ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ...

42
1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ» ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Ενότητα 1η 1. Διττῆς δή τῆς ἀρετῆς οὔσης: α) Στην αρχή της ενότητας ο Αριστοτέλης κάνει μια διάκριση της αρετής σε δύο είδη: διανοητική -ηθική. Ο τρόπος που διατυπώνει τη σχετική άποψη είναι συμπερασματικός ("δή"), πράγμα που σημαίνει ότι αυτή η φράση είναι το συμπέρασμα προηγούμενων σκέψεων σχετικά με τη διαίρεση της ψυχής και με τις αρετές που αντιστοιχούν σε καθένα απ' αυτά. (βλ. εισαγωγή σελ. 152-153). διανοητική («λόγον έχον» μέρος της ψυχής) β) Είδη της αρετής: ηθική ( επιθυμητικόν) 2. ἡ μέν διανοητική…περιγίνεται: διανοητική αρετή: γένεση -αύξηση < διδασκαλία άρα: αναγκαίες προϋποθέσεις: πείρα - χρόνος ηθική αρετή: < συνήθεια Η διανοητική αρετή συνδέεται με το έλλογο μέρος της ψυχής. Προϋποθέτει κατά κύριο λόγο τη διδασκαλία, πράγμα που σημαίνει ότι η απόκτηση και η αύξησή της είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό συναρτημένες α) με το χρόνο (η διδασκαλία απλώνεται σε μια έκταση χρόνου) και β) με την πείρα που το άτομο αποκτά σιγά σιγά, πάλι επομένως σε μια έκταση χρόνου. Αφού λοιπόν η διανοητική αρετή είναι μεταδόσιμη, την κύρια ευθύνη για τη μετάδοσή της την έχει η εκπαίδευση και οι φορείς της, κυρίως οι δάσκαλοι, πέρα από την ευθύνη που έχουν και άλλοι παράγοντες, ακόμα και το ίδιο το άτομο. Αντίθετα η ηθική αρετή συνδέεται με το επιθυμητικόν, δηλ. με το μέρος της ψυχής που μετέχει και του αλόγου και του ελλόγου. Προϋποθέτει σε απόλυτο βαθμό τη θέληση του ατόμου να εθισθεί σιγά σιγά (πάλι σε μια διάρκεια χρόνου) σε ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς (=με την ομοιότροπη επανάληψη των ίδιων ενεργειών), είναι δηλ. αποτέλεσμα συνήθειας. Δημιουργείται με την επανάληψη, όπως δείχνει η συγγένεια της λέξης ηθική με τη λέξη έθος. Πράγματι, η λέξη ηθική παράγεται από τη λέξη έθος, που σημαίνει: συνήθεια, εθισμός· τρόπος συμπεριφοράς που παρατηρείται συχνά και κατ’ επανάληψη. Αφού λοιπόν οι ηθικές αρετές είναι αποτέλεσμα συνήθειας και επανάληψης και για την απόκτησή τους

Transcript of ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ...

Page 1: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

11

ΑΑΡΡΙΙΣΣΤΤΟΟΤΤΕΕΛΛΟΟΥΥΣΣ laquolaquoΗΗΘΘΙΙΚΚΑΑ ΝΝΙΙΚΚΟΟΜΜΑΑΧΧΕΕΙΙΑΑraquoraquo

ΕΕΡΡΜΜΗΗΝΝΕΕΥΥΤΤΙΙΚΚΑΑ ΣΣΧΧΟΟΛΛΙΙΑΑ

ΕΕννόόττηητταα 11ηη 1 Διττῆς δδήή ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςς οοὔὔσσηηςς α) Στην αρχή της ενότητας ο

Αριστοτέλης κάνει μια διάκριση της αρετής σε δύο είδη διανοητική -ηθική

Ο τρόπος που διατυπώνει τη σχετική άποψη είναι συμπερασματικός

(δή) πράγμα που σημαίνει ότι αυτή η φράση είναι το συμπέρασμα

προηγούμενων σκέψεων σχετικά με τη διαίρεση της ψυχής και με τις

αρετές που αντιστοιχούν σε καθένα απ αυτά (βλ εισαγωγή σελ 152-153)

διανοητική (laquoλόγον έχονraquo μέρος της ψυχής)

β) Είδη της αρετής

ηθική ( επιθυμητικόν)

2 ἡ μέν διανοητικήhellipπεριγίνεται

διανοητική αρετή γένεση -αύξηση lt διδασκαλία άρα

αναγκαίες προϋποθέσεις πείρα - χρόνος

ηθική αρετή lt συνήθεια

Η διανοητική αρετή συνδέεται με το έλλογο μέρος της ψυχής

Προϋποθέτει κατά κύριο λόγο τη διδασκαλία πράγμα που σημαίνει ότι η

απόκτηση και η αύξησή της είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό συναρτημένες

α) με το χρόνο (η διδασκαλία απλώνεται σε μια έκταση χρόνου) και

β) με την πείρα που το άτομο αποκτά σιγά σιγά πάλι επομένως σε μια

έκταση χρόνου

Αφού λοιπόν η διανοητική αρετή είναι μεταδόσιμη την κύρια ευθύνη για

τη μετάδοσή της την έχει η εκπαίδευση και οι φορείς της κυρίως οι

δάσκαλοι πέρα από την ευθύνη που έχουν και άλλοι παράγοντες ακόμα

και το ίδιο το άτομο

Αντίθετα η ηθική αρετή συνδέεται με το επιθυμητικόν δηλ με το μέρος

της ψυχής που μετέχει και του αλόγου και του ελλόγου Προϋποθέτει σε

απόλυτο βαθμό τη θέληση του ατόμου να εθισθεί σιγά σιγά (πάλι σε

μια διάρκεια χρόνου) σε ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς (=με την

ομοιότροπη επανάληψη των ίδιων ενεργειών) είναι δηλ αποτέλεσμα

συνήθειας Δημιουργείται με την επανάληψη όπως δείχνει η συγγένεια

της λέξης ηθική με τη λέξη έθος Πράγματι η λέξη ηθική παράγεται από

τη λέξη έθος που σημαίνει συνήθεια εθισμός τρόπος συμπεριφοράς που

παρατηρείται συχνά και κατrsquo επανάληψη Αφού λοιπόν οι ηθικές αρετές

είναι αποτέλεσμα συνήθειας και επανάληψης και για την απόκτησή τους

22

(για να γίνει κανείς ἀγαθός) βασικό ρόλο παίζει ο εθισμός την ευθύνη

για την κατάκτηση της αρετής την έχει κυρίως αυτός που με θέληση και

επιμονή ασκείται σrsquo αυτήν το ίδιο το άτομο ο laquoμαθητήςraquo

Σοφός λοιπόν (=φορέας γνώσεων) γίνεται κάποιος κατά κύριο λόγο με τη

βοήθεια και τη συμπαράσταση ενός δασκάλου αγαθός όμως (=φορέας

αρετής) γίνεται

α) με τη θέλησή του πράγμα που σημαίνει προσωπική επιλογή και

β) με την επιμονή του στη διαδικασία της άσκησης

3 ὅθεν καί τοὔνομα ἔσχηκε Η λέξη έθος έχει ετυμολογική σχέση με τη

λέξη ηθική (ρ σεθ- gt ἔθος gt ἦθος gtἠθική)

Οι ηθικές αρετές συνδέονται με το έθος όχι μόνο ετυμολογικά αφού

αυτές είναι αποτέλεσμα συνήθειας Αυτό σημαίνει ότι η αρετή πρέπει να

γίνει συνήθεια πράγμα που πετυχαίνεται με τον αγώνα και την άσκηση

Εξάλλου το ότι το ἦθος (=ο χαρακτήρας) δεν είναι απλώς συναρτημένο

προς το ἔθος (=το εθισμό τη συνήθεια την άσκηση σε έναν συγκεκριμένο

τρόπο στμπεριφοράς) αλλά ότι εξαρτάται σε απόλυτο βαθμό από αυτό

ήταν μια βαθύτατη πίστη του Αριστοτέλη

Προς το τέλος των Ηθικών Νικομαχείων μιλώντας για το πόσο δύσκολο

είναι να εγκαθιδρυθεί ἦθος εὐγενές και ὡς ἀληθές φιλόκαλον στις ψυχές

των νέων οι οποίοι laquoπάθει ζῶντες τάς ἡδονάς διώκουσι και δι᾽ ὧν αὗται

ἔσονται φεύγουσι δέ τάς ἀντικειμένας λύπαςraquo θυμάται τις διάφορες

απόψεις που διατυπώθηκαν για το πώς τελικά γίνονται ἀγαθοί οι

άνθρωποι laquoγίγνεσθαι δ᾽ ἀγαθούς οἴονται οἵ μέν φύσει οἵ δ᾽ ἔθει οἵ δέ

διδαχῇraquo για να καταλήξει στο τέλος ο ίδιος να αποκλείσει και τη φύση η

οποία στο κάτω κάτω δεν εξαρτάται από μας και τη διδαχή που ως

γνωστόν δεν φέρνει αποτέλεσμα σε όλους και να τονίσει τη σημασία που

έχει το να καλλιεργηθεί laquoτοῖς ἔθεσιraquo άρα με σύστημα και με υπομονή η

ψυχή του νέου όπως καλλιεργείται η γη laquoπου θα θρέψει το σπόροraquo

4 ἐξ οὗ καί δῆλον Όπως είναι γνωστό κάθε συμπέρασμα είναι το

λογικό αποτέλεσμα που προκύπτει από την αποδοχή του περιεχομένου

δύο προκείμενων προτάσεων Έτσι στην περίπτωσή μας ο συλλογισμός

έχει ως εξής

α) όλα τα πράγματα είναι καμωμένα από τη φύση και έχουν έναν

συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς που σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί

να αλλάξει με μια διαδικασία υπομονετικού και επαναλαμβανόμενου

εθισμού

β) η ηθική αρετή δεν μπορεί να γεννηθεί με άλλον τρόπο παρά μόνο με

τον εθισμό

Άρα η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως

33

5 οὐδεμίαhellip ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης απορρίπτει εδώ την

αριστοκρατική διδασκαλία ότι η αρετή είναι δώρο της φύσης που

τελεσίδικα δίνεται ή όχι από τη γέννησή του στον άνθρωπο

Στην Οδύσσεια σε μια εποχή που η λέξη αρετή σήμαινε ακόμη την κάθε

ικανότητα του ατόμου μια φράση του αοιδού Φήμιου δηλώνει ολοκάθαρα

την παλιά ελληνική αντίληψη πως αν ο τεχνίτης έχει μια συγκεκριμένη

δεξιότητα αυτήν τη χρωστάει βέβαια και στη μάθηση τη χρωστάει όμως

και στη χάρη τη δωρεά κάποιας θεότητας Αργότερα στον ένατο

Ολυμπιόνικό του ο Πίνδαρος έκανε φανερό πως η παλιά ομηρική

αντίληψη ήταν ακόμη η κρατούσα laquoτό δέ φυᾷ κράτιστον ἅπανraquo

(=ανώτερο απ᾽ όλα είναι αυτό που η φύση χάρισε στον άνθρωπο)

Αυτή την αρχαϊκή αριστοκρατική αντίληψη για την αρετή ακολουθεί ο

Σοφοκλής στην laquoΑντιγόνηraquo στους στιχ 37-38

οὕτως ἔχει σοι ταῦτα καί δείξεις τάχα

εἴτrsquo εὐγενής πέφυκας εἴτrsquo ἐσθλῶν κακή

΄rsquoΕτσι έχουν αυτά για σένα και θα αποδείξεις γρήγορα αν είσαι εκ φύσεως

γενναία ή είσαι δειλή αν και κατάγεσαι από γονείς ευγενείς

Η παλιά αυτή αριστοκρατική άποψη σύμφωνα με την οποία αξιόλογος

είναι μόνο ο άνθρωπος που έχει φυάν που είναι δηλαδή φορέας δώρου

της φύσης του θεού (ελάχιστη σημασία έχουν τελικά όσα ο ίδιος ο

άνθρωπος καταφέρνει να μάθει μόνος του) δεν έχει πια την έγκριση του

Αριστοτέλη

6 Τα παραδείγματα Ο Αριστοτέλης για να ενισχύσει το συμπέρασμα και

τη θεωρητική ετυμολογική στήριξή του φέρνει δύο πολύ παραστατικά και

πειστικά παραδείγματα με φυσικά φαινόμενα

Το πρώτο παράδειγμα εκείνο με την κίνηση της πέτρας

διατυπώνεται πλατιά και είναι σχετικό με το νόμο της βαρύτητας

που είναι νόμος της φύσης και αποκλείεται να

αλλάξει(αναφέρουμε το παράδειγμα)

