττή έγνοια για την επιβίωση της Δύσης αλλά και για την αποφυγή ενός παγκοσμίου πολέμου των

πολιτισμών οδήγησε τον Huntington στην κεντρική υπόδειξη για την αποφυγή μιας πολιτικής εκδυτικισμού

των μη δυτικών κοινωνιών και για τη διατήρηση των πολλών πολιτισμών ως γενικού χαρακτηριστικού της

παγκόσμιας πολιτικής. Γενικά, η εν λόγω υπόδειξη ακολουθήθηκε από την αμερικανική εξωτερική πολιτική

για την Κίνα, στο βαθμό που συμπεριλάμβανε την πολιτική εμπλοκής της τελευταίας στους διεθνείς θεσμούς,

όμως όχι σε συγκεκριμένες περιπτώσεις διαχείρισης κρατών του αραβικού και μουσουλμανικού κόσμου,

όπως στο Ιράκ το 2003.15

Δηλαδή, εκεί η ανάγκη για προφύλαξη της Δύσης μεταφράστηκε σε δραστική

επέμβαση στο εσωτερικό άλλων κρατών και σε καθεστωτική αλλαγή.

Παρεμφερώς, κριτικές αναλύσεις του επιχειρήματος και του τρόπου, με τον οποίο συχνά

κατανοήθηκε ή μετουσιώθηκε σε πολιτική δράση, εστιάζουν στη λειτουργία του ως έκκλησης για τη

διαφύλαξη της δυτικής μοναδικότητας16

ή ως στοιχείου που διαιωνίζει την ευρωκεντρική προκατάληψη17

ακόμα και ως κεκαλυμμένης έκκλησης για μια αμερικανική εξωτερική πολιτική διακατεχόμενη από

απομονωτικό πνεύμα.18

Αντίστοιχες κριτικές δίνουν έμφαση στη συμβολή του στην αναπαραγωγή ενός

καθεστώτος σύγκρουσης των συλλογικοτήτων μέσω της νοοτροπίας «εμείς και αυτοί»19

καθώς και της

λογικής ότι είναι καταρχάς δυνατή η κατηγοριοποίηση των ανθρώπων ως ανήκοντες αποκλειστικά σε

συγκεκριμένους πολιτισμούς.20

Ομοίως, το επιχείρημα επικρίθηκε στη βάση του ότι έθετε επί τάπητος έναν

πολιτισμικό και ηθικό σχετικισμό, ο οποίος εν τέλει λειτουργούσε εναντίον του διεθνούς πλουραλισμού και

της παγκόσμιας ποικιλότητας.21

Ωστόσο, είναι δυνατή η πραγμάτευση του κατά Huntington επιχειρήματος περί σύγκρουσης των

πολιτισμών προς κατευθύνσεις που αναγνωρίζουν την πολυπλοκότητα, τις αντιφάσεις και τα διλήμματα της

θέσης της Δύσης στο διεθνές γίγνεσθαι, ως προς το ότι ο ηγετικός ρόλος ενός πολιτισμού κατά το παρελθόν

13

Ό.π., 311-312. 14

Bλ. Tsolakis, 2011, 179; Eriksson, 2013.

15

Islam, 2006, 73. 16

Hobson, 2007α, 419. 17

Mathur, 2014. 18

Chirot, 2004, 234. 19

Adib-Moghaddam, 2011, ιδίωςκεφ. 4. 20

Sen, 2004, κεφ. 3. 21

Jackson, 2000, κεφ. 14.

194

δεν διασφαλίζει αυτόματα έναν αντίστοιχο στο μέλλον. Σε αυτό το πλαίσιο, το συγκεκριμένο επιχείρημα

δέχεται πιο μετριοπαθείς αναγνώσεις και ειδικότερα ότι τουλάχιστον συμβάλει στην υπενθύμιση του

γεγονότος πως η οικουμενική ιστορία δεν ταυτίζεται με τη δυτική ιστορία.22

Θέτοντάς το γλαφυρά, συνιστά

μία απόπειρα για ταρακούνημα της εφησυχασμένης και εμφορούμενης από αισιοδοξία νικητήριας πλευράς

του Ψυχρού Πολέμου. Η πίστη της στην αρμονία και στην ανωτερότητά της αποδεικνυόταν ψευδαίσθηση,

ενώ το ίδιο συνέβαινε και με την πίστη στον οικουμενισμό.23

Παρεμφερώς, επιβεβαιώνει τη σημασία του

προβληματισμού για την ηθική ‘πτώση’ των ΗΠΑ και γενικότερα της Δύσης24

και για τις προκλήσεις σχετικά

με την αμερικανική κουλτούρα.25

Βεβαίως η δυτική αυταρέσκεια επιδέχεται ούτως ή άλλως ποικιλόμορφη

κριτική από αναλυτικά πρίσματα που βλέπουν καχύποπτα τον Huntingtonκαι το γεγονός ότι η κριτική του

έναντι της Δύσης απορρέει από ένα δυτικό πρίσμα και όχι ένα μη δυτικό. Όμως, αυτό δεν αναιρεί τη σημασία

του γεγονότος ότι αν μη τι άλλο εκείνος πραγματεύτηκε εκτενώς και ρητά το ότι η δυτική κυριαρχία δεν

συνιστά ένα αυταπόδεικτο δεδομένο.

Από όλο αυτό το εύρος απόψεων, ας κρατηθεί το γεγονός ότι η συγκεκριμένη θέση εμπεριέχει έναν

γνήσιο προβληματισμό για τα ειδοποιά χαρακτηριστικά της νικητήριας ιδεολογικής πλευράς, ο οποίος

συνεχίστηκε ιδίως αναφορικά με την ταυτότητα των ΗΠΑ.26

Αν μη τι άλλο, ο προβληματισμός για τη

σύγκρουση των πολιτισμών μπορεί να συνεισφέρει στην κατάδειξη των ζητημάτων του εθνοκεντρισμού της

αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής ανθρωπολογικά, δηλαδή ως προς τη δυνατότητα για αυτογνωσία και για

αυτοκριτική στην οικεία χώρα, το οποίο θα περιλάμβανε τη βαθιά συζήτηση της διαλεκτικής σχέσης μεταξύ

ισχύος της κουλτούρας και κουλτούρας της ισχύος.27

Σε κάθε περίπτωση, η πρόσφατη μείωση του χάσματος

ανάμεσα στη Δύση και σε άλλους πολιτισμούς, αναφορικά με την υλική ισχύ και με τον άμεσο έλεγχο,

εξακολουθεί να λαμβάνει χώρα σε ένα πλαίσιο του οποίου οι μορφές και οι ιδέες δημιουργήθηκαν από την

πρώτη. Πρόκειται για μια διαδικασία αναδιαμόρφωσης των εμπλεκομένων, της οποίας χαρακτηριστικό

ιστορικό παράδειγμα είναι η εξέλιξη του κλασσικού ελληνικού πολιτισμού στην ελληνιστική διάσταση ως και

το Βυζάντιο. Όμως, παρά τη συνεισφορά του ατλαντισμού στην παγκόσμια σταθερότητα, η καταφυγή της

Δύσης σε εκείνον κρίνεται εσωστρεφής επιλογή που αγνοεί την ανωτέρω διαδικασία.28

Σε αυτό ακριβώς το

σημείο έγκειται μία συχνότατη κριτική που επιδέχεται η θέση του Huntington, ότι προσεγγίζει τους

πολιτισμούς στατικά/ουσιοκρατικά και όχι δυναμικά ούτε μέσω της έμφασης στις οικείες διεργασίες.29

Σε κάθε περίπτωση, η ιδέα περί σύγκρουσης των πολιτισμών έχει αναδειχθεί σε ισχυρό πολιτικό μύθο

και εικόνα, λειτουργώντας ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία.30

Ούτως ή άλλως, η δυνατότητα για την εν

λόγω σύγκρουση δεν συνεπάγεται αυτόματα την ανάδειξη της διαφοράς πολιτισμού/κουλτούρας καθαυτό ως

κορυφαίου αίτιου πολέμου. Σχετικό είναι το ερώτημα για το αν η εμπειρική έρευνα επιβεβαιώνει τη σύνδεση

της σχετικής διάστασης με την έναρξη πολέμων και συγκρούσεων. Σύμφωνα με αντίστοιχες μελέτες, η

εμπλοκή κρατών σε πολιτιστικά όρια δεν είναι πιθανότερη από την αντίθετη περίπτωση, ceterisparibus, ούτε

προέκυψε μία ριζική εξέλιξη σε αυτή την κατεύθυνση μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου.31

Ομοίως

αξιοσημείωτο είναι το παράδειγμα της έλλειψης κορυφαίας σύγκρουσης σε χώρες της μεταψυχροπολεμικής

Ανατολικής Ευρώπης, οι οποίες φαίνεται ότι σημαδεύτηκαν περισσότερο από τις μεταπολεμικές εμπειρίες

παρά από τη χρονικά απώτερη κληρονομιά.32

Τούτο δεν συνιστά κοινό τόπο, καθόσον τα αποτελέσματα ορισμένων μελετών είναι περισσότερο

συμβατά με την πρόβλεψη του Huntington. Μία περίπτωση συνιστά η επιβεβαίωση της λειτουργίας της

διαφοράς πολιτισμού/κουλτούρας στις διακρατικές συγκρούσεις της μεταψυχροπολεμικής εποχής.33

Μία

άλλη αφορά τη διαπίστωση της σχετικής κλιμάκωσης της σημασίας της σε διακρατικές αλλά και

ενδοκρατικές συγκρούσεις ήδη από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, κάτι που συνεχίζει

μεταψυχροπολεμικά. Με απλά λόγια, η πιθανότητα κλιμάκωσης συγκρούσεων δρώντων με τέτοια διαφορά σε

22

Melleuish, 2004, 241. 23

O’Hagan, 2000, 148. 24

Aysha, 2003. 25

Welch, 2013, 18. 26

Huntington, 2004. 27

Crockatt, 2007, 33-35. 28

Buzan, 1997, 183. 29

Bλ. Brown, 1999, 53-55; Cox, 2002, κεφ.8-10; Hall and Jackson, 2007. 30

Bottici and Challand, 2006.Βλ. και Lynch, 2000, 310; O’Hagan, 2000, 148-149. 31

Π.χ. Russet et al., 2000; Fox, 2005; Henderson, 2005; Gartzke and Gleditsch, 2006. 32

Mungiu-Pippidi and Mindruta, 2002. 33

Charron, 2010.

195

πόλεμο παραμένει παρόμοια με την ψυχροπολεμική εποχή, ενώ η αντίστοιχη πιθανότητα για τις συγκρούσεις

εντός του ιδίου πολιτισμού κρίνεται μικρότερη.34

Χαρακτηριστική είναι η συγκατάβαση ότι, έστω και αν η

σύγκρουση των πολιτισμών δεν συνιστά ακόμα πραγματικότητα, είναι παρόντα τα υλικά που θα μπορούσαν

να οδηγήσουν σε αυτή. Εκείνα περιλαμβάνουν την άγνοια της κάθε πλευράς για την άλλη ή και τον εαυτό

της, την έκφραση απλουστευτικών και απολύτων αξιολογήσεων καθώς και την ύπαρξη συγκρουόμενων

πολιτικών και γεωστρατηγικών συμφερόντων.35

Συναφείς διαπιστώσεις συνοδεύονται από διαβαθμίσεις. Για

παράδειγμα, η αύξηση της σύγκρουσης μεταξύ των πολιτισμών κατά τη δεκαετία 1990 θεωρείται πως δεν

συνεπάγεται τη συνεχή κλιμάκωση ή τουλάχιστον όχι γενικά αλλά αναφορικά με συγκεκριμένους πιο

φιλόνικους πολιτισμούς.36

Εξάλλου, η δυναμική των εσωτερικών συγκρούσεων φαίνεται να εξηγείται

λιγότερο από τον γενικότερο παράγοντα ‘πολιτισμός’ και περισσότερο από τη θρησκευτική διάσταση,

συμπεριλαμβανομένων των εσωτερικών μιας θρησκείας διαμαχών.37

Η σύγκρουση των μελετών για την

εμπειρική εγκυρότητα της σύγκρουσης των πολιτισμών είναι ευεξήγητη, αν μη τι άλλο δεδομένης της

διαφοράς τους ως προς την ερευνητική μεθοδολογία (δείγμα περιπτώσεων, χρονικά διαστήματα), το

ερμηνευτικό εύρος και την αποδιδόμενη έμφαση σε συγκεκριμένα στοιχεία.

Από την άλλη πλευρά, η παράμετρος της κουλτούρας θεωρείται ούτως ή άλλως σημαντική για την

επίλυση των συγκρούσεων και δη των εθνοτικών όμως όχι υποκατάστατο της πολιτικής. Οι πολιτισμικές

εκφράσεις αν μη τι άλλο πλαισιώνουν τα συμφέροντα και διαμορφώνουν το περιθώριο για τη διευθέτησή

τους. Ειδικότερα, τα πολιτισμικώς φορτισμένα σύμβολα και τελετουργικά πλαίσια βρίσκονται συχνά στο

επίκεντρο των συγκρούσεων. Παραδείγματα συνιστούν οι θρησκευτικοί συμβολισμοί στην ένδυση (μαντίλα),

τα ιερά μνημεία σε πόλεις ειδικού ενδιαφέροντος (Ιερουσαλήμ) ή οι παρελάσεις (Β. Ιρλανδία). H κουλτούρα

δεν θεωρείται αυταπόδεικτος παράγοντας υποδαύλισης μίας διαμάχης, αλλά έχει σημασία ο τρόπος

συμπεριφοράς των ατόμων με όρους κουλτούρας.38

Υπό αυτό το πρίσμα, παρότι υπάρχει συμφωνία με τον

Huntington για τη σύνδεση της κουλτούρας και της πολιτικής, τονίζεται το γεγονός ότι η κουλτούρα δεν

αποτελεί συνήθως το πρωταρχικό αίτιο των συγκρούσεων. Με απλά λόγια, οι συγκρούσεις σπάνια εδράζονται

ή ανάγονται στις πολιτισμικές διαφορές, αν και συχνά εκδηλώνονται μέσω αυτών.39

Δηλαδή, εδώ του

προσάπτεται η κατηγορία για την υπερτίμηση της επιρροής της κουλτούρας ως διαμορφωτικής παραμέτρου

της παγκόσμιας πολιτικής και μάλιστα με μία ντετερμινιστική χροιά: ότι ‘καταδικάζει’ το πολιτισμικό

υπόβαθρο να έχει ένα συγκεκριμένο πολιτικό αποτέλεσμα και δη συγκρουσιακό.40

Συναφής είναι η επίκριση

ότι η κατά Huntington συλλογιστική δεν παρέχει ακριβή ή επαρκή περιγραφή του μηχανισμού, κατά τον

οποίο ορισμένοι πολιτισμοί ή κράτη συγκρούονται ως συνέπεια διαφορετικών πολιτισμικών

χαρακτηριστικών.41

Χαρακτηριστική, εξάλλου, είναι η κριτική ως προς το ότι η έμφασή της στη διάσταση του

πολιτισμού/κουλτούρας υπονομεύει εν τέλει την κατάλληλη συνεκτίμηση ενός υλικού επιπέδου και ιδίως της

καθοριστικής συνεισφοράς των οικονομικών και πολιτικών ανισοτήτων στις διαμάχες.42

Άκρως δεικτική

εκδοχή της εν λόγω κριτικής συνιστά η επισήμανση ότι εν τέλει αγνοείται η υπονόμευση των ιδίων των

πολιτισμών ως κοινωνικών δομών εκ μέρους του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού.43

Από την άλλη

πλευρά, η ρητή σύνδεση των αξιακών πλαισίων και της αναπτυξιακής δυναμικής έχει τεθεί επί τάπητος

ποικιλότροπα. Εν προκειμένω, παρεμφερής με την τυπολογία του Huntington, είναι η κατηγοριοποίηση

ζωνών επιρροής με όρους κουλτούρας, υπό το επιχείρημα ότι υφίσταται μία σύγκλιση προς το δυτικό μοντέλο

κουλτούρας, ένεκα της οικονομικής ανάπτυξης, όμως μέσω μίας άνισης διαδικασίας για κάθε χώρα και

αναλόγως της ιστορικής της κληρονομιάς.44

Παρόλα αυτά, εκφράζονται επιφυλάξεις για την καταλληλότητα

στατικών σχημάτων, με το επιχείρημα ότι συνάφειες μεταξύ κρατών με όρους κουλτούρας δεν φαίνεται να

προκύπτουν ως συνέπεια της θρησκείας ή της γεωγραφίας ή της γλώσσας, όσο τουλάχιστον επηρεάζονται από

το κοινό ιστορικό του ανήκειν σε τέως αυτοκρατορίες.45

34

Tusicisny, 2004. 35

Ramadan, 2004, 226. 36

Roeder, 2003; Ellis, 2010. 37

Fox, 2007. 38

Ross, 2007. 39

Ό.π., 21. 40

Βλ. O’Hagan, 2000, 142-145. 41

Senghaas, 2002, κεφ.4, ιδίως σ. 73. 42

Παυλίδης, 2006, 188-190; Μακρής, 2007, κεφ. 12. 43

Tsolakis, 2011. 44

Inglehart and Baker, 2000. 45

Bonikowski, 2010.

