Επιμέλεια: Χρήστος Χαρμπής

http://e-taksh.blogspot.gr

Ιστορία Ε΄ Τάξης - Ενότητα 7 - Κεφάλαιο 40:

΄΄ Η βυζαντινή τέχνη ΄΄

Σχεδιαγράμματα

Θεωρία

Παρουσιάσεις

40. Η βυζαντινή τέχνη

Η βυζαντινή τέχνη δέχεται επιρροές από → αρχαία ελληνική. → ρωμαϊκή. → λαών Ανατολής.

Θρησκευτική → Αρχιτεκτονική ναών. Ζωγραφική → Αγιογραφία. → Εικόνες → Ψηφιδωτές εικόνες. → Αγιογραφίες (Αγία Σοφία, Άγιος Δημήτριος, Όσιος Λουκάς, Μονή Δαφνίου, → Ψηφιδωτά ναοί Κύπρου, Ιουστινιανός-Θεοδώρα, Ραβέννα Ιταλίας) → Μικρογραφίες

Κέντρο βυζαντινής τέχνης → Κωνσταντινούπολη ▼

Αγία Σοφία (Βασιλική με τρούλο)

Αρχιτεκτονική ναών – δημοσίων κτιρίων

● Προσεκτική επιλογή χώρου● Σεβασμός στη φύση

● Αρμονία γραμμών – χρωμάτων(Μοναστήρια Αγίου Όρους – Μετεώρων)

Λαϊκή τέχνη → οικιακά σκεύη (ξύλο, χαλκός, πηλός, σίδηρος, χρυσός, άργυρος, γυαλί, ελεφαντόδοντο, πολύτιμοι λίθοι, μαργαριτάρια)

Τεχνίτες υπαίθρου → γεωργικά εργαλεία, οικιακά σκεύη, μουσικά όργανα

Γυναίκες → διακόσμηση υφαντών, κεντημάτων, λεπτή χειροτεχνία

Εγκύκλιος Παιδεία

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ Η βυζαντινή τέχνη επηρεάστηκε από την αρχαία ελληνική και ρωμαϊκή τέχνη(τη θέση των θεών και των ηρώων παίρνουν οι άγιοι, οι Απόστολοι, ο Χριστός και η Παναγία), όπως επίσης και από την τέχνη της Ανατολής(διακοσμητικά μοτίβα) Είναι κυρίως θρησκευτική(αρχιτεκτονική ναών, εικονογράφηση)

αλλά και λαϊκή(αντικείμενα οικιακά)

Κέντρο της βυζαντινής τέχνης ήταν η Κωνσταντινούπολη(κυρίως ναοί). Τους ναούς τους έχτιζαν σπουδαίοι αρχιτέκτονες και τους

διακοσμούσαν άξιοι ζωγράφοι, που χρησιμοποιούσαν τα πιο καλά υλικά.

Η Αγία Σοφία ήταν το λαμπρότερο κτίσμα του Βυζαντίου.

Εικονική περιήγηση ΚΛΙΚ Σε αυτή συνδυάστηκε η βασιλική με τον τρούλο, που συμβολίζει τον ουρανό. Στην περίοδο των Μακεδόνων ο ρυθμός αυτός εξελίχτηκε(σταυροειδής με τρούλο). ΚΛΙΚ Μαζί με την αρχιτεκτονική εξελίχτηκε και η ζωγραφική. Αναπτύχθηκε επίσης το ψηφιδωτό. Σπουδαία δείγματα ψηφιδωτών(τα λίγα που έχουν σωθεί) υπάρχουν στην Αγία Σοφία, στον Άγιο Δημήτριο της Θεσ/νίκης και αλλού. Τα σπουδαιότερα βέβαια ψηφιδωτά είναι αυτά που εικονίζουν τον Ιουστινιανό και τη Θεοδώρα στη Ραβένα της Ιταλίας

Οι Βυζαντινοί αρχιτέκτονες επέλεγαν τους χώρους οικοδόμησης με σεβασμό προς το περιβάλλον, όπως φαίνεται από τα μοναστήρια του Αγίου Όρους και των Μετεώρων(πάνω σε τεράστιους βράχους).

Με τη λαϊκή τέχνη ασχολήθηκαν πολλοί τεχνίτες, κατασκευάζοντας οικιακά σκεύη(κηροπήγια, δίσκοι, κουτάλια, πιρούνια) και κομψοτεχνήματα από μέταλλα και διάφορα άλλα υλικά.

Τέλος οι τεχνίτες της υπαίθρου έφτιαχναν τα αναγκαία εργαλεία και σκεύη, ακόμα και μουσικά όργανα. Οι γυναίκες ασχολούνταν με τη χειροτεχνία, το κέντημα και τη διακόσμηση των υφαντών ΕΡΓΑΣΙΑ(email) Είπαμε ότι ο τρούλος είναι σύμβολο του ουρανού. Ρώτησε, ψάξε και βρες τι συμβολίζουν άλλα μέρη του ναού Αναρτήθηκε από ΝΙΚΟΣ στις Πέμπτη, Μαΐου 21, 2009

Η βυζαντινή τέχνη

Αργύρης Δρούγκας

H βυζαντινή τέχνη

Η βυζαντινή τέχνη είναι χριστιανική τέχνη.

Διαμορφώθηκε στην Κωνσταντινούπολη και επηρεάστηκε από την κλασική τέχνη των αρχαίων Ελλήνων και την τέχνη της Ανατολής

Ο ναός του Οσίου Λουκά στη Φωκίδα

Η βυζαντινή τέχνη Η επίδραση της κλασικής

τέχνης των αρχαίων και της τέχνης της Ανατολής φαίνεται καθαρά την αρχιτεκτονική, όπου ο ρυθμός της βασιλικής είναι ελληνικής προέλευσης και θυμίζει τα ορθογώνια παραλληλόγραμμα των αρχαίων ελληνικών ναών, ενώ ο περίκεντρος ναός με τρούλο έχει ανατολική προέλευση.

Η Αγία Σοφία στην Κων/λη

Ο ναός της Αγίας Σοφίας

στην Κων/λη είναι το

αριστούργημα της

βυζαντινής τέχνης. Εδώ

ενώνονται τα ελληνικά

στοιχεία με εκείνα της

Ανατολής.

Η Αγία Σοφία, η Μεγάλη

εκκλησία είναι ένα

δημιούργημα αιώνιο σαν

τον Παρθενώνα.

«Σε νίκησα Σολομώντα».

Σπουδαία θέση στην βυζαντινή τέχνη έχει και η διακόσμηση και κυρίως η ζωγραφική της Αγίας Σοφίας.

Η βυζαντινή τέχνη απλώνεται…

Η βυζαντινή τέχνη δε σταματά με την Αγία Σοφία. Απλώνεται από τη Ραβέννα της Ιταλίας ως το Κίεβο και τη Μόσχα, από τη Θεσσαλονίκη και το Άγιο Όρος ως τα Ιεροσόλυμα και φτάνει ως την Κύπρο κα τη Σικελία.

Ο Άγιος Βιτάλιος στην Ραβέννα

Μεγαλοπρεπείς ναοί με θαυμάσιες

αγιογραφίες-ψηφιδωτά και τοιχογραφίες

Οι ναοί της

Θεσσαλονίκης με τα

αρχαιότατα ψηφιδωτά

και οι εκκλησίες της

Ραβέννας με τα

υπέροχα μωσαϊκά

Η ροτόντα του Αγίου

Γεωργίου της Θεσσαλονίκης

Βυζαντινή μουσική και υμνογραφία

Η τέχνη του Βυζαντίου

επεκτείνεται και στα

εικονογραφημένα

χειρόγραφα, τις φορητές

εικόνες, τα κεντήματα, τα

κοσμήματα και σε άλλα

κομψοτεχνήματα.

Στο Βυζάντιο

αναπτύχθηκαν ακόμη η

περίφημη βυζαντινή

μουσική και υμνογραφία Η Μονή Μεγίστης Λαύρας που

ιδρύθηκε στα 963.

Η βυζαντινή τέχνη

Όλα αυτά φανερώνουν ότι οι Βυζαντινοί βρήκαν πολλούς να εκφραστούν με την τέχνη.

Η τέχνη αυτή επηρέασε τους λαούς της εποχής τους κι εξακολουθεί να επηρεάζει τη σύγχρονη τέχνη, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε όλο τον κόσμο.

'Aποψη από το εσωτερικό

του ναού της Παναγίας στη

μονή του Οσίου Λουκά στη

Φωκίδα

Παναγία ένθρονη βρεφοκρατούσα, από την

ψηφιδωτή παράσταση της αψίδας του ιερού της

Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη

Ο Χριστός ένθρονος και ο αυτοκράτορας Λέων Στ' σε

στάση προσκύνησης. Ψηφιδωτή παράσταση από το

νάρθηκα της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη

H παράσταση της Ανάληψης που διακοσμεί τον

τρούλο της Αγίας Σοφίας στη Θεσσσαλονίκη

Ενδεικτικά του υψηλού επιπέδου της τέχνης του 11ου αιώνα είναι τα

ψηφιδωτά που διακοσμούν μοναστικά συγκροτήματα της εποχής.

Στην εικόνα ο Αρχάγγελος. Λεπτομέρεια από την ψηφιδωτή παράσταση

του Ευαγγελισμού στο καθολικό της Μονής Δαφνίου

Η Παναγία Δεομένη.

Ψηφιδωτή παράσταση

από την αψίδα του ιερού

της Αγίας Σοφίας στο

Κίεβο. 1043-1046

Ο άγιος Γρηγόριος ο

Ακραγαντινός. Τοιχογραφία από

την Παναγία των Χαλκέων στη

Θεσσαλονίκη. 1028

Στην εικόνα, ο άγιος Δημήτριος,

πολιούχος της πόλης. Με την ευκαιρία

εορτασμού της μνήμης του,

διοργάνωναν εμποροπανύγηρη που

διαρκούσε έξι μέρες. Ψηφιδωτή

παράσταση από το νοτιοδυτικό

πεσσό του ναού του 'Aγιου Δημητρίου

στη Θεσσαλονίκη που χρονολογείται

μετά το 634

Ο Χριστός Παντοκράτορας. Ψηφιδωτή παράσταση από την κόγχη του ιερού του καθεδρικού ναού της Cefalu. Σικελία 1148. Σικελία, Cefalu Μητρόπολη

Ο Επιτάφιος Θρήνος. Tοιχογραφία από τη βόρεια κεραία του ναού του Αγίου Παντελεήμονος στο Nerezi. 1164

( Μόναχο-Γερμανίας)

H ΄Aκρα Ταπείνωση. Αμφιπρόσωπη εικόνα (Β' όψη). Καστοριά, Μητρόπολη, δεύτερο μισό 12ου αιώνα. Καστοριά

Η Γέννηση του Χριστού. Λεπτομέρεια από το γλυπτό

διάκοσμο του βόρειου αψιδώματος στο ναό της Παναγίας

Παρηγορήτισσας στην Άρτα, τέλη 13ου αιώνα.

Θεοτόκος Ψυχοσώστρια. Κύρια όψη

αμφιπρόσωπης εικόνας, αρχές 14ου αιώνα.

Αχρίδα, Παναγία Περίβλεπτος.

Η Σταύρωση. Φορητή εικόνα, που ανήκει στις λεγόμενες

"σταυροφορικές", τελευταίο τέταρτο 13ου αιώνα.

Σινά, Μονή Αγίας Αικατερίνης.