Το δεύτερο με τη φωτιά διατυπώνεται συνοπτικά και είναι σχετικό

με την ιδιότητά της να κατευθύνεται προς τα πάνω

Το συμπέρασμα που βγαίνει είναι πως τα πράγματα που από τη φύση

τους γεννιούνται με μια ορισμένη ιδιότητα δεν μπορούν να

συμπεριφέρονται με άλλον τρόπο Η συλλογιστική αυτή του Αριστοτέλη

ονομάζεται επαγωγἠ Από τα επιμέρους δηλαδή παραδείγματα οδηγείται

σε μια γενική διαπίστωση

Ο συλλογισμός συνοπτικά έχει ως εξής

1η προκείμενη

όσα υπάρχουν εκ φύσεως έχουν κάποιες ιδιότητες που δεν μπορούν

να αλλάξουν με τον εθισμό όσο κι αν κανείς προσπαθήσει (laquoοὐθὲν

τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεταιraquo)

44

2η προκείμενη

η ανθρώπινη συμπεριφορά τα ηθικά μας χαρακτηριστικά

μεταβάλλονται και καλλιεργούνται με τον εθισμό όπως αποδεικνύει

και η ετυμολογία της λέξης laquoἠθικὴraquo (laquoἡ ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεταιraquo)

Συμπέρασμα

καμία ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως (laquoοὐδεμία τῶν ἠθικῶν

ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεταιraquo)

Επιπλέον το απόσπασμα αυτό που αναφέρεται στα δύο παραδείγματα

επιβεβαιώνει το χαρακτηρισμό ότι ο Αριστοτέλης είναι πρακτικός νους

που καταφεύγει συχνά στην πραγματικότητα για να τεκμηριώσει τις

απόψεις του τις οποίες παρουσιάζει με απλό και λιτό ύφος

7 Σχέση ηθικής αρετής και φύσης Με τον όρο φύσις εννοούμε ότι

υπάρχει μέσα στον άνθρωπο ως καταβολή και τον οδηγεί στην εκδήλωση

συγκεκριμένης συμπεριφοράς η οποία δεν μπορεί να αλλάξει Επειδή

όμως η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα συνήθειας δηλ πράξης που

επαναλαμβάνεται μέχρι να παγιωθεί είναι φανερό ότι δεν συνδέεται με

το όρο φύσις Ο άνθρωπος λοιπόν δεν γεννιέται αλλά γίνεται ενάρετος Η

αρετή δηλ είναι επίκτητη αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του δυνάμει την

ικανότητα να την προσεγγίσει

8 οἷον ὁ λίθος Δεν θα ήταν υπερβολή να λέγαμε πως κανένας άλλος

φιλόσοφος δεν έκανε τα απλά δεδομένα της εμπειρίας τα απλά δηλαδή

δεδομένα της καθημερινής ζωής αφετηρία για τη σκέψη του στον βαθμό

που το έκανε ο Αριστοτέλης Σωστά ειπώθηκε ότι η φιλοσοφία του περί

τέλους πχ είναι στην πραγματικότητα laquoθεμελιωμένη πάνω στο

εμπειρικό δεδομένο ότι από ένα βελανίδι γεννιέται μια βελανιδιάraquo ή ότι

laquoη πολιτική του θεωρία αναπτύχθηκε από τους διαλογισμούς του σχετικά

με τη ζωή μέσα στο πλαίσιο ενός νοικοκυριούraquo Πραγματικά laquoσυχνά ένα

μόνο εμπειρικό δεδομένο μπορεί να είναι γι᾽ αυτόν ικανοποιητική βάση

για να προχωρήσει σε μια θεωρία με συνέπειες μεγάλης σημασίαςraquo Αυτό

το αμείωτο ενδιαφέρον του για τα απλά πράγματα της καθημερινής ζωής

έκανε τον Αριστοτέλη μελετητή του κόσμου των ζώων και των φυτών

9 πεφυκόσι μέν ἡμῖν δέξασθαι η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ

φύσεως αυτό όμως δεν σημαίνει ότι είναι τελείως αποκομμένη από αυτήν

(οὔτε παρά φύσιν) γιατί ο άνθρωπος έχει από τη φύση ένα σχετικό με την

αρετή στοιχείο την προδιάθεση για αρετή την ιδιότητα δηλαδή να δεχτεί

την ηθική αρετή να είναι επιδεκτικός σrsquo αυτήν που θα την καλλιεργήσει

με τη συνήθεια και θα ολοκληρωθεί

10 Λέξεις του κειμένου που εκφράζουν όρους της αριστοτελικής

φιλοσοφίας

55

Γένεσις = η δημιουργία

Αύξησις = διαμόρφωση και εξέλιξη

ἔθος= η συνήθεια η συμπεριφορά που καθιερώνεται με την πάροδο

του χρόνου επειδή επαναλαμβάνεται

Φύσις= ο κόσμος και οι νόμοι του

Φύσει= εκ φύσεως Τα εγγενή χαρακτηριστικά του ανθρώπου

ἀρετή= η διαρκής διάθεση να θέλουμε να επιτελέσουμε ένα

ορισμένο είδος ηθικών πράξεων

Διανοητική ἀρετή= η φρόνηση η σύνεση κτλ

ἠθική ἀρετή=ανδρεία εγκράτεια πραότητα δικαιοσύνη

11 Τα κύρια σημεία της ενότητας

Η αρετή είναι δύο ειδών διανοητική και ηθική

Η διανοητική αρετή στηρίζει τη γένεση και την επαύξησή της

κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία

Η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα εθισμού και δεν υπάρχει μέσα

μας εκ φύσεως

Τίποτε από όσα υπάρχουν εκ φύσεως δεν μπορεί να αποκτήσει

με εθισμό μιαν άλλη ιδιότητα

Οι ηθικές αρετές δε γεννιούνται μέσα μας ούτε εκ φύσεως ούτε

αντίθετα με αυτήν

Οι άνθρωποι έχουμε από τη φύση την ιδιότητα να δεχτούμε τις

ηθικές αρετές ενώ τελειοποιούμαστε σrsquo αυτές με τον εθισμό

Ε ρ ω τ ή σ ε ι ς

11 Ποια είδη αρετών διακρίνει ο Αριστοτέλης σε ποια μέρη της ψυχής

εντάσσονται και πώς κατακτάται η καθεμιά

2 Τι προσπαθεί να αποδείξει ο Αριστοτέλης στο κείμενο αυτό και με

τη χρήση ποιου τρόπου καταφέρνει να ενισχύσει τη θέση του

3 Ποιο είναι το γενικό συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο

Αριστοτέλης σχετικά με τη φύση της ηθικής αρετής

44 Βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω δοχείο

φιλαρέσκεια ανηθικότητα σχεδόν φορτίο ένδεια

5 δεῖται παρεκκλῖνον γένεσιν ἔσχηκε φέρεσθαι να γράψετε από

τρία ομόρριζα της νέας ελληνικής για καθεμιά από τις δοσμένες

λέξεις

66

ΕΕννόόττηητταα 22ηη Δομή της ενότητας

11 Θεματικό κέντρο η συνεχής ηθική πράξη ενεργοποιεί και υλοποιεί την αρετή

2 Ανάπτυξη της θέσης

α) παράθεση παραδείγματος σχετικά με την ενεργοποίηση των φυσικών

δυνατοτήτων

β) παράθεση της κεντρικής θέσης ενεργώντας αποκτάμε τις ηθικές αρετές

γ) αναλογικός συλλογισμός για υποστήριξη της θέσης

Αναλυτικότερα

Η νέα ενότητα εισάγεται με τη λέξη ἔτι γιατί συνεχίζει την επιχειρηματολογία

του (για το ότι η αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως) με ένα δεύτερο

επιχείρημα και προχωρεί σε βαθύτερη εξέταση του θέματος

1 Το νέο επιχείρημα

Το νέο του λοιπόν επιχείρημα είναι εδώ το ακόλουθο Όσα υπάρχουν μέσα μας

από τη φύση (όσα έχουμε από τη γέννησή μας) έχουν τη δυνατότητα και είναι

έτοιμα να ενεργήσουν Προηγείται δηλαδή η ύπαρξη και η δυνατότητα και

ακολουθεί η ενέργειά τους Παράδειγμα οι αισθήσεις τις οποίες έχουμε έτοιμες

από τη στιγμή που γεννιόμαστε Έχουμε δηλαδή έτοιμη τη δυνατότητα να

βλέπουμε ή να ακούμε και οποιαδήποτε στιγμή οι αισθήσεις ενεργοποιούνται

Στην περίπτωση όμως των αρετών δεν συμβαίνει το ίδιο Εδώ πρέπει πρώτα να

ασκηθούμε να ενεργήσουμε και κατόπιν ακολουθεί η κατάκτησή τους

Το laquoἔτιraquo αποκτά εδώ μεταβατική και προσθετική σημασία Η λειτουργικότητα των χρονικών επιρρημάτων σε σχέση με την

επιχειρηματολογία

Τα χρονικά επιρρήματα είναι πρότερον - ὕστερον Συνδέονται άμεσα με τους

όρους δυνάμεις ndash ενεργείας

Ήδη από την πρώτη ενότητα ο Αριστοτέλης επιχειρεί να δώσει τη διαφορά του

φύσει και του ἐξ ἔθους

Όταν οι δυνάμεις αποκτώνται φύσει υπάρχουν από πριν προηγούνται

(πρότερον) και ακολουθούν χρονικά οι ενέργειες (ὕστερον)

Αντίθετα οι δυνάμεις που αποκτούμε ἐξ ἔθους είναι αποτέλεσμα (ὕστερον) των

ενεργειών οι οποίες προηγούνται (πρότερον)

Σχηματικά

αισθήσεις Φύσει δυνάμεις πρότερον-ενέργειες ὕστερον

τέχνες Ἐξ ἔθους ενέργειες πρότερον-δυνάμεις ὕστερον

αρετές Ἐξ ἔθους ενέργειες πρότερον-δυνάμεις ὕστερον

2 laquoἜτι ὅσα μέν φύσειhellipοὐ χρησάμενοι ἔσχομενraquo Ο Αριστοτέλης αρχίζει το νέο επιχείρημα με αναφορά σε όσα ο άνθρωπος έχει

από τη φύση και όχι από εθισμό Αυτά λοιπόν που δόθηκαν από τη φύση

δόθηκαν αρχικά ως δυνατότητες και όταν αναπτύχθηκαν πλήρως τα

γνωρίσματά τους έγιναν ικανότητες περιήλθαν δηλαδή στην ἐνεργείᾳ

κατάσταση Στην κατηγορία αυτή κατατάσσει τις αισθήσεις οι οποίες δόθηκαν

ως a priori στοιχεία της ύπαρξης του ανθρώπου Έτσι ο άνθρωπος διαθέτει εκ

των προτέρων τα αισθητήρια όργανα τα οποία του δίνουν τη δυνατότητα να

αισθάνεται όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους Για περαιτέρω διευκρίνιση ο