196

Επιπλέον, η έννοια της σύγκρουσης των πολιτισμών θίγει μία σημαντική διάσταση της παγκόσμιας

ιστορίας, η οποία ωστόσο χρήζει γενίκευσης: τη διαχρονική συνάντηση των πολιτισμών, αλλιώς τη

διαπολιτιστική επαφή στο μακρύ διάβα του χρόνου (στα αγγλικά: intercivilizational encounter). Ιστορικά

εμποτισμένες μελέτες προσάπτουν κριτική στην κατά Huntingtonπροσέγγιση για το είδος των επαφών μεταξύ

των πολιτισμών, όχι τόσο για ό,τι τονίζει όσο για ό,τι παραμερίζει. Από αναλυτικής άποψης, ο Huntington

‘πριμοδοτεί’ τη διαπολιτιστική σύγκρουση. Όντως, η δυνατότητα της σύγκρουσης των πολιτισμών είναι

δεδομένη. Άλλωστε, η συγκρουσιακή διάσταση/νοοτροπία, ειδικά όσον αφορά τη σχέση Δύσης και Ισλάμ,

έχει μία μεγάλη ιστορία από αμφότερες τις πλευρές.46

Όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι η σύγκρουση των

πολιτισμών συνιστά οικουμενικό, διαχρονικό ή μονοσήμαντο δεδομένο. Αντιθέτως, εντάσσεται στη γενική

θεματική για την ακριβή μορφή συνάντησης των πολιτισμών.47

Εν προκειμένω τονίζεται το γεγονός πως,

στην πορεία της ιστορίας, έχουν συνυπάρξει οντότητες με διαφοροποιημένο βαθμό ανάπτυξης ως πολιτισμών

όπως: πλήρως αναπτυγμένοι πολιτισμοί, μερικώς αναπτυγμένοι πολιτισμοί και άλλα είδη κοινοτήτων.Σε αυτό

το πλαίσιο, προκύπτουν τρεις γενικές κατηγορίες ζύμωσης:48

η επαφή μεταξύ πλήρως αναπτυγμένων πολιτισμών (Έλληνες και Πέρσες/2ος

αιώνας π.Χ.,

Ευρωπαίοι και Κινέζοι/19ος

αιώνας μ.Χ.),

η επαφή μεταξύ πλήρως αναπτυγμένων πολιτισμών και μερικώς αναπτυγμένων (Άραβες και

Πέρσες/ 7ος

αιώνας, Κινέζοι και Ιάπωνες / 7ος

και 8ος

αιώνας),

η επαφή μεταξύ των πολιτισμών και κοινοτήτων άλλου είδους (Βυζαντινοί και Βούλγαροι ή

Ρώσοι/ 9ος

και 10ος

αιώνας, Ευρωπαίοι και Αφρικανοί/ 19ος

αιώνας).

Η ως άνω ζύμωση μεταξύ των (πλέον και λιγότερο) αναπτυγμένων πολιτισμών και των λοιπών

κοινοτήτων έχει διάφορες μορφές. Επιγραμματικά, πρόκειται για:49

την απορρόφηση (Ρωμαίοι-γερμανικά φύλα),

την υβριδοποίηση (Έλληνες-Ρωμαίοι),

την ηγεμονία (Κινέζοι-Ιάπωνες ή Κορεάτες),

την απόρριψη ή την αντίσταση (Ευρωπαίοι-Ινδοί),

τη γενοκτονία ή την εξάλειψη (Ισπανοί-Αζτέκοι),

την απομόνωση ή την καχυποψία (Ιάπωνες-Ευρωπαίοι/17ος

αιώνας-μέσα 19ου

αιώνα),

τη δημιουργική διασταύρωση (Νοτιοανατολική Ασία).

Συγκεκριμένα, όταν πολιτισμοί συναντήθηκαν δεν έλλειψε η αντιπαράθεσή τους, αλλά δεν έχει

συμβεί μόνο αυτό. Οι ώριμοι πολιτισμοί έχουν όντως συγκρουστεί μεταξύ τους όμως όχι τόσο συχνά όσο το

έχουν κάνει με λιγότερο ώριμους πολιτισμούς και με φύλα, τα οποία συνήθως καταστράφηκαν ή

απορροφήθηκαν. Η πολιτισμική επιρροή ανάμεσα σε δύο οντότητες τείνει να χαρακτηρίζεται από την

κυριαρχία μίας κατεύθυνσης, χωρίς αυτό να σημαίνει την απουσία και αντίστροφης ροής. Οι αναπτυγμένοι

πολιτισμοί είναι πολιτισμικά ανθεκτικοί: σπανίζει η κατάκτηση ενός τέτοιου πολιτισμού από έναν αντίστοιχο

μέσω της κουλτούρας. Τέλος, οι διαπολιτιστικές σχέσεις επηρεάζονται σοβαρά από τη σύνδεση των

πολιτισμών με αυτοκρατορίες: ένα ισχυρό αυτοκρατορικό κράτος σημαίνει και τη συνέχιση του οικείου

πολιτισμού.50

Συνολικά, η συγκρουσιακή διάσταση χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος της ιστορικής συνάντησης των

πολιτισμών, όπως το ίδιο ισχύει για τη συνεργατική διάσταση ή τουλάχιστον ένα μη αμιγώς συγκρουσιακό

επίπεδο. Αμφότερες οι διαστάσεις είναι ποικιλόμορφες. Π.χ., σύγκρουση μπορεί να σημαίνει απόρριψη αλλά

και γενοκτονία ή απλώς καχυποψία. Με άλλα λόγια, η ιστορική ανάλυση καταδεικνύει ότι διαχρονικά η

επαφή των πολιτισμών δεν σημαίνει πάντα και απόλυτα σύγκρουση των πολιτισμών. Σε ορισμένες

περιπτώσεις έχει λάβει όντως συγκρουσιακή μορφή αλλά είναι συχνή και μία κάποια σύνθεση.

Αναφέροντας ένα σχετικό παράδειγμα, η μεγάλη μεταμόρφωση του παγκοσμίου γίγνεσθαι κατά τους

τελευταίους αιώνες οφείλεται στην Ευρώπη/Δύση, η οποία ωστόσο δεν είχε ποτέ τον πλήρη και απόλυτο

46

Adib-Moghaddam, 2008. 47

Puchala, 1997. 48

Ό.π., 12. Βλ. Arnason, 2003, 287-296; Melleuish, 2004, 237-238, 242. 49

Ό.π., 22. 50

Ό.π., 26-28.

197

έλεγχο της διαδικασίας. Η κατανόηση αυτής της μεταμόρφωσης συμπεριλαμβάνει την αναφορά στις

εμπειρίες, στις παραδόσεις και στις ερμηνείες και άλλων πολιτισμών, καθόσον υποκείμενά της είναι όλοι οι

πολιτισμοί και όχι μόνο η Δύση. Για παράδειγμα, αναλογιστείτε την σύνθεση της ινδικής και της δυτικής

παράδοσης, που πρότεινε ο Μ. Gandhi με σκοπό την ανάδειξη μιας ριζοσπαστικής κριτικής της

νεωτερικότητας. Σε αυτό το πλαίσιο, η μεταφορά της ‘σύγκρουσης’ δεν αρκεί για τη δεικτική περιγραφή της

επαφής των πολιτισμών ειδικά στη σύγχρονη εποχή. Ως πιο κατάλληλη μεταφορά προτάσσεται «ένας κινητός

λαβύρινθος των πολιτισμών», με την έννοια ότι εκείνοι αλληλεπιδρούν στο πλαίσιο μίας νεωτερικής

μετάλλαξης αλλά καθένας με τη δικιά του κληρονομιά και πόρους. Δηλαδή, όλοι βιώνουν τις προκλήσεις της

μοντέρνας προόδου, όμως όχι ακριβώς με το ίδιο εφαλτήριο ή πορεία. Έτσι, η προσοχή δίνεται λιγότερο στο

αν εκείνοι συγκρούονται ή συνδιαλέγονται και περισσότερο στα σταυροδρόμια ανάμεσά τους, ήτοι στο

γεγονός ότι αλληλοεπηρεάζονται ποικιλότροπα.51

Από τη σκοπιά των σπουδών για τους πολιτισμούς, μάλιστα, η κριτική επικεντρώνει όχι μόνο στο

εμπειρικό περιεχόμενο της θέσης του Huntington όσο κυρίως στα θεωρητικά θεμέλιά της. Εν προκειμένω, της

προσάπτεται η απουσία της ενδελεχούς συσχέτισης της έννοιας του πολιτισμού και της νεωτερικότητας: πώς

η πολιτιστική κληρονομιά επηρεάζει τη νεωτερική εξέλιξη;52

Ομοίως, επισημαίνεται πως η εν λόγω θέση

βασίζεται σε συγκεκριμένες επιλογές όπως η ταυτοποίηση του ευρωπαϊκού πολιτισμού ως δυτικού και δη

οριζόμενου με όρους αγγλο-αμερικανικών φιλελεύθερων αξιών καθώς και η κατανόηση των πολιτισμών ως

οντοτήτων ανάλογων των κρατών ως προς τη βούληση και άσκηση προσφυγής στη βία.53

Συναφώς, έντονη

σύγκρουση είναι πιθανή μεταξύ όχι τόσο των διαφορετικών πολιτισμών όσο των κουλτουρών εντός των

κοινωνιών, αναφορικά με την πορεία του εκμοντερνισμού.54

Όπως τίθεται γλαφυρά και από έναν διεθνολόγο,

πεδίο αντιπαράθεσης δεν συνιστούν μόνο οι διαχωριστικές γραμμές μεταξύ των πολιτισμών και των κρατών

που τους αντιπροσωπεύουν, όπως προβλέπει οHuntington, αλλά και οι πολυπολιτισμικές ή κοσμοπολίτικες

κοινωνίες, συμπεριλαμβανομένων των μεγάλων πόλεων, ως προς την διαπολιτισμικότητα και τις αντίστοιχες

πολιτικές.55

Γλαφυρό και τραγικό παράδειγμα;: στη Συριακή κρίση, το δυτικό σοκ για τις διαπραττόμενες

φρικαλεότητες εστίαζε συνήθως λιγότερο στην ιδιότητα του θύματος ή στο πάθημά του και περισσότερο στην

ιδιότητα του θύτη, εφόσον αυτός προερχόταν από τη Δύση, ήτοι ήταν πολίτης δυτικής χώρας και είχε

ανατραφεί σε δυτική κοινωνία.

Γιατί είναι σημαντική η έμφαση στην ποικιλομορφία των επαφών μεταξύ των πολιτισμών; Επειδή

κατανοείται ως βάση απόρριψης του μανιχαϊσμού ο οποίος αναπαράγει συγκρουσιακές καταστάσεις μάλλον

πολιτικής παρά πολιτισμικής φύσης.56

Αναφέροντας ένα σύγχρονο παράδειγμα, προφανώς η μεσογειακή

λεκάνη αποτελεί ζώνη συνάντησης πολιτισμών, με έντονο το συγκρουσιακό φαινόμενο ως μέρος της

πολυπλοκότητάς της, ακόμα και σήμερα. Ταυτόχρονα, όμως, συνιστά σημείο επικάλυψης πολλών

συλλογικών ταυτοτήτων και διαδικασιών ολοκλήρωσης, όπως ο παναραβισμός ή η αραβική συνεργασία, ο

παναφρικανισμός, ο πολυδιάστατος ισλαμισμός και η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.57

Εξάλλου, έχει επισημανθεί η

λειτουργία ενός διαλόγου των πολιτισμών στη διαμόρφωση της νεωτερικής Δύσης58

και ειδικότερα στη

γέννηση της μοντέρνας επιστήμης, υπό την έννοια ότι η Δυτική Επιστήμη ωφελήθηκε από τον διάλογο με τις

μη δυτικές επιστημονικές παραδόσεις59

αν και πάντως, κατά άλλη άποψη, η πίεση από ποικίλους πολιτισμούς

διαδραμάτισε αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση του μοντέρνου δυτικού συστήματος κρατών.60

Όσον αφορά τη θρησκευτική διάσταση, η οποία για πολλούς φαίνεται να επιβεβαιώνει τη σύγκρουση

των πολιτισμών, κατά μία άποψη η αντιπαράθεση ιδίως ανάμεσα στη δυτική και την ισλαμική κοσμοθεωρία

οφείλεται στην πολιτικοποίηση των όμοια οικουμενικών αξιώσεων και προσανατολισμού τους. Δηλαδή,

προκύπτει ως αποτέλεσμα πολιτικοποιημένων κοσμοθεωριών αναδεικνυόμενων στο πλαίσιο των πολιτισμών.

Ωστόσο, οι διαχωριστικές γραμμές δεν προκύπτουν από τους πολιτισμούς καθαυτό αλλά από μία στάση που

συγχέει/συμπλέκει πολιτική και θρησκεία. Από την άλλη πλευρά, έχει εκτενώς συζητηθεί σχετικά η

δυνατότητα και ο τρόπος ύπαρξης του Ισλάμ εντός της Ευρώπης. Μία προσέγγιση αφορά την περιχαράκωσή

51

Arnason, 2006, 52-53. 52

Arnason, 2003, 11-13. 53

Melleuish, 2004, 241-243. 54

Chirot, 2004. 55

Brown 1999, 54-55. 56

Todorov, 2008, ιδίως κεφ. 3. 57

Zank, 2009. 58

Hobson, 2007β. 59

Bala, 2006. 60

Burke, 1997.

198

του, ως ενός θύλακα. Μία άλλη προκρίνει την οικοδόμηση ενός ‘Ευρω-Ισλάμ’ συμβατού με την ευρωπαϊκή

ταυτότητα και προσαρμοσμένου στην κουλτούρα της πολιτικής κοινωνίας.61

Γλαφυρώς διατυπωμένα,

πρόκειται για μία πορεία «πέρα από τη σύγκρουση των πολιτισμών» μέσω «μίας νέας πολιτισμικής σύνθεσης

για τους μουσουλμάνους στην Ευρώπη».62

Κλειδί σε αυτό θεωρείται ο συνεχής αναστοχασμός των Δυτικών

Μουσουλμάνων για την πίστη τους και τις αξίες τους καθώς και για την ταυτότητά τους στο πλαίσιο των

εκκοσμικευμένων και βιομηχανικών κοινωνιών στις οποίες ζουν. Έτσι επιτυγχάνεται μία ισορροπία ανάμεσα

στις δύο διαστάσεις που καθορίζουν τη ζωή τους, ήτοι τη θρησκεία τους και το μοντέρνο.63

Μάλιστα, δεν είναι

οι μόνοι οι οποίοι αντιμετωπίζουν τις σχετικές προκλήσεις για τη σύνδεση του θρησκευτικού και του

νεωτερικού, δεδομένων των ποικίλων αντίστοιχων διεργασιών εντός των μουσουλμανικών κοινωνιών

αναφορικά με τη νεωτερικότητα.64

Άλλωστε, τα σχετικά διλλήματα δεν αφορούν αποκλειστικά το Ισλάμ,

λαμβανομένου υπόψη του γεγονότος ότι η όποια μείξη του θρησκευτικού και της πολιτικής δεν είναι

μεγαλύτερη σε σχέση με άλλες θρησκείες.65

Σύμφωνα με αυτή τη συλλογιστική, η εν λόγω θρησκεία δεν

χαρακτηρίζεται από την εγγενή προδιάθεση για σύγκρουση της ιδίας ως κοσμοθεωρίας με εναλλακτικές (είτε

πρόκειται για τον χριστιανισμό είτε για μία μοντέρνα ή κοσμική κοινωνία). Στη γλαφυρή κατάδειξη τούτου

του στοιχείου αποσκοπεί η επισήμανση ότι το Ισλάμ συνιστά ένα κοσμοθεωρητικό πλαίσιο που έχει προκύψει

στη βάση μίας προϋπάρχουσας γενεαλογίας προφητικών αποκαλύψεων και όχι καθαυτό ως άρνηση των

υπολοίπων θρησκειών.66

Συνολικά στη μετά το Ψυχρό Πόλεμο εποχή, ποικίλα γεγονότα έδωσαν αφορμή για την ανάδειξη της

διαφοράς πολιτισμών και κουλτούρας ως σημαντικής διάστασης, ειδικά αναφορικά με τις συγκρούσεις του

μέλλοντος. Εξίσου σημαντικό είναι το εύρος απαντήσεων σε αυτήν την ανάδειξη. Συνήθως, δεν

αμφισβητείται η σημασία του πολιτισμικού επιπέδου ή ότι εκείνο διαδραματίζει σημαντικό ρόλο. Ωστόσο, το

πώς ακριβώς λειτουργεί αποτελεί σημείο μίας εκτενούς και πολυδιάστατης συζήτησης.