Ο επιτάφιος της Μονής Βατοπεδίου στο Άγιον Όρος, αφιέρωμα του αυτοκράτορα Ιωάννη Στ' Καντακουζηνού, περίπου 1354. Άγιον Όρος, Μονή Βατοπεδίου

Πήλινη κούπα με κίτρινη εφυάλωση, 13ος-14ος αιώνας. Θεσσαλονίκη, αρχαιολογική συλλογή Ροτόντας. Θεσσαλονίκη,

Εικαστικές τέχνες στο Βυζάντιο Spyros

Εσωτερικό ναού Αγίου Δημητρίου Θεσσαλονίκης

Κάτοψη Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως

Ένα κτίριο του Η' αιώνα, ένας χριστιανικός ναός σταυροειδής με τρούλο. Τα έξοχα μωσαϊκά της χρονολογούνται από τον Η' και τον ΙΒ' αιώνα ενώ οι τοιχογραφίες από τον ΙΑ' αιώνα. Βρίσκεται στην πλατεία Αγίας Σοφίας. Παρατηρήστε ότι απουσιάζει η εξωτερική διακόσμηση σε αντίθεση με τους αρχαίους ναούς. Γιατί;

Santa Constanza, Ρώμη, 4ος αιώνας μ.Χ.

Άγιος Γεώργιος (Ροτόντα. Αρχικά υπήρξε μαυσωλείο του Γαλερίου) Θεσσαλονίκη

Η εκκλησία Καπνικαρέα στην Αθήνα αποτελεί παράδειγμα βυζαντινού ρυθμού

O Όσιος Λουκάς είναι ένα από τα πιο σπουδαία δείγματα Βυζαντινής τέχνης και αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα.

Το κυρίως κτίριο είναι μια οκτάγωνη εκκλησία με τρούλο. Στη Βόρεια πλευρά του βρίσκεται μια μικρότερη εκκλησία η κοίμηση της Θεοτόκου.

O Xαρακτήρας των εικόνων και η θέση τους στη βυζαντινή κοινωνία

H εικόνα έχει χαρακτήρα:

Λατρευτικό

Mε την απεικόνιση του Xριστού, της Παναγίας και των αγίων ο άνθρωπος έρχεται πιο κοντά στις θείες μορφές και ζητά τη μεσολάβησή τους για την εκπλήρωση κάποιας επιθυμίας του (εικ.46). Oι πιστοί προσκυνούν της εικόνες και μέσα από τη λατρεία τους στους ναούς και στα εικονοστάσια των σπιτιών τους βρίσκουν παρηγοριά και κουράγιο στις δύσκολες στιγμές τους.

Λειτουργικό

H εικόνα βρίσκεται παντού, χρησιμοποιείται στην θεία λειτουργία, στις λιτανείες, στα μυστήρια, στους τάφους των νεκρών, στα νοσοκομεία, συνοδεύει τους πιστούς στα ταξίδια, τους προστατεύει από το κακό και τους εμψυχώνει στις μάχες σε περίοδο πολέμου.

Διδακτικό

Mέσα από τις απεικονίσεις των θείων μορφών και των ποικίλων παραστάσεων, ο πιστός μαθαίνει τα μεγάλα γεγονότα της Bίβλου και του Eυαγγελίου, ή τις ηρωϊκές πράξεις των μαρτύρων.

Η εικόνα είναι έργο τέχνης

Aπό τις πολυάριθμες εικόνες που έχουν διασωθεί και φυλάσσονται στα Mουσεία ο επισκέπτης μπορεί να ενημερωθεί για την καλλιτεχνική πορεία των βυζαντινών ζωγράφων

Για να συμβάλει στην προστασία του απορρήτου σας, το PowerPoint απέτρεψε την αυτόματη λήψη αυτής της εξωτερικής εικόνας. Για να κάνετε λήψη και να εμφανίσετε αυτή την εικόνα, κάντε κλικ στο στοιχείο "Επιλογές" στη γραμμή μηνυμάτων και, στη συνέχεια, κάντε κλικ στην επιλογή "Ενεργοποίηση εξωτερικού περιεχομένου".

Μονή Φιλανθρωπηνών. Κύριος ναός. Κέντρο Καμάρας. Παντοκράτωρ, ουράνιες δυνάμεις και προφήτες.

Pieta

1499

Βασιλική του Αγίου Πέτρου

Μιχαηλάγγελος

Έχετε δει κάτι αντίστοιχο σε ορθόδοξο χριστιανικό ναό;

Τα βυζαντινά επιτοίχια ψηφιδωτά φιλοτεχνούνταν με άμεση τοποθέτηση των ψηφίδων πάνω σε ειδικά προετοιμασμένη επιφάνεια ασβεστοκονιάματος που αποτελείται από διάφορα στρώματα:

1. Το κατώτερο στρώμα, πάχους 2,5 εκ., αποτελείται από ακοσκίνιστα υλικά: μαρμαρόσκονη, ασβέστη, τουβλόσκονη και κομμένο άχυρο, που δίνει όγκο στο κονίαμα, δένει τα υλικά μεταξύ τους και διευκολύνει την απορρόφηση της υγρασίας. Πριν στεγνώσει αυτό το κονίαμα, με την άκρη του μυστριού δημιουργούσαν πάνω του κυματιστές αυλακώσεις ώστε να κολλήσει το επόμενο στρώμα κονιάματος.

2. Το επόμενο στρώμα, πάχους 1,5 – 2 εκ., περιλαμβάνει τα ίδια υλικά κοσκινισμένα και με λεπτότερη σύνθεση.

3. Το τρίτο στρώμα, πάχους 1 – 1,5 εκ., έχει κοσκινιστεί δύο ή τρεις φορές και δεν περιέχει άχυρο.

Η σκηνή του Νιπτήρος, 11ος αι. Όσιος Λουκάς Βοιωτίας. Παρατηρήστε: κυριαρχία ανθρώπινων μορφών, μεγάλα μάτια, έντονες πτυχές. Πού βρίσκεται ο διδακτικός χαρακτήρας του ψηφιδωτού;

Προσέξτε την προσπάθεια του αγιογράφου να αποδώσει την κίνηση του Αγγέλου

Μικρογραφία: όχι ιδιαίτερα επεξεργασμένη μορφή—όχι καλή τεχνική προοπτικής . Ποιος είναι ο στόχος του καλλιτέχνη;

Χαρακτηριστικά της βυζαντινής αγιογραφίας:

Δεν ενδιαφέρεται για κίνηση, αναλογίες, προοπτική

Μορφές λιπόσαρκες σε όρθια και μετωπική στάση

Στόχος η μετάδοση πνευματικότητας, αυστηρότητας, επισημότητας και η προβολή της μετά θάνατον ζωής

Οι μικρογραφίες των χειρογράφων

Επεισόδια που περιγράφονται στο κείμενο

Παρέχουν πληροφορίες για τις καλλιτεχνικές τάσεις της εποχής του χειρογράφου, όταν λείπουν έργα μνημειακής ζωγραφικής

Το τελευταίο βυζαντινό νόμισμα

Αργυρό σταυράτο του Κωνσταντίνου ΙΑ' Παλαιολόγου (1449-1453). Αθήνα, ιδιωτική συλλογή.

Τα νομίσματα Α. αισθητική αξία ως έργα της μικροτεχνίας

Β. ιστορικές πηγές γιατί παρέχουν ποικίλες πληροφορίες για την πολιτική (απεικόνιση αυτοκράτορα), την οικονομία (αξία μετάλλου, πού βρέθηκε, σε ποιες ποσότητες), τη θρησκεία

Π.χ.: η μπροστινή όψη των νομισμάτων απεικόνιζε την Παναγία ή το Xριστό. H πίσω όψη τους συνήθως παρίστανε με επίσημη ενδυμασία τον αυτοκράτορα ή τους αυτοκράτορες που κυβερνούσαν, καθιστώντας έτσι το νόμισμα ένα σημαντικό μέσο πολιτικής προπαγάνδας

Ιουστινιανός ο Α’ σε χρυσό βυζαντινό νόμισμα

Αργυρό βασιλικό των αυτοκρατόρων Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου και Μιχαήλ Θ' Παλαιολόγου (συμβασιλεία 1294/5-1320).

Αθήνα, ιδιωτική συλλογή.

BYZANTINH TEXNH (9ος -14ος αι.)

ΙΣΤΟΡΙΑ Β’ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

Δημιουργός : Κέλλη Ειρήνη - kelliteacher.weebly.com

Αρχιτεκτονική ναών

Οι αρχιτεκτονικοί ρυθμοί :

Καθιερώθηκε και εξελίχθηκε η βασιλική με τρούλο.

Μετά τον 9ο αι. επικράτησε ο σταυροειδής με τρούλο (με

παραλλαγές τον αγιορείτικο και τον πεντάτρουλο).

Από τον 11ο αιώνα εμφανίζεται ο οκταγωνικός.

Βασιλική με τρούλο

Η Βυζαντινή Εκκλησια "Παναγιά Σικελιά" στη Χίο. Μονόκλιτη καμαροσκέπαστη Βασιλική με τρούλο, τέλη 12ου με αρχές 13ου αιώνα.

Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης, 8ος αι.

Σταυροειδής με τρούλο

Ο ναός έχει τη μορφή σταυρού εγγεγραμμένου στην τετράγωνη κάτοψη του

ναού. Ο τρούλος στεγάζει το τετράγωνο που σχηματίζεται έκεί όπου

συναντούνται οι κεραίες του σταυρού.

Βυζαντινός ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, Ταρσινάς Κορινθίας, 14ος αι.

To καθολικό της Μονής Καισαριανής, Αθήνα, 11ος αι.)

Η Παναγία Κερα-Λημνιώτισσα, ναός σταυροειδής με τρούλο του 11ου αιώνα λίγο έξω από την Επισκοπή

Ναός Εισοδίων της Θεοτόκου στο Φόδελε, σταυροειδής με τρούλο , 11ος αι

Παραλλαγές του σταυροειδούς με τρούλο

Αγιορείτικος ρυθμός, με τρείς κόγχες. Καθολικό Μεγίαστης Λαύρας, 10ος αι.

Σταυροειδής πεντάτρουλος Βυζαντινός στην Τεγέα, 10ος αι.

Οκταγωνικός

Εμφανίζεται τον 11ο αι. Αποτελεί παραλλαγή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου. Ο

μεγάλος τρούλος που καλύπτει ολόκληρο τον κεντρικό χώρο του ναού πατάει σε οκτώ

τόξα που οι προβολές τους στην κάτοψη σχηματίζουν οκτάγωνο εγγεγραμμένο μέσα σε

τετράγωνο που διαγράφουν οι τοίχοι των πλαγίων διαμερισμάτων.

Το καθολικό της Μονής Δαφνίου, 11ος αι.

Οι εξωτερικές επιφάνειες των ναών δεν είναι ιδιαίτερα επιμελημένες.

Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι η λατρεία της χριστιανικής θρησκείας, σε αντίθεση

με την αρχαία θρησκεία, τελείται στο εσωτερικό των ναών.

Η όποια διακόσμηση του εξωτερικού των ναών

προκύπτει από την διακοσμητική εναλλαγή των

υλικών : πέτρα, κεραμίδι και μάρμαρο. Το

τελευταίο προέρχεται συχνά από αρχαίους ναούς.

Αγ. Βαρβάρα, Μάνη, 12ος αι

Γοργοεπήκοος, Αθήνα, 12ος αι.

Αγάλματα δε χρησιμοποιούνταν στις

εκκλησίες, καθώς θύμιζαν στους

χριστιανούς την αρχαία θρησκεία.

Στη γλυπτική κυριαρχεί το

ανάγλυφο, κυρίως αρχιτεκτονικά

ανάγλυφα (σε κιονόκρανα,

επίστηλα, θωράκια κ.λπ). Υπάρχει

προτίμηση στα διακοσμητικά θέματα.