Αριστοτέλης αναφέρει την ακοή και την όραση ως παραδείγματα με τα οποία

77

δείχνει ότι ο άνθρωπος διαθέτει πρώτα τη δυνατότητα να ακούει και να βλέπει

και στη συνέχεια ακούει και βλέπει

α) δύναμις ndash ενέργεια (σχολ βιβλ) +Ότι δίνεται από τη φύση είναι έξω από

τον έλεγχο του ανθρώπου Αυτό που έχει σημασία αφότου ο άνθρωπος

γεννηθεί είναι να αποκτήσει τη συνήθεια των αρετών που δεν είναι έμφυτες

υπάρχουν όμως ως δυνατότητα (δυνάμει) και εκφράζονται ως ενέργεια Η

ενέργεια αυτή σταθεροποιείται και καταλήγει στη βίωση των αρετών Αυτό

το συμπεραίνουμε από το κείμενο παρατηρώντας ότι ο συγγραφέας όταν

αναφέρεται στην αρετή δεν παραθέτει μόνο τη χρονική σχέση των όρων δύναμις

και ενέργεια αλλά δίνει την ομοιότητα με τη μέθοδο της αναλογίας μεταξύ του

τρόπου απόκτησης της αρετής και του τρόπου εξάσκησης των τεχνών Όπως

δηλαδή ένας τεχνίτης ή καλλιτέχνης γίνεται τεχνίτης ή καλλιτέχνης με την

άσκηση το ίδιο συμβαίνει και με τις ηθικές αρετές

Για τον Αριστοτέλη η laquoἐνέργειαraquo έχει μεγαλύτερη σημασία από τη laquoδύναμινraquo

αφού η πρώτη εξαρτάται από την προσπάθεια που καταβάλλει κάθε άνθρωπος

την προσωπική ευθύνη και προαίρεση ενώ η δεύτερη σχετίζεται με τη φύση και

υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο Στο κείμενο συνδέει laquoτὰς δυνάμειςraquo με

το laquoπρότερονraquo και laquoτὰς ἐνεργείαςraquo με το laquoὕστερονraquo εννοώντας ότι οι laquoδυνάμειςraquo

έχουν χρονική προτεραιότητα ndash και όχι λογική και οντολογική ndash έναντι των

laquoἐνεργειῶνraquo Ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη λογική και οντολογική

προτεραιότητα της laquoενέργειαςraquo έναντι της laquoδύναμηςraquo με τρία επιχειρήματα 1 Η laquoενέργειαraquo αποδίδει μια συνθετότερη έννοια από ότι η laquoδύναμηraquo γιατί

συνδέεται με την ύπαρξη ενός πράγματος δηλαδή με την πλήρη ανάπτυξη των

στοιχείων που το συνιστούν

2 Για να οδηγηθεί το δυνάμει ον στην ενεργείᾳ κατάστασή του χρειάζεται την

επίδραση μιας ενέργειας γιατί η δύναμη και προϋποθέτει την ενέργεια και

προκύπτει από αυτή Άλλωστε η ενέργεια είναι ο σκοπός (οὗ ἕνεκα) του όντος

και όχι η δύναμη Σκοπός τον οποίο εξυπηρετεί η δύναμη είναι η ενέργεια και

όχι αντίστροφα Άρα η ενέργεια έχει οντολογική προτεραιότητα έναντι της

δύναμης

3 Η δυνατότητα μπορεί να εξελιχθεί σε ον αλλά και σε μη ον Η ενέργεια όμως

ταυτίζεται μόνο με την ύπαρξη το ον

β) τάς δυνάμεις Ο Αριστοτέλης στα Μετά τα φυσικά του μιλάει για τριών ειδών

δυνάμεις

αυτές που υπάρχουν μέσα μας με τη γέννησή μας (συγγενείς)middot

ως παράδειγμα μνημονεύει τις αισθήσεις τις διάφορες δηλ επιμέρους

αντιληπτικές μας ικανότητες (όραση ακοή κλπ)

αυτές που αποκτούμε με το έθος δηλ με την άσκησηmiddot

ως παράδειγμα δίνει το αὐλεῖν την ικανότητά μας δηλ να παίζουμε αυλό

και

αυτές που αποκτούμε με τη μάθηση

σrsquo αυτές κατατάσσει τις τέχνες τις επιστημονικές γνώσεις όπως θα λέγαμε

εμείς

88

Αμέσως κάνει φανερό ότι συνδέει τις δύο δεύτερες κατηγορίες με το λογικό

στοιχείο του ανθρώπου και την πρώτη με το άλογο κάτι που σημαίνει ότι στο

έθος εμπεριέχεται κάποιο στοιχείο λογικής Αν συσχετίσουμε αυτό το τελευταίο

με τη διδασκαλία του Αριστοτέλη ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει το έθος θα

καταλάβουμε καλύτερα την πίστη του ότι οι ηθικές αρετές σχετίζονται με το

επιθυμητικόν μέρος της ψυχής όπου συνδυάζεται το λογικό με το ά-λογο

στοιχείο μας

β) Το επίρρημα laquoπολλάκιςraquo Το επίρρημα αυτό μας δείχνει ότι η απόκτηση της

αρετής ως αποτέλεσμα συνήθειας είναι αποτέλεσμα ενεργειών που

επαναλαμβάνονται πολλές φορές και απαιτείται για το σκοπό αυτό πολύς

χρόνος και κόπος Δεν αρκεί να γνωρίζει κάποιος τι είναι σωστό καλό δίκαιο

κλπ αλλά πρέπει να ασκηθεί στις αρετές αυτές μέχρι να του γίνουν συνήθεια

ἕξις

3Οι ηθικές αρετές (laquoτὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες

πρότερονraquo)

Αντίθετα στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια δηλαδή η εξάσκηση η

επανάληψη μιας ενέργειας και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής

Αλλά για να γίνει η αρετή από προδιάθεση αποκτημένη ιδιότητα είναι ανάγκη ο

άνθρωπος να ασκηθεί σε αυτή Ο Αριστοτέλης για τον τρόπο άσκησης αναφέρει

laquoγιατί όσα πρέπει να κάνουμε αφού τα μάθουμε τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα

(laquoἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομενraquo) Δύο παραδείγματα

από την καθημερινή ζωή που αφορούν τις πρακτικές τέχνες αποδεικνύουν την

αλήθεια της θέσης αυτής για να αποκτήσει δηλαδή κανείς την ικανότητα του

οικοδόμου ή του κιθαριστή πρέπει πρώτα να εξασκηθεί στο χτίσιμο ή στο

παίξιμο της κιθάρας αντίστοιχα Αναλογικά με τα δύο αυτά παραδείγματα

αναφέρονται τρία παραδείγματα από τον χώρο της ηθικής από τα οποία

φαίνεται ότι οι δίκαιοι οι σώφρονες και οι ανδρείοι αποκτούν τις συγκεκριμένες

ιδιότητες έχοντας ασκηθεί σε αντίστοιχες δίκαιες συνετές και ανδρείες πράξεις

Αυτό λοιπόν που συμβαίνει στις πρακτικές τέχνες συμβαίνει και στις ηθικές

αρετές (αναλογία με τρία παραδείγματα ηθικών αρετών της δικαιοσύνης της

σωφροσύνης και της ανδρείας) με την επανάληψη και τον εθισμό σε ηθικές

πράξεις αποκτούμε τις ηθικές αρετές

4 Τα δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα Στην πρόταση αυτή διαπιστώνεται

ένα λογικό παράδοξο για να γίνει κανείς δίκαιος πρέπει να πράττει δίκαιες

πράξεις Πώς όμως πράττει δίκαιες πράξεις αν δεν είναι ήδη δίκαιος

Ο ίδιος ο Αριστοτέλης αισθανόμενος την αμηχανία στην οποία θα έφερνε τους

αναγνώστες του δίνει την εξής απάντηση αίροντας το παράδοξο

laquoΟι πράξεις λέγονται δίκαιες και σώφρονες όταν είναι σαν αυτές που θα έκανε

ο δίκαιος ή ο σώφρων άνθρωπος δίκαιος όμως και σώφρων άνθρωπος δεν είναι

αυτός που κάνει τις πράξεις αυτές αλλά αυτός που τις κάνει και με τον τρόπο

που τις κάνουν οι δίκαιοι και οι σώφρονες άνθρωποι Σωστά λοιπόν λέμε ότι ο

άνθρωπος γίνεται δίκαιος από τις επανειλημμένες πράξεις δικαιοσύνης ή ότι ο

άνθρωπος γίνεται σώφρων από τις επανειλημμένες πράξεις σωφροσύνης

άνθρωπος που δεν κάνει επανειλημμένα τις πράξεις αυτές δεν πρόκειται ποτέ

να αποκτήσει αυτές τις αρετέςraquo

99

Επομένως δίκαιος σώφρων ή ανδρείος είναι κανείς όχι μόνο όταν πράττει

πράξεις δικαιοσύνης σωφροσύνης ή ανδρείας αλλά όταν πράττει τις πράξεις

αυτές

α) έχοντας συνείδηση του τι πράττει

β) έχοντας επιλέξει ενσυνείδητα τις πράξεις αυτές και έχοντας δηλώσει

καθαρά την προτίμησή του γιrsquo αυτού του είδους τις πράξεις

γ) έχοντας κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο σταθερό και αμετάβλητο τρόπο

συμπεριφοράς του

5 Ενισχυτικά μέσα του επιχειρήματος

Ο Αριστοτέλης ενισχύει το επιχείρημά του με κάποια εκφραστικά μέσα Έτσι

μέσα στο κείμενο χρησιμοποιεί

α) αντίθεση αντιτίθενται

radicόσα έχουμε μέσα μας από τη φύση με τις ηθικές αρετές (ὅσα μέν φύσειhellipτάς

δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip)

radic η προΰπαρξη των δυνατοτήτων για όσα έχουμε από τη φύση με την

κατοπινή ενεργοποίησή τους (τάς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα

ὕστερον δέ τάς ἐνεργείας ἀποδίδομεν)

radic εκείνο που δε συμβαίνει στις αισθήσεις μας με εκείνο που συμβαίνει (οὐ

γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellipἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθαhellip)

β) αναλογία

Με την κατάκτηση των αρετών συμβαίνει ότι και με την απόκτηση της

ικανότητας σε μια τέχνη (τάς δrsquo ἀρετάς λάμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον

ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων τεχνῶν)

γ) παράδειγμα Εδώ χρησιμοποιεί δύο ζεύγη παραδειγμάτων

με την όραση και την ακοή

με τους οικοδόμους και τους κιθαριστές

δ) σχήμα άρσης και θέσης οὐ γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellip ἀλλrsquo ἀνάπαλιν

ἔχοντες ἐχρησάμεθα

ε) σχήμα εξ αναλόγου Τάς δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων

τεχνῶν

στ) πολυσύνδετο τά μέν δίκαιαhellip τά δέ σώφροναhellip τά δrsquo ἀνδρεῖαhellip

Ο συλλογισμός α) σε όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση πχ αισθήσεις προηγείται η

δυνατότητά τους να ενεργήσουν και ακολουθεί η ενέργεια η πραγμάτωση της

δυνατότητας η εφαρμογή στην πράξη

β) αντίθετα στην ηθική αρετή προηγείται η ενέργεια η επανάληψη η άσκηση

και ακολουθεί η κατάκτησή της

Συμπέρασμα αφού η ηθική αρετή δεν ακολουθεί την πορεία εκείνων που

υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως άρα δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως

1100

Ερωτήσεις

1 Ποια είναι η σχέση πράξεως-ενέργειας α) με τις ιδιότητες που

έχουμε φύσει και β) με την ηθική αρετή σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη

2 Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στις ενότητες 1 και

2 για να αποδείξει ότι η αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

3 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμις-ἐνέργειαraquo στην

αριστοτελική φιλοσοφία πώς τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά

παραδείγματα για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να

ορίσει τις ηθικές αρετές

4 Να βρείτε με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική

συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής κομιστής

θυρωρός λήμμα παρόραμα λάφυρο εύχρηστος ευήκοος τοκετός

οικόσημο μετακόμιση δεοντολογία

1111

ΕΕννόόττηητταα 33ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η απόκτηση

μιας ηθικής αρετής είναι κάτι ανάλογο με την εκμάθηση των τεχνών

Όπως τεχνίτης γίνεται κανείς μόνο αν ασκηθεί με επιμονή στην τέχνη

του (οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνιται καί κιθαρίζοντες κιθαρισταί) με τον