9.2 Διαπολιτισμικός διάλογος/Διάλογος των πολιτισμών: H Συμμαχία των Πολιτισμών

Το αν και πώς ακριβώς λαμβάνει χώρα η σύγκρουση των πολιτισμών είναι ένα ζητούμενο. Όμως, αντίστοιχο

ζητούμενο αποτελεί και η δυνατότητα για την ύπαρξη/εδραίωση ενός διαλόγου των πολιτισμών, δηλαδή

διαπολιτιστικού ή διαπολιτισμικού, συμπεριλαμβανομένης της θρησκευτικής και της φιλοσοφικής

διάστασης.67

Όπως έχει ήδη επισημανθεί, άλλωστε, η σύγκρουση αποτελεί μία από τις ποικίλες μορφές της

ιστορικής συνάντησης των πολιτισμών. Μάλιστα, ειδικά στη μετά το Ψυχρό Πόλεμο εποχή, μία απάντηση

στο ηχηρό μήνυμα περί σύγκρουσης των πολιτισμών ήταν ακριβώς η ανάδειξη της ιδέας περί ενός διαλόγου

των πολιτισμών, στοιχείο το οποίο αναλύεται στο παρόν υποκεφάλαιο, με έμφαση σε μία συγκεκριμένη

διπλωματική δραστηριότητα, τη Συμμαχία των Πολιτισμών. Σύμφωνα με την εν λόγω ιδέα, η παγκόσμια

πολιτική μπορεί ή και πρέπει να περιλαμβάνει διαλογικές διεργασίες που περιορίζουν αν όχι

μεταμορφώνουν το συγκρουσιακό δυναμικό της διαφοράς πολιτισμών ή κουλτούρας.

Αυτό σημαίνει όχι την εξάλειψη της εν λόγω διαφοράς αλλά τη δρομολόγησή της σε μονοπάτια που

περιορίζουν τη σύγκρουση εξαιτίας της ή στο οικείο επίπεδο. Λ.χ., κράτη διαφορετικών θρησκειών μπορεί να

πολεμούν μεταξύ τους, αλλά τουλάχιστον όχι με αίτιο ή τονισμένη πρόφαση τη διαφορά θρησκείας. Βεβαίως,

το ζήτημα περιπλέκεται σε περίπτωση διαθρησκευτικής ή σεκταριστικής διαμάχης εντός μίας κοινότητας ή

εμπλοκής ενός κρατικού δρώντος με έναν υπερεθνικό.

Ομολογουμένως, δεν έχουν λείψει επιμέρους κινήσεις ή ενέργειες ενίσχυσης ενός κλίματος ανοχής

και ανθρωπισμού στο πλαίσιο των επαφών μεταξύ των θρησκειών, όπως για παράδειγμα το ‘Μήνυμα του

Αμμάν’ κατά τα μέσα της δεκαετίας 2000. Επρόκειτο για πρωτοβουλία του Ιορδανού Βασιλέα η οποία

αποσκοπούσε στην αποσαφήνιση των αξιών και των πράξεων, που αντιπροσώπευαν το παραδοσιακό και

μετριοπαθές Ισλάμ, και στην προώθηση μίας ανοικτής και ανεκτικής οπτικής. Με απλά λόγια, το

συγκεκριμένο μήνυμα σηματοδοτούσε τις καλές προθέσεις της εν λόγω θρησκείας στη Δύση. Η διάδοσή του

61

Tibi, 2001, κεφ. 10. 62

WaBaile, 2011. 63

Ramadan, 2004, 225-226. 64

Δαλακούρα, 2008. 65

Hunter, 1998. 66

Adib-Moghaddam, 2008, 229. 67

Dallmayr, 2002; Tehranian and Chappell, 2002; Dallmayr and Manoochehri, 2007; Michael and Petito, 2009.

199

αποδείχθηκε μη επαρκής εξαιτίας του ανταγωνισμού εντός του οικείου περιφερειακού συστήματος.68

Όμως,

υπάρχουν και ευρύτερα παραδείγματα όπως η ανακήρυξη του 2001 ως ‘έτους των Ηνωμένων Εθνών για τον

διάλογο μεταξύ των πολιτισμών’ και κυρίως ο Διάλογος Μεταξύ των Πολιτισμών στα τέλη της δεκαετίας

1990 και τις αρχές της επομένης, πρωτοβουλία του τότε προέδρου του Ιράν.69

Μάλιστα, η εν λόγω

πρωτοβουλία συζητήθηκε ως παράδειγμα δημιουργίας μίας διεθνούς δημόσιας σφαίρας για τις σχέσεις των

πολιτισμών, η οποία ανέδειξε το περιθώριο για επικοινωνία, χωρίς ωστόσο την υπέρβαση των διαφωνιών της

συγκεκριμένης χώρας με τις ΗΠΑ.70

Παρεμφερές και πλέον καρποφόρο εγχείρημα προώθησης του διαλόγου των πολιτισμών αποδείχτηκε

η Συμμαχία των Πολιτισμών των Ηνωμένων Εθνών. Πρόκειται για ένα σχήμα-πρόγραμμα, εκπονημένο στο

πλαίσιο του ΟΗΕ και προσανατολισμένο στη διεξαγωγή ενός τέτοιου διαλόγου και ομοίως συνεργασίας σε

θέματα διαπολιτισμικής φύσης, π.χ. σχέσεις μεταξύ θρησκειών.71

Όσον αφορά το ιστορικό του σχήματος,72

αμέσως μετά την οικεία πρόταση του τότε πρωθυπουργού της Ισπανίας, ενώπιον του ΟΗΕ, έλαβαν χώρα

σχετικές διαβουλεύσεις και ιδρύθηκε μία σχετική ‘Ομάδα των Φίλων’, κατά τις αρχές του 2004. Το καλοκαίρι

του επόμενου έτους, μετά και την ανακήρυξη του τότε πρωθυπουργού της Τουρκίας ως συν-χορηγού της

πρωτοβουλίας, η τελευταία υιοθετήθηκε από τον γενικό γραμματέα του ΟΗΕ. Έκτοτε, ακολούθησαν

διαβουλευτικές διαδικασίες, όπως χαρακτηριστικά οι (υπουργικές) συναντήσεις της Ομάδας των Φίλων ή τα

φόρουμ της Συμμαχίας των Πολιτισμών73

καθώς και η σύνταξη σχετικών σχεδίων και εκθέσεων προόδου.

Ως προς το πεδίο δραστηριοτήτων του συγκεκριμένου σχήματος, έχουν αναπτυχθεί ποικίλα σχέδια

και προγράμματα,74

με προσανατολισμό σε φορείς και σε σημαίνοντα άτομα της κοινωνίας των πολιτών και

σκοπό την ενίσχυσή της. Ενδεικτική είναι η εκπόνηση υποτροφιών ή πολιτιστικών ανταλλαγών μέσω του

ενός σχετικού προγράμματος.75

Εκείνο φέρνει κοντά έναν αριθμό ευεπίφορων νέων από τον αραβικό κόσμο

και αντίστοιχο αριθμό από τον δυτικό κόσμο, με σκοπό τη γνωριμία τους και την εμπλοκή τους σε μία

συζήτηση μεταξύ τους και με βασικούς λήπτες αποφάσεων, διάφορα κινήματα, τα μέσα ενημέρωσης, τοπικές

κοινότητες καθώς και θρησκευτικές ομάδες. Αυτή η συζήτηση περιλαμβάνει την ανταλλαγή ιδεών και

αποσκοπεί στην εξοικείωση των συμμετεχόντων με την πολιτισμικά διαφοροποιημένη και πολλαπλή

πραγματικότητα. Αντίστοιχο ρόλο διαδραματίζει ένα θερινό σχολείο,76

το οποίο ομοίως ενώνει νέους από

όλον τον κόσμο ώστε να συζητήσουν τις παγκόσμιες προκλήσεις, στο πλαίσιο της πολιτισμικής και της

θρησκευτικής τους ποικιλότητας. Επιδιωκόμενα αποτελέσματα αποτελούν ο περιορισμός των στερεοτύπων, η

προώθηση μιας διαπολιτισμικής αρμονίας και η οικοδόμηση συμμαχιών. Άλλο παράδειγμα συνιστά η

δημιουργία ενός δικτύου με τίτλο ‘Διαπολιτισμικοί Ηγέτες’77

. Περιλαμβάνει κυρίως τους συμμετέχοντες σε

διάφορα προγράμματα της πρωτοβουλίας αλλά και συνεταίρους από συναφείς πρωτοβουλίες, διασφαλίζοντας

τη συνεχή επαφή τους με τη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας. Επίσης, θεσπίστηκε ένα πλαίσιο οικονομικής

και γενικής υποστήριξης των διαπολιτισμικών δραστηριοτήτων με τίτλο ‘Βραβείο Διαπολιτισμικής

Καινοτομίας’.78

Κύριοι αποδέκτες είναι μη κερδοσκοπικές οργανώσεις που προσανατολίζονται στη

μετανάστευση και τη συσσωμάτωση, στη διαπολιτισμική επίγνωση και στην εκπαίδευση για σχετικά θέματα.

Συναφώς, το Ταμείο Αλληλεγγύης Νέων79

ενισχύει νεανικές πρωτοβουλίες για την προώθηση μακρόχρονων

σχέσεων ανάμεσα σε άτομα με διαφορετικό υπόβαθρο, με έμφαση στη σύνδεση έργου που παράγεται τοπικά

και σε μικρή κλίμακα με ευρύτερα κινήματα υπέρ της κοινωνικής και παγκόσμιας αλλαγής. Με τη σειρά του,

ένας διαγωνισμός για τεχνολογικές εφαρμογές προς διευκόλυνση του διαπολιτισμικού διαλόγου80

ενθαρρύνει

την ανάπτυξη τέτοιων εφαρμογών ή ψηφιακών προγραμμάτων (λ.χ. παιχνιδιών) που προωθούν τον διάλογο

και συμβάλλουν στην αποτροπή των συγκρούσεων. Αντίστοιχος διαγωνισμός αφορά καλλιτεχνικό έργο για

68

<http://ammanmessage.com/index.php?lang=en>. 69

Βλ. <http://dialoguefoundation.org/>. Sargent, 2007, κεφ. 5; Mazlish 2004, 119-125; Köse, 2009; 86-87;Bilgin, 2012,

1104; Kayaoglu, 2012, 132-135. 70

Lynch, 2000. 71

<http://www.unaoc.org>. 72

<http://www.unaoc.org/who-we-are/history/timeline>.Βλ. Balcı and Miş 2008, 391-400. 73

Συμπεριλαμβανομένων των φόρουμ των Εταίρων για τη Συμμαχία των Πολιτισμών. 74

<http://www.unaoc.org/what-we-do/programmes-and-projects/>. 75

<http://www.unaoc.org/fellowship>. 76

<http://www.unaocefsummerschool.org>. 77

<http://www.interculturalleaders.org>. 78

<http://www.interculturalinnovation.org>. 79

<http://www.unaocyouth.org/ysf>. 80

<http://www.unaoc.org/peaceapp>. Σε αυτό συμμετέχει και το Πρόγραμμα Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών.

200

τη μετανάστευση, την ποικιλότητα και την κοινωνική ένταξη.81

Πρόκειται για ένα φεστιβάλ όπου αρκετά νέοι

άνθρωποι διαγωνίζονται με ολιγόλεπτες παραγωγές τύπου βίντεο οι οποίες θίγουν σχετικά θέματα.

Ενδιαφέρον δίνεται και στο επίπεδο των μέσων ή της ενημέρωσης82

ή και της εκπαίδευσης και μάλιστα σε

συνεργασία με την UNESCO. Σε αυτό το πλαίσιο, έχει δοθεί έμφαση στη μετανάστευση, ως προς το πώς

ακριβώς η μετακίνηση πληθυσμών παρουσιάζεται και αναδεικνύεται στα μέσα επικοινωνίας και γενικότερα

στον δημόσιο διάλογο.

Οι δράσεις της ανωτέρω παραγράφου συνιστούν πολιτιστική διπλωματία με την έννοια ότι από

πλευράς περιεχομένου επικεντρώνουν σε θέματα ταυτότητας, πολιτισμού, θρησκείας και διαπολιτισμικών

σχέσεων. Ταυτόχρονα, από πλευράς επιχειρησιακής λογικής αποτελούν δημόσια διπλωματία, η οποία

επικεντρώνει στην εμπλοκή της διεθνούς κοινής γνώμης και εξειδικευμένων διεθνών ακροατηρίων. Μάλιστα

πρόκειται για χαρακτηριστικό παράδειγμα εργαλείων και δράσεων στο πλαίσιό της, ως προς ότι εμπλέκονται

συνειδητά και εκτενώς όχι μόνο οι επίσημοι διπλωματικοί και κυβερνητικοί μηχανισμοί αλλά επί μέρους

ομάδες και άτομα από την κοινωνία των πολιτών. Αντίστοιχες δράσεις και κυρίως τα θερινά σχολεία ή τα

προγράμματα υποτροφιών για βραχύβια εκπαίδευση ή για ανταλλαγές βρίσκονται συχνά στη φαρέτρα των

εθνικών φορέων δημόσιας διπλωματίας. Εν τέλει, πώς αξιολογούνται όλα αυτά; Η Συμμαχία των Πολιτισμών

αποτιμάται θετικά, στο βαθμό κατά τον οποίον προσφέρει σε ένα κλίμα συναίνεσης, αντανακλώμενης στην

κοινωνία και υλοποιούμενης με κινήσεις πολιτισμικού σεβασμού και συνοχής ή και σε μία πλατφόρμα

προοδευτικού διαπολιτισμικού διαλόγου.83

Συναφώς θεωρείται περίπτωση ενσωμάτωσης της έννοιας του

πολιτισμού στην αρχιτεκτονική της παγκόσμιας διακυβέρνησης υπό τρεις λογικές και δη ως:84

Ερμηνεία εστιασμένη στην ταυτότητα: η κοινωνικό-πολιτική πραγματικότητα περιλαμβάνει

όχι μόνο μία υλική διάσταση αλλά και μία ιδεατική, κατά την οποία οι άνθρωποι λειτουργούν

μέσω ομάδων επειδή έχει νόημα για εκείνους.

Κριτική σε φιλελεύθερες γραμμικές/προοδευτικές αφηγήσεις και σχέδια τύπου ‘τέλος της

ιστορίας’: η δυτική κοσμοθεωρία έρχεται σε επαφή με ποικίλα πλαίσια αξιών και διαβίωσης

όχι υπό το πρίσμα του υπερόπτη και κυρίαρχου νικητή αλλά στο πλαίσιο μίας αμοιβαίας

εμπιστοσύνης και ανοχής.

Πρακτική συνδέουσα τα συμφέροντα πολλαπλών κρατικών και μη δρώντων: εμπλέκονται

ποικίλες ομάδες, άτομα και μηχανισμοί τόσο του δημόσιου όσο και του ιδιωτικού τομέα.