Γλυπτική

Μαρμάρινο επίκρανο παραστάδας, 7ος-8ος αι., Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Αθήνα

Μαρμάρινο υπέρθυρο, 10ος αι., Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, Αθήνα

Στους πλουσιότερους βυζαντινούς ναούς της εποχής ψηφιδωτά καταλάμβαναν τα ανώτερα τμήματα των

τοίχων καθώς και την οροφή, δηλαδή τους θόλους και τον τρούλο, ενώ οι χαμηλότερες επιφάνειες

των τοίχων καλύπτονταν από μαρμάρινες πλάκες (ορθομαρμάρωση). Οι ψηφιδωτές παραστάσεις

αποτελούν το αποτέλεσμα μακροχρόνιας και επίπονης εργασίας και τα υλικά είναι ακριβά. Γι΄αυτό

προτιμούνται σε περιόδους οικονομικής ευμάρειας και μόνο στα πιο σημαντικά κτίσματα.

Ψηφιδωτά

Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης, Μεγάλη Δέηση , 13ος αι.

Η Πλατυτέρα στην κόγχη της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινούπολης (9ος αι.) Αρχάγγελος Γαβριήλ, Αγία Σοφία, 9ος αι.

Η εξέλιξη των ψηφιδωτών

Μονή Δαφνίου, Σταύρωση, 11ος αι.

Όσιος Λουκάς, Ανάσταση, 11ος αι.

Μεταμόρφωση, Άγιοι Απόστολοι Θεσσαλονίκης, 14ος αι.

Παναγία Βρεφοκρατούσα, Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολη, 14ος αι.

Τοιχογραφίες

Οι ναοί που δεν ήταν τόσο πλούσιοι ώστε να διακοσμηθούν με ψηφιδωτά,

διακοσμούνταν με τοιχογραφίες.

Αρχάγγελος, 12ος αι., Αγ. Ανάργυροι Καστοριάς

Επιτάφιος θρήνος, Ι.Ν. Αγ. Παντελεήμονα, Νέρεζι, 12ος αι.

Άγγελος, Μονή Αναλήψεως, Μιλέσεβα Σερβίας, 13ος αι.

13ος -14ος αι., Οι τοιχογρφίες του ζωγράφου Μανουήλ Πανσέληνου από το Πρωτάτο του Αγίου Όρους

13ος -14ος αι., Οι τοιχογρφίες του ζωγράφου Μανουήλ Πανσέληνου από το Πρωτάτο του Αγίου Όρους

Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολη, Ανάσταση, 14ος αι.

Φορητές εικόνες

Ο Προφήτης Ηλίας, λεπτομέρεια, Σινά, 13ος αι.

Αρχάγγελος Μιχαήλ, 14ος αι. Βυζαντινό Μουσείο Αθήνα Αρχάγγελος Μιχαήλ, 12ος

αι. Μονή Σινά

Mετά την οριστική αναστήλωση των εικόνων, το 843, διαμορφώθηκε ένα νέο εικονογραφικό

πρόγραμμα με βάση τη συμβολική ιεράρχηση των τμημάτων του ναού. Τα ανώτερα τμήματα

του ναού συμβολίζουν την ουράνια σφαίρα και τα κατώτερα τη γήινη.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα

Παμμακάριστος, Κωνσταντινούπολη, αρχές 14ου αιώνα. Παντοκράτορας και προφήτες. Παντοκράτορας, Μονή Δαφνίου, 11ος αι.

Έτσι στον τρούλο δεσπόζει ο Χριστός Παντοκράτορας

περιστοιχισμένος από τις αγγελικές δυνάμεις και τους προφήτες.

Στα σφαιρικά τρίγωνα απεικονίζονται

οι Ευαγγελιστές που κατέγραψαν τα

γεγονότα της Ενσάρκωσης και που

συνδέουν την ουράνια σφαίρα με τη

γήινη.

Στην αψίδα του ιερού απεικονίζεται

η Παναγία που αποτελεί το φορέα

της Eνσάρκωσης, το συνδετικό κρίκο

ανάμεσα στους ανθρώπους και το

Θεό και δέεται για τη σωτηρία τους.

Η Πλατυτέρα στην κόγχη της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινούπολης (9ος αι.)

Τα γεγονότα που αφηγούνται τη ζωή του

Χριστού στη γη, ο Χριστολογικός δηλαδή

κύκλος (Δεσποτικές εορτές)

απεικονίζονται στην αμέσως κατώτερη

ζώνη. Οι παραστάσεις αυτές, που είναι

συνήθως δώδεκα και γι αυτό αποκαλούνται

΄Δωδεκάορτο΄ (Ευαγγελισμός, Γέννηση,

Βάπτιση, Υπαπαντή, Έγερση του

Λαζάρου, Βαϊοφόρος, Σταύρωση,

Κάθοδος στον 'Aδη, Μυροφόροι,

Ανάληψη, Πεντηκοστή, Κοίμηση της

Θεοτόκου), τοποθετούνται στο ναό

κυκλικά, κατά τη φορά των δεικτών του

ρολογιού, ξεκινώντας από τον Ευαγγελισμό,

που απεικονίζεται μπροστά στο ιερό. Γέννηση, Κοίμηση Θεοτόκου, Μονή Χώρας

Στην κατώτερη ζώνη του ναού, που

αντιπροσωπεύει τη γήινη σφαίρα, σχεδόν στο ίδιο

ύψος με τους πιστούς, παριστάνονται ολόσωμοι

άγιοι, μάρτυρες, στρατιωτικοί και μοναχοί.

Αγ. Αικατερίνη, 13ος αι. Παρεκκλήσιο Αγίου Νικολάου (βόρειο) Σπηλιά Πεντέλης.

Αγ. Γεώργιος και Άγιος Δημήτριος, 12ος αι., ύ ά

Tέλος, στον ημικύλινδρο της

αψίδας, μέσα δηλαδή στο Ιερό,

καθιερώνονται θέματα που

σχετίζονται με τη Θεία

Λειτουργία που τελείται στο

χώρο. Τέτοια είναι η Κοινωνία

των Αποστόλων καθώς και οι

ιεράρχες, που μέχρι τις αρχές

του 12ου αιώνα παριστάνονταν

μετωπικοί.

Ιερό βήμα με ιεράρχες και κοινωνία των Αποστόλων (λεπτομέρεια κάτω), Παναγία Ασίνου, Κύπρος, 12ος αι.

Βυζαντινή τέχνη

Με τον όρο Βυζαντινή τέχνη αναφερόμαστε γενικά στην καλλιτεχνική παραγωγή και έκφραση που αναπτύχθηκε την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μεταξύ του 4ου αιώνα και της άλωσης της Κωνσταντινούπολης το 1453. Η βυζαντινή τέχνη θεωρείται πως γεννήθηκε αρχικά στην πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας Κωνσταντινούπολη, αλλά επεκτάθηκε στο μεγαλύτερο τμήμα του μεσογειακού κόσμου και ανατολικά ως την Αρμενία. Υπήρξε αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης αφενός της αρχαίας ελληνικής παράδοσης και αφετέρου της ανατολικής επίδρασης και θρησκευτικότητας. Με την επικράτηση του Χριστιανισμού, η βυζαντινή τεχνοτροπία χαρακτηρίζεται από τα στοιχεία μιας αμιγώς θρησκευτικής τέχνης, σκοπός της οποίας δεν είναι τόσο η αναζήτηση του κάλλους και της αρμονίας όσο η εσωτερικότητα, ο συμβολισμός και η υποβολή της θρησκευτικής συγκίνησης.

Η βυζαντινή τέχνη έφθασε στο ύψιστο επίπεδο δημιουργικής δύναμης και πρωτοτυπίας κληροδοτώντας στην ανθρωπότητα έργα διαχρονικής αξίας. Η βυζαντινή τέχνη προήλθε από τη γόνιμη σύζευξη της ελληνορωμαϊκής παράδοσης, των ανατολικών επιρροών και της νέας θρησκευτικής πραγματικότητας του χριστιανισμού, ωστόσο ανέπτυξε μια ξεχωριστή και ευδιάκριτη φυσιογνωμία. Τεράστιο ενδιαφέρον παρουσιάζει η βυζαντινή τέχνη

και από ιστορικής άποψης, καθώς καθρεπτίζει με μοναδική καθαρότητα τη σύνθεση του βυζαντινού πολιτισμού από διαφορετικά πολιτισμικά στοιχεία, όλα ενωμένα σε ένα τέλειο μίγμα, όπου το σύνολο είναι κάτι περισσότερο από τα μέρη που το συνθέτουν.

Περίοδοι Οι χαρακτηριστικές καλλιτεχνικές μορφές της βυζαντινής τέχνης άρχισαν να αναπτύσσονται στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία από τον 4ο αιώνα. Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 324 συνδέθηκε με τη δημιουργία ενός μεγάλου νέου καλλιτεχνικόυ κέντρου για το ανατολικό μισό της αυτοκρατορίας και ειδικότερα ένα κέντρο με έντονα χριστιανικά στοιχεία. Μπορούμε να διακρίνουμε τρεις βασικές περιόδους της βυζαντινής τέχνης: * παλαιοχριστιανική τέχνη και πρωτοβυζαντινή περίοδος(4ος-7ος αιώνας) 324 - 610 * εικονομαχία και μεσοβυζαντινή τέχνη (8ος-12ος αιώνας) * περίοδος των Παλαιολόγων και ύστερη βυζαντινή τέχνη (13ος-15ος αιώνας).

Παλαιοχριστιανική και Πρωτοβυζαντινή τέχνη Η πρώτη περίοδος της βυζαντινής τέχνης αποτελεί ένα μεταβατικό διάστημα και χαρακτηρίζεται κατά συνέπεια από μία συνύπαρξη της ρωμαϊκής παράδοσης με τα πρότυπα της ύστερης αρχαιότητας και των χριστιανικών επιδράσεων. Χαρακτηριστική μορφή έκφρασης της παλαιοχριστιανικής αρχιτεκτονικής τέχνης, αποτελεί ένας νέος ρυθμός εκκλησιαστικού ναού, η βασιλική, που συναντάται σε τρεις μορφές, δρομική βασιλική, βασιλική με εγκάρσιο κλίτος και σταυροειδής βασιλική και η οποία στα χρόνια του Ιουστινιανού συνοδεύεται και από την παρουσία τρούλου. Η κατασκευή της Αγίας Σοφίας αποτελεί ίσως το σπουδαιότερο δείγμα, πρότυπο για όλους τους μεταγενέστερους βυζαντινούς ναούς αλλά και σύμβολο εξουσίας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Ο ημισφαιρικός τρούλος της, στηρίζεται σε τέσσερις ογκώδεις πεσσούς, με τη βοήθεια τεσσάρων ημικυκλικών τόξων. Άλλα σημαντικά κτίσματα επί βασιλείας Ιουστινιανού είναι η βασιλική της

Αγίας Ειρήνης και οι ναοί των Αγίων Αποστόλων και Αγίου Ιωάννη στην Έφεσο.

H τέχνη της Πρώιμης Βυζαντινής περιόδου παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της καλλιτεχνικής δημιουργίας στο Βυζάντιο. Bασικό χαρακτηριστικό της τέχνης των δύο πρώτων αιώνων, μετά την αναγνώριση του χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας του ρωμαϊκού κράτους, υπήρξε ο συγκερασμός του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού και του χριστιανικού πνεύματος. Kορύφωμα της Πρώιμης βυζαντινής τέχνης υπήρξε η εποχή του Iουστινιανού A' (527-565). Στη διάρκειά της συντελέστηκε η ουσιαστική σύνθεση των στοιχείων εκείνων που χαρακτήρισαν την καλλιτεχνική δραστηριότητα στους επόμενους αιώνες, δηλαδή της μεγαλοπρέπειας, της αρμονίας και του μέτρου.