ίδιο τρόπο γίνεται κανείς και δίκαιος ή σώφρων ή ανδρείος Επιμένοντας

στη σχέση της ηθικής αρετής με την ηθική πράξη προσκομίζει ένα νέο

επιχείρημα

1 Το νέο επιχείρημα Αντλείται από το χώρο της πολιτικής και

συγκεκριμένα αναφέρεται στον τρόπο που νομοθετούν οι νομοθέτες

Ενισχύει την άποψη ότι καμιά αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά είναι

αποτέλεσμα εθισμού επανάληψης άσκησης

Επιδίωξη του νομοθέτη σε μια πόλη είναι να κάνει τους πολίτες αγαθούς

με τον ίδιο τρόπο που και ο κάτοχος μιας τέχνης θέλει να δει ἀγαθόν

τεχνίτη τον μαθητή του Αυτό το υλοποιεί μέσα από τους νόμους που

νομοθετεί Οι νόμοι δηλαδή που νομοθετεί έχουν στόχο τη δημιουργία

τέτοιων συνηθειών στους πολίτες ώστε να εφαρμόζουν ένα τρόπο ζωής

που προάγει τις ανθρώπινες σχέσεις καλλιεργεί τις ηθικές αρετές και τον

πολιτισμό

Ενώ όμως όλοι οι νομοθέτες έχουν κοινή την επιδίωξη δεν βλέπουν όλοι

τους κόπους τους να στέφονται από την ίδια επιτυχία ndashούτε και όλων των

τεχνιτών οι μαθητές μαθαίνουν στον ίδιο βαθμό τελειότητας την τέχνη

που διδάσκονται Αυτό σημαίνει ότι άλλοι από τους νομοθέτες

οργανώνουν σωστά τον εθισμό των πολιτών και πετυχαίνουν το στόχο

τους άλλοι όμως δεν εθίζουν σωστά τους πολίτες με αποτέλεσμα οι

νομοθέτες να αποτυχαίνουν και να μην ασκούν τους πολίτες στην

απόκτηση της ηθικής αρετής

2 Διακρίνει ο Αριστοτέλης τα πολιτεύματα σε καλά και κακά

laquoδιαφέρει πολιτεία πολιτείας αγαθή φαύληςraquo Στο σημείο αυτό ο

Αριστοτέλης θέλει να πει laquoόταν μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα εννοούμε ότι με το ένα οι πολίτες ασκήθηκαν περισσότερο

στην αρετή με το άλλο λιγότεροraquo Δεν μιλάει δηλαδή για καλά και κακά

πολιτεύματαmiddot όσο εξαρτάται από τους νομοθέτες όλα τα πολιτεύματα

είναι καλά αφού όλων των νομοθετών η πρόθεση είναι να κάνουν τους

πολίτες ενάρετους αν τελικά διαπιστώνουμε διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα πρόκειται στην ουσία για διαφορά ως προς το βαθμό

τελειότητας και με το λιγότερο τέλειο πολίτευμα δεν περνούμε στην

περιοχή του κακού το ένα πολίτευμα πράγματι βοηθά περισσότερο τους

πολίτες να ασκηθούν με το σωστότερο τρόπο στα έργα της αρετής ώστε

να γίνουν τελικά κάτοχοί της το άλλο απλώς επιτελεί το ίδιο αυτό έργο

με λιγότερη επιτυχία

Η διάκριση δηλ των πολιτευμάτων σε ανώτερα (ἀγαθά) και σε κατώτερα

(φαῦλα) γίνεται με κριτήριο τη μεγαλύτερη ή μικρότερη βοήθεια που

1122

προσφέρουν στον πολίτη οι νομοθέτες για να κατακτήσει με τη δική

τους καθοδήγηση την αρετή

Η ουσία του παραδείγματος των νομοθετών είναι να τονισθεί

α) αφενός η σημασία που έχει η αδιάκοπη άσκηση του ανθρώπου στα

έργα της αρετής και

β) αφετέρου η ευθύνη των νομοθετών σε ότι αφορά την επιτυχημένη ή

όχι τόσο επιτυχημένη άσκηση των πολιτών στην αρετή Η άσκηση έχει και

στην περίπτωση της αρετής την ίδια σημασία που έχει και για την

εκμάθηση μιας τέχνης

3 laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεται Κάθε μορφή ηθικής αρετής είτε αυτή γίνεται είτε φθείρεται

έχει αφετηρία της τις ίδιες αιτίες και επιδιώκεται με τα ίδια μέσα τη

συνεχή εξάσκηση (με το ρήμα φθείρεται νοείται πιο πολύ η ατελέσφορη

προσπάθεια για την κατάκτηση της αρετής παρά η φθορά της)

Το θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στο

σημείο αυτό είναι η γένεσις και η φθορά Με τρόπο επαγωγικό τονίζεται

η σημασία της άσκησης που δημιουργεί τον εθισμό Η αρετή σύμφωνα με

τον Αριστοτέλη κινείται ανάμεσα στη γένεση και στη φθορά Η γένεση

συντελείται με την άσκηση Οι άνθρωποι γίνονται αγαθοί εθιζόμενοι στα

αγαθά Μόνο που τώρα προσθέτει ένα νέο στοιχείο το εὖ ή το κακῶς

Δεν αρκεί δηλ η εξάσκηση για την απόκτηση της ηθικής αρετής Πρέπει

αυτή να γίνεται με σωστό τρόπο δηλ με την εφαρμογή ηθικών κανόνων

διαφορετικά δεν αποκτιέται η ηθική αρετή και οι άνθρωποι γίνονται

κακοί

Και επανέρχεται στα παραδείγματα με τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους για να δείξει ότι με την καλή εξάσκηση πετυχαίνει κανείς το

στόχο του ενώ με την κακή αποτυχαίνει Η καλή δηλαδή ή η κακή

εξάσκηση είναι το κριτήριο για την κατάκτηση ή όχι του στόχου

4 laquoοὐδέν ἄν ἔδει τοῦ διδάξοντοςraquo Στο σημείο αυτό κάνει λόγο για

εκείνον που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους (άρα και εκείνους που θα κατακτήσουν την αρετή) κατά τη

διαδικασία της εξάσκησής τους Επομένως στην ενότητα αυτή δέχεται τη

συμβολή της διδασκαλίας στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής

αναφέροντας το ρόλο του νομοθέτη και του δασκάλου

5 Τα νέα αποδεικτικά επιχειρήματα

Στην τρίτη ενότητα συνεχίζεται η παράθεση αποδεικτικών επιχειρημάτων

για την υποστήριξη της θέσης ότι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει

ἡμῖν ἐγγίνεται Συνοπτικά έχουν ως εξής

α) Για να υπάρξει ηθική αρετή προηγείται ο εθισμός στην ηθική πράξη

Αν αυτός δεν είναι καλός η προσπάθεια αποβαίνει άκαρπη η ηθική

αρετή δεν πραγματώνεται

Αυτά σημαίνουν ότι η ηθική αρετή είναι απόρροια της πράξης

Άρα η αρετή πραγματώνεται εκ των υστέρων συνεπώς δεν την έχουμε εκ

φύσεως

1133

β) Το επιχείρημα με τους νομοθέτες

Οι νομοθέτες προσπαθούν να κάνουν αγαθούς τους πολίτες με τον

εθισμό

Αν οι άνθρωποι ήταν καλοί ή κακοί εκ φύσεως θα ήταν άτοπο οι

νομοθέτες να ενεργούν με αυτό τον τρόπο Σκέφτονται λοιπόν και

ενεργούν όπως ενεργούν επειδή η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

στον άνθρωπο

γ) Το επιχείρημα με τους τεχνίτες και την αξία της διδασκαλίας

Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως στους ανθρώπους αυτοί θα ήταν

από φυσικού τους καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν να τους διδάξει

κανένας τίποτε σχετικό

Τώρα όμως τους διδάσκουν γιατί όλοι ξέρουν ότι κάνοντας σωστές

πράξεις θα γίνουν σωστοί άνθρωποι κάνοντας όχι σωστές δεν θα γίνουν

σωστοί

Ερωτήσεις

1 Με ποιο επιχείρημα ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη σχέση της

ηθικής αρετής με την ηθική πράξη

2 Ποιος είναι ο ρόλος του νομοθέτη κατά τον Αριστοτέλη και πώς

πραγματώνεται

3 Με βάση το δεδομένο κείμενο ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου

στην απόκτηση της ηθικής αρετής

4 μαρτυρεῖ βούλημα ἀρετή φθείρονται να δώσετε από δύο

ομόρριζα της νέας ελληνικής για κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

1144

ΕΕννόόττηητταα 44ηη

Η ενότητα αυτή είναι λογικό προϊόν της προηγούμενης Κι εδώ το

θέμα είναι η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της

ηθικής αρετής Στην τρίτη ενότητα με τα παραδείγματα έδειξε ότι αυτοί

που ασκούν το ίδιο επάγγελμα ή την ίδια τέχνη διαφέρουν μεταξύ τους

ανάλογα με την ποιότητα της διδασκαλίας

Σrsquo αυτήν εδώ την ενότητα διαπιστώνει με τη μέθοδο της αναλογίας

ότι και στις συναλλαγές και στις πράξεις οι άνθρωποι εξελίσσονται

διαφορετικά άλλοι γίνονται δίκαιοι και σώφρονες κι άλλοι άδικοι κι

ακόλαστοι Αυτή η διαφορετική εξέλιξη των ανθρώπινων χαρακτήρων

οφείλεται στο διαφορετικό βαθμό κατά τον οποίο προβαίνουν στις

ποικίλες ενέργειες

ΑΑννααλλυυττιικκάά

11 laquolaquoππρράάττττοοννττεεςς γγὰὰρρ ττὰὰ ἐἐνν ττοοῖῖςς σσυυννααλλλλάάγγμμαασσιιhelliphellip οοἳἳ δδὲὲ ἐἐκκ ττοοῦῦ οοὑὑττωωσσίί

Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τρία παραδείγματα για να δείξει με

αναλογικό τρόπο ότι

όπως οι τέχνες έτσι και οι αρετές αποκτώνται με τον εθισμό και

η ποιότητά τους είναι ανάλογη με την ποιότητα του εθισμού

Στα τρία αυτά παραδείγματα παρακολουθούμε

τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους

(κοινωνικές σχέσεις)

πώς αντιδρούν στις δύσκολες καταστάσεις και

πώς διαχειρίζονται τις επιθυμίες και τα συναισθήματά τους

Οι άνθρωποι λοιπόν στις καθημερινές τους συναλλαγές γίνονται

α) στις σχέσεις τους δίκαιοι ή άδικοι

β) σε όσα προξενούν φόβο ανδρείοι ή δειλοί

γ) στις επιθυμίες σώφρονες ή ακόλαστοι

δ) σε όσα προξενούν οργή πράοι ή οργίλοι

Αυτό σημαίνει ότι διακρίνονται δύο τρόποι αντίδρασης αντίθετοι μεταξύ

τους Ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση της αρετής ο άλλος όχι

Πιο συγκεκριμένα

α) Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται

καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό Αν

μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους γίνονται δίκαιοι αν όχι

άδικοι Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του

ανθρώπου ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεων του

β) ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις

δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους διαμορφώνει τη στάση

και τη συμπεριφορά τους Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν με

1155

ψυχραιμία και θάρρος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους

γίνονται ανδρείοι στην αντίθετη όμως περίπτωση γίνονται δειλοί

γ) ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό

τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους καθορίζει επίσης το

χαρακτήρα τους Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις

επιθυμίες και τις ορμές τους γίνονται συνετοί και πράοι αν όχι ασύδοτοι

και οξύθυμοι

Συνεπώς ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά

πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την

ηθική ποιότητά τους

Οι ηθικές πράξεις επομένως επιδρούν στην ανθρώπινη προσωπικότητα

και την ηθικοποιούν

22 Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τους όρους σσώώφφρροοννεεςς είναι οι εγκρατείς αυτοί που αντιστέκονται στις επιθυμίες

τους και τις χαλιναγωγούν ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από

σωματικές ηδονές ἀἀκκόόλλαασσττοοιι εκείνοι που ενδίδουν αλόγιστα στις επιθυμίες και αφήνονται