Μία κριτική προς το συγκεκριμένο εγχείρημα έγκειται στο ότι αυτό βασίζεται στη διχοτομία

‘σύγκρουση και συμμαχία’, την οποία και αναπαράγει. Πάντα σύμφωνα με αυτή τη συλλογιστική, πρόκειται

για έναν θεσμό με κρατοκεντρικό εφαλτήριο, ο οποίος, παρότι αποσκοπεί στην απομυθοποίηση της

διαπολιτισμικής σύγκρουσης, εν τέλει συντελεί στην παγίωσή της ή εκείνη της κλασικής ασφάλειας, δίνοντας

τροφή στην άποψη ότι πρωταρχικό πρόβλημα συνιστά η σύγκρουση της Δύσης με το έτερον δέος της και

ειδικά το Ισλάμ.85

Η εν λόγω κριτική εντάσσεται στη γενικότερη ένσταση ότι τα υφιστάμενα σχέδια

διαπολιτισμικού διαλόγου προσεγγίζουν τον πολιτισμό ως θρησκευτικώς ενιαία οντότητα, αποτυγχάνουν

στην ενεργοποίηση μίας ουσιωδώς διαλογικής προσέγγισης και περιορίζουν την ασφάλεια ως την απουσία

πολέμου μεταξύ πολιτιστικά διαφορετικών κρατών.86

Πάντως, υπάρχει και το αντεπιχείρημα έναντι της ιδέας

ότι μία σκέψη βασισμένη στην έννοια του πολιτισμού είναι παράγοντας που αναπαράγει τη συγκρουσιακή

νοοτροπία, ενώ αντίθετα ο πολιτικός λόγος του διαλόγου των πολιτισμών προϋποθέτει κατά μία έννοια

ισχυρότερες πολιτισμικές ταυτότητες.87

Αντίστοιχα σημεία προβληματισμού αποτέλεσαν ο βαθμός της προστιθέμενης αξίας έναντι συναφών

προγραμμάτων (λ.χ. Διάλογος Μεταξύ των Πολιτισμών), η καταλληλότητα του όρου αλλά και της ίδιας της

έννοιας του πολιτισμού, ο τρόπος θέσπισης και η καταλληλότητα του πλαισίου των ΟΗΕ.88

Εξάλλου, ένα

ενδιαφέρον ζήτημα έγκειται στη διαφορά των προσδοκιών από το πρόγραμμα. Ενώ η Ισπανία το

81

<http://pluralplus.unaoc.org>. 82

Π.χ. <http://milunesco.unaoc.org>. 83

Helvacioglu, 2007 και Bayar, 2006. 84

Bettiza, 2014, ιδίως 11-18. Βλ. και Kausch and Barreñada, 2005, ιδίως σ. 11-16. 85

Balcı and Miş, 2008, 402;Lachmann, 2011 86

Bilgin, 2012, 101-1102. 87

Petito, 2011. 88

Kausch and Barreñada, 2005, 16-21.

201

χρησιμοποίησε ως δικαιολογία για την αποχώρησή της από το Ιράκ και για την καταπολέμηση της

παγκόσμιας τρομοκρατίας, η Τουρκία ήλπιζε στην ενίσχυση του κύρους της. Αλλά και άλλα κράτη ή δρώντες

τοποθετήθηκαν έναντί του υπό το πρίσμα της εξωτερικής τους πολιτικής.89

Παρεμφερώς, η επικέντρωση της

γερμανικής δημόσιας διπλωματίας στο «διάλογο των κουλτουρών» μέσω της ενθάρρυνσης/υποστήριξης των

πλαισίων επικοινωνίας ομάδων στόχων, με έμφαση στον αραβικό και μουσουλμανικό κόσμο, φαίνεται να έχει

προκύψει περισσότερο ως στρατηγική δράση αποσκοπούσα στη βελτίωση της οικείας εικόνας παρά ως μία

περιεκτική και γενικευμένη διαλογική διεργασία.90

Αξιοσημείωτα, πάντως, η έκκληση για τον διάλογο μεταξύ των πολιτισμών έχει λάβει χώρα και από

μία σειρά οργανισμών, όπως ενδεικτικά91

το Ίδρυμα για τον Διάλογο μεταξύ των Πολιτισμών,92

το Ινστιτούτο

για τον Διαθρησκευτικό Διάλογο,93

το Παγκόσμιο Δημόσιο Φόρουμ ‘Διάλογος των Πολιτισμών’,94

ο

Περιεκτικός Διάλογος Μεταξύ των Πολιτισμών95

ή το Ευρωμεσογειακό Ίδρυμα για τον Διάλογο μεταξύ των

κουλτουρών Anna Lindh.96

Το Ινστιτούτο για την Πολιτιστική Διπλωματία συνιστά και αυτό φορέα με

παρεμφερή διακηρυγμένο σκοπό και δη την ενίσχυση των διαπολιτισμικών σχέσεων ή της διπλωματίας

ανάμεσα στις κουλτούρες.97

Τέλος, η έντονη σχετική δράση εκ μέρους Μουσουλμάνων διανοουμένων,

πολιτικών και φορέωνόπως άλλωστε ο Οργανισμός Ισλαμικής Συνδιάσκεψης συνιστά μία δραστηριότητα

με εσωτερικές επιφυλάξεις ή διαφωνία, όμως κατανοείται ως «περίπτωση παγκόσμιου ισλαμικού

ακτιβισμού».98

Σε κάθε περίπτωση, οι διαλογικές διεργασίες σε επίπεδο πολιτισμών έχουν χαρακτηριστεί από

πρακτικούς περιορισμούς όπως η πολυσημία του ‘πολιτισμού’, τα κριτήρια προσδιορισμού των

συμμετεχόντων, ο βαθμός επιρροής τους στο πολιτικό επίπεδο και οι θεσμοποιημένες ασυμμετρίες ισχύος.

Τρόπο υπέρβασης των σχετικών προβλημάτων συνιστά η πρόταση για τη δημιουργία σφαιρών διαλογικής

αλληλεπίδρασης, δηλαδή πρωτοβουλιών με εφαλτήριο τις εμπειρίες πετυχημένων περιπτώσεων

διαπολιτισμικής συνύπαρξης στη βάση αρχών όπως η αμοιβαιότητα, η σώρευση, η συνεργασία, η υποστήριξη

και ο σκοπός. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Διάλογος Μεταξύ των Πολιτισμών θεωρείται ένας περιεκτικός και

πολυεπίπεδος διάλογος, που ωστόσο έπεσε θύμα της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, ενώ η Συμμαχία των

Πολιτισμών ένα σχέδιο με στοχευμένη και πρακτική ατζέντα, το οποίο μπορούσε να συμβάλει στη

δημιουργία μίας τέτοιας σφαίρας.99

Σε κάθε περίπτωση, η διαλογική προσέγγιση αναφορικά με τις κουλτούρες, τις θρησκείες και τους

πολιτισμούς αποτελεί πλέον μία εκτενή θεματική των κοινωνικών επιστημών και δη της διεθνολογίας.

Σημαντικές διαστάσεις της συνιστούν η διερεύνηση της κεντρικής ιδέας (π.χ. η σχέση με την παγκόσμια τάξη

και τα δικαιοσύνη), η ένταξη της σε ευρύτερες πολιτικές και διανοητικές συζητήσεις (λ.χ. για την

παγκοσμιοποίηση, τον κοσμοπολιτισμό, τον ιμπεριαλισμό ή την ασφάλεια) και η ανάδειξή της στη σύγχρονη

επαφή των πολιτισμών. Ένας διάλογος τέτοιου είδους απασχολεί ως μία βασική συνιστώσα της δημόσιας

συζήτησης για τα χαρακτηριστικά του παρόντος της παγκόσμιας πολιτικής και τη διάγνωση του μέλλοντός

της, προσφέροντας μία απάντηση σε μια πολύπλοκη πολιτική πραγματικότητα με ακόμη ανοικτά θέματα.

Κρίνεται ωστόσο ως μία βιώσιμη απάντηση, η οποία δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής και στην οποία

πρέπει να υπάρχει σχετική ‘επένδυση’ των διανοουμένων, των πολιτικών και των κοινωνιών.100

Παράλληλα,

σημαντική πρόκληση για τον διάλογο ανάμεσα στους πολιτισμούς συνιστά η παγκοσμιοποίηση, αλλιώς το

πώς λαμβάνει χώρα «ο διάλογος των πολιτισμών στην παγκόσμια εποχή». Με την επικρατούσα ερμηνεία του,

ο εν λόγω διάλογος προϋποθέτει διακριτούς πολιτισμούς, σε αντιπαραβολή με την ιδέα ενός παγκόσμιου

πολιτισμού που θα προέκυπτε υπό το διαμορφωτικό πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης. Θα περιλάμβανε

πολλαπλές και ποικίλες πολιτισμικές εκδοχές αλλά θα τις έθετε αναγκαστικά υπό τη βάσανο συγκεκριμένων

89

Balcı and Miş, 2008, 401-402; Bettiza, 2014, 2-3, 19-20; Boulaich and Dosenrode, 2009, 66-71, 78;Kιlιnç, 2009. 90

Zöllner, 2009, ιδίως σ. 267.

91

Kayaoglu, 2012, 129. 92

<http://dialoguefoundation.org>. 93

<http://iid.org.ir>. 94

<http://wpfdc.org>. 95

<http://comprehensivedialogue.org>. 96

<http://www.culturaldiplomacy.org>. 97

<http://www.annalindhfoundation.org>. 98

Kayaoglu, 2012. 99

Köse, 2009, ιδίωςσ. 80-86, 91. 100

Michael and Petito, 2009.

202

αξιολογικών πρισμάτων όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα.101

Από την άλλη πλευρά, ένας διάλογος

κανονιστικού περιεχομένου στην παγκόσμια πολιτική κρίνεται εφικτός και χρήσιμος εφόσον διαχωρίζεται

από τις αξίες συγκεκριμένων πολιτισμών.102

Συνεπώς, η θέση και ρόλος των αξιών συνιστούν σημαντικό

στοιχείο που χρήζει ανάλυσης σε διαλογικά εγχειρήματα εντός της διεθνούς πολιτικής.

Αυτό μάλιστα δεν σχετίζεται μόνο με το αποτέλεσμα του διαλόγου (πώς επηρεάζονται οι αξίες των

συμμετεχόντων;) αλλά και με τα κριτήρια της αντιπροσώπευσης (ποιοι συμμετέχουν εξαρχής, ήτοι με ποια

κριτήρια καθορίζονται οι συμμετέχοντες;). Δεδομένων των διαφοροποιήσεων εντός μίας κουλτούρας (με την

έννοια του συστήματος πεποιθήσεων) ή ειδικότερα θρησκείας, το αντικείμενο αντιπροσώπευσης δεν είναι μία

κουλτούρα ή θρησκεία αλλά μία τάση της. Έτσι δεν εκπλήσσει, για παράδειγμα, το γεγονός ότι οι

περισσότερες χαρακτηρίζονται από ενδεικτικά δίπολα του τύπου παραδοσιακοί-νεωτερικοί, θεοκρατία-

εκκοσμίκευση, υποστηρικτές μοντέρνων αξιών-αντιδραστικοί, οικουμενισμός-κοινοτισμός, άπιστοι-

φονταμενταλιστές, υποστηρικτές του status-quo και αντιρρησίες.103

Κατά συνέπεια, ένα εξίσου σημαντικό

στοιχείο για τη διεξαγωγή ενός εγχειρήματος διαπολιτισμικού διαλόγου αποτελεί ο τρόπος ανάδειξης των

συμμετεχόντων.

Συνολικά, η απήχηση της έννοιας του διαλόγου των πολιτισμών στον μέσο άνθρωπο είναι

ενδεχομένως μικρότερη, σε σχέση με την αντίστοιχη της σύγκρουσης. Ωστόσο πρόκειται για μία ιδέα

υπαρκτή όχι μόνο στον κόσμο των επιστημόνων ή των διανοουμένων αλλά και στο πλαίσιο της παγκόσμιας

πολιτικής, έστω και αν δέχεται κριτική για τάσεις συντηρητισμού, ελιτισμού και ή ανάδειξης από πάνω προς

τα κάτω.104

Μάλιστα, όχι απλώς δεν είναι απαλλαγμένη από πολιτικά κίνητρα ή συνέπειες, αλλά η σημασία

της συνίσταται ακριβώς στην ύπαρξη των εν λόγω κινήτρων και συνεπειών. Αυτή η αναφορά δεν αποσκοπεί

στην υποτίμηση της ανωτέρω ιδέας αλλά στην υπενθύμιση ότι η σχετική ανάλυσή της οφείλει να

συμπεριλαμβάνει τις ενδεχόμενες πολιτικές της λειτουργίες. Αν μη τι άλλο, η εξέλιξη και ο βαθμός

εμπέδωσής της συνιστούν κρίσιμο δείκτη για το περιθώριο υπερίσχυσης μίας συγκρουσιακής νοοτροπίας ή

πρακτικών εξαιτίας της διαφοράς πολιτισμών ή κουλτούρας.

9.3 Πολιτισμός/κουλτούρα και παγκοσμιοποίηση

Μέχρι στιγμής, θα πρέπει να έχει εμπεδωθεί το ότι η κατανόηση της διεθνούς πολιτικής στη μετά τον Ψυχρό

Πόλεμο εποχή εμπεριέχει τον τομέα του πολιτισμού/κουλτούρας. Από την άλλη πλευρά, η εν λόγω περίοδος

αντανακλά ταυτόχρονα τη λειτουργία της παγκοσμιοποίησης, υπό την έννοια της ολοένα διευρυμένης και

εντατικοποιημένης ανάπτυξης παγκόσμιων ροών που μειώνουν δραστικά τις αποστάσεις του χώρου και του

χρόνου και αποκρυσταλλώνονται σε παγκοσμίου εύρους πλαίσια που χαρακτηρίζονται από έντονη

διασυνδεσιμότητα. Με απλά λόγια, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο όλο και περισσότεροι άνθρωποι

επικοινωνούν και αλληλοεπηρεάζονται ολοένα και ταχύτερα ή εντονότερα ή πολυπλοκότερα προς πείσμα των

αποστάσεων ή των δυσχερειών της γεωγραφίας. Το τι ακριβώς περιλαμβάνει η παγκοσμιοποίηση και το πότε

ακριβώς ξεκίνησε αποτελεί αντικείμενο μίας τεράστιας και πολυδιάστατης επιστημονικής ανάλυσης. Ούτως ή

άλλως, το σημαντικό εδώ είναι το γεγονός ότι το σύγχρονο διεθνές γίγνεσθαι την περιλαμβάνει ως

υπόβαθρο.105

Βέβαια, η αισθητή αύξηση στην ταχύτητα και πυκνότητα των επαφών καθώς και η ανάπτυξη

των φυσικών και κοινωνικών τεχνολογιών, που υπερβαίνουν τους γεωγραφικούς περιορισμούς προκαλώντας

ένα μείγμα τάσεων προς την ομοιογένεια και τη διαφορά, αποτελούν σημαντικό δείκτη για την ανάπτυξη των

διεθνών συστημάτων όχι απλώς από τα μέσα-τέλη του προηγούμενου αιώναέστω από τους τελευταίους

αιώνες αλλά ήδη από την αρχαιότητα. Σε αυτό το πλαίσιο, δεν είναι τυχαία η πρόταξη της έννοιας της

‘γεωκουλτούρας’, οριζόμενης ως το πολιτισμικό και νομιμοποιητικό πλαίσιο της λειτουργίας του παγκόσμιου

συστήματος, κατά την ανάλυση των ανωτέρω διεργασιών, ιδίως δε αναφορικά με την ανάπτυξη του

καπιταλισμού.106

Εν προκειμένω, δύσκολα αμφισβητείται η διαμορφωτική επιρροή της παγκοσμιοποίησης στην

εξέλιξη του τρέχοντος διεθνούς σκηνικού. Συνεπακόλουθα, η σύνδεση της πολιτισμικής διάστασης και της

101

Mazlish, 2004, κεφ. 6. 102

Jackson, 2000. 103

Senghass, 2013. 104

Μarchetti, 2009. 105

Ενδεικτικά, βλ. Featherstone, 1990; Held and McGrew, 2003α; Bhagwati, 2004; Held, 2004; Anheier and Isar, 2007α. 106

Wallerstein, 1991.