"Aπό τους πολυάριθμους ευρωπαϊκούς πολιτισμούς που η αισθητική μας θεωρεί τα μνημεία τους μεγάλα, η βυζαντινή εικαστική τέχνη ήταν η πρώτη που ανακάλυψε την αρχή της ερμηνείας, αντί της αναπαράστασης των νοητών φαινομένων, πράγμα που στην εποχή μας αποτελεί βάση κάθε καλλιτεχνικής δημιουργίας" Στη ζωγραφική, αν και διατηρείται αρχικά η ελληνιστική θεματολογία (τοπία και συμβολικές αναπαραστάσεις), σταδιακά -- και ειδικότερα στις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας -- αρχίζουν να διακρίνονται και αυστηρά θρησκευτικά θέματα.

Χαρακτηριστικό δείγμα παλαιοχριστιανικής ζωγραφικής αποτελούν οι εικόνες, οι τοιχογραφίες και τα διακοσμητικά ψηφιδωτά διαφόρων ναών. Ειδικότερα τα τελευταία, αν και είχαν πρωτοεμφανιστεί και διαμορφωθεί κατά τον 5ο αιώνα π.Χ., κατά τη βυζαντινή περίοδο θεωρείται πως φθάνουν στην μεγαλύτερη ακμή τους. Αρχικά γινόταν χρήση των ψηφιδωτών για την κάλυψη επιφανειών, όπως δαπέδων κατοικιών, ανακτόρων ή ναών καθώς και εσωτερικών τοίχων των εκκλησιαστικών ναών.

Η θεματολογία της διακόσμησης περιλαμβάνει κυρίως θρησκευτικά σύμβολα και θέματα από την Αγία Γραφή, ενώ σπανιότερα απεικονίζονται μυθολογικά αλληγορικά θέματα. Χαρακτηριστικά δείγματα ψηφιδωτών βρίσκονται στο Μαυσωλείο της κόρης του Μεγάλου Κωνσταντίνου, στο ναό της Αγίας Μαρίας της Μείζονος και του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, στο Βαπτιστήριο της Μητροπόλεως στη Νεάπολη αλλά και στο Μαυσωλείο της Γκάλα Πλακιδίας στη Ραβέννα.

H εποχή του Iουστινιανού A' (527-565) υπήρξε το κορύφωμα της Πρώιμης Βυζαντινής τέχνης. Στη διάρκειά της συντελείται η ουσιαστική σύνθεση των στοιχείων εκείνων που θα αποτελέσουν τη βυζαντινή τέχνη: το ρωμαϊκό ιδεώδες της μεγαλοπρέπειας και τεχνικής δεξιοτεχνίας, η ελληνική αίσθηση της αρμονίας και του μέτρου, το ανατολικό πνεύμα της διακοσμητικότητας και φαντασίας.

Στον τομέα της αρχιτεκτονικής κάνει την εμφάνισή του ένας νέος αρχιτεκτονικός τύπος, η τρουλαία βασιλική, ενώ σταδιακά τα επιμέρους αρχιτεκτονικά στοιχεία θα απομακρυνθούν από τις παραδόσεις της κλασικής και ελληνιστικής αρχαιότητας. Nέες τάσεις εμφανίζονται και στη γλυπτική, που χαρακτηρίζεται από την απομάκρυνση από τα φυσιοκρατικά πρότυπα των προηγούμενων αιώνων και τη στροφή προς ένα πιο διακοσμητικό ύφος. Σημαντικά επιτεύγματα επίσης έχει να επιδείξει η περίοδος στην τέχνη του ψηφιδωτού, των εικόνων, και των εικονογραφημένων χειρογράφων.

Tέλος, μοναδικής ομορφιάς και τεχνικής τελειότητας είναι τα έργα μικροτεχνίας, αντικείμενα από ελεφαντοστό και πολύτιμα μέταλλα, που σώζονται μέχρι τις μέρες μας. Παράλληλα με την αρχιτεκτονική και την ζωγραφική, αναπτύσσεται και η μικροτεχνία με βάση υλικά όπως το ελεφαντόδοντο, το χρυσάφι ή το ασήμι, αν και δεν διασώζεται σήμερα μεγάλο μέρος δημιουργιών αυτού του είδους. Μεσοβυζαντινή περίοδος

Η περίοδος που ξεκίνησε με τη βασιλεία του Ηρακλείου, το 610, και κατέληξε με την άνοδο στο θρόνο της δυναστείας των Μακεδόνων, το 867,αποτελεί μια μεταβατική εποχή για το Βυζάντιο. Οι δύο αιώνες μετά τον Ιουστινιανό και κυρίως το διάστημα 640-843 ονομάζονται στην τέχνη Πρωτοβυζαντινή περίοδος, ορολογία που χρησιμοποιείται με σκοπό να φανερώσει το τέλος της υστερορωμαϊκής παράδοσης και την απαρχή της νέας εποχής, όπου κυριάρχησε η αυστηρά δομημένη, υπερβατική μορφή της τέχνης. Τόσο η διαμάχη που προκάλεσε η μονοενεργητική-μονοθελητικήαίρεση όσο και η εικονομαχική έριδα επηρέασαν έντονα την τέχνη και στάθηκαν αφορμή για την πλούσια συγγραφική παραγωγή του πνευματικού κόσμου.

Tην περίοδο 730-843 η βυζαντινή αυτοκρατορία κλονίζεται από τις έριδες σχετικά με τη λατρεία των θείων μορφών και την απεικόνισή τους στην τέχνη. Στα πλαίσια αυτών, πολλές εικόνες και τοιχογραφίες καταστρέφονται ή αντικαθίστανται από άλλες, με αποκλειστικά διακοσμητικά θέματα, που περιλαμβάνουν την απεικόνιση ζώων, πτηνών, ή γεωμετρικών μορφών καθώς και σταυρών. Μετά την εικονομαχία στην αγιογράφηση των ναών, εφαρμόζεται ένας κοινός κανόνας, αν και όχι πάντα με την ίδια ακρίβεια. Συγκεκριμένα, κάθε μέρος του ναού αποκτά μία συγκεκριμένη συμβολική σημασία και κατά συνέπεια και μία ξεχωριστή θεματολογία στην εικονογράφηση. Κατά αυτό τον τρόπο, στον τρούλο απεικονίζεται ο Θεός που περιβάλλεται από τους Προφήτες ενώ στην αψίδα παριστάνεται η Παναγία είτε κρατώντας το θείο βρέφος είτε μόνη. Στο δεύτερο μισό του 9ου αιώνα και κατά τη διάρκεια του 10ου αιώνα, σημαντική άνθηση γνωρίζουν και τα εικονογραφημένα χειρόγραφα, με μικρογραφίες που διακοσμούν τα θρησκευτικά κυρίως κείμενα.

Από την περίοδο 610-867 σώζονται λίγες εικόνες. Αξίζει να παρατηρήσει κανείς ότι η συμβολή της εικονομαχικής περιόδου είναι αναμφίβολη στη διαμόρφωση του ρόλου των θρησκευτικών εικόνων. Kατά την ίδια περίοδο, η παραγωγή των εικόνων συνεχίστηκε σε περιοχές έξω από το βυζαντινό κράτος, όπου δεν

ίσχυαν τα διατάγματα των εικονοκλαστών, γιατί οι περιοχές αυτές βρίσκονταν υπό αραβική κυριαρχία. Το Σινά αποτελεί το μοναδικό κέντρο, όπου η παραγωγή εικόνων, και επομένως και η εξέλιξή τους, δε σταμάτησε ποτέ. Εκεί σώζονται εικόνες που χρονολογούνται στον 7ο και 8ο αιώνα. Την περίοδο της ύφεσης που παρατηρήθηκε στα χρόνια της εικονομαχίας, διαδέχεται η μεγάλη ακμή της βυζαντινής τέχνης στα χρόνια της Μακεδονικής δυναστείας. Σε αυτή την περίοδο, αναπτύσσεται ιδιαίτερα η αρχιτεκτονική, ενώ επικρατεί ο σταυροειδής με τρούλο ναός, χωρίς να απουσιάζει ωστόσο και ο προγενέστερος τύπος της βασιλικής. Οι εκκλησιαστικοί ναοί διακρίνονται από μεγαλύτερη κομψότητα και είναι λιγότερο λιτοί, χωρίς όμως να αποκλίνουν από τον κυρίως σκοπό της πρόκλησης μίας πνευματικής ανάτασης στους πιστούς. Ένας ακόμα τύπος που εμφανίζεται αυτή την περίοδο είναι ο οκταγωνικός, του οποίου η ονομασία προέρχεται από τη στήριξη του τρούλου που είναι οκταγωνική. Οι ναοί αυτοί διακρίνονται στον ηπειρωτικό και τον νησιωτικό οκταγωνικό τύπο, ονομασίες που προέρχονται από το γεγονός πως τα ανάλογα μνημεία που έχουν σωθεί βρίσκονται στην ηπειρωτική και την νησιωτική Ελλάδα αντίστοιχα. Τα υλικά που κυριαρχούν είναι οι πλίνθοι και οι ακατέργαστες ή λαξευμένες πέτρες, υλικά που εναλλάσσονται προσδίδοντας ένα χαρακτηριστικό αισθητικό αποτέλεσμα. Η γλυπτική τέχνη είναι άρηκτα συνδεδεμένη με την αρχιτεκτονική και τα περισσότερα έργα που έχουν διασωθεί αποτελούν τμήμα αρχιτεκτονικών κτισμάτων. Τα θέματα των γλυπτών είναι κυρίως γεωμετρικά με έντονα διακοσμητικό χαρακτήρα, ενώ σπανιότερα απεικονίζονται και ανθρώπινες μορφές. Την Μακεδονική δυναστεία διαδέχτηκε η δυναστεία των Κομνηνών (1057-1185) και συγχρόνως μια δεύτερη περίοδο αναγέννησης της βυζαντινής τέχνης. Το σημαντικότερο ίσως έργο αυτής της περιόδου είναι η βασιλική του Αγίου Μάρκου στη Βενετία, έργο που ξεκίνησε το 1063. Υστεροβυζαντινή περίοδος

Η ύστερη βυζαντινή τέχνη οριοθετείται από την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους και εκτείνεται χρονικά ως την άλωση της. Την περίοδο αυτή, το Βυζάντιο παύει να αποτελεί το ισχυρό πολιτικό και πολιτιστικό κέντρο της μεσοβυζαντινή εποχή. Οι αρχιτεκτονικοί τύποι δεν διαφοροποιούνται αισθητά από τα παραδείγματα των προγενέστερων εποχών. Κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η μεγαλύτερη ποικιλομορφία, η οποία εκδηλώνεται με τη δημιουργία συνδυαστικών τύπων. Τα είδη ναών που απαντούν κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο είναι η βασιλική, ο σταυροειδής εγγεγραμμένος τύπος με τρούλο, ο οκταγωνικός, ο μικτός τύπος και ο σταυρεπίστεγος. Επιπλέον, σε ορισμένα μνημεία, αναγνωρίζονται μορφολογικές επιδράσεις της γοτθικής αρχιτεκτονικής που οφείλονται κυρίως στην επιρροή των Φράγκων, με χαρακτηριστικότερο στοιχείο τις οξυκόρυγες αψίδες. Οι εικονογραφίες της εποχής ακολουθούν τα πρότυπα της μεσοβυζαντινή εποχής, ενώ παράλληλα εμπλουτίζονται προοδευτικά με θέματα από την παιδική ηλικία και τα πάθη του Χριστού ή το βίο της Παναγίας. Συνηθίζεται επίσης η χρήση παραστάσεων της Παλαιάς Διαθήκης που θεωρούνται ότι προεικονίζουν την Καινή Διαθήκη. Στη ζωγραφική αυτής περιόδου, εμφανίζονται πιο έντονα φυσιοκρατικά στοιχεία, ενώ αρκετοί καλλιτέχνες επιδιώκουν σταδιακά μία περισσότερο υποκειμενική απόδοση των παραδοσιακών θεμάτων που αναπτύσσουν, με αποτέλεσμα να τονίζονται οι εκφράσεις των προσώπων ή οι κινήσεις των μορφών που απεικονίζονται. Κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο η τέχνη της φορητής εικόνας φτάνει στη μεγαλύτερή της ακμή, με πολλές εικόνες να σώζονται μέχρι σήμερα. H Δυναστεία των Παλαιολόγων που ξεκινά το 1259, αποτελεί ίσως την τελευταία άνθηση της βυζαντινής τέχνης, κυρίως διότι κατά αυτή την περίοδο εντείνεται η αλληλεπίδραση μεταξύ βυζαντινών και Ιταλών καλλιτεχνών.