στις σωματικές ηδονές χωρίς μέτρο

ππρράάοοιι αυτοί που αντιδρούν απέναντι στην οργή ήρεμα και

συγκρατημένα

οορργγίίλλοοιι εκείνοι που αντιδρούν με βίαιο τρόπο εκρηκτικά και παράφορα

33 ΗΗ ββααθθμμιιααίίαα κκααττάάκκττηησσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την κατάκτηση της αρετής και για τις έξεις

χρησιμοποιεί τους ρηματικούς τύπους γινόμεθα γίνονται πράττοντες

εθιζόμενοι Οι τύποι αυτοί εκφράζουν ενέργεια ενώ ο ενεστώτας συχνή

επανάληψη ενέργειας

Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης καταδεικνύει ότι

οι αρετές κατακτώνται βαθμιαία

οι έξεις και οι αρετές δεν είναι εκ φύσεως αλλά αποτελέσματα

κάποιων ενεργειών

44 ΗΗ κκοοιιννωωννιικκήή δδιιάάσστταασσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Τόσο η δικαιοσύνη όσο και οι άλλες αρετές που αναφέρονται στα

παραδείγματα συνιστούν συμπεριφορές των ανθρώπων στο πλαίσιο των

καθημερινών διαπροσωπικών σχέσεων και του κοινωνικού βίου Αφού

λοιπόν έχουν αντανάκλαση στον κοινωνικό περίγυρο είναι φανερό ότι η

αρετή έχει κοινωνική διάσταση Εξάλλου κάθε κοινωνία έχει ένα

αξιολογικό σύστημα βάσει του οποίου κρίνει και αξιολογεί τους

ανθρώπους και προσδιορίζει την ηθικότητα των πράξεών τους

1166

55 ΠΠώώςς εεκκφφρράάζζεεττααιι σσττοο κκεείίμμεεννοο ηη δδιιάάκκρριισσηη σσυυμμππεερριιφφοορρώώνν

Αυτή η διάκριση στο κείμενο εκφράζεται

α) με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη

δίκαιοι -ἄδικοι

ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι - ἢ θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι ndashδειλοί

τά περί τάς ἐπιθυμίας-τά περί τάς ὀργάς

σώφρονες - πρᾶοι

ἀκόλαστοι -ὀργίλοι

β) με τα δύο laquoοὑτωσίraquo και

γ) το χιαστό σχήμα

φοβεῖσθαι θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι δειλοί

66 ἐἐκκ ττῶῶνν ὁὁμμοοίίωωνν ἐἐννεερργγεειιῶῶνν ααἱἱ ἕἕξξεειιςς γγίίννοοννττααιι

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης τόνισε ότι προκειμένου να

αποκτήσει κανείς μια αρετή δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και

ξανά τέτοιου είδους πράξεις πράξεις δηλ που προσιδιάζουν στη

συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει πχ κανείς ανδρείος συμμετέχοντας

απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς

πλήθος δικαιοπραξιών) πρέπει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια

ποιότητα στις ενέργειές του αυτές οι πράξεις οι ενέργειες που θα

γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο

θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής απλώς τότε οι πράξεις

αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες

Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα

στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε αυτά είναι καλά είτε κακά

διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων

ενεργειών Γιrsquo αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη

ποιότητα

Συμβαίνει ωστόσο και το αντίστροφο να απορρέουν από τις έξεις

αντίστοιχες ενέργειες Για παράδειγμα όπως αναφέρει λίγο παρακάτω

στα Ηθικά Νικομάχεια laquoσυνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και

να τους αντιμετωπίζουμε αποκτούμε την αρετή της ανδρείας κι αφού την

αποκτήσουμε θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα

που προξενούν φόβοraquo Στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής

ξεκινάμε από την πράξη φτάνουμε στην αρετή επανερχόμαστε στην

πράξη κι έτσι δημιουργείται ένας κύκλος

Γιrsquo αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά

μας ώστε να μπορούμε να αποκτούμε την ηθική αρετή Αυτή την

ποιότητα την επιλέγει το ίδιο το άτομο και έτσι προκύπτει το μεγάλο θέμα

1177

της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη

συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών

77 οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός

του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη

σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή τόσο για την ιδιωτική όσο και

για τη δημόσια ζωή του ατόμου Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε

πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε

συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην

απόκτηση της αρετής

Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη

έμφαση α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και

στην αγωγή και

β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα

είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο Το

κάνει αυτό για τους εξής λόγους

κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα

συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη

για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους

ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων)

γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην

ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει

η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης

ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό

χρόνο και γιrsquo αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό

88 οοὐὐ μμιικκρρόόνν ndashndash ππάάμμπποολλυυ ndashndash ττοο ππᾶᾶνν Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη

λέξη πολύ τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν Η

δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης η τρίτη (στην πραγματικότητα το

πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης Η

κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο

νοήματος

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία

περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να

συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει

την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση

των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 2: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

22

(για να γίνει κανείς ἀγαθός) βασικό ρόλο παίζει ο εθισμός την ευθύνη

για την κατάκτηση της αρετής την έχει κυρίως αυτός που με θέληση και

επιμονή ασκείται σrsquo αυτήν το ίδιο το άτομο ο laquoμαθητήςraquo

Σοφός λοιπόν (=φορέας γνώσεων) γίνεται κάποιος κατά κύριο λόγο με τη

βοήθεια και τη συμπαράσταση ενός δασκάλου αγαθός όμως (=φορέας

αρετής) γίνεται

α) με τη θέλησή του πράγμα που σημαίνει προσωπική επιλογή και

β) με την επιμονή του στη διαδικασία της άσκησης

3 ὅθεν καί τοὔνομα ἔσχηκε Η λέξη έθος έχει ετυμολογική σχέση με τη

λέξη ηθική (ρ σεθ- gt ἔθος gt ἦθος gtἠθική)

Οι ηθικές αρετές συνδέονται με το έθος όχι μόνο ετυμολογικά αφού

αυτές είναι αποτέλεσμα συνήθειας Αυτό σημαίνει ότι η αρετή πρέπει να

γίνει συνήθεια πράγμα που πετυχαίνεται με τον αγώνα και την άσκηση

Εξάλλου το ότι το ἦθος (=ο χαρακτήρας) δεν είναι απλώς συναρτημένο

προς το ἔθος (=το εθισμό τη συνήθεια την άσκηση σε έναν συγκεκριμένο

τρόπο στμπεριφοράς) αλλά ότι εξαρτάται σε απόλυτο βαθμό από αυτό

ήταν μια βαθύτατη πίστη του Αριστοτέλη

Προς το τέλος των Ηθικών Νικομαχείων μιλώντας για το πόσο δύσκολο

είναι να εγκαθιδρυθεί ἦθος εὐγενές και ὡς ἀληθές φιλόκαλον στις ψυχές

των νέων οι οποίοι laquoπάθει ζῶντες τάς ἡδονάς διώκουσι και δι᾽ ὧν αὗται

ἔσονται φεύγουσι δέ τάς ἀντικειμένας λύπαςraquo θυμάται τις διάφορες

απόψεις που διατυπώθηκαν για το πώς τελικά γίνονται ἀγαθοί οι

άνθρωποι laquoγίγνεσθαι δ᾽ ἀγαθούς οἴονται οἵ μέν φύσει οἵ δ᾽ ἔθει οἵ δέ

διδαχῇraquo για να καταλήξει στο τέλος ο ίδιος να αποκλείσει και τη φύση η

οποία στο κάτω κάτω δεν εξαρτάται από μας και τη διδαχή που ως

γνωστόν δεν φέρνει αποτέλεσμα σε όλους και να τονίσει τη σημασία που

έχει το να καλλιεργηθεί laquoτοῖς ἔθεσιraquo άρα με σύστημα και με υπομονή η

ψυχή του νέου όπως καλλιεργείται η γη laquoπου θα θρέψει το σπόροraquo

4 ἐξ οὗ καί δῆλον Όπως είναι γνωστό κάθε συμπέρασμα είναι το

λογικό αποτέλεσμα που προκύπτει από την αποδοχή του περιεχομένου

δύο προκείμενων προτάσεων Έτσι στην περίπτωσή μας ο συλλογισμός

έχει ως εξής

α) όλα τα πράγματα είναι καμωμένα από τη φύση και έχουν έναν

συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς που σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί

να αλλάξει με μια διαδικασία υπομονετικού και επαναλαμβανόμενου

εθισμού

β) η ηθική αρετή δεν μπορεί να γεννηθεί με άλλον τρόπο παρά μόνο με

τον εθισμό

Άρα η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως

33

5 οὐδεμίαhellip ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης απορρίπτει εδώ την

αριστοκρατική διδασκαλία ότι η αρετή είναι δώρο της φύσης που

τελεσίδικα δίνεται ή όχι από τη γέννησή του στον άνθρωπο

Στην Οδύσσεια σε μια εποχή που η λέξη αρετή σήμαινε ακόμη την κάθε

ικανότητα του ατόμου μια φράση του αοιδού Φήμιου δηλώνει ολοκάθαρα

την παλιά ελληνική αντίληψη πως αν ο τεχνίτης έχει μια συγκεκριμένη

δεξιότητα αυτήν τη χρωστάει βέβαια και στη μάθηση τη χρωστάει όμως

και στη χάρη τη δωρεά κάποιας θεότητας Αργότερα στον ένατο

Ολυμπιόνικό του ο Πίνδαρος έκανε φανερό πως η παλιά ομηρική

αντίληψη ήταν ακόμη η κρατούσα laquoτό δέ φυᾷ κράτιστον ἅπανraquo

(=ανώτερο απ᾽ όλα είναι αυτό που η φύση χάρισε στον άνθρωπο)

Αυτή την αρχαϊκή αριστοκρατική αντίληψη για την αρετή ακολουθεί ο

Σοφοκλής στην laquoΑντιγόνηraquo στους στιχ 37-38

οὕτως ἔχει σοι ταῦτα καί δείξεις τάχα

εἴτrsquo εὐγενής πέφυκας εἴτrsquo ἐσθλῶν κακή

΄rsquoΕτσι έχουν αυτά για σένα και θα αποδείξεις γρήγορα αν είσαι εκ φύσεως

γενναία ή είσαι δειλή αν και κατάγεσαι από γονείς ευγενείς

Η παλιά αυτή αριστοκρατική άποψη σύμφωνα με την οποία αξιόλογος

είναι μόνο ο άνθρωπος που έχει φυάν που είναι δηλαδή φορέας δώρου

της φύσης του θεού (ελάχιστη σημασία έχουν τελικά όσα ο ίδιος ο

άνθρωπος καταφέρνει να μάθει μόνος του) δεν έχει πια την έγκριση του

Αριστοτέλη

6 Τα παραδείγματα Ο Αριστοτέλης για να ενισχύσει το συμπέρασμα και

τη θεωρητική ετυμολογική στήριξή του φέρνει δύο πολύ παραστατικά και

πειστικά παραδείγματα με φυσικά φαινόμενα

Το πρώτο παράδειγμα εκείνο με την κίνηση της πέτρας

διατυπώνεται πλατιά και είναι σχετικό με το νόμο της βαρύτητας

που είναι νόμος της φύσης και αποκλείεται να

αλλάξει(αναφέρουμε το παράδειγμα)

Το δεύτερο με τη φωτιά διατυπώνεται συνοπτικά και είναι σχετικό

με την ιδιότητά της να κατευθύνεται προς τα πάνω

Το συμπέρασμα που βγαίνει είναι πως τα πράγματα που από τη φύση

τους γεννιούνται με μια ορισμένη ιδιότητα δεν μπορούν να

συμπεριφέρονται με άλλον τρόπο Η συλλογιστική αυτή του Αριστοτέλη

ονομάζεται επαγωγἠ Από τα επιμέρους δηλαδή παραδείγματα οδηγείται

σε μια γενική διαπίστωση

Ο συλλογισμός συνοπτικά έχει ως εξής

1η προκείμενη

όσα υπάρχουν εκ φύσεως έχουν κάποιες ιδιότητες που δεν μπορούν

να αλλάξουν με τον εθισμό όσο κι αν κανείς προσπαθήσει (laquoοὐθὲν

τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεταιraquo)