203

παγκοσμιοποίησης, έγκειται στο ότι, αν μη τι άλλο, η τελευταία παρέχει ένα ολοένα διευρυμένο πλαίσιο για

την ποικιλόμορφη επαφή μεταξύ των πολιτισμών/κουλτουρών αλλά και για την ανάδειξη της κουλτούρας σε

διάφορα επίπεδα όπως το τοπικό, το εθνικό, το περιφερειακό ή το παγκόσμιο. Η εν λόγω εμπλοκή

κατανοείται ενδεικτικά και ως «πολιτισμική παγκοσμιοποίηση».107

Το παρόν υποκεφάλαιο αποσκοπεί

ακριβώς στη διερεύνηση βασικών στοιχείων της σχέσης μεταξύ παγκοσμιοποίησης και

πολιτισμού/κουλτούρας. Με απλά λόγια, στα προηγούμενα υποκεφάλαια η σύγκρουση και ο διάλογος των

πολιτισμών αναλύθηκαν ως ειδικότερα επιχειρήματα εν όψει της μετά τον Ψυχρό Πόλεμο εποχής, ενώ εδώ

ανακύπτουν ως γενικότεροι προβληματισμοί για την πολιτισμική διαχείριση υπό τις συνθήκες της

παγκοσμιοποίησης.

Χαρακτηριστικό σχετικό σύμβολο, αναφορικά με την υιοθέτηση και με την εξάπλωση

συγκεκριμένων τρόπων ή προτύπων ζωής, συνιστούν καταναλωτικά προϊόντα, όπως τα McDonald’s και η

Coca Cola, αλλά και ολόκληροι κλάδοι της λεγόμενης βιομηχανίας της τέχνης με προφανή παραδείγματα τον

κινηματογράφο και τη μουσική.108

Ομοίως ο εορτασμός της πρωτοχρονιάς κατά την 1η Ιανουαρίου εκάστου

έτους φαίνεται να αφορά ποικίλες κουλτούρες, ορισμένες εκ των οποίων πάντως δεν παραλείπουν παρεμφερή

εορτασμό σε άλλη ημερομηνία, αναλόγως του οικείου τους ημερολογίου. Ενδεικτικές είναι και οι

περιπτώσεις υιοθέτησης εθίμων, όπως το στόλισμα του δέντρου ή το γεύμα με γαλοπούλα, παραδόσεις

συνηθισμένες πλέον, λ.χ. στην Ελλάδα. Με τη σειρά του, ο Άγιος Βαλεντίνος μπορεί να εορτάζεται και από

άτομα σε κοινωνίες όπου δεν επικρατεί ο χριστιανισμός, αν και όχι πάντα δίχως διαμαρτυρίες, με την

αιτιολογία ότι αυτή η (κατά τα άλλα χαριτωμένη) πρακτική συνιστά υπονόμευση και απειλή της πολιτισμικής

ταυτότητας. Εδώ, το επίμαχο ζήτημα είναι ο τρόπος απάντησης μίας κοινωνίας, με αφορμή την εισαγωγή ενός

εθίμου που αφορά τις ανθρώπινες σχέσεις. Ειδικότερα, θα μπορούσε η παγκοσμιοποίηση να οδηγεί στην

υποβάθμισηαν όχι εξαφάνιση των τοπικών κουλτουρών; Μία ομάδα απαντήσεων επικεντρώνει στο ρόλο

μιας μείξης ή αμοιβαίας επιρροής ή συνύπαρξης, ενώ μία άλλη απάντηση τείνει να αναδεικνύει την

κουλτούρα σε έναν αποστεωμένο κώδικα που αξιώνει υποταγή στη βάση του αποκλεισμού.109

Ενδιαφέρουσα περίπτωση για τη διαχείριση των θεμάτων πολιτισμικής έκφρασης συνιστά και ο

ευρωπαϊκός διαγωνισμός τραγουδιού Eurovision. Αναλογιστείτε τις διαφορετικές πολιτικές, στρατηγικές,

εκφάνσεις, προσδοκίες και μορφές αντίδρασης που προκύπτουν, για την επιλογή των τραγουδιών κάθε χώρας,

βεβαίως με διαφορετικές συνθήκες και διαδικασία ανά περίπτωση. Αυτό μπορεί να εκπονείται στην οικεία

γλώσσα, συνήθως στην περίπτωση μεγαλύτερων κρατών. Από την άλλη, ιδίως τα μικρότερα κράτη έχουν να

επιλέξουν ανάμεσα στη χρήση της εθνικής γλώσσας ή μιας ευρέως διαδεδομένης όπως κυρίως τα αγγλικά, ή

ενίοτε ενός μείγματος εθνικής και αγγλικών. Ενίοτε προωθούν ειδικά στοιχεία της εθνικής κουλτούρας

αποκλειστικά (ενδεχομένως δε μία ‘παραδοσιακή’ διάσταση), ενώ άλλοτε μία νεωτερική οπτική ή μία

αντισυμβατική-‘προχωρημένη’ επιλογή (ενίοτε στο όνομα της χειραφέτησης ή στα όρια του ‘κιτς’) ή μία

διεθνοποιημένη έκφανση με εθνικές πινελιές. Ενδεχομένως, είναι ενδεικτικό το ιστορικό της επιλογής των

τραγουδιών της Ελλάδας: άλλα ήταν μόνο στα ελληνικά ή με αναφορά στην ελληνική ταυτότητα, ενώ άλλα

μεικτά (ελληνικά και αγγλικά, ή αγγλικά με ελληνικές φράσεις) ή και μόνο στα αγγλικά. Το δε νικητήριο

τραγούδι «Number one» ήταν αγγλόφωνο και διεθνοποιημένο στην παρουσίασή του μη παραλείποντας,

ωστόσο, την ένταξη και παραδοσιακού οργάνου.

Η συμπυκνωτική περιγραφή της πολιτισμικής δυναμικής της παγκοσμιοποίησης αποτελεί προκλητικό

καθήκον και θα αδικούσε την πολυπλοκότητά της. Κατά μία έννοια πάντως περιλαμβάνει την ανάδειξη μίας

παγκόσμιας κουλτούρας, επηρεασμένης κατά πολύ από την αμερικανική κουλτούρα και διαχεόμενης τόσο

στις ελίτ όσο και σε λοιπά στρώματα, με εφαλτήριο την υιοθέτηση μίας λογικής βασισμένης στον ατομικισμό

και αποδεχόμενη τις συνέπειες της εξατομίκευσης. Όμως, η αποδοχή είναι μόνο μία εκ των δυνατών στάσεων

έναντι της σχετικής ταλάντευσης από τις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης. Η ριζική απόρριψη και η

απομόνωση (στο όνομα της θρησκείας ή του έθνους) συνιστούν έναν εναλλακτικό βεβαίως απόλυτο τρόπο

αντίδρασης. Μία μεικτή στάση (π.χ. Κίνα) περιλαμβάνει την εξισορρόπηση μεταξύ της συμμετοχής στο

οικονομικό σύστημα και της αντίστασης έναντι της παγκόσμιας κουλτούρας. Συχνό είναι και το φαινόμενο

της αποδοχής της μέσω σημαντικών τοπικών τροποποιήσεων, μαζί με την υβριδοποίηση ως σύνθεση τοπικών

και εξωτερικών πολιτισμικών χαρακτηριστικών (λ.χ. η Ιαπωνία ή η κινεζική επιχειρηματική κουλτούρα).

Αντίστοιχο είναι δε το φαινόμενο των εναλλακτικών παγκοσμιοποιήσεων, δηλαδή πολιτισμικών κινημάτων

έξωθεν της Δύσης αλλά με συνέπειες ακόμα και για εκείνη, παρέχοντας επιπλέον μορφές εκμοντερνισμού

107

Tomlinson, 2007. 108

Barber, 1995; Ritzer and Stillman, 2003. 109

Varughese, 2003, ιδίως σ. 57.

204

(π.χ. η ινδική περίπτωση). Άλλα κινήματα έχουν μία ειδική περιφερειακή επιρροή (π.χ. Ευρώπη),

εξακολουθώντας να συνδέουν τις τοπικές κοινωνίες με την παγκόσμια κουλτούρα.110

Ας περάσουμε από την περιπτωσιολογία και από την απλούστερη διατύπωση για την τύχη της

κουλτούρας υπό την παγκοσμιοποίηση, αν τελεί/είναι «υπό κίνδυνο ή εμπλουτισμένη;»,111

στην τυπολογική

ανάλυση. Κατά μία μάλλον εύπεπτη και ίσως την πλέον απλή κατηγοριοποίηση, η διαχείριση της

πολιτισμικής διαφοράς περιλαμβάνει τρία παραδειγματικά πλαίσια-οπτικές ή αλλιώς μοντέλα

διαπολιτισμικών σχέσεων, ιδίως εν όψει της παγκοσμιοποίησης. Το πρώτο εξ αυτών αφορά την πολιτισμική

διαφοροποίηση ή απόκλιση, με πιθανή κατάληξη την αντιπαράθεση ως και σύγκρουση (‘σύγκρουση των

πολιτισμών’). Εδώ, οι πολιτισμικές διαφορές και η πολιτισμική διαίρεση συνιστούν μία σταθερά (δηλαδή

είναι διαρκείς) και θεωρούνται πηγή αντιπαλότητας και σύγκρουσης. Κοσμολογική βάση του εν λόγω

μοντέλου είναι η έννοια της αγνότητας αλλά και της αυθεντικότητας. Με τον έναν ή τον άλλον τρόπο,

πρόγονοί του θεωρούνται ο ρομαντισμός και ο σχετικισμός αλλά και η ρατσιστική σκέψη. Σε μία ακραία

κατάσταση μεταπίπτει σε εθνοκάθαρση. Από πλευράς της πολιτικής για τη διαπολιτισμικότητα, ενθαρρύνεται

η διατήρηση του διακριτού χαρακτήρα των διάφορων κοινοτήτων. Το δεύτερο μοντέλο συνίσταται στην

πολιτισμική σύγκλιση ή τάση προς ομοιότητα, αλλιώς στην παγκόσμια αλληλεξάρτηση που οδηγεί σε

τυποποίηση και ομοιομορφία ιδίως μέσω καταναλωτικών μηχανισμών. Αλλιώς, πρόκειται για την

ομοιογενοποίηση των κοινωνιών ιδίως υπό την επιρροή των πολυεθνικών επιχειρήσεων (άκρως γλαφυρός ο

αγγλικός όρος: ‘McDonaldization’, αντλώντας από περίφημη πολυεθνική). Εδώ τίθεται επί τάπητος ο

οικουμενισμός και η παγκόσμια εξάπλωση των καπιταλιστικών σχέσεων, με έμφαση στην πολιτισμική

διάχυση ιδίως όπως απορρέει από συγκεκριμένα κέντρα. Η εξέλιξη της πραγματικότητας στη βάση μιας

υπέρτατης αρχής ή κέντρου αποτελεί την κοσμολογική παραδοχή του εν λόγω μοντέλου (μάλιστα, αυτή η

αρχή λειτούργησε ως κινητήριος μοχλός των αυτοκρατορικών συστημάτων που ευαγγελίζονταν τον

πολιτισμό και την εκπολιτιστική αποστολή). Πρόγονοί του έχουν αποτελέσει ο ορθολογικός οικουμενισμός

και ο εκμοντερνισμός, ενώ αντίστοιχες διεργασίες στη Λατινική Αμερική της δεκαετίας 1970 περιγράφονταν

δεικτικά με τον εξίσου γλαφυρό όρο ‘Coca-colonization’. Η πολιτιστική σύγκλιση μεταφράζεται σε μία

πολιτική αφομοίωσης με κέντρο βάρους την κουλτούρα της κυρίαρχης ομάδας. Το τρίτο μοντέλο σχετίζεται

με την πολιτισμική μείξη ή υβριδοποίηση, το οποίο δίνει έμφαση στην πολιτισμική ανάμειξη των

τεχνολογιών, των γλωσσών και των θρησκειών υπό ένα κλίμα εξωστρέφειας το οποίο καθιστά την κουλτούρα

διατοπική (translocal). Το μοντέλο βασίζεται κοσμολογικά στην αρχή της σύνθεσης, ενώ συναφείς εκδοχές

του αποτελούν ο συγκρητισμός (όρος διαδεδομένος για την ανάμειξη των θρησκειών) και η κρεολοποίηση

(όρος διαδεδομένος για την ανάμειξη των γλωσσών). Μεταφράζεται σε πολιτική συσσωμάτωσης χωρίς

ωστόσο την απάρνηση των επιμέρους ταυτοτήτων. Σε αυτό το πλαίσιο, το μέλλον κατανοείται με όρους

συνεχούς αναδιαμόρφωσης των κοινών αλλά και των διαφορετικών πολιτισμικών στοιχείων μεταξύ των

ομάδων/κοινωνιών που έρχονται σε επαφή μεταξύ τους.112

Από εκεί και πέρα, ποικίλες νοηματικές διαδρομές

οδηγούν σε διάφορες εκφάνσεις των ανωτέρω μοντέλων και σε διαφορετική αξιολόγηση εκείνων και των

συνεπειών τους.

Βεβαίως ποικίλουν οι σχετικές κατηγοριοποιήσεις. Κατά μία άλλη τυπολογία της πολιτισμικής

αλληλεπίδρασης, οι ενδεικτικές μορφές της περιλαμβάνουν τα ακόλουθα:113

Επιβολή: η ανάδειξη των διαφορών πολιτισμικής ισχύος σε ένα πλαίσιο χαρακτηρισμένο από ιεραρχικές και

άνισες σχέσεις καθώς και από τη χρήση θεσμικών υποδομών (λ.χ. εκπαίδευση). Αυτό το είδος ήταν συχνό

στην περίπτωση των αυτοκρατοριών, ως προς τη θεσμική και επίσημη προώθηση της οικείας γλώσσας. Εν

τέλει, πάντως, υπήρξε συχνά προσαρμογή της κυρίαρχης γλώσσας στις ιδιαιτερότητες των κρατών που

προέκυψαν από την αντίστοιχη αποικία (π.χ. η μετάλλαξη των αγγλικών στη Λιβερία ή στη Τζαμάικα και

εκείνη των γαλλικών στην Αϊτή ή στις Αντίλλες).

Διάχυση: η μεταφορά των στοιχείων μίας κουλτούρας σε μία άλλη. Για παράδειγμα, η

κάποιου είδους εντρύφηση ορισμένων Ελλήνων με τις αρχές και αξίες του ευρωπαϊκού

διαφωτισμού οδήγησε στην ανάδειξη του ελληνικού διαφωτισμού. Άλλο παράδειγμα: το

μουσικό είδος ρέγκε είναι ‘τζαμαϊκανό’, υπό την έννοια ότι ταυτίστηκε με την εν λόγω χώρα,

110

Berger, 2002. 111

Bhagwati, 2004, κεφ. 9. 112

Nederveen Pieterse, 2009, κεφ. 3. Βλ. και Μακρής, 2007, κεφ. 13.2-13.6. 113

Anheier and Isar, 2007β, 12.

205

αλλά ‘έγινε’ και ‘ελληνικό’, υπό την έννοια ότι δημιουργήθηκαν και ερμηνεύτηκαν

αντίστοιχα τραγούδια στην Ελλάδα και στην ελληνική γλώσσα. Εξαιτίας της διάχυσης, στο

άκουσμα της λέξης ‘ρέγκε’ ο μέσος Έλληνας νέος φέρνει στο νου του τόσο τονBob Marley

όσο και το ελληνικό συγκρότημα Locomondo.

Σχετικοποίηση: η διαμόρφωση πολιτισμικών στοιχείων, σε συσχετισμό με άλλα αντίστοιχα.

Μίμηση: η δημιουργία ενός κοινού πολιτισμικού πλαισίου, στοιχεία του οποίου επιλέγουν οι

δρώντες.Ο καταναλωτισμός προσφέρει ένα ενδιαφέρον παράδειγμα καθόσον, παρά τη

παγκόσμια εξάπλωσή του, συχνά οφείλεται στην τάση των κοινωνιών για μίμηση των

τοπικών ελίτ παρά για την υιοθέτηση ενός ενιαίου καταναλωτικού προτύπου.