Η Ζωγραφική τέχνη στο Βυζάντιο εκφράστηκε με τις μικρογραφίες (πάνω σε ιερά και όχι μόνο βιβλία), με τα ψηφιδωτά, τις τοιχογραφίες, τις φορητές εικόνες και τα ψηφιδωτά δάπεδα. Μετά την Εικονομαχία καθιερώνεται για την αγιογράφηση των ναών ένα πρόγραμμα-κανόνας που εφαρμόζεται σε όλους τους ναούς του βυζαντινού κόσμου, όχι όμως πάντα με την ίδια ακρίβεια. Κάθε μέρος του ναού έχει συμβολική σημασία γι΄ αυτό θα έχει και ειδική εικονογράφηση.

Ο τρούλος συμβολίζει τον ουρανό με τον Παντοκράτορα περιστοιχισμένο από αγγέλους ή προφήτες. Στην αψίδα του ιερού η Θεοτόκος ανάμεσα στους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, άλλοτε ορθή Δεομένη, άλλοτε καθιστή Βρεφοκρατούσα. Πιο κάτω, στην αψίδα, εικονίζεται η Κοινωνία των Αποστόλων. Στα λοφία του τρούλου οι Ευαγγελιστές και γύρω στους τοίχους του ναού και του

νάρθηκα οι Δεσποτικές Εορτές. Στα άλλα μέρη του ναού οι άγιοι: μάρτυρες, διάκονοι, επίσκοποι, πολεμικοί άγιοι. Παραδείγματα αυτού του εικονογραφικού προγράμματος διατηρούνται στον Όσιο Λουκά στη Φωκίδα, στη Νέα Μονή της Χίου και στην εκκλησία του Δαφνίου στην Αττική.

Τα ψηφιδωτά Τα ψηφιδωτά, καθώς προχωράμε στη μελέτη της παλαιοχριστιανικής αρχιτεκτονικής, είναι ένα άλλο αξιόλογο χαρακτηριστικό της διακόσμησης των ναών. Πρόκειται βέβαια για έναν τύπο δημιουργίας που είχε πρωτοεμφανιστεί και διαμορφωθεί τον 5ο πΧ αιώνα, παρόλα αυτά όμως στο Βυζάντιο έφτασε στην τελείωσή του. Αρχικά γινόταν χρήση των ψηφιδωτών για την κάλυψη επιφανειών, όπως δαπέδων κατοικιών, ανακτόρων, ναών και εσωτερικών τοίχων των χριστιανικών ναών. Τα ψηφιδωτά των δαπέδων ακμάζουν κατά τους αιώνες 4ο, 5ο και 6ο.

Διακοσμητικά θέματα έχουν, πλην του σταυρού και των θεμάτων από την Αγία Γραφή, τα γεωμετρικά σχέδια, φυτά, ζώα με συγκεκριμένες σκηνές κυνηγιού και αλληλοεξόντωσης, ακόμη και μυθολογικά θέματα συμβολικά και αλληγορικά. Τα ψηφιδωτά των τοίχων των ναών θα δώσουν τη μεγαλύτερη άνθιση στο είδος και καθώς συγκρινόμενα με τη ζωγραφική είναι συνθέσεις δύσκολες στην εκτέλεση αλλά και δαπανηρές γι' αυτούς που επιθυμούν την απόκτησή τους, θα βρουν πρόσφορο έδαφος εξαιτίας και των πολιτικών εξελίξεων και της κατίσχυσης του Χριστιανισμού στη Μεσόγειο των παλαιοχριστιανικών χρόνων.

Το χαρακτηριστικό των δημιουργών των ψηφιδωτών αυτών είναι ότι προσπαθούν και το κατορθώνουν να αποδώσουν την πνευματική περισσότερο υπόσταση των μορφών έναντι της σωματικής-υλικής, με έναν τρόπο υπερβατικό και με τονισμό των ματιών, κέντρου του ανθρώπινου ψυχισμού. Χαρακτηριστικά δείγματα ψηφιδωτών της δυτικής τέχνης είναι το Μαυσωλείο της κόρης του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ο ναός της Αγίας Μαρίας της Μείζονος και του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, το Βαπτιστήριο της Μητροπόλεως στη Νεάπολη, το Μαυσωλείο της Γκάλα Πλακιδίας στη Ραβέννα.

Η βυζαντινή τέχνη είναι μια καθαρά θρησκευτική τέχνη και διακρίνεται για τον εσωτερισμό, το συμβολισμό, την υπερβατικότητα αλλά και τη συμβατική χρήση των μέσων έκφρασης. Ο συμβατισμός αυτός στηρίζεται σε δυο βασικά γνωρίσματα , 1ο, την αποδοχή τρόπων έκφρασης από την αρχαιότητα που δίνει έμφαση στην φυσική παρουσία της φιγούρας σαν μέσου έκφρασης και διατύπωσης μηνυμάτών και 2ο, κάτω από ανατολίτικες επιδράσεις, τη μεταμόρφωση των αρχαίων τύπων για χάρη μιας συμβολικής και υπερβατικής αποτίμησης της φιγούρας.

Στη μακραίωνη ιστορία της βυζαντινής τέχνης τα δύο αυτά χαρακτηριστικά βρίσκονται συχνά αντιμέτωπα ο εξωτερικός με τον εσωτερικό πνευματικό κόσμο, το ορατό με το αόρατο ασώματο, το φυσικό με το υπερφυσικό, πάντοτε όμως υπερισχύει το εσωτερικό.

‘Ομως η φύση και ο ορατός κόσμος δεν έχουν σοβαρή θέση στη βυζαντινή τέχνη. Ο χώρος στερείται προοπτικής και βάθους δέντρα, σπίτια, πόλεις αποδίδονται σχεδιαγραμματικά συνοπτικά. Στην προσπάθειά της να εξαΰλωση το φυσικό κόσμο η βυζαντινή τέχνη στοχεύει στη μεταβολή του φυσικού κόσμου σε σύμβολα, με την επιπεδοποίηση του όγκου την κατάργηση του βάρους τη μετωπικότητα, την καταστολή του προσωπικού συναισθήματος κτλ.

Πράγματι οι πολύ συγκρατημένες κινήσεις και χειρονομίες το πολύ αυστηρό πνευματικό και υπερκόσμιο ύφος στα πρόσωπα ακόμη και στις δραματικές ή τραγικές σκηνές είναι στοιχεία που δεν επιτρέπουν την έκφραση προσωπικού έντονου συναισθήματος χαράς, λύπης, απόγνωσης, γιατί αυτές οι ψυχικές εκδηλώσεις ταιριάζουν μόνο στη ν παρούσα πρόσκαιρη ζωή, όχι όμως στην αιώνια.

- «... ‘Ενθα ούκ έστι πόνος, ου λύπη, ου στεναγμός αλλά ζωή ατελεύτητος». Αρκετά από τα αυστηρά χαρακτηριστικά της βυζαντινής τέχνης κάνουν την εμφάνισή τους από τους πρώτους κιόλας αιώνες της χριστιανικής τέχνης, ενώ εκτοπίζουν σταδιακά τα δανεισμένα από την ειδωλολατρία στοιχεία μολονότι ποτέ δεν θα μπορέσουν να τα εξοστρακίσουν τελείως. Οι αρχαίοι τύποι

έκφρασης θα κάνουν συχνό την εμφάνισή τους, όπως για παράδειγμα στους χρόνους του Ιουστινιανού και στους χρόνους του Κωνσταντίνου VII του Πορφυρογέννητου που ενθαρρύνει τις κλασικές σπουδές.

‘Υστερα από τις πρώτες «εκκλησίες» που στεγάζονταν στις κατακόμβες, οι πρώτοι ναοί κτίζονται στο πρότυπο της ρωμαϊκής βασιλικής ενός στενόμακρου οικοδομήματος, ή στα περίκεντρα κυκλικά οικοδομήματα των ρωμαϊκών χρόνων. ‘Ενας μάλιστα τύπος βυζαντινής βασιλικής, όπως είναι η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη, στολίζεται με τρούλο. Αργότερα αναπτύσσονται κι άλλες ποικίλες κατόψεις που βασίζονται στο σχήμα του σταυρού που συνδυάζουν βαρελοειδείς θόλους, κεντρικό μεγαλοπρεπή τρούλο κι όμορφα επιβλητικά καμπαναριά.

Ενώ οι πρώτες παραστάσεις περιορίζονται σε διάφορα σύμβολα, στον ΙΧΘΥ, την άγκυρα, το παγώνι, την άμπελο και σε άλλα, όπως η συμβολική φιγούρα του καλού ποιμένα ή άλλες ολιγοπροσωπες και δίχως σύνδεση παραστάσεις, στους βυζαντινούς χρόνους οι συνθέσεις γίνονται πολυπρόσωπες και κοσμούν όλο το εσωτερικό των νοών. Είναι ψηφιδωτά και τοιχογραφίες με σκηνές από τη ζωή του Χριστού, της Παναγίας, των Αγίων της εκκλησίας, σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη, από τα απόκρυφα συγγράμματα κτλ.

Πλάι στις μνημειακές αυτές συνθέσεις που συναντούμε σ’ όλο το χριστιανικό κόσμο, τη Ραβέννα και την Ιταλία, την Κωνσταντινούπολη, τις Σλαβικές χώρες, την Ελλάδα, Μικρά Ασία, τα νησιά και την Κύπρο, τη χριστιανική Ανατολή ως τη μακρινή Ρωσία, είναι και φορητή εικόνα με ανάλογες παραστάσεις όπως και στις μνημειακές συνθέσεις που αποτελούν μάλιστα αντικείμενα λατρείας. Η αργυροχοία , χρυσοχοΐα, η υφαντική-κεντητική, αλλά και το ξυλόγλυπτο, απλό ή επιχρυσωμένο, είναι κλάδοι που ανθούν στα βυζαντινά χρόνια και συνδέονται άμεσα με την εκκλησία. Τις τέχνες αυτές συναντούμε στα ιερά σκεύη, στα άμφια, στα

περίτεχνα ξυλόγλυπτα εικονοστάσια, προσκυνητάρια, θρόνους, άμβωνες κτλ.

Ενώ η ελληνιστική τέχνη και αργότερα η ρωμαϊκή απελευθερώνει τον καλλιτέχνη, σε κάποιο βαθμό, από την αποκλειστική εξυπηρέτηση της θρησκείας, η εμφάνιση του Χριστιανισμού στα ρωμαϊκά χρόνια βάζει ξανά την τέχνη κάτω από τη σφαίρα επιρροής της θρησκείας, από τα πρώτα κιόλας χρόνια. Τους πρώτους αιώνες της παλαιοχριστιανικής τέχνης θα ακολουθήσουν, τον 4ο αιώνα ως το 15ο αιώνα, η βυζαντινή τέχνη που θα επιβιώσει ως τις μέρες μας, πολύ εξασθενημένη φυσικά, ως βυζαντινή παράδοση.