44

2η προκείμενη

η ανθρώπινη συμπεριφορά τα ηθικά μας χαρακτηριστικά

μεταβάλλονται και καλλιεργούνται με τον εθισμό όπως αποδεικνύει

και η ετυμολογία της λέξης laquoἠθικὴraquo (laquoἡ ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεταιraquo)

Συμπέρασμα

καμία ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως (laquoοὐδεμία τῶν ἠθικῶν

ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεταιraquo)

Επιπλέον το απόσπασμα αυτό που αναφέρεται στα δύο παραδείγματα

επιβεβαιώνει το χαρακτηρισμό ότι ο Αριστοτέλης είναι πρακτικός νους

που καταφεύγει συχνά στην πραγματικότητα για να τεκμηριώσει τις

απόψεις του τις οποίες παρουσιάζει με απλό και λιτό ύφος

7 Σχέση ηθικής αρετής και φύσης Με τον όρο φύσις εννοούμε ότι

υπάρχει μέσα στον άνθρωπο ως καταβολή και τον οδηγεί στην εκδήλωση

συγκεκριμένης συμπεριφοράς η οποία δεν μπορεί να αλλάξει Επειδή

όμως η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα συνήθειας δηλ πράξης που

επαναλαμβάνεται μέχρι να παγιωθεί είναι φανερό ότι δεν συνδέεται με

το όρο φύσις Ο άνθρωπος λοιπόν δεν γεννιέται αλλά γίνεται ενάρετος Η

αρετή δηλ είναι επίκτητη αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του δυνάμει την

ικανότητα να την προσεγγίσει

8 οἷον ὁ λίθος Δεν θα ήταν υπερβολή να λέγαμε πως κανένας άλλος

φιλόσοφος δεν έκανε τα απλά δεδομένα της εμπειρίας τα απλά δηλαδή

δεδομένα της καθημερινής ζωής αφετηρία για τη σκέψη του στον βαθμό

που το έκανε ο Αριστοτέλης Σωστά ειπώθηκε ότι η φιλοσοφία του περί

τέλους πχ είναι στην πραγματικότητα laquoθεμελιωμένη πάνω στο

εμπειρικό δεδομένο ότι από ένα βελανίδι γεννιέται μια βελανιδιάraquo ή ότι

laquoη πολιτική του θεωρία αναπτύχθηκε από τους διαλογισμούς του σχετικά

με τη ζωή μέσα στο πλαίσιο ενός νοικοκυριούraquo Πραγματικά laquoσυχνά ένα

μόνο εμπειρικό δεδομένο μπορεί να είναι γι᾽ αυτόν ικανοποιητική βάση

για να προχωρήσει σε μια θεωρία με συνέπειες μεγάλης σημασίαςraquo Αυτό

το αμείωτο ενδιαφέρον του για τα απλά πράγματα της καθημερινής ζωής

έκανε τον Αριστοτέλη μελετητή του κόσμου των ζώων και των φυτών

9 πεφυκόσι μέν ἡμῖν δέξασθαι η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ

φύσεως αυτό όμως δεν σημαίνει ότι είναι τελείως αποκομμένη από αυτήν

(οὔτε παρά φύσιν) γιατί ο άνθρωπος έχει από τη φύση ένα σχετικό με την

αρετή στοιχείο την προδιάθεση για αρετή την ιδιότητα δηλαδή να δεχτεί

την ηθική αρετή να είναι επιδεκτικός σrsquo αυτήν που θα την καλλιεργήσει

με τη συνήθεια και θα ολοκληρωθεί

10 Λέξεις του κειμένου που εκφράζουν όρους της αριστοτελικής

φιλοσοφίας

55

Γένεσις = η δημιουργία

Αύξησις = διαμόρφωση και εξέλιξη

ἔθος= η συνήθεια η συμπεριφορά που καθιερώνεται με την πάροδο

του χρόνου επειδή επαναλαμβάνεται

Φύσις= ο κόσμος και οι νόμοι του

Φύσει= εκ φύσεως Τα εγγενή χαρακτηριστικά του ανθρώπου

ἀρετή= η διαρκής διάθεση να θέλουμε να επιτελέσουμε ένα

ορισμένο είδος ηθικών πράξεων

Διανοητική ἀρετή= η φρόνηση η σύνεση κτλ

ἠθική ἀρετή=ανδρεία εγκράτεια πραότητα δικαιοσύνη

11 Τα κύρια σημεία της ενότητας

Η αρετή είναι δύο ειδών διανοητική και ηθική

Η διανοητική αρετή στηρίζει τη γένεση και την επαύξησή της

κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία

Η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα εθισμού και δεν υπάρχει μέσα

μας εκ φύσεως

Τίποτε από όσα υπάρχουν εκ φύσεως δεν μπορεί να αποκτήσει

με εθισμό μιαν άλλη ιδιότητα

Οι ηθικές αρετές δε γεννιούνται μέσα μας ούτε εκ φύσεως ούτε

αντίθετα με αυτήν

Οι άνθρωποι έχουμε από τη φύση την ιδιότητα να δεχτούμε τις

ηθικές αρετές ενώ τελειοποιούμαστε σrsquo αυτές με τον εθισμό

Ε ρ ω τ ή σ ε ι ς

11 Ποια είδη αρετών διακρίνει ο Αριστοτέλης σε ποια μέρη της ψυχής

εντάσσονται και πώς κατακτάται η καθεμιά

2 Τι προσπαθεί να αποδείξει ο Αριστοτέλης στο κείμενο αυτό και με

τη χρήση ποιου τρόπου καταφέρνει να ενισχύσει τη θέση του

3 Ποιο είναι το γενικό συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο

Αριστοτέλης σχετικά με τη φύση της ηθικής αρετής

44 Βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω δοχείο

φιλαρέσκεια ανηθικότητα σχεδόν φορτίο ένδεια

5 δεῖται παρεκκλῖνον γένεσιν ἔσχηκε φέρεσθαι να γράψετε από

τρία ομόρριζα της νέας ελληνικής για καθεμιά από τις δοσμένες

λέξεις

66

ΕΕννόόττηητταα 22ηη Δομή της ενότητας

11 Θεματικό κέντρο η συνεχής ηθική πράξη ενεργοποιεί και υλοποιεί την αρετή

2 Ανάπτυξη της θέσης

α) παράθεση παραδείγματος σχετικά με την ενεργοποίηση των φυσικών

δυνατοτήτων

β) παράθεση της κεντρικής θέσης ενεργώντας αποκτάμε τις ηθικές αρετές

γ) αναλογικός συλλογισμός για υποστήριξη της θέσης

Αναλυτικότερα

Η νέα ενότητα εισάγεται με τη λέξη ἔτι γιατί συνεχίζει την επιχειρηματολογία

του (για το ότι η αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως) με ένα δεύτερο

επιχείρημα και προχωρεί σε βαθύτερη εξέταση του θέματος

1 Το νέο επιχείρημα

Το νέο του λοιπόν επιχείρημα είναι εδώ το ακόλουθο Όσα υπάρχουν μέσα μας

από τη φύση (όσα έχουμε από τη γέννησή μας) έχουν τη δυνατότητα και είναι

έτοιμα να ενεργήσουν Προηγείται δηλαδή η ύπαρξη και η δυνατότητα και

ακολουθεί η ενέργειά τους Παράδειγμα οι αισθήσεις τις οποίες έχουμε έτοιμες

από τη στιγμή που γεννιόμαστε Έχουμε δηλαδή έτοιμη τη δυνατότητα να

βλέπουμε ή να ακούμε και οποιαδήποτε στιγμή οι αισθήσεις ενεργοποιούνται

Στην περίπτωση όμως των αρετών δεν συμβαίνει το ίδιο Εδώ πρέπει πρώτα να

ασκηθούμε να ενεργήσουμε και κατόπιν ακολουθεί η κατάκτησή τους

Το laquoἔτιraquo αποκτά εδώ μεταβατική και προσθετική σημασία Η λειτουργικότητα των χρονικών επιρρημάτων σε σχέση με την

επιχειρηματολογία

Τα χρονικά επιρρήματα είναι πρότερον - ὕστερον Συνδέονται άμεσα με τους

όρους δυνάμεις ndash ενεργείας

Ήδη από την πρώτη ενότητα ο Αριστοτέλης επιχειρεί να δώσει τη διαφορά του

φύσει και του ἐξ ἔθους

Όταν οι δυνάμεις αποκτώνται φύσει υπάρχουν από πριν προηγούνται

(πρότερον) και ακολουθούν χρονικά οι ενέργειες (ὕστερον)

Αντίθετα οι δυνάμεις που αποκτούμε ἐξ ἔθους είναι αποτέλεσμα (ὕστερον) των

ενεργειών οι οποίες προηγούνται (πρότερον)

Σχηματικά

αισθήσεις Φύσει δυνάμεις πρότερον-ενέργειες ὕστερον

τέχνες Ἐξ ἔθους ενέργειες πρότερον-δυνάμεις ὕστερον

αρετές Ἐξ ἔθους ενέργειες πρότερον-δυνάμεις ὕστερον

2 laquoἜτι ὅσα μέν φύσειhellipοὐ χρησάμενοι ἔσχομενraquo Ο Αριστοτέλης αρχίζει το νέο επιχείρημα με αναφορά σε όσα ο άνθρωπος έχει

από τη φύση και όχι από εθισμό Αυτά λοιπόν που δόθηκαν από τη φύση

δόθηκαν αρχικά ως δυνατότητες και όταν αναπτύχθηκαν πλήρως τα

γνωρίσματά τους έγιναν ικανότητες περιήλθαν δηλαδή στην ἐνεργείᾳ

κατάσταση Στην κατηγορία αυτή κατατάσσει τις αισθήσεις οι οποίες δόθηκαν

ως a priori στοιχεία της ύπαρξης του ανθρώπου Έτσι ο άνθρωπος διαθέτει εκ

των προτέρων τα αισθητήρια όργανα τα οποία του δίνουν τη δυνατότητα να

αισθάνεται όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους Για περαιτέρω διευκρίνιση ο

Αριστοτέλης αναφέρει την ακοή και την όραση ως παραδείγματα με τα οποία

77

δείχνει ότι ο άνθρωπος διαθέτει πρώτα τη δυνατότητα να ακούει και να βλέπει

και στη συνέχεια ακούει και βλέπει

α) δύναμις ndash ενέργεια (σχολ βιβλ) +Ότι δίνεται από τη φύση είναι έξω από

τον έλεγχο του ανθρώπου Αυτό που έχει σημασία αφότου ο άνθρωπος

γεννηθεί είναι να αποκτήσει τη συνήθεια των αρετών που δεν είναι έμφυτες

υπάρχουν όμως ως δυνατότητα (δυνάμει) και εκφράζονται ως ενέργεια Η

ενέργεια αυτή σταθεροποιείται και καταλήγει στη βίωση των αρετών Αυτό

το συμπεραίνουμε από το κείμενο παρατηρώντας ότι ο συγγραφέας όταν

αναφέρεται στην αρετή δεν παραθέτει μόνο τη χρονική σχέση των όρων δύναμις

και ενέργεια αλλά δίνει την ομοιότητα με τη μέθοδο της αναλογίας μεταξύ του

τρόπου απόκτησης της αρετής και του τρόπου εξάσκησης των τεχνών Όπως

δηλαδή ένας τεχνίτης ή καλλιτέχνης γίνεται τεχνίτης ή καλλιτέχνης με την

άσκηση το ίδιο συμβαίνει και με τις ηθικές αρετές

Για τον Αριστοτέλη η laquoἐνέργειαraquo έχει μεγαλύτερη σημασία από τη laquoδύναμινraquo

αφού η πρώτη εξαρτάται από την προσπάθεια που καταβάλλει κάθε άνθρωπος

την προσωπική ευθύνη και προαίρεση ενώ η δεύτερη σχετίζεται με τη φύση και

υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο Στο κείμενο συνδέει laquoτὰς δυνάμειςraquo με

το laquoπρότερονraquo και laquoτὰς ἐνεργείαςraquo με το laquoὕστερονraquo εννοώντας ότι οι laquoδυνάμειςraquo