Παγκοσμιο-τοπικοποίηση (glocalization): η διαφοροποιημένη ερμηνεία οικουμενικών ιδεών,

πλαισίων και αξιών. Ενδεικτικά, πολυεθνικές εταιρίες εδραιώθηκαν στην Ελλάδα όσον

αφορά τον τομέα του γρήγορου φαγητού (τύπου ‘burger’), για να αντιμετωπίσουν ισχυρό

ανταγωνισμό και από ελληνική εταιρία. Δείγμα προσαρμογής στην ‘ελληνική’

πραγματικότητα συνιστά η διάθεση νηστίσιμου φαγητού κατά την περίοδο του Πάσχα.

Αντίστοιχες πρακτικές συμβαίνουν και σε άλλες χώρες

Αλληλοδιείσδυση: η μείξη του οικουμενικού και του ιδιαίτερου. Απλούστερα, αυτό που

προέκυψε αρχικά σε έναν τόπο ή πολιτισμό περνά και σε άλλους και δέχεται από αυτούς

στοιχεία που γεννήθηκαν εκεί. Ενδεικτικά, η επαφή Δύσης και Ανατολής (Κίνα) στην αρχική

της φάση χαρακτηρίστηκε από την αμοιβαία επιρροή.

Αντίσταση: η ανάδειξη των τοπικών πολιτισμικών πλαισίων εναντίον της επιβολής του

παγκόσμιου. Παράδειγμα συνιστά η επιβολή κανονιστικού πλαισίου που δυσχεραίνει ή και

απαγορεύει τη διείσδυση και προβολή ξένων πολιτιστικών προϊόντων.

Παρεμφερώς, σχηματοποιούνται τέσσερα σενάρια αναφορικά με την «πολιτισμική ποικιλότητα σε

έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο». Πρόκειται για τα ακόλουθα:114

Σύγκλιση προς τις αμερικανικές ή δυτικές αξίες: η επέκταση των παγκόσμιων μέσων και της

επικοινωνίας επιφέρει την ομοιογένεια των κουλτουρών.

Παγκόσμια πόλωση: η απώλεια της εθνικής αυτονομίας προκαλεί τοπική αντίσταση ή

κινήματα και πολιτισμικές συγκρούσεις ανάμεσα στις κοινωνίες αλλά και μεταξύ τους.

Πολιτισμική συγχώνευση ή υβριδοποίηση: η μείξη των πολιτισμικών παραδόσεων με την

αμοιβαία γονιμοποίησή τους.

Προστατευτικές πολιτισμικές πολιτικές και επιχειρήματα εναντίον της παγκοσμιοποίησης: η

προβολή αντίστασης στην προβλεπόμενη απώλεια των παραδοσιακών κουλτουρών.

Από τις ανωτέρω τυπολογίες, αναδεικνύεται ίσως το πλέον σημαδιακό εκ των κεντρικών σχετικών

θεμάτων: η δραστική αλλά και πολύμορφη επιρροή που ασκεί η δυναμική της παγκοσμιοποίησης στην

κουλτούρα και στις επί μέρους ταυτότητες. Η παγκοσμιοποίηση της κουλτούρας αφορά ποικίλες διεργασίες

πολιτισμικής (από)ολοκλήρωσης σε διακρατικό καθώς και υπερεθνικό επίπεδο. Οι εν λόγω διεργασίες

περιλαμβάνουν την (ανα)διαμόρφωση διάφορων πολιτισμικών πλαισίων ή παραδόσεων. Επιδέχονται δε ένα

εύρος απαντήσεων, δεδομένης άλλωστε της εμπλοκής προβληματισμών σχετικών με τον ρόλο του έθνους,

της ταυτότητας και της ίδιας της νεωτερικότητας.115

Μάλιστα, η ηλεκτρονική διαμεσολάβηση καθώς και η

μαζική μετανάστευση επισημαίνονται ως οι πλέον κρίσιμοι κρίκοι για τη διασύνδεση του παγκόσμιου και του

νεωτερικού.116

Αν μη τι άλλο και πέραν των προοπτικών που ανοίγονται για τις προοπτικές της τέχνης και της

αισθητικής και βεβαίως της επικοινωνίας,117

η διόγκωση των πολιτισμικών ροών θέτει περιορισμούς για τη

σημασία του εδάφους ως προσδιοριστικού παράγοντα στην πολιτισμική έκφραση, αναδεικνύοντας το

114

Norris and Inglehart, 2009, ιδίως σ. 288-295. 115

Featherstone, 1990.Βλ. Robertson, 1992; Meyer and Geschiere, 1999, Held and McGrew, 2003α, μέρος 3; Held and

McGrew, 2003β, 8-18. 116

Appadurai, 1996. 117

Φιοραβάντες, 2005; Πετράκης, 2011.

206

περιθώριο για την ανάδειξη μίας παγκοσμιοποιημένης (αν και όχι αναγκαστικά παγκόσμιας) κουλτούρας118

ή

την ολοένα διευρυμένη διασύνδεση/επιρροή των κουλτουρών.119

Εδώ, σχετική είναι η διαπραγμάτευση του θέματος και με όρους πολιτικής κουλτούρας, υπό το

γενικότερο ερώτημα για το αν ο εκμοντερνισμός και η οικονομική ανάπτυξη συνεπάγονται ή όχι τον

περιορισμό των τοπικών παραδόσεων και συνακολούθως την πολιτισμική μεταβολή ή σύγκλιση. Πρόκειται

για ερώτημα που έχει απαντηθεί υπέρ της μίας ή της άλλης πλευράς, αλλά και με πιο τολμηρή απάντηση ότι

λαμβάνουν χώρα αμφότερα τα σενάρια: η οικονομική ανάπτυξη επιφέρει σύγκλιση των (πολιτικών)

κουλτουρών αλλά στο πλαίσιο καθιερωμένων πολιτισμικών ζωνών.120

Παρεμφερής είναι η επισήμανση της πρόκλησης της παγκοσμιοποίησης για την κουλτούρα, σε

εννοιολογικό επίπεδο, ιδίως έναντι μίας ουσιοκρατικής προσέγγισής της (δηλαδή μίας στατικής θεώρησης

των ταυτοτήτων με όρους οντοτήτων) εφόσον μεταπίπτει σε φόβο για την απώλεια των οικείων

χαρακτηριστικών εν όψει πιέσεων για ομοιογένεια.121

Από την άλλη, η παγκοσμιοποίηση κατανοείται ως

πρόκληση για την ανάδειξη των πολιτισμών εντός μίας διαλεκτικής μεταξύ των διεργασιών προς ομοιογένεια

και διαφοροποίηση. Εφόσον είναι όντως δυνατή η σύγκρουση των πολιτισμικών πλαισίων, κατά την

υπεράσπιση της ακεραιότητάς τους, τότε προϋπόθεση για την αποφυγή αυτού του σεναρίου θεωρείται η

πολιτισμική ποικιλότητα, με την έννοια της εξέλιξής τους έσωθεν αλλά και μέσω των μεταξύ τους επαφών.122

Ομοίως αξιοσημείωτα, το ζήτημα δεν είναι μόνο το πώς η παγκοσμιοποίηση επηρεάζει τον τρόπο της

καθημερινής ζωής και την κουλτούρα ή τον βαθμό ομοιογένειας, ενότητας ή ανοικτού χαρακτήρα των

διάφορων κοινωνιών, το οποίο είναι κρίσιμο ούτως ή άλλως. Εξίσου σημαντικό παραμένει το αν και πώς η

ίδια η κουλτούρα συνιστά σημαντική δύναμη σε μεταμορφώσεις κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής υφής.

Πρόκειται για το πώς η φύση, οι κατευθύνσεις και οι ερμηνείες της ίδιας της παγκοσμιοποίησης

διαμορφώνονται από την κουλτούρα ως παράγοντα παγκόσμιας μεταβολής. Με απλά λόγια, οι πολιτισμικές

εκφάνσεις δεν επηρεάζονται απλώς από την παγκοσμιοποίηση αλλά συνάμα επηρεάζουν τόσο εκείνη όσο και

τα πλαίσια ένταξης και αποκλεισμού ή τις μορφές ταυτότητας και συνεργασίας.123

Σε αυτό το πλαίσιο,

ενδεικτικά, η αναβίωση του Ισλάμ εντός των μουσουλμανικών πληθυσμών κατανοείται όχι ως αντίδραση

στον εκδυτικισμό αλλά προκύπτει ως μία από τις συνέπειές του, αλλιώς ως προϊόν των πολύπλοκων

δυνάμεων της παγκοσμιοποίησης.124

Δεδομένων των ανωτέρω, πώς επηρεάζεται η παγκόσμια πολιτική; Υπό ένα πρίσμα, τονίζεται το

γεγονός ότι η σύγκρουση σχετίζεται με (ή και προκαλείται από) τη μεταβαλλόμενη δυναμική της

πολιτισμικής ομοιότητας και διαφοράς, εν όψει της παγκοσμιοποίησης.125

Η σχετική ευαισθησία, αν μη τι

άλλο σε χώρες του λεγόμενου τρίτου κόσμου αν και όχι μόνο εκεί συχνά εξηγείται μέσω δίπολων τύπου

‘παράδοση-νεωτερικότητα’, ‘ανοικτός-κλειστός’ ή ‘ορθολογικός-παράλογος’. Ωστόσο αφορά και το

αλληλένδετο της κουλτούρας και της πολιτικής ως προς τον βαθμό σταθερότητας και νομιμοποίησης των

οικείων κοινωνιών και κρατών.126

Χαρακτηριστική περίπτωση, που ανατροφοδοτεί τον σχετικό

προβληματισμό, συνιστά η αντίδραση έναντι μορφών ή έργων πολιτισμικής έκφρασης ότι προσβάλουν

ευαίσθητες διαστάσεις (π.χ. θρησκεία). Παλαιότερα, αναφερόταν ως ενδεικτικό παράδειγμα το λογοτεχνικό

βιβλίο «Σατανικοί Στοίχοι». Πρόσφατα, εξίσου ενδεικτική έχει πλέον αποδειχθεί η δημοσίευση των

θεωρούμενων ως προσβλητικών έναντι του Ισλάμ σκίτσων δανέζικης εφημερίδας το 2005, ενώ πιθανόν το

ίδιο να γίνει με υπόθεση του γαλλικού περιοδικού που μάλιστα δέχτηκε επίθεση το 2015. Για τα εν λόγω

σκίτσα, η παγκοσμιοποίηση οριοθέτησε το πλαίσιο ανάδειξης μίας διεθνούς κρίσης, εμπλοκής των μέσων,

ενεργοποίησης του υπερεθνικού ακτιβισμού αλλά και ποικιλότροπης αντιμετώπισης από διάφορες κοινωνίες

και ενδιαφερομένους, συμπλέκοντας θέματα ασφάλειας, ταυτότητας, πολιτικής κουλτούρας,

πολυπολιτισμικών επαφών ή ελευθερίας.127

118

Tomlinson, 1999. 119

Nederveen Pieterse, 2009. 120

Inglehart and Welzel, 2005. 121

Reeves, 2004,162-186. 122

Cox, 2002. 123

Held and Moore, 2007.Βλ. και Tomlinson, 2007, 352-355. 124

Roy, 2006. 125

Anheier and Isar, 2007α. 126

Kamrava, 1999. 127

Lindekilde et al., 2009; Agius, 2013.

207

Επίσης, παρά την ένσταση στην άποψη ότι η παγκοσμιοποίηση οδηγεί σε ενιαία συσχέτιση της

κουλτούρας και της αξίωσης για τον ρόλο των κρατών ως μεγάλων δυνάμεων,128

δύσκολα μπορεί να

αμφισβητηθεί η αξία της διερεύνησης του πώς διάφορες δυνάμεις προβαίνουν στην εν λόγω συσχέτιση. Σε

αυτό το πλαίσιο, προκαλούν εύλογο ενδιαφέρον ιδίως οι «πολιτισμικές διαστάσεις της αμερικανικής

παγκόσμιας ισχύος».129

Από ένα πρίσμα, μάλιστα, αναγνωρίζεται μεν ότι οι «πολιτισμικές συνέπειες της

παγκοσμιοποίησης» περιλαμβάνουν την «παγκόσμια Αμερική», δηλαδή την παγκόσμια τάση υιοθέτησης

‘αμερικανικών’ προτύπων και τρόπου ζωής, αλλά ταυτόχρονα επισημαίνεται πως η κατανόηση της όλης

διαδικασίας δεν πρέπει να είναι μεθοδολογικά παγιδευμένη μία σε ‘εθνική’ κατανόηση της

παγκοσμιοποίησης, ήτοι με όρους που αφορούν αποκλειστικά το έθνος.130

Παρεμφερή κριτική δέχεται και η

ανάλυση της πολυπολιτισμικότητας, ως έννοιας σχετικής με την αντιμετώπιση των πολιτισμικών ανισοτήτων,

ως προς το ότι αποκαλύπτονται τα όριά της στο πλαίσιο των παγκόσμιων σχέσεων αλλά και εναλλακτικών

λογικών της νεωτερικότητας.131

Ενώ ωστόσο η διαμεσολάβηση της πολιτισμικής ποικιλότητας από τα μέσα επικοινωνίας κρίνεται

οπωσδήποτε κρίσιμη,132

η αδιαμφισβήτητη άσκηση επιρροής των παγκόσμιων (ή αλλιώς κοσμοπολιτικών)

επικοινωνιών στις εθνικές κουλτούρες αντισταθμίζεται σε αξιόλογο βαθμό από σχετικά τείχη προστασίας των

τελευταίων, αν μη τι άλλο όσον αφορά τα μέσα ενημέρωσης. Αυτό συμβαίνει υπό την έννοια ότι «διακριτές

ταυτότητες, αξίες και τρόποι ζωής σε κάθε κοινωνία είναι βαθύτατα ριζωμένοι και ανθεκτικοί εν όψει της

επιρροής των παγκόσμιων μέσων περισσότερο από ό,τι υποτίθεται συχνά».133

Με απλά λόγια, παρά τις

ολοένα πυκνότερες και ταχύτερες πολιτισμικές επαφές και ανταλλαγές, δεν φαίνεται να έχει ακόμα

πραγματολογική βάση το ενδεχόμενο της τροποποίησης-υποταγής ή κυρίως της εξαφάνισης της εθνικής

κουλτούρας και δη ως αποτέλεσμα των παγκόσμιων μέσων. Υπό αυτή την έννοια, δικαιολογείται η

συγκρατημένη οπτική ότι η πολιτισμική ταυτότητα συνιστά «περισσότερο το προϊόν της παγκοσμιοποίησης

παρά το θύμα της».134

Ακόμα και υπό ένα πρίσμα που απορρίπτει πραγματολογικά την εναρμόνιση των

εθνικών κουλτουρών ή την απορρόφησή τους, αναγνωρίζεται η επιρροή της ανάδειξης μιας παγκόσμιας

γλώσσας και ιδίως το ενδεχόμενο διαμόρφωσης ευρύτερων πολιτισμικών ζωνών, και πάλι όμως χωρίς αυτό

να συνεπάγεται την αντικατάσταση των πρώτων ειδικά από μία παγκόσμια κουλτούρα.135

Μήπως η τελευταία

προάγεται από την πολιτιστική διπλωματία; Η μεταψυχροπολεμική εποχή χαρακτηρίζεται από τη συμμετοχή

όλο και περισσότερων δρώντων και δη κρατών με σκοπό την προβολή τους. Σε αυτό το πλαίσιο, η

προκύπτουσα πολυφωνία δεν χαρακτηρίζεται από ισοτιμία ή συμμετρικές σχέσεις, αλλά το εθνικό δεν

εξαφανίζεται. Από την άλλη πλευρά, καλείται να προσαρμοστεί και να αντιμετωπίσει ευκαιρίες, προκλήσεις ή

ανταγωνισμό ή ακόμα και να επαναπροσδιοριστεί, στο βαθμό που λειτουργούν συνθετικές διεργασίες.