Η χριστιανική αρχιτεκτονική εκδηλώνεται για πρώτη φορά με τους πρώτους μεγάλους ναούς της Χριστιανοσύνης που εμφανίζονται στη Ρώμη, όταν πια η θρησκεία επισημοποιείται. Αυτές οι εκκλησίες βασίζόνται σε περίκεντρα σχέδια και στο ρωμαϊκό σχέδιο της μακρόστενης βασιλικής. Με την Αγία Σοφία που κτίζει ο Ιουστινιανός στα 532-7 στο Βυζάντιο, λύνεται ένα σπουδαίο αρχιτεκτονικό πρόβλημα, η στήριξη ενός ημισφαιρικού τρούλου πάνω σε τετράγωνη βάση. Η Αγία Σοφία σύντομα γίνεται το σύμβολο της Χριστιανοσύνης, εγκαινιάζει μια λαμπρή περίοδο αρχιτεκτονικής δραστηριότητας και δίνει μάλιστα ένα πρότυπο σχέδιο για μίμηση.

‘Ομως κι άλλα σχέδια εκκλησιών εμφανίζονται εκτός από τη βασιλική με τρούλο. Ο τύπος που τελικά επικρατεί στο δεύτερο μισό του 9ου αιώνα είναι ο σταυροειδής με τρούλο, το σχέδιο που έχει στην τετραγωνική του κάτοψη εγγεγραμμένο τον ελληνικό σταυρό, με δύο βαρελοειδείς θόλους να τέμνονται και να σχηματίζουν σταυρό στο δε σημείο της τομής τους να υψώνεται τρούλος, όπως είναι για παράδειγμα η μικρή εκκλησία του Οσίου Λουκά στη Φωκίδα (11ος αι.) Στους πολύ πλούσιους ναούς τα δάπεδα, οι κολόνες και σι τοίχοι κοσμούνται με ακριβά πολύχρωμα μάρμαρα, ενώ εξωτερικά οι τοίχοι και τα ανοίγματα των παραθύρων, τα καμπαναριά κτλ. διακοσμούνται με κεραμοπλαστικά στολίσματα. Πρόσθετη

ομορφιά προσδίδουν τα μονόλοβα, δίλοβα ή τρίλοβα παράθυρα στους τοίχους και τα μικρότερα παράθυρα στο τύμπανο του τρούλου που αφήνουν το φως να λούζει μυστηριακά το εσωτερικό της εκκλησίας. Παράλληλα με τη διακόσμηση του εσωτερικού με μάρμαρα και άλλα αρχιτεκτονικά μέσα, οι εκκλησίες στολίζονται με ζωγραφιές, τοιχογραφίες και ψηφιδωτά, με ξυλόγλυπτα εικονοστάσια, θρόνους και προσκυνητάρια, με φορητές εικόνες και άλλα. Οι παραστάσεις από ψηφιδωτά και τοιχογραφίες ιεραρχούνται και έχουν τη δική τους Θέση ανάλογα με το τι απεικονίζουν. Ψηλά στον τρούλο είναι η μορφή του Χριστού-Παντοκράτορα: στο θόλο ή ψηλά στους τοίχους σκηνές από τη ζωή του Χριστού και της Παναγίας, πιο χαμηλά παραστάσεις αγίων κτλ., ενώ στο τεταρτοσφαίριο του ιερού απεικονίζεται η Θεοτόκος δεόμενη, όρθια με υψωμένο τα χέρια ή καθιστή σε θρόνο. Η χριστιανική τέχνη γενικά από την πρώτη κιόλας φάση της, την παλαιοχριστιανική, παρουσιάζεται λιτή, συμβολική, εσωτερική. Κι αυτό είναι απόλυτα κατανοητό, γιατί η νέα θρησκεία προετοιμάζει τον άνθρωπο για την πραγματική, αιώνια ζωή που είναι πνευματική, άυλη και υπερκόσμια. Μερικά από τα πιο γνωστά σύμβολα που πρώτο χρησιμοποιήθηκαν και που επέζησαν για αιώνες είναι ο ιχθύς, το μονόγραμμα Χ Ρ, η άγκυρα, το πλοίο, η άμπελος, ο καλός ποιμήν κτλ. ‘Οσο κι αν η νέα θρησκεία είναι διαμετρικά αντίθετη προς την κρατούσα ειδωλολατρική κι όσο κι αν η χριστιανική τέχνη θέλει να εκφράσει μια κοσμοθεωρία με καινούρια εικαστική γλώσσα, αυτό δε θα το πετύχει ολοκληρωτικά κι απόλυτα, σχεδόν ποτέ, πολύ δε περισσότερο στους πρώτους αιώνες. Οι τύποι της αρχαιότητας θα κάνουν πάντα την εμφάνισή τους, ανεπαίσθητα ή αισθητά και θα σμίγουν με τους νέους τύπους. ‘Ετσι οι τοιχογραφίες, τα ψηφιδωτά και οι ανάγλυφες σαρκοφάγοι του 3ου και 4ου αιώνα, ιδίως στη Δύση (Ρώμη), αποκαλύπτουν ακριβώς μια παλαιοχριστιανική τέχνη όχι απλώς επηρεασμένη αλλά βασισμένη σε παγανιστικά πρότυπα. Ο Χριστός για παράδειγμα στα πρώτα αυτά έργα παριστάνεται νεαρός και

αγένειος σαν αρχαίος έφηβος. Σ’ ένα μάλιστα ψηφιδωτό, αρχές 4ου αι., στο υπόγειο του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, ο Χριστός παριστάνεται σαν ήλιος σε άρμα που σέρνουν άλογα, μια ακόμα έκδοση του Απόλλωνα, ενώ παραστάσεις του «Καλού Ποιμένα» Θυμίζουν το «Μοσχοφόρο» της αρχαϊκής τέχνης· άλλες παραστάσεις του Δαβίδ με το λιοντάρι έλκουν μια μακρινή καταγωγή από τη Μεσοποταμία μέσω της αρχαίας Ελλάδας. Ακόμα και οι απεικονίσεις αγίων Θυμίζουν αρχαίους φιλοσόφους.

http://www.istoriatexnis.1sweethost.com/byzantini.htm Αναρτήθηκε από Σοφία Βλάχου

http://art-e-painting.blogspot.gr/2012/05/blog-post.html

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ ΜΕ ΤΟ «REVELATION NATURAL ART»

ΕΝΤΥΠΟ Α

ΦΥΛΛΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΑΘΗΤΗ

Μαρία Φραγκάκη

Παιδιά, χρησιμοποιώντας το Revelation Natural Art, μπορείτε να διακοσμήσετε

το εξωτερικό μέρος και τον περιβάλλοντα χώρο αυτού του βυζαντινού σπιτιού και

στη συνέχεια το εσωτερικό του. Γίνετε κι εσείς «τεχνίτες της υπαίθρου» και με

μεράκι φανείτε αντάξιοι των προγόνων σας! Μπορείτε να χρησιμοποιήσετε το

«πρότυπο» από τις στάμπες (stamps) του λογισμικού ή να χρησιμοποιήσετε δικά

σας σχέδια και χρώματα με τα πινέλα, τα κάρβουνα και τα σχεδιαστικά εργαλεία

του!

Πώς διακοσμούμε τα σπίτια μας σήμερα εξωτερικά και εσωτερικά; Από πού

δεχόμαστε επιρροές; Συζητήστε το με την ομάδα σας και κάντε μια σύντομη

περιγραφή. Κάντε τις συγκρίσεις σας. Βρείτε ομοιότητες και διαφορές.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………………………………………………………………………

Υπάρχουν κοινά στη διακόσμηση της σημερινής εποχής με τη βυζαντινή;

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………

Σε ποιες περιοχές της Ελλάδας συναντούμε ιδιαίτερα βυζαντινά χαρακτηριστικά; Γιατί

νομίζετε συμβαίνει αυτό;

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………

Σημαντική και πρωτότυπη ήταν η λαϊκή βυζαντινή τέχνη στο Βυζάντιο, σε όλες τις

μορφές της. Παιδιά, μπορείτε να διακοσμήσετε τα οικιακά τους σκεύη με τον τρόπο

που σας αρέσει. Ποιος ξέρει, μπορεί κα να τους ξεπεράσετε! Μπορείτε να

επιλέξετε αντικείμενα από τη βιβλιοθήκη του σχεδιαστικού λογισμικού Revelation

Natural Art, από τις στάμπες(stamps) να επιλέξετε τα «υαλογραφήματα» ή να

χρησιμοποιήσετε δικά σας σχέδια και χρώματα με τα πινέλα, τα κάρβουνα και τα

σχεδιαστικά εργαλεία του λογισμικού σχεδίασης.

Στον παρακάτω δικτυακό τόπο μπορείτε να διαβάσετε πληροφορίες για τη λαική

τέχνη στην εποχή μας. http://2tee-n-smyrn.att.sch.gr/greek_edition/Art.htm.

Ποια υλικά χρησιμοποιούμε σήμερα στα σκεύη μας; Υπάρχουν κοινά σκεύη που

χρησιμοποιούσαμε τότε και χρησιμοποιούμε τώρα; Κάντε μια μικρή έρευνα με την

ομάδα σας στο διαδίκτυο και καταγράψτε τα αποτελέσματά της καθώς και τα

συμπερασματά σας. Συζητήστε τα με τις άλλες ομάδες!

Η ομάδα μας βρήκε πως

………………………………………………………

………………………………………………………

………………………………………………………

………………………………………………………

………………………………………………………

………………………………………………………

………………………………………………………

………………………………………………………

………………………………………………………

………………………………………………………

…………………………………………………….

Συμπερασματικά, η ομάδα με πιστεύει πως

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

.……………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

…………………..…………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………

Τα μέλη της ομάδας μου

.(Φύλλο Εργασίας 3).

Παιδιά, μπορείτε να δημιουργήσετε έναν άντρα και μια γυναίκα της βυζαντινής

εποχής με το Revelation Natural Art! Μπορείτε να εισάγετε τα σχέδιά σας από τις

στάμπες (stamps) «καρτούν» και να τα ζωγραφίσετε όπως εσείς θέλετε με τα άλλα

εργαλεία του προγράμματος.

Διαβάστε το κείμενο που παρατίθεται στο βιβλίο της Ιστορίας της Πέμπτης

Δημοτικού (σελίδα.122) «Η εμφάνιση των βυζαντινών γυναικών». Ποιες

διαφορές και ποιες ομοιότητες υπάρχουν με την εμφάνιση των γυναικών σήμερα; Τι

έχετε να σχολιάσετε για τη εμφάνιση των αντρών τότε και τώρα. Κάντε μια έρευνα

σε πηγές και στο διαδίκτυο.

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

…………………………………………………

Διαβάστε στο βιβλίο της Ιστορίας σας το κεφάλαιο «Η καθημερινή ζωή στο

Βυζάντιο», φανταστείτε πως ζείτε εκείνη την εποχή και δημιουργήστε ένα

εικονογραφημένο σενάριο, ένα παραμύθι, μια ιστορία ή κινούμενα σχέδια με το

λογισμικό Revelation Natural Art. Οδηγίες κατασκευής θα βρείτε στο εγχειρίδιο

χρήσης (σελ.92, «Δουλεύοντας με κινούμενα σχέδια»). Σκηνοθετήστε την

ιστορία της ομάδας σας και παρουσιάστε τη στους/στις συμμαθητές/τριές σας!