έχουν χρονική προτεραιότητα ndash και όχι λογική και οντολογική ndash έναντι των

laquoἐνεργειῶνraquo Ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη λογική και οντολογική

προτεραιότητα της laquoενέργειαςraquo έναντι της laquoδύναμηςraquo με τρία επιχειρήματα 1 Η laquoενέργειαraquo αποδίδει μια συνθετότερη έννοια από ότι η laquoδύναμηraquo γιατί

συνδέεται με την ύπαρξη ενός πράγματος δηλαδή με την πλήρη ανάπτυξη των

στοιχείων που το συνιστούν

2 Για να οδηγηθεί το δυνάμει ον στην ενεργείᾳ κατάστασή του χρειάζεται την

επίδραση μιας ενέργειας γιατί η δύναμη και προϋποθέτει την ενέργεια και

προκύπτει από αυτή Άλλωστε η ενέργεια είναι ο σκοπός (οὗ ἕνεκα) του όντος

και όχι η δύναμη Σκοπός τον οποίο εξυπηρετεί η δύναμη είναι η ενέργεια και

όχι αντίστροφα Άρα η ενέργεια έχει οντολογική προτεραιότητα έναντι της

δύναμης

3 Η δυνατότητα μπορεί να εξελιχθεί σε ον αλλά και σε μη ον Η ενέργεια όμως

ταυτίζεται μόνο με την ύπαρξη το ον

β) τάς δυνάμεις Ο Αριστοτέλης στα Μετά τα φυσικά του μιλάει για τριών ειδών

δυνάμεις

αυτές που υπάρχουν μέσα μας με τη γέννησή μας (συγγενείς)middot

ως παράδειγμα μνημονεύει τις αισθήσεις τις διάφορες δηλ επιμέρους

αντιληπτικές μας ικανότητες (όραση ακοή κλπ)

αυτές που αποκτούμε με το έθος δηλ με την άσκησηmiddot

ως παράδειγμα δίνει το αὐλεῖν την ικανότητά μας δηλ να παίζουμε αυλό

και

αυτές που αποκτούμε με τη μάθηση

σrsquo αυτές κατατάσσει τις τέχνες τις επιστημονικές γνώσεις όπως θα λέγαμε

εμείς

88

Αμέσως κάνει φανερό ότι συνδέει τις δύο δεύτερες κατηγορίες με το λογικό

στοιχείο του ανθρώπου και την πρώτη με το άλογο κάτι που σημαίνει ότι στο

έθος εμπεριέχεται κάποιο στοιχείο λογικής Αν συσχετίσουμε αυτό το τελευταίο

με τη διδασκαλία του Αριστοτέλη ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει το έθος θα

καταλάβουμε καλύτερα την πίστη του ότι οι ηθικές αρετές σχετίζονται με το

επιθυμητικόν μέρος της ψυχής όπου συνδυάζεται το λογικό με το ά-λογο

στοιχείο μας

β) Το επίρρημα laquoπολλάκιςraquo Το επίρρημα αυτό μας δείχνει ότι η απόκτηση της

αρετής ως αποτέλεσμα συνήθειας είναι αποτέλεσμα ενεργειών που

επαναλαμβάνονται πολλές φορές και απαιτείται για το σκοπό αυτό πολύς

χρόνος και κόπος Δεν αρκεί να γνωρίζει κάποιος τι είναι σωστό καλό δίκαιο

κλπ αλλά πρέπει να ασκηθεί στις αρετές αυτές μέχρι να του γίνουν συνήθεια

ἕξις

3Οι ηθικές αρετές (laquoτὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες

πρότερονraquo)

Αντίθετα στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια δηλαδή η εξάσκηση η

επανάληψη μιας ενέργειας και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής

Αλλά για να γίνει η αρετή από προδιάθεση αποκτημένη ιδιότητα είναι ανάγκη ο

άνθρωπος να ασκηθεί σε αυτή Ο Αριστοτέλης για τον τρόπο άσκησης αναφέρει

laquoγιατί όσα πρέπει να κάνουμε αφού τα μάθουμε τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα

(laquoἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομενraquo) Δύο παραδείγματα

από την καθημερινή ζωή που αφορούν τις πρακτικές τέχνες αποδεικνύουν την

αλήθεια της θέσης αυτής για να αποκτήσει δηλαδή κανείς την ικανότητα του

οικοδόμου ή του κιθαριστή πρέπει πρώτα να εξασκηθεί στο χτίσιμο ή στο

παίξιμο της κιθάρας αντίστοιχα Αναλογικά με τα δύο αυτά παραδείγματα

αναφέρονται τρία παραδείγματα από τον χώρο της ηθικής από τα οποία

φαίνεται ότι οι δίκαιοι οι σώφρονες και οι ανδρείοι αποκτούν τις συγκεκριμένες

ιδιότητες έχοντας ασκηθεί σε αντίστοιχες δίκαιες συνετές και ανδρείες πράξεις

Αυτό λοιπόν που συμβαίνει στις πρακτικές τέχνες συμβαίνει και στις ηθικές

αρετές (αναλογία με τρία παραδείγματα ηθικών αρετών της δικαιοσύνης της

σωφροσύνης και της ανδρείας) με την επανάληψη και τον εθισμό σε ηθικές

πράξεις αποκτούμε τις ηθικές αρετές

4 Τα δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα Στην πρόταση αυτή διαπιστώνεται

ένα λογικό παράδοξο για να γίνει κανείς δίκαιος πρέπει να πράττει δίκαιες

πράξεις Πώς όμως πράττει δίκαιες πράξεις αν δεν είναι ήδη δίκαιος

Ο ίδιος ο Αριστοτέλης αισθανόμενος την αμηχανία στην οποία θα έφερνε τους

αναγνώστες του δίνει την εξής απάντηση αίροντας το παράδοξο

laquoΟι πράξεις λέγονται δίκαιες και σώφρονες όταν είναι σαν αυτές που θα έκανε

ο δίκαιος ή ο σώφρων άνθρωπος δίκαιος όμως και σώφρων άνθρωπος δεν είναι

αυτός που κάνει τις πράξεις αυτές αλλά αυτός που τις κάνει και με τον τρόπο

που τις κάνουν οι δίκαιοι και οι σώφρονες άνθρωποι Σωστά λοιπόν λέμε ότι ο

άνθρωπος γίνεται δίκαιος από τις επανειλημμένες πράξεις δικαιοσύνης ή ότι ο

άνθρωπος γίνεται σώφρων από τις επανειλημμένες πράξεις σωφροσύνης

άνθρωπος που δεν κάνει επανειλημμένα τις πράξεις αυτές δεν πρόκειται ποτέ

να αποκτήσει αυτές τις αρετέςraquo

99

Επομένως δίκαιος σώφρων ή ανδρείος είναι κανείς όχι μόνο όταν πράττει

πράξεις δικαιοσύνης σωφροσύνης ή ανδρείας αλλά όταν πράττει τις πράξεις

αυτές

α) έχοντας συνείδηση του τι πράττει

β) έχοντας επιλέξει ενσυνείδητα τις πράξεις αυτές και έχοντας δηλώσει

καθαρά την προτίμησή του γιrsquo αυτού του είδους τις πράξεις

γ) έχοντας κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο σταθερό και αμετάβλητο τρόπο

συμπεριφοράς του

5 Ενισχυτικά μέσα του επιχειρήματος

Ο Αριστοτέλης ενισχύει το επιχείρημά του με κάποια εκφραστικά μέσα Έτσι

μέσα στο κείμενο χρησιμοποιεί

α) αντίθεση αντιτίθενται

radicόσα έχουμε μέσα μας από τη φύση με τις ηθικές αρετές (ὅσα μέν φύσειhellipτάς

δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip)

radic η προΰπαρξη των δυνατοτήτων για όσα έχουμε από τη φύση με την

κατοπινή ενεργοποίησή τους (τάς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα

ὕστερον δέ τάς ἐνεργείας ἀποδίδομεν)

radic εκείνο που δε συμβαίνει στις αισθήσεις μας με εκείνο που συμβαίνει (οὐ

γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellipἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθαhellip)

β) αναλογία

Με την κατάκτηση των αρετών συμβαίνει ότι και με την απόκτηση της

ικανότητας σε μια τέχνη (τάς δrsquo ἀρετάς λάμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον

ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων τεχνῶν)

γ) παράδειγμα Εδώ χρησιμοποιεί δύο ζεύγη παραδειγμάτων

με την όραση και την ακοή

με τους οικοδόμους και τους κιθαριστές

δ) σχήμα άρσης και θέσης οὐ γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellip ἀλλrsquo ἀνάπαλιν

ἔχοντες ἐχρησάμεθα

ε) σχήμα εξ αναλόγου Τάς δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων

τεχνῶν

στ) πολυσύνδετο τά μέν δίκαιαhellip τά δέ σώφροναhellip τά δrsquo ἀνδρεῖαhellip

Ο συλλογισμός α) σε όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση πχ αισθήσεις προηγείται η

δυνατότητά τους να ενεργήσουν και ακολουθεί η ενέργεια η πραγμάτωση της

δυνατότητας η εφαρμογή στην πράξη

β) αντίθετα στην ηθική αρετή προηγείται η ενέργεια η επανάληψη η άσκηση

και ακολουθεί η κατάκτησή της

Συμπέρασμα αφού η ηθική αρετή δεν ακολουθεί την πορεία εκείνων που

υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως άρα δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως

1100

Ερωτήσεις

1 Ποια είναι η σχέση πράξεως-ενέργειας α) με τις ιδιότητες που

έχουμε φύσει και β) με την ηθική αρετή σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη

2 Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στις ενότητες 1 και

2 για να αποδείξει ότι η αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

3 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμις-ἐνέργειαraquo στην

αριστοτελική φιλοσοφία πώς τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά

παραδείγματα για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να

ορίσει τις ηθικές αρετές

4 Να βρείτε με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική

συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής κομιστής

θυρωρός λήμμα παρόραμα λάφυρο εύχρηστος ευήκοος τοκετός

οικόσημο μετακόμιση δεοντολογία

1111

ΕΕννόόττηητταα 33ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η απόκτηση

μιας ηθικής αρετής είναι κάτι ανάλογο με την εκμάθηση των τεχνών

Όπως τεχνίτης γίνεται κανείς μόνο αν ασκηθεί με επιμονή στην τέχνη

του (οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνιται καί κιθαρίζοντες κιθαρισταί) με τον

ίδιο τρόπο γίνεται κανείς και δίκαιος ή σώφρων ή ανδρείος Επιμένοντας

στη σχέση της ηθικής αρετής με την ηθική πράξη προσκομίζει ένα νέο

επιχείρημα

1 Το νέο επιχείρημα Αντλείται από το χώρο της πολιτικής και

συγκεκριμένα αναφέρεται στον τρόπο που νομοθετούν οι νομοθέτες

Ενισχύει την άποψη ότι καμιά αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά είναι

αποτέλεσμα εθισμού επανάληψης άσκησης

Επιδίωξη του νομοθέτη σε μια πόλη είναι να κάνει τους πολίτες αγαθούς

με τον ίδιο τρόπο που και ο κάτοχος μιας τέχνης θέλει να δει ἀγαθόν

τεχνίτη τον μαθητή του Αυτό το υλοποιεί μέσα από τους νόμους που

νομοθετεί Οι νόμοι δηλαδή που νομοθετεί έχουν στόχο τη δημιουργία

τέτοιων συνηθειών στους πολίτες ώστε να εφαρμόζουν ένα τρόπο ζωής

που προάγει τις ανθρώπινες σχέσεις καλλιεργεί τις ηθικές αρετές και τον

πολιτισμό

Ενώ όμως όλοι οι νομοθέτες έχουν κοινή την επιδίωξη δεν βλέπουν όλοι

τους κόπους τους να στέφονται από την ίδια επιτυχία ndashούτε και όλων των

τεχνιτών οι μαθητές μαθαίνουν στον ίδιο βαθμό τελειότητας την τέχνη

που διδάσκονται Αυτό σημαίνει ότι άλλοι από τους νομοθέτες

οργανώνουν σωστά τον εθισμό των πολιτών και πετυχαίνουν το στόχο

τους άλλοι όμως δεν εθίζουν σωστά τους πολίτες με αποτέλεσμα οι

νομοθέτες να αποτυχαίνουν και να μην ασκούν τους πολίτες στην

απόκτηση της ηθικής αρετής

2 Διακρίνει ο Αριστοτέλης τα πολιτεύματα σε καλά και κακά

laquoδιαφέρει πολιτεία πολιτείας αγαθή φαύληςraquo Στο σημείο αυτό ο

Αριστοτέλης θέλει να πει laquoόταν μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα εννοούμε ότι με το ένα οι πολίτες ασκήθηκαν περισσότερο