Εδώ, είναι ενδιαφέρουσα η περίπτωση της Ανατολικής Ασίας. Περιλαμβάνει κράτη με

διαφοροποιημένα χαρακτηριστικά αναφορικά με το μέγεθός τους, τις ιστορικές εμπειρίες, τον διεθνή ρόλο ή

τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος. Ιδίως στον οικονομικό τομέα αλλά και στον πολιτισμικό, έχει

υπάρξει σημαντική αλληλεπίδραση τόσο μεταξύ τους όσο και με δυνάμεις εκτός της εν λόγω περιφέρειας. Η

παγκοσμιοποίηση αντιμετωπίστηκε λιγότερο ως απειλή και περισσότερο ως ευκαιρία για μία δυναμική

οικονομική παρουσία. Το μέγεθος των πολιτισμικών ροών από ή προς την περιοχή και ορισμένα εκ των

κρατών της είναι αναμφίβολα μεγάλο. Σε αυτό το πλαίσιο, εκείνη εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται από την

ανθεκτικότητα του μοντέλου του έθνους κράτους και από την πρόταξη εναλλακτικών προτάσεων τόσο

γλωσσικά (με την ανάδειξη πολιτισμικού και πνευματικού κεφαλαίου και σε γλώσσες πλην της Αγγλικής)

όσο και αναφορικά με άλλες πολιτιστικές πτυχές.136

Σύμφωνα με ένα εγχείρημα διερεύνησης των αξιών και

στάσεων της,137

οι υπαρκτές εντάσεις και πολιτισμικές διαφορές συνιστούν ενδεχόμενη πηγή σύγκρουσης

(ιδίως αναφορικά με τον θρησκευτικό παράγοντα). Ωστόσο, δεν επιβεβαιώνεται μία μονοσήμαντη ή απόλυτη

στάση των ασιατικών κοινωνιών έναντι δυνάμεων με ενδιαφέρον για την περιοχή, η οποία θα δικαιολογούσε

τις κατά Huntington προβλέψεις.

128

Mallavarapu, 2007. 129

Crockatt, 2007. 130

Beck et al., 2003. 131

Shome, 2012.Βλ. Παυλίδης, 2006. 132

Siapera, 2010; Kramer and Vittinghoff, 2006. 133

Norris and Inglehart 2009, 298. Βλ. και Mackay, 2004. 134

Tomlinson, 2003, ιδίως 277. 135

Smith, 1990. 136

Vaish, 2010. 137

Collet and Inogushi, 2012.

208

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η Ευρώπη. Από το πλούσιο πολιτισμικό-ιστορικό υπόβαθρο της οικείας

γεωγραφίας, αξιοσημείωτη είναι η σχετικά πρόσφατη εμπειρία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ως προς τον βαθμό

ζύμωσης εθνικών και άλλων (υποεθνικών αλλά και υπερεθνικών) ταυτοτήτων και κουλτουρών. Γλαφυρά, τo

εν λόγω προχωρημένο εγχείρημα περιφερειακής ολοκλήρωσης συμβάλει στην αντικατάσταση του έθνους ως

βασικού πλαισίου αξίωσης αφοσίωσης και παροχής νοήματος; Πολύ απλά, το ερώτημα έχει απαντηθεί θετικά

ή αρνητικά ή και ενδιάμεσα (αρνητικά όμως με ένα ‘αλλά’, ως προς τη συμπλήρωση του ως άνω πλαισίου).

Δηλαδή, οι γενικότεροι προβληματισμοί και τα σενάρια για την πολιτισμική επιρροή της παγκοσμιοποίησης,

όπως αναφέρθηκαν λίγο παραπάνω, αντανακλώνται και εδώ. Ειδικότερο ζήτημα συνιστά η εξάρτηση του

συγκεκριμένου εγχειρήματος και από το περιεχόμενο ή μηχανισμούς μιας αναδεικνυόμενης ευρωπαϊκής

ταυτότητας.138

Τα τελευταία χρόνια, σημαντικά εφαλτήρια για την κατανόηση της εν λόγω ανάδειξης έχουν

αποτελέσει η πολυπολιτισμική πρόκληση στο ευρωπαϊκό έθνος-κράτος και το περιθώριο για τον

εξευρωπαϊσμό των ταυτοτήτων ή για τη μεταμόρφωσή τους, συμπεριλαμβανομένης της επιρροής της

μεταναστευτικής δυναμικής,139

καθώς και οι προκλήσεις της διεύρυνσης προς ανατολάς.140

Από τα πλέον

χαρακτηριστικά επιχειρήματα/ζητήματα, ξεχωρίζουν η εδραίωση μίας πολιτικής διάστασης της ευρωπαϊκής

ταυτότητας, σε αντιπαραβολή μίας υπαρκτής αλλά μικρότερης πολιτισμικής διάστασης,141

επίσης η συμβολή

της νομισματικής ένωσης (εισαγωγή και χρήση του Ευρώ) στην ανάδειξη της υπερεθνικής ταυτότητας αλλά

και η εξάρτηση αυτής της συμβολής από τις εθνικές ταυτότητες,142

οι σχετικές με το συμβολικό επίπεδο

πρωτοβουλίες για τη διαμόρφωση μίας υπερεθνικής πολιτισμικής ταυτότητας,143

τέλος δε η επιβίωση των

εθνικών κουλτουρών και η συνύπαρξη συμπληρωματικά μίας πανευρωπαϊκής κοσμοπολιτικής

κουλτούρας, η οποία σχετίζεται με τη γνώση των αγγλικών, μία φιλελεύθερη θεώρηση στα θέματα

εκκοσμίκευσης και την εξοικείωση με τα κυρίαρχα ρεύματα στους βασικούς κλάδους της τέχνης.144

Συνολικά, πώς απαντάται το γλαφυρά διατυπωμένο ερώτημα για το «αν υπάρχει μία πολιτική της

πολιτισμικής παγκοσμιοποίησης;» Κατά, μία άποψη, η απάντηση είναι αρνητική, εφόσον εδώ εννοείται ένα

ενιαίο, συνειδητό ή ξεκάθαρο σύνολο σχετικών απόψεων και στάσεων. Ωστόσο, μπορεί να γίνει λόγος για μία

πολυδιάστατη πολιτική (αλλιώς, πολλές πολιτικές) της παγκοσμιοποίησης, στοιχείο που οφείλεται στο ότι τα

παγκοσμιοποιημένα αγαθά, ιδέες και θεσμοί ερμηνεύονται και ενσωματώνονται στην καθημερινή ζωή,

ποικιλότροπα.145

Συναφώς, το μέλλον της παγκοσμιοποίησης συναρτάται με τον τρόπο προσδιορισμού των

δρώντων, κάτι που κατανοείται ως πρωτίστως πολιτική διεργασία.146

Από την άλλη πλευρά, η πολιτική

επηρεάζεται από τον βαθμό κατά τον οποίον «οι πολιτισμικές ροές μεταμορφώνουν την πολιτική της εθνικής

ταυτότητας και την πολιτική της ταυτότητας γενικότερα».147

Σε αυτό το πλαίσιο, η «πολιτική της

αναγνώρισης»148

παραμένει επίκαιρη, ενώ η «πολιτική της παγκοσμιοποίησης» περιλαμβάνει τον πολιτισμικό

τομέα149

ή τη δυναμική του εκπολιτισμού.150

Εδώ, παρουσιάζουν ενδιαφέρον διάφορα στοιχεία: π.χ. η

ενεργοποίηση των πολιτισμικών διαφορών στο πλαίσιο της πολιτικής αλλά και το περιθώριο πρόταξης

εναλλακτικών οπτικών151

και η διερεύνηση των καθημερινών πρακτικών σε ποικίλες διαστάσεις (ενδεικτικά η

γλώσσα, η ταυτότητα, η οριοθέτηση) όπως αναδεικνύονται στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης.152

Εν

προκειμένω, ξεχωρίζουν διεργασίες σε ‘μίκρο-’ και ‘μάκρο-’ επίπεδο, με τις οποίες οι κυρίαρχες κουλτούρες

αναπαριστούν διαχειρίζονται ή περιθωριοποιούν διαφορετικές ομάδες,153

και η χρήση των τεχνολογιών των

μέσων και αισθητικές μορφές από επιμέρους και δη μειονοτικές ομάδες για την εμπλοκή σε πολιτικά

138

Λ.χ. Fuchs and Klingemann, 2011; Gaxie et al., 2011.Σχετικάείναιπολλάάρθρατουειδικούαφιερώματος “The social

construction of Europe”στο Journal of European Public Policy [6(4), 1999]. 139

Spohn and Triandafyllidou, 2003. 140

Ilonszki, 2010. 141

Bruter, 2005; Demossier, 2007. 142

Risse, 2003. 143

Sassatelli, 2002. 144

Laitin, 2002.Bλ.Schlenker, 2013. 145

Flanagan, 2004. 146

Brown, 1999, 57. 147

Held and McGrew, 2003β, 18. 148

Taylor, 1992. 149

Dasgupta and Nederveen Pieterse, 2009. 150

Sandbroock, 2003. 151

Appadurai, 1996, κεφ. 7 and 1999; Sen, 2004. 152

Leung et al., 2009. Βλ. και Singh, 2010. 153

Petersson and Tyler, 2008.

209

παίγνια.154

Στο επίπεδο της άσκησης πολιτικής, διατηρεί τη σημασία της η αντιμετώπιση της ανάδειξης των

αγγλικών ως παγκόσμιας γλώσσας, μέσω διαφοροποιημένων πολιτικών και μοντέλων,155

αλλά και η σύνδεση

των πολιτικών και των πλαισίων ανάδειξης της ανάπτυξης με τις πολιτισμικές αξίες και τις οικείες

προσδοκίες.156

Συνολικά, η παγκοσμιοποίηση συνιστά σημαντική διάσταση της διεθνούς πολιτικής και υπό μία

έννοια έναν μύθο επί τα χαρακτηριστικά και τις συνέπειες του οποίου προκαλείται εκτενής συζήτηση.

Αποτελεί ένα πολύπλοκο και πολυδιάστατο πλαίσιο επαφής πολιτισμών/κουλτουρών, η απλοποίηση του

οποίου θα υποτιμούσε τις ποικίλες επιπτώσεις των σχετικών διεργασιών σε θέματα ταυτότητας. Όπως έχει

τεθεί δεικτικά, ισχύει το ότι «παγκοσμιοποίηση και κουλτούρα δεν είναι ένα αθώο θέμα».157

Με εξίσου

γλαφυρά λόγια, συσκοτίζουν παρά βοηθούν αφορισμοί του τύπου ‘η παγκοσμιοποίηση οπωσδήποτε

καταστρέφει (ή αντιθέτως είναι παντελώς άσχετη με) την εθνική ταυτότητα, κάτι που αξιολογείται

αναμφιβόλως θετικά (ή αντιστρόφως αρνητικά)’. Ακριβώς εξαιτίας της ποικιλότροπης επιρροής στην

ταυτότητα, δικαιολογείται η συμπερίληψη της πολιτισμικής δυναμικής της παγκοσμιοποίησης στην ανάλυση

της διεθνούς πολιτικής, των σχετικών συμφερόντων και των λογικών σύγκρουσης, συνεργασίας και εξέλιξης.

Βιβλιογραφία

α) Ελληνόγλωσση

Δαλακούρα, K. (2008). Ισλάμ, φιλελευθερισμός και ανθρώπινα δικαιώματα. Επιπτώσεις στις διεθνείς σχέσεις.

Αθήνα: Πατάκης.

Κουσκουβέλης, Η. (2004). Εισαγωγή στις Διεθνείς Σχέσεις. Αθήνα: Ποιότητα.

Μακρής, Σ. (2007). Πολιτικό σύστημα και διεθνείς σχέσεις. Η ελληνική περίπτωση μέσα από τη συγκριτική

προοπτική. Αθήνα: Παπαζήσης.

Παυλίδης, Π. (2006). Σύγκρουση των πολιτισμών και παιδεία της πολυπολιτισμικότητας. Κριτική θεώρηση

της φιλελεύθερης άποψης. Στο:K. Βουδούρης (επιμ.). Η φιλοσοφία του πολιτισμού. Αθήνα: Ιωνία. pp.

184-196.

Πετράκης, Κ. (επιμ.) (2011). Πολιτισμός, επικοινωνία, παγκοσμιοποίηση. Κέρκυρα: Economia Publishing.

Φιοραβάντες, Β. (επιμ.) (2005). Τέχνη πολιτισμός παγκοσμιοποίηση. Συλλογική έκδοση προβληματικής για την

παγκοσμιοποίηση. Αθήνα: Παπαζήσης.

β) Ξενόγλωσση

Adib-Moghaddam, A. (2011). A metahistory of the clash of civilisations. Us and them beyond orientalism.

London: Hurst and Company.

Adib-Moghaddam, A. (2008). A (short) history of the clash of civilizations. Cambridge Review of

International Affairs, 21(2), 217-234. DOI: 10.1080/09557570802020990.

Agius, C. (2013). Performing identity: The Danish cartoon crisis and discourses of identity and security.

Security Dialogue, 44(3), 241-258. DOI: 10.1177/0967010613485871.

Anheier, H. and Isar, Y.R. (Eds.) (2007α).The culture and globalization series 1. Conflicts and tensions. Los

Angeles: SAGE.

Anheier, H. and Isar, Y.R. (2007β). Introducing the cultures and globalization series. In: Anheier and Isar

(2007α), 3-16.

154

Imre, 2009. 155

Etzioni, 2009. 156

Laitin, 2002. Bλ.Schlenker, 2013. 157

Nederveen Pieterse 2009, 141.

210

Appadurai, A. (1999). Dead certainty: Ethnic violence in the era of globalization. In: Meyer and Geschiere

(1999), 306-324.

Appadurai, A. (1996). Modernity at large. Cultural dimensions of globalization. Minneapolis: University of

Minnesota Press.

Arjomand, S.A. and Tiryakian, E.A. (Eds.) (2004).Rethinking civilizational analysis. London: SAGE.

Arnason, J. (2006). Understanding intercivilizational encounters. Thesis Eleven, 86, 39-53. DOI:

10.1177/0725513606066239.

Arnason. J. (2003). Civilizations in dispute. Historical questions and theoretical traditions. Leiden: Brill.

Aron, R. (1966). Peaceandwar. A theory of international politics. Malabar: Krieger.

Aysha, E. (2003). Huntington’s shift to the declinist camp: conservative declinism and the ‘historical function’

of the clash of civilizations. International Relations, 17(4), 429-452. DOI:

10.1177/0047117803174003.

Bala, A. (2006). The dialogue of civilizations in the birth of modern science. New York: Palgrave Macmillan.

Balcı, A. andMiş, N. (2008).Turkey’s role in the alliance of civilizations: A new perspective in Turkish

foreign policy? Turkish Studies, 9(3), 387-406. DOI: 10.1080/14683840802267355.

Barber, B. (1995). Jihad vs. McWorld. Crown.

Barker, J.P. (Ed.) (2013).The clash of civilizations. twenty years On. Bristol: e-International Relations. ISSN

2053-8626 (http://www.e-ir.info/wp-content/uploads/Clash-of-Civilizations-E-IR.pdf).

Bayar, F. (2006). The alliance of civilizations initiative in globalization era: Concept, prospects and proposals.

Perceptions, XI(3).

Beck, U., Sznaider, N. andWinter, R. (Eds.) (2003). Global America? The cultural consequences of

globalization. Liverpool : Liverpool University Press.

Berger, P. (2002). The cultural dynamics of globalization. In: P. Berger and S. Huntington (Eds.) (2002).

Many globalizations: cultural diversity in the contemporary world. Oxford: Oxford University

Press.pp. 1-16.

Bettiza, G. (2014). Empty signifier in practice: Interrogating the ‘civilizations’ of the United Nations Alliance

of Civilizations. Florence: EUI working paper RSCAS 2014/95.

Bhagwati, J. (2004). In defense of globalization. New York: Oxford University Press.

Bilgin, P. (2012). Civilisation, dialogue, security: the challenge of postsecularism and the limits of

civilisational dialogue. Review of International Studies, 38(5), 1099-1115. DOI:

10.1017/S0260210512000496.

Bonikowski, B. (2010). Cross-national interaction and cultural similarity: A relational analysis. International

Journal of Comparative Sociology, 51(5), 315-348. DOI: 10.1177/0020715210376854.

Bottici, C. and Challand, B. (2006). Rethinking political myth: The clash of civilizations as a self-fulfilling

prophecy. European Journal of Social Theory, 9(3), 315-336. DOI: 10.1177/1368431006065715.

Boulaich, K. and Dosenrode, S. (2009). The alliance of civilizations: The Spanish approach to bridging the

divide between Islam and the West. In: Zank (2009), 65-81.

Bowden, B. (2009). The empire of civilization: The evolution of an imperial idea. Chicago and London: The

University of Chicago Press.

Brown, C. (1999). History ends, worlds collide. Review of International Studies, 25(5), 41-57.

Bruter, M. (2005).Citizens of Europe? The emergence of a mass European identity. Basingstoke: Palgrave

Macmillan.

Burke, V.L. (1997). The Clash of civilizations: War making and state formation in Europe. Cambridge: Polity

Press.

211

Buzan, B. (1997). Civilisational realpolitik as the new world order? Survival. 39(1), 180-183. DOI:

10.1080/00396339708442902.

Charron, N. (2010). Déjà vu all over again: A post-Cold War empirical analysis of Samuel Huntington’s

‘clash of civilizations’ theory. Cooperation and Conflict, 45(1), 107-127. DOI:

10.1177/0010836709347215.

Chirot, D. (2004). A clash of civilizations or of paradigms? Theorizing progress and social change.

In:Arjomand and Tiryakian (2004), 217-233

Collet, C. and Inogushi, T. (2012). Is globalization undermining civilizational identities? A test of

Huntington's core state assumptions among the publics of greater Asia and the Pacific. Japanese

Journal of Political Science, 13 (4), 553-585. DOI:10.1017/S1468109912000266

Cox, R. (with Schechter, M.) (2002). The political economy of a plural world. Critical reflections on power,

morals and civilization. London: Routledge

Crockatt, R. (2007). After 9/11. Cultural dimensions of American global power. London: Routledge

Dallmayr, F. and Manoochehri, A. (Eds.) (2007). Civilizational dialogue and political thought. Tehran

papers. Lanham: Lexington.

Demossier, Μ. (2007).The European puzzle: The political structuring of cultural identities at a time of

transition. New York: Berghahn.

Dasgupta, S. and Nederveen Pieterse, J. (Eds.) (2009).Politics of globalization. Los Angeles: SAGE

Ellis, G. (2010). Gauging the magnitude of civilization conflict. Conflict Management and Peace Science,

27(3), 219-238. DOI: 10.1177/0738894210366510.

Eriksson, J. (2013). The ‘clash of civilizations’ and its unexpected liberalism. In: Barker (2013), 28-30

Etzioni, A. (2009). A Global community-building language? In: Dasgupta and Nederveen Pieterse (2009),

388-405.

Featherstone, M. (Ed.) (1990).Global culture. Nationalism, globalization and modernity. A Theory Culture

and Society special issue. London: SAGE.

Flanagan, T. (2004).Is There a Politics of Cultural Globalization? Paper, annual meeting of the American

Political Science Association, Chicago<http://www.allacademic.com/meta/p59932_index.html>.

Fox, J. (2007). The rise of religion and the fall of the civilization paradigm as explanations for intra-state

conflict. Cambridge Review of International Affairs, 20(3),361-382.

DOI:10.1080/09557570701574022.

Fox, J. (2005). Paradigm lost: Huntington's unfulfilled clash of civilizations prediction into the 21st century.

International Politics, 42(4), 428-457. DOI:10.1057/palgrave.ip.8800116.

Fuchs, D. and Klingemann, H.D. (Eds.) (2011).Cultural diversity, European identity and the Legitimacy of the

EU. Cheltenham: Edward Elgar.

Gartzke, E. and Gleditsch, K. (2006). Identity and conflict: ties that bind and differences that divide.

European Journal of International Relations. 12(1), 53-87. DOI: 10.1177/1354066106061330.

Gaxie, D., Hube, N. and Rowell, J. (Eds.) (2011).Perceptions of Europe: a comparative sociology of

European attitudes. Colchester: ECPR Press.

Hall, M. and Jackson, P. (Eds.) (2007).Civilizational identity: the production and reproduction of

'civilizations' in international relations. New York: Palgrave Macmillan.

Held, D. (Ed.) (2004).A globalizing world? Culture, economics, politics. 2ond ed. London: Routledge.

Held, D. and McGrew, A. (Eds.) (2003α).The global transformations reader. An Introduction to the

globalization debate . 2ond ed. Cambridge: Polity.

212

Held, D. and McGrew, A. (2003β). The great globalization debate: An Introduction. In: Held and McGrew

(2003α), 1-50.

Held, D. and Moore, H. (with Young, K.) (Eds.) (2007).Cultural politics in a global age. Uncertainty,

Solidarity and Innovation. Oxford: One world.

Helvacioglu, Α. (2007).The role of the religious actors in achieving the utopia of alliance of civilizations:

Pope's visit to Turkey. Paper, Sixth Pan-European International Relations Conference. Turin

Henderson, E. (2005). Not letting evidence get in the way of assumptions: testing the clash of civilizations

thesis with more recent data. International Politics. 42(4), 458-469. DOI:

10.1057/palgrave.ip.8800117.

Herzog, R. (ed. by Schmiegelow, H.) (1999).Preventing the clash of civilizations: A peace strategy for the

twenty-first century. New York: St Martin’s Press.

Hobson, J. (2007α). Reconstructing international relations through world history: Oriental globalization and

the global-dialogic conception of inter-civilizational relations. International Politics, 44(4), 414-430.

DOI: 10.1057/palgrave.ip.8800198.

Hobson, J. (2007β).Deconstructing the eurocentric clash of civilizations: De-westernizing the West by

acknowledging the dialogue of civilizations. In: Hall and Jackson (2007), 33-49.

Hoge, J. (Ed.) (2010). The clash of civilizations: The debate. 2ond ed. New York: Council on Foreign

Relations.

Hunter, S. (1998). The future of Islam and the West: Clash of civilizations or peaceful coexistence? Praeger

Huntington, S. (2004). Who are we? America’s great debate. Free Press.

Huntington, S. (1996). The clash of civilizations and the remaking of world order. New York: Simon and

Schuster.

Huntington, S. (1993). The clash of civilizations. Foreign Affairs, 72(3), 22-49.

Ilonszki, G. (Ed.) (2010). Perceptions of the European Union in new member states: A comparative

perspective. Abingdon: Routledge.

Imre, A. (2009). Identity games. Globalization and the transformation of media cultures in the new Europe.

Cambridge (Mas.): The MIT Press.

Inglehart, R. and Welzel, C. (2005).Modernization, cultural change, and democracy. The human development

sequence. Cambridge: Cambridge University Press.

Inglehart, R. and Baker, W.E. (2000). Modernization, cultural change, and the persistence of traditional

values. American Sociological Review, 65(1): 19-51. DOI: 10.2307/2657288.

Islam, I. (2006). Anti-Americanism in the Muslim world. A sceptic’s guide. In: B. O’ConnorandM. Griffiths

(Eds.). The Rise of Anti-Americanism. London and New York: Routledge. pp. 68-89.

Jackson, R. (2000). The global govenant. Human conduct in a world of states. Oxford: Oxford University

Press.

Jordan, G. and Weedon, C. (1995).Cultural politics: class, gender and race in the postmodern world. Oxford.

Blackwell.

Kamrava, M. (1999).Cultural politics in the third world. UCL Press.

Kausch, K. and Barreñada, I. (2005).Alliance of civilizations. International security and cosmopolitan

democracy. Seminar conclusions. ICEI WP 03/05 - FRIDE Working Paper 13.

Kayaoglu, T. (2012). Constructing the dialogue of civilizations in world politics: a case of global Islamic

activism. Islam and Christian-Muslim Relations. 23(2), 129-147. DOI:

10.1080/09596410.2012.655064.

213

Kιlιnç, R. (2009). Turkey and the alliance of civilizations: Norm adoption as a survival strategy. Insight

Turkey, 11(3), 57-75.

Köse, T. (2009). The alliance of civilizations: possibilities of conflict resolution at the civilizational level.

Insight Turkey, 11(3), 77-94.

Kramer, S. and Vittinghoff, N. (Eds.) (2006). Globalization and media studies: cultural identity and media

representations. Albany: State University of New York Press.

Lachmann, N. (2011). In the labyrinth of international community: The Alliance of civilizations programme at

the United Nations. Cooperation and Conflict, 46(2), 185-200. DOI: 10.1177/0010836711406377.

Laitin, D. (2002). Culture and national identity: 'the east' and European integration. West European Politics,

25(2), 55-80. DOI: 10.1080/713869599

Leung, H. H., Hendley, M., Compton, R. and Haley, B. (Eds.) (2009). Imagining Globalization. Language,

Identities, and Boundaries. New York: Palgrave Macmillan

Lewis, B. (1990). The roots of Muslim rage. Atlantic Monthly. 266(3), 47-60

Lindekilde, L., Mouritsen, P. and Zapata-Barrero, R. (2009). The Muhammad cartoons controversy in

comparative perspective. Ethnicities, 9(3): 291-313. DOI: 10.1177/1468796809337434

Lynch, M. (2000). The dialogue of civilisations and international public spheres. Millennium, 29(2), 307-330.

DOI: 10.1177/03058298000290020601.

Mackay, H. (2004). The globalization of culture? In: Held (2004), 44-81.

Mallavarapu, S. (2007). Globalization and the cultural grammar of ‘great power’ aspiration. International

Studies, 44(2), 87-102. DOI: 10.1177/002088170704400201.

Marchetti, R. (2009). Civilizationism and the political debate on globalization. In: Michael and Petito (2009),

93-110.

Mathur, R. (2014). The West and the Rest: A civilizational mantra in arms control and disarmament?

Contemporary Security Policy. 35:3, 332-355. DOI:10.1080/13523260.2014.960164.

Mazlish, B. (2004). Civilization and its contents. Stanford: Stanford University Press.

Melleuish, G. (2004). The clash of civilizations A model of historical development? In: Arjomand and

Tiryakian (2004), 234-244.

Meyer, B. and Geschiere, P. (Eds.) (1999). Globalization and identity: Dialectics of flow and closure. Oxford:

Blackwell.

Michael, M. and Petito, F. (Eds.) (2009).Civilizational dialogue and world order: The other politics of

cultures, religions, and civilizations in international relations. New York: Palgrave Macmillan.

Mungiu-Pippidi, A. and Mindruta, D. (2002). Was Huntington right? Testing cultural legacies and the

civilization border. International Politics, 39(2), 193-213. DOI: 10.1057/palgrave.ip.8897387.

Nederveen Pieterse, J. (2009). Globalization and culture: global mélange. Lanham: Rowman and Littlefield.

O’Hagan (2000). A ‘Clash of Civilizations’? In: G. Fryand J. O’Hagan (Eds.) (2000). Contending images of

world politics. Basingstoke: Macmillan Press. pp. 135-149.

Petersson, B. and Tyler, K. (Eds.) (2008).Majority cultures and the everyday politics of ethnic difference:

Whose house is this? Basingstoke: Palgrave Macmillan.

Petito, F. (2011). In Defence of dialogue of civilisations: With a brief illustration of the diverging agreement

between Edward Said and Louis Massignon. Millennium, 39(3), 759-779. DOI:

10.1177/0305829811402765.

Puchala, D. (1997). International encounters of another kind. Global Society, 11(1), 5-29. DOI:

10.1080/13600829708443119.

214

Radcliffe, S. (Ed.) (2006). Culture and development in a globalizing world. Geographies, actors, and

paradigms. London: Routledge.

Ramadan, T. (2004).Western Muslims and the future of Islam. Oxford: Oxford University Press.

Reeves, J. (2004).Culture and international relations: Narratives, natives and tourists. London: Routledge.

Risse, Τ. (2003). The Euro between national and European identity. Journal of European Public Policy. 10(4),

487-505. DOI: 10.1080/1350176032000101235.

Ritzer, G. and Stillman, T. (2003). Assessing mcdonaldization, americanization and globalization. In: Beck et

al. (2003), 30-48.

Robertson, R. (1992). Globalization. Social theory and global culture. London: SAGE.

Roeder, Ph. (2003). Clash of civilizations and escalation of domestic ethnopolitical conflicts. Comparative

Political Studies, 36(5), 509-540. DOI: 10.1177/0010414003036005002.

Ross, M. (2007). Cultural contestation in ethnic conflict. Cambridge: Cambridge University Press.

Roy, O.(2005). Globalised Islam: The search for a new Ummah. New Delhi: Rupa and Co.

Russett, B.,Oneal, J. and Cox, M. (2000). Clash of civilizations, or realism and liberalism déjà vu? Some

evidence. Journal of Peace Research, 37(5): 583-608. DOI: 10.1177/0022343300037005003.

Sassatelli, M. (2002).Imagined Europe. The shaping of a European cultural identity through EU cultural

policy. European Journal of Social Theory. 5(4), 435-451.DOI: 10.1177/136843102760513848.

Sandbrook, R. (Ed.) (2003). Civilizing globalization. A survival guide. Albany: State University of New York

Press, Albany.

Sargent, W. (2007).Civilizing peace building: Twenty-first century global politics. Aldershot: Ashgate.

Sen, A. (2006). Identity and violence: The illusion of destiny. New York: W.W. Norton and Company.

Senghass, D. (2013). How to promote a perspicacious intercultural dialogue? In: Barker (2013), 39-41.

Senghaas, D. (2002). The clash within civilizations. Coming to terms with cultural conflicts. London:

Routledge.

Schäfer, W. (2004). Global civilization and local cultures. A crude look at the whole. In Arjomand: and

Tiryakian (2004), 71-86.

Schlenker, A. (2013). Cosmopolitan Europeans or partisans of fortress Europe? Supranational identity patterns

in the EU. Global Society, 27(1), 25-51. DOI: 10.1080/13600826.2012.734281.

Shome, R. (2012). Mapping the limits of multiculturalism in the context of globalization. International

Journal of Communication, 6, 144-165.

Siapera, Ε. (2010).Cultural diversity and global media. The mediation of difference. Chichester: Wiley-

Blackwell.

Singh, J. P. (Ed.) (2010). International Cultural Policies and Power. Basingstoke: Palgrave Macmillan

Smith. A. D. (1990). Towards a global culture. In: Featherstone (1990), 171-191.

Spohn, W. and Triandafyllidou, A. (Eds.) (2003).Europeanisation, national identities and migration. Changes

in boundary constructions between Western and Eastern Europe. London: Routledge.

Tamcke, M., de Jong, J., Klein, L. and Van der Waal, M.(Ed.) (2013).Europe-space for transcultural

existence? Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.

Taylor, C. (1992). Multiculturalism and the politics of recognition. Princeton: Princeton University Press.

Tehranian, Μ. and Chappell, D. (Eds.) (2002). Dialogue of civilizations: A new peace agenda for a new

millennium. London: I.B. Tauris.

Tibi, B. (2001). Islam between culture and politics. Houndmills: Palgrave.

215

Todorov, T. (2008).The fear of barbarians. Beyond the clash of civilizations. Chicago: University of Chicago

Press.

Tomlinson, J. (2007). Cultural globalization. In:G. Ritzer(Ed.).The Blackwell Companion to Globalization.

Oxford: Blackwell. pp. 352-366.

Tomlinson, J. (2003). Globalization and cultural identity. In: Held and Mcgrew (2003α), 269-277

Tomlinson, J. (1999). Globalization and culture. Cambridge: Polity Press.

Tsolakis, A. (2011). A historical materialist response to the ‘clash of civilizations’ thesis. Global Society,

25(2), 155-180. DOI: 10.1080/13600826.2011.553527.

Tusicisny, A. (2004). Civilizational conflicts: More frequent, longer, and bloodier? Journal of Peace

Research, 41(4), 485-498. DOI: 10.1177/0022343304044478.

Vaish, V. (Ed.) (2010).Globalization of language and culture in Asia The impact of globalization processes on

language. London: Continuum

Varughese, A. (2003). Globalization versus cultural authenticity? Valentine’s day and Hindu values.Ιn

Sandbrook (2003), 53-58.

Wallerstein, I (1991). Geopolitics and geoculture: Essays on the changing world-system. Cambridge:

Cambridge University Press.

WaBaile, M. (2011). Beyond the clash of civilizations: A new cultural synthesis for muslims in

Europe.Bloomington: iUniverse.

Welch, D. (2013). Enemy wanted: Apply without. Ιn Barker (2013). 14-20.

Williams, R. (1981). The sociology of culture. Chicago: Chicago University Press.

Yurdusev N. (2003). International relations and the philosophy of history: A civilizational approach.

Basingstoke: Palgrave Macmillan.

Zank, W. (Ed.) (2009). Clash or cooperation of civilizations?: Οverlapping integration and identities.

Farnham: Ashgate.

Zöllner, O. (2009). German public diplomacy. The dialogue of cultures. In: N. Snow and Ph. Taylor (Eds.)

(2009). Routledge handbook of public diplomacy. 262-269. London and NewYork: Routledge.