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ ΜΕ ΤΟ «REVELATION NATURAL ART

ΕΝΤΥΠΟ Β

ΟΔΗΓΟΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ

Μαρία Φραγκάκη

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ ΜΕ ΤΟ «REVELATION NATURAL ART

1. ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΣΕΝΑΡΙΟΥ

1.1. ΤΙΤΛΟΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΥ ΣΕΝΑΡΙΟΥ

«Καλλιτέχνες της Ιστορίας»

1.2. ΕΜΠΛΕΚΟΜΕΝΕΣ ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ

Το σενάριο αφορά στην αισθητική ενσυναίσθηση (empathy) του ιστορικού γίγνεσθαι με την

επικοινωνία των παιδιών με το ιστορικό παρελθόν μέσω της εικαστικής γλώσσας, με ένα

εκπαιδευτικό τεχνολογικό εργαλείο εγκεκριμένο από το ΥΠ.Ε.Π.Θ. και το ΠΙ. Εντάσσεται στη

γνωστική περιοχή της Ιστορίας και των Εικαστικών και υποστηρίζεται από τα αντίστοιχα σχολικά

εγχειρίδια

1.3. ΤΑΞΕΙΣ ΣΤΙΣ ΟΠΟΙΕΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΑΠΕΥΘΥΝΕΤΑΙ

Tο εκπαιδευτικό σενάριο μπορεί να αξιοποιηθεί από πέμπτη τάξη του Δημοτικού σχολείου, αφού

αφορά «Στα Βυζαντινά χρόνια» και σε ενότητες του βιβλίου της Ε΄ Δημοτικού. Στηρίζεται στις

αρχές του εποικοδομητισμού (constructivism) και στις κοινωνικοπολιτιστικές θεωρήσεις του

Vygotski και των απογόνων του, όπου δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη μαθησιακή διαδικασία, στην

αλληλεπίδραση μεταξύ των εμπλεκομένων μερών, καθώς και στο κοινωνικοπολιτισμικό

περιβάλλον που λαμβάνει χώρα (Vygotsky, 1978).Δίνεται έμφαση στην «κριτική και στοχαστική

σκέψη, στη συμμετοχική και συνεργατική μάθηση, στη δημιουργική έκφραση και στη

διεπιστημονική προσέγγιση της γνώσης» (Μακράκης, 2006, Ράπτης & Ράπτη, 2006). Η

οπτικοποίηση μέσω της δημιουργίας εικόνων με τον Η/Υ προσθέτει στην εκπαιδευτική διαδικασία

τη δυνατότητα διαχείρισης εικόνων μέσω του υπολογιστή. Στον αντίποδα των κλασικών εικόνων οι

«δυνητικές» εικόνες αποτελούν νοητικά μοντέλα που δεν πραγματοποιούνται πλέον με βάση ένα

πρoϋπάρχον πραγματικό μοντέλο, αλλά με βάση μια μαθηματική εξίσωση. Δεν είναι πια μόνα ένα

αντικείμενo, μια επιφάνεια αλλά μπορούν να γίνουν ένας τόπoς, ένας χώρος, στον οποίο

επεμβαίνουν ενεργά τα παιδιά. Επιδρώντας πάνω της έχουμε τη δυνατότητα να δoύμε και άλλα

πράγματα πέρα από τα ήδη oρατά, μπoρoύμε να κάνουμε τo γύρo, να μπoύμε μέσα. Έτσι, η

δημιουργία εικόνων μπορούν να αποτελέσουν πρακτικές της ενσυναίσθησης στη διδακτική της

ιστορίας αφού αναπτύσσουν δεξιότητες στους μαθητές ώστε να προσεγγίζουν με τη φαντασία τους

πτυχές του ιστορικού γίγνεσθαι, από το παρόν στο παρελθόν και από εκεί στο μέλλον. Με

αλληλεπιδραστικές δραστηριότητες δημιουργίας εικόνων σε συνεργατικά περιβάλλοντα τα παιδιά

αποκτούν τη δυνατότητα με τη φαντασία και «τα μάτια του νου να πετούν και να βρίσκονται πάνω

από τα ιστορικά γεγονότα και τα πρόσωπα, με αποτέλεσμα να αποκτούν εποπτεία του χώρου και να

παρατηρούν με άμεσο τρόπο και από πολύ κοντά σε ένα μεγάλο εύρος της, τη κίνηση και την

ποικιλία της ζωής στο παρελθόν και στο παρόν» (Λεοντσίνης, 1999).

1.4. ΣΥΜΒΑΤΟΤΗΤΑ ΜΕ ΤΟ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

Το εκπαιδευτικό σενάριο είναι απόλυτα συμβατό με το σχολικό Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών

αφού ο κεντρικός άξονας του εκπαιδευτικού πακέτου αφορά στη δημιουργική έκφραση, στη

διαμόρφωση στάσεων και συστήματος αξιών με την καλλιέργεια της ευαισθησίας, στην ανάπτυξη

της φαντασίας, στην αισθητική καλλιέργεια και στην καλλιέργεια της δημιουργικής σκέψης.

Ταυτόχρονα υποστηρίζει τη σύνδεση της τέχνης με την ιστορία, προσδίδοντας μια διαθεματικότητα

στο γνωσιακό περιεχόμενο με την παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ.

1.5. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ & ΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΗ ΥΛΙΚΟΤΕΧΝΙΚΗ

ΥΠΟΔΟΜΗ

Το μάθημα είναι καλό να γίνει στο εργαστήριο πληροφορικής του σχολείου. Είναι καλό οι

μαθητές/τριες να χωριστούν σε ομάδες των 2-3 ατόμων με την απαίτηση του ανάλογου αριθμού

Η/Υ, που θα έχει δυνατότητα σύνδεσης:

-με το λογισμικό «Revelation Natural Art»

- με δυνατότητα εκτύπωσης

1.6. ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ

Η θεματολογία του εκπαιδευτικού σεναρίου είναι σύμφωνη με τους στόχους που περιγράφονται

στα σχετικά Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών και στα Δ.Ε.Π.Π.Σ. Βασικός σκοπός του

εκπαιδευτικού σεναρίου είναι:

η διάσταση της ιστορίας στο παρελθόν και στο παρόν. Τα παιδιά διαμορφώνουν άποψη για

το παρόν, τη μορφή και τα χαρακτηριστικά της ιστορικής εξέλιξής του από το παρελθόν με

την παρατήρηση, την έρευνα και τη μελέτη της ιστορικής παράδοσης της βυζαντινής

εποχής αλλά και του σύγχρονού πολιτιστικού περιβάλλοντος.

Η «αισθητική απόλαυση» αλλά και η εξοικείωση με απλά μέσα και τεχνικές ώστε τα παιδιά να πειραματίζονται και να χρησιμοποιούν προγράμματα ζωγραφικής και σχεδιαστικά του

Η/Υ τα οποία είναι εύκολα στη κατανόηση και στη χρήση τους και συνδυάζονται με

διάφορα γνωστικά αντικείμενα, όπως αυτό της ιστορίας.

η γνωριμία με μορφικά στοιχεία, η αποτύπωση ιδεών, εμπειριών και συναισθημάτων των μαθητών/τριών μέσα από τα έργα δικά τους και άλλων καλλιτεχνών της βυζαντινής εποχής.

η γνωριμία με τη θεματολογία, το περιεχόμενο και το νόημα των έργων τέχνης της

βυζαντινής εποχής σε σχέση με τη σημερινή και η αποτύπωση απόψεων, ιδεών και αξιών

του πολιτισμού μας.

η εισαγωγή στις αισθητικές αξίες αναγνωρίζοντας το περιεχόμενο, τη μορφή και τον τρόπο παρουσίασης ενός έργου τέχνης, η γνωριμία με την ιστορία της τέχνης της βυζαντινής

εποχής, τη συσχέτισή της με τη σημερινή, την αναγνώριση χαρακτηριστικών νοοτροπιών

και των επιρροών που αυτές έχουν δεχτεί.

Με την αξιοποίηση του λογισμικού «Revelation Natural Art» αποφεύγεται η μονοτονία του

τρόπου επεξεργασίας των θεμάτων, αφού η διαφορετική οργάνωση και μέθοδος μπορούν να

εξυπηρετήσουν κάθε φορά άλλους στόχους. Τα παιδιά μπορούν να καλλιεργήσουν δεξιότητες

σύνθεσης, σύγκρισης, οργάνωσης, γενίκευσης. Μέσα από την ανάλυση και τη δημιουργία εικόνων,

στατικών και κινούμενων, αλλά και με την προσθήκη κειμένου, αφυπνίζεται και διατηρείται η

δημιουργικότητα και καλλιεργείται η έκφραση των παιδιών, με τη μορφή πολυσύνθετων

αναπαραστάσεων.

Ενθαρρύνεται ο πειραματισμός και η έρευνα στα υλικά και στις τεχνικές των εικαστικών

τεχνών, καθώς και στους δρόμους της εικαστικής έκφρασης διεγείροντας τη δημιουργική φαντασία.

Το παιδί μαθαίνει να αναγνωρίζει τη συμβολή των μορφικών στοιχείων στην απόδοση ιδεών,

συναισθημάτων και νοήματος, να αντιληφθεί ότι οι ιδέες, τα συναισθήματα και οι εμπειρίες

μπορούν να ερμηνευθούν με ποικίλους τρόπους και να πάρουν ποικίλες εικαστικές μορφές.

Μπορεί, μέσα από ένα ευρύ φάσμα εργαλείων κατάλληλων για ζωγραφική και συγγραφή κειμένου

να ερευνήσει και να γνωρίσει την εικαστική γλώσσα, τις μορφές, τα στοιχεία , τα σύμβολα, το

περιεχόμενο, τη δομή, τη λειτουργία, τα υλικά, τα μέσα και τις τεχνικές, να ασκηθεί, παράλληλα,

στην κατάλληλη χρήση και την οργάνωσή τους σε έργα προσωπικής καλλιτεχνικής δημιουργίας

αλλά και να δημιουργήσει προσωπικό νόημα στα κείμενά του.

1.7. ΕΚΤΙΜΩΜΕΝΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ

Πέντε (5) διδακτικές ώρες

2 ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Η ενότητα περιλαμβάνει παιδαγωγικές δραστηριότητες αξιοποίησης του λογισμικού

«Revelation Natural Art», που αποτελεί ένα εργαλείο γραφικών γενικής χρήσης με πολλαπλές

σχεδιαστικές δυνατότητες, δυνατότητες δημιουργικής γραφής, σύνθεσης πρωτότυπων ιστοριών και

παραγωγή κινούμενων σχεδίων. Το λογισμικό Revelation Natural Art αποτελεί ένα ανοιχτό

εκπαιδευτικό εργαλείο με τα εποικοδομητικά κριτήρια ενός εκπαιδευτικού λογισμικού

(αυθεντικότητα, πολλαπλότητα, πλαίσιο στήριξης) που μπορεί να γίνει πολύτιμο γνωστικό

εργαλείο στα χέρια του δημιουργικού δασκάλου/ας. Ο ίδιος/α σε συνεργασία με τους μαθητές/τριες

του, μπορεί να το αξιοποιήσει στην τάξη για την καλλιέργεια της δημιουργικής έκφρασης, του

οπτικού αλφαβητισμού, στα πλαίσια της οπτικής και της συναισθηματικής εκπαίδευσης, για την

καλλιέργεια της δημιουργικής σκέψης και της συναισθηματικής νοημοσύνης. Το εκπαιδευτικό

μπορεί να λειτουργήσει ως γνωστικό εργαλείο εποικοδομητικής μάθησης.