στην αρετή με το άλλο λιγότεροraquo Δεν μιλάει δηλαδή για καλά και κακά

πολιτεύματαmiddot όσο εξαρτάται από τους νομοθέτες όλα τα πολιτεύματα

είναι καλά αφού όλων των νομοθετών η πρόθεση είναι να κάνουν τους

πολίτες ενάρετους αν τελικά διαπιστώνουμε διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα πρόκειται στην ουσία για διαφορά ως προς το βαθμό

τελειότητας και με το λιγότερο τέλειο πολίτευμα δεν περνούμε στην

περιοχή του κακού το ένα πολίτευμα πράγματι βοηθά περισσότερο τους

πολίτες να ασκηθούν με το σωστότερο τρόπο στα έργα της αρετής ώστε

να γίνουν τελικά κάτοχοί της το άλλο απλώς επιτελεί το ίδιο αυτό έργο

με λιγότερη επιτυχία

Η διάκριση δηλ των πολιτευμάτων σε ανώτερα (ἀγαθά) και σε κατώτερα

(φαῦλα) γίνεται με κριτήριο τη μεγαλύτερη ή μικρότερη βοήθεια που

1122

προσφέρουν στον πολίτη οι νομοθέτες για να κατακτήσει με τη δική

τους καθοδήγηση την αρετή

Η ουσία του παραδείγματος των νομοθετών είναι να τονισθεί

α) αφενός η σημασία που έχει η αδιάκοπη άσκηση του ανθρώπου στα

έργα της αρετής και

β) αφετέρου η ευθύνη των νομοθετών σε ότι αφορά την επιτυχημένη ή

όχι τόσο επιτυχημένη άσκηση των πολιτών στην αρετή Η άσκηση έχει και

στην περίπτωση της αρετής την ίδια σημασία που έχει και για την

εκμάθηση μιας τέχνης

3 laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεται Κάθε μορφή ηθικής αρετής είτε αυτή γίνεται είτε φθείρεται

έχει αφετηρία της τις ίδιες αιτίες και επιδιώκεται με τα ίδια μέσα τη

συνεχή εξάσκηση (με το ρήμα φθείρεται νοείται πιο πολύ η ατελέσφορη

προσπάθεια για την κατάκτηση της αρετής παρά η φθορά της)

Το θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στο

σημείο αυτό είναι η γένεσις και η φθορά Με τρόπο επαγωγικό τονίζεται

η σημασία της άσκησης που δημιουργεί τον εθισμό Η αρετή σύμφωνα με

τον Αριστοτέλη κινείται ανάμεσα στη γένεση και στη φθορά Η γένεση

συντελείται με την άσκηση Οι άνθρωποι γίνονται αγαθοί εθιζόμενοι στα

αγαθά Μόνο που τώρα προσθέτει ένα νέο στοιχείο το εὖ ή το κακῶς

Δεν αρκεί δηλ η εξάσκηση για την απόκτηση της ηθικής αρετής Πρέπει

αυτή να γίνεται με σωστό τρόπο δηλ με την εφαρμογή ηθικών κανόνων

διαφορετικά δεν αποκτιέται η ηθική αρετή και οι άνθρωποι γίνονται

κακοί

Και επανέρχεται στα παραδείγματα με τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους για να δείξει ότι με την καλή εξάσκηση πετυχαίνει κανείς το

στόχο του ενώ με την κακή αποτυχαίνει Η καλή δηλαδή ή η κακή

εξάσκηση είναι το κριτήριο για την κατάκτηση ή όχι του στόχου

4 laquoοὐδέν ἄν ἔδει τοῦ διδάξοντοςraquo Στο σημείο αυτό κάνει λόγο για

εκείνον που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους (άρα και εκείνους που θα κατακτήσουν την αρετή) κατά τη

διαδικασία της εξάσκησής τους Επομένως στην ενότητα αυτή δέχεται τη

συμβολή της διδασκαλίας στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής

αναφέροντας το ρόλο του νομοθέτη και του δασκάλου

5 Τα νέα αποδεικτικά επιχειρήματα

Στην τρίτη ενότητα συνεχίζεται η παράθεση αποδεικτικών επιχειρημάτων

για την υποστήριξη της θέσης ότι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει

ἡμῖν ἐγγίνεται Συνοπτικά έχουν ως εξής

α) Για να υπάρξει ηθική αρετή προηγείται ο εθισμός στην ηθική πράξη

Αν αυτός δεν είναι καλός η προσπάθεια αποβαίνει άκαρπη η ηθική

αρετή δεν πραγματώνεται

Αυτά σημαίνουν ότι η ηθική αρετή είναι απόρροια της πράξης

Άρα η αρετή πραγματώνεται εκ των υστέρων συνεπώς δεν την έχουμε εκ

φύσεως

1133

β) Το επιχείρημα με τους νομοθέτες

Οι νομοθέτες προσπαθούν να κάνουν αγαθούς τους πολίτες με τον

εθισμό

Αν οι άνθρωποι ήταν καλοί ή κακοί εκ φύσεως θα ήταν άτοπο οι

νομοθέτες να ενεργούν με αυτό τον τρόπο Σκέφτονται λοιπόν και

ενεργούν όπως ενεργούν επειδή η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

στον άνθρωπο

γ) Το επιχείρημα με τους τεχνίτες και την αξία της διδασκαλίας

Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως στους ανθρώπους αυτοί θα ήταν

από φυσικού τους καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν να τους διδάξει

κανένας τίποτε σχετικό

Τώρα όμως τους διδάσκουν γιατί όλοι ξέρουν ότι κάνοντας σωστές

πράξεις θα γίνουν σωστοί άνθρωποι κάνοντας όχι σωστές δεν θα γίνουν

σωστοί

Ερωτήσεις

1 Με ποιο επιχείρημα ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη σχέση της

ηθικής αρετής με την ηθική πράξη

2 Ποιος είναι ο ρόλος του νομοθέτη κατά τον Αριστοτέλη και πώς

πραγματώνεται

3 Με βάση το δεδομένο κείμενο ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου

στην απόκτηση της ηθικής αρετής

4 μαρτυρεῖ βούλημα ἀρετή φθείρονται να δώσετε από δύο

ομόρριζα της νέας ελληνικής για κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

1144

ΕΕννόόττηητταα 44ηη

Η ενότητα αυτή είναι λογικό προϊόν της προηγούμενης Κι εδώ το

θέμα είναι η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της

ηθικής αρετής Στην τρίτη ενότητα με τα παραδείγματα έδειξε ότι αυτοί

που ασκούν το ίδιο επάγγελμα ή την ίδια τέχνη διαφέρουν μεταξύ τους

ανάλογα με την ποιότητα της διδασκαλίας

Σrsquo αυτήν εδώ την ενότητα διαπιστώνει με τη μέθοδο της αναλογίας

ότι και στις συναλλαγές και στις πράξεις οι άνθρωποι εξελίσσονται

διαφορετικά άλλοι γίνονται δίκαιοι και σώφρονες κι άλλοι άδικοι κι

ακόλαστοι Αυτή η διαφορετική εξέλιξη των ανθρώπινων χαρακτήρων

οφείλεται στο διαφορετικό βαθμό κατά τον οποίο προβαίνουν στις

ποικίλες ενέργειες

ΑΑννααλλυυττιικκάά

11 laquolaquoππρράάττττοοννττεεςς γγὰὰρρ ττὰὰ ἐἐνν ττοοῖῖςς σσυυννααλλλλάάγγμμαασσιιhelliphellip οοἳἳ δδὲὲ ἐἐκκ ττοοῦῦ οοὑὑττωωσσίί

Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τρία παραδείγματα για να δείξει με

αναλογικό τρόπο ότι

όπως οι τέχνες έτσι και οι αρετές αποκτώνται με τον εθισμό και

η ποιότητά τους είναι ανάλογη με την ποιότητα του εθισμού

Στα τρία αυτά παραδείγματα παρακολουθούμε

τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους

(κοινωνικές σχέσεις)

πώς αντιδρούν στις δύσκολες καταστάσεις και

πώς διαχειρίζονται τις επιθυμίες και τα συναισθήματά τους

Οι άνθρωποι λοιπόν στις καθημερινές τους συναλλαγές γίνονται

α) στις σχέσεις τους δίκαιοι ή άδικοι

β) σε όσα προξενούν φόβο ανδρείοι ή δειλοί

γ) στις επιθυμίες σώφρονες ή ακόλαστοι

δ) σε όσα προξενούν οργή πράοι ή οργίλοι

Αυτό σημαίνει ότι διακρίνονται δύο τρόποι αντίδρασης αντίθετοι μεταξύ

τους Ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση της αρετής ο άλλος όχι

Πιο συγκεκριμένα

α) Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται

καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό Αν

μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους γίνονται δίκαιοι αν όχι

άδικοι Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του

ανθρώπου ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεων του

β) ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις

δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους διαμορφώνει τη στάση

και τη συμπεριφορά τους Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν με

1155

ψυχραιμία και θάρρος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους

γίνονται ανδρείοι στην αντίθετη όμως περίπτωση γίνονται δειλοί

γ) ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό

τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους καθορίζει επίσης το

χαρακτήρα τους Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις

επιθυμίες και τις ορμές τους γίνονται συνετοί και πράοι αν όχι ασύδοτοι

και οξύθυμοι

Συνεπώς ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά

πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την

ηθική ποιότητά τους

Οι ηθικές πράξεις επομένως επιδρούν στην ανθρώπινη προσωπικότητα

και την ηθικοποιούν

22 Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τους όρους σσώώφφρροοννεεςς είναι οι εγκρατείς αυτοί που αντιστέκονται στις επιθυμίες

τους και τις χαλιναγωγούν ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από

σωματικές ηδονές ἀἀκκόόλλαασσττοοιι εκείνοι που ενδίδουν αλόγιστα στις επιθυμίες και αφήνονται

στις σωματικές ηδονές χωρίς μέτρο

ππρράάοοιι αυτοί που αντιδρούν απέναντι στην οργή ήρεμα και

συγκρατημένα

οορργγίίλλοοιι εκείνοι που αντιδρούν με βίαιο τρόπο εκρηκτικά και παράφορα

33 ΗΗ ββααθθμμιιααίίαα κκααττάάκκττηησσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την κατάκτηση της αρετής και για τις έξεις

χρησιμοποιεί τους ρηματικούς τύπους γινόμεθα γίνονται πράττοντες

εθιζόμενοι Οι τύποι αυτοί εκφράζουν ενέργεια ενώ ο ενεστώτας συχνή

επανάληψη ενέργειας

Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης καταδεικνύει ότι

οι αρετές κατακτώνται βαθμιαία

οι έξεις και οι αρετές δεν είναι εκ φύσεως αλλά αποτελέσματα

κάποιων ενεργειών

44 ΗΗ κκοοιιννωωννιικκήή δδιιάάσστταασσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Τόσο η δικαιοσύνη όσο και οι άλλες αρετές που αναφέρονται στα

παραδείγματα συνιστούν συμπεριφορές των ανθρώπων στο πλαίσιο των

καθημερινών διαπροσωπικών σχέσεων και του κοινωνικού βίου Αφού

λοιπόν έχουν αντανάκλαση στον κοινωνικό περίγυρο είναι φανερό ότι η

αρετή έχει κοινωνική διάσταση Εξάλλου κάθε κοινωνία έχει ένα

αξιολογικό σύστημα βάσει του οποίου κρίνει και αξιολογεί τους

ανθρώπους και