Το θέμα του σεναρίου «Δημιουργώντας, συζητώ με τη Βυζαντινή εποχή» περιλαμβάνει

δομημένες δραστηριότητες δημιουργικής έκφρασης με λόγο και εικόνες που δημουργούν οι ίδιοι/ες

οι μαθητές/τριες. Άλλες από αυτές μπορούν να είναι ατομικές, άλλες ομαδικές και πάντα με τη

διαμεσολάβηση του δασκάλου-ας. Τα παιδιά μέσα από την «αισθητική ανταπόκριση» εικόνων-

δημιουργών, αλληλεπιδρούν με τα δημιουργήματά τους, με την εποχή που αυτά αντιπροσωπεύουν,

καλλιεργώντας έτσι την «αισθητική τους ενσυναίσθηση», αλληλεπιδρώντας μέσω των εικόνων με

το παρελθόν. Ταυτόχρονα ενσωματώνουν χαρακτηριστικά γνωρίσματα της τέχνης και της ζωής της

σημερινής εποχής στη βυζαντινή, κάνοντας τους κατάλληλους συσχετισμούς, συνδέοντας μέσω της

τέχνης το παρελθόν και το παρόν.

2.1. ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΜΕ ΤΠΕ

Οι ΤΠΕ δίνουν τη δυνατότητα στους μαθητές/τριες να αξιοποιήσουν ένα εργαλείο γενικής χρήσης

εφαρμογής γραφικών, ένα περιεκτικό, απλό και δυνατό εργαλείο για την τέχνη και το σχέδιο. Για

την επίτευξη του παραπάνω στόχου το «Revelation Natural Art» παρέχει βοήθεια με τρεις τρόπους:

α) με σύνταξη αρχείων εικόνας και ζωτικότητας

β) με δημιουργία εικόνων ως κομμάτια της τέχνης και διακοσμητικά στοιχεία

γ) με συγγραφή κειμένων και δημιουργία ιστοριών

δ) με δημιουργία κινούμενων σχεδίων και ταινιών

ε) με προηγμένες διαδικασίες γραφικής παράστασης

2.2. ΤΟ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟ ΣΕΝΑΡΙΟ

Τα παιδιά της τάξης αποτελούν μια ομάδα «Καλλιτεχνών της ιστορίας», όπου έχουν ως

σκοπό να δημιουργήσουν έναν «Ιστορικό Πολυχώρο» με έργα τέχνης της Βυζαντινής εποχής, με

ιστορικές πηγές, με δικά τους άρθρα για το παρελθόν και το παρόν τους, με θεατρικά δρώμενα.

Θέλουν να συσχετίσουν το σημερινό πολιτισμό με εκείνο των βυζαντινών χρόνων, ταξιδεύοντας με

τη φαντασία τους, μέσω των εικόνων στο παρελθόν και συνδέοντάς το με το παρόν τους.Ως ολοκληρωμένη διαδικασία η κάθε ομάδα των μαθητών μπορεί να περιλαμβάνει τις παρακάτω

προτεινόμενες δραστηριότητες ανά διδακτική ώρα:

1η

διδακτική ώρα

Προτείνεται να οργανωθούν οι ομάδες των μαθητών/τριών με 2-3 άτομα σε κάθε

υπολογιστή, να οριστεί το θέμα ενασχόλησης και οι διδακτικοί στόχοι της ενότητας, όπως

αναφέρθηκαν. Ο/η εκπαιδευτικός είναι χρήσιμο να βοηθήσει τα παιδιά να γνωρίσουν

βασικές λειτουργίες του λογισμικού « Revelation Natural Art».

2η

διδακτική ώρα

Τα παιδιά, χρησιμοποιώντας το Revelation Natural Art μπορούν να βρουν διάφορα αντικείμενα

ή κτίρια της εποχής από το λογισμικό και να τα διακοσμήσουν. Έχουν τη δυνατότητα, μέσω του

λογισμικού, να αποθηκεύσουν αντικείμενα της βυζαντινής εποχής που θα βρουν στο διαδίκτυο

και να επέμβουν επάνω τους με τα πινέλα τους. Μπορούν, για παράδειγμα να διακοσμήσουν το

εξωτερικό και το εσωτερικό μέρος αλλά και τον περιβάλλοντα χώρο ενός σπιτιού όπως

φαντάζονται ότι θα ήταν στα βυζαντινά χρόνια. Γίνονται «τεχνίτες της υπαίθρου» και με μεράκι

δημιουργούν. Μπορούν να χρησιμοποιήσουν το «πρότυπο» από τις στάμπες (stamps) του

λογισμικού ή να χρησιμοποιήσουν δικά τους σχέδια και χρώματα με τα πινέλα, τα κάρβουνα

και τα σχεδιαστικά εργαλεία του (Φύλλο Εργασίας 1).

Στη συνέχεια μπορούν να συζητήσουν με τα άλλα παιδιά της τάξης τους πως διακοσμούν τα σπίτια τους σήμερα εξωτερικά και εσωτερικά; Από πού δέχεται ο πολιτισμός μας επιρροές;

Μπορούν να το συζητήσουν με την ομάδα τους και να κάνουν μια σύντομη περιγραφή,

κάνοντας τις συγκρίσεις τους, βρίσκοντας ομοιότητες και διαφορές. Μπορούν να ερευνήσουν

αν υπάρχουν κοινά χαρακτηριστικά στη διακόσμηση της σημερινής εποχής με τη βυζαντινή;

Ακόμα μπορούν να ερευνήσουν σε ποιες περιοχές της Ελλάδας συναντούν ιδιαίτερα βυζαντινά

χαρακτηριστικά (Φύλλο Εργασίας 2).

3η

διδακτική ώρα

Σημαντική και πρωτότυπη ήταν η λαϊκή βυζαντινή τέχνη στο Βυζάντιο, σε όλες τις μορφές της. Τα παιδιά μπορούν να διακοσμήσουν διάφορα οικιακά σκεύη που βρίσκονται στη βιβλιοθήκη

του λογισμικού. Μπορούν να επιλέξουν αντικείμενα από τις στάμπες (stamps) να επιλέξουν

«υαλογραφήματα» ή να χρησιμοποιήσουν δικά τους σχέδια και χρώματα με τα πινέλα, τα

κάρβουνα και τα σχεδιαστικά εργαλεία του λογισμικού σχεδίασης.

Στον παρακάτω δικτυακό τόπο και σε άλλους σχετικούς μπορούν να συγκεντρώσουν

πληροφορίες για τη λαϊκή τέχνη στην εποχή μας. http://2tee-n-

smyrn.att.sch.gr/greek_edition/Art.htm αλλά και στα βυζαντινά χρόνια. Να δουν ποια υλικά

χρησιμοποιούμε σήμερα στα σκεύη μας, αν υπάρχουν κοινά σκεύη που χρησιμοποιούσαν οι

άνθρωποι τότε και τώρα. Μπορούν ακόμα να κάνουν μια μικρή έρευνα με την ομάδα τους στο

διαδίκτυο και να καταγράψουν τα αποτελέσματά της καθώς και τα βγάλουν συμπερασματά

τους αλλά και να τα συζητήσουν με τις άλλες ομάδες 4η

διδακτική ώρα

Τα παιδιά αυτή την ώρα μπορούν να δημιουργήσουν αντρικούς και γυναικείους χαρακτήρες της βυζαντινής εποχής με το Revelation Natural Art! ΤΜπορούν να εισάγουν τα σχέδιά τους από τις

στάμπες (stamps) «καρτούν» και να τα ζωγραφίσουν όπως θέλουν με τα άλλα εργαλεία του

προγράμματος. (Φύλλο Εργασίας 3).

Μπορούν επίσης, να μελετήσουν το κείμενο που παρατίθεται στο βιβλίο της Ιστορίας της Πέμπτης Δημοτικού (σελίδα.122) «Η εμφάνιση των βυζαντινών γυναικών» και να βρουν ποιες

διαφορές και ποιες ομοιότητες υπάρχουν στην εμφάνιση των γυναικών τότε με σήμερα; Θα

ήταν πολύ ενδιαφέρον να σχολιάσουν τα παιδιά και την εξωτερική εμφάνιση των αντρών. Η

έρευνα σε πηγές και στο διαδίκτυο είναι πολύτιμη.

5η

διδακτική ώρα

Μπορούν να διαβάσουν στο βιβλίο της Ιστορίας το κεφάλαιο «Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο», να φανταστούν πως ζουν οι άνθρωποι εκείνη την εποχή και να δημιουργήσουν ένα

εικονογραφημένο σενάριο, ένα παραμύθι, μια ιστορία ή κινούμενα σχέδια με το λογισμικό

Revelation Natural Art. Οδηγίες κατασκευής θα βρουν στο εγχειρίδιο χρήσης (σελ.92,

«Δουλεύοντας με κινούμενα σχέδια»). Μπορούν να σκηνοθετήσουν την ιστορία της ομάδας τους

και να την παρουσιάσουν στους/στις συμμαθητές/τριές τους. (Φύλλο Εργασίας 4).

Στο τέλος τα παιδιά μπορούν να οργανώσουν την έκθεση του «Ιστορικού Πολυχώρου» στην τάξη τους, παρουσιάζοντας τα έντυπα και τα ηλεκτρονικά εκθέματα που δημιούργησαν ως

«καλλιτέχνες της ιστορίας», κοινοποιώντας τη δράση τους αυτή στο ευρύτερο εκπαιδευτικό και

κοινωνικό πλαίσιο.

2.3. ΣΥΝΟΔΕΥΤΙΚΑ ΦΥΛΛΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Τα συνοδευτικά Φύλλα Εργασίας περιλαμβάνουν δημιουργικές δραστηριότητες

δημιουργίας εικόνων, ιστοριών και κινουμένων σχεδίων που καλλιεργούν τη δημοιουργική σκέψη

και φαντασία των παιδιών. Τα παιδιά καλούνται από τον δάσκαλό τους/δασκάλα τους να

αυτενεργήσουν και να δημιουργήσουν δικά τους έργα.

3 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Bandura, A. (1962). Social Learning through Imitation. University of Nebraska Press:

Lincoln, NE.

2. Cairns, J. (1989), “Some Reflections on Empathy in History”, Teaching History

3. Eco, U. (1993), Ζητήματα Αισθητικής στο Θωμά Ακινάτη, μεταφρ. Τούλα Σιετή.

Εκδόσεις Δελφίνι, Αθήνα

4. Goleman, D. (1997), Συναισθηματική Νοημοσύνη, εκδ.Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα

5. Vygotsky, L.S. (1978). Mind and society: The development of higher mental processes.

Cambridge, MA: Harvard University Press. Gardner, H. (1983). Frames of Mind. New

York: Basic Books Inc.

6. Λαμπροπούλου, Ν. (1998), Ενσυναίσθηση και Αισθητική Εμπειρία

7. Λεοντσίνης, Γ.(1999), Ιστορία-Περιβάλλον και η διδακτική τους, Αθήνα: Χριστάκης

8. Μακράκης, Β & Μακράκη, Ν (2006), Διαπολιτισμικότητα και Εκπαίδευση για ένα

βιώσιμο μέλλον», εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης

9. Ματσαγγούρας, Η. (2000), Ομαδοσυνεργατική διδασκαλία και μάθηση, Αθήνα:

Γρηγόρης

10. Παπανούτσος, (1976), Ε.Π. Αισθητική, Εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα

11. Ράπτης, Α. & Ράπτη, Α.(2006), Μάθηση και Διδασκαλία στην εποχή της πληροφορίας:

Ολική προσέγγιση, Τόμοι. Α &Β, Αθήνα

12. Σαριδάκη, Α. Μικρόπουλος. Τα (2000),Εικονικά περιβάλλοντα και η αντίληψη του

χώρου σε νήπια,Πρακτικά,2ο Πανελλήνιο Συνέδριο "Οι Τεχνολογίες της Πληροφορίας

και της Επικοινωνίας στην Εκπαίδευση" Πάτρα

13. Εγχειρίδιο χρήσης του λογισμικού « Revelation Natural Art» www.epafos.gr

& στα περιεχόμενα του ίδιου του λογισμικού

Βι

βλ

ίο

γ

ια

τ

ον

Ε

κπ

αι

δε

υτ

ικ

ό

-

-

-

-

-

-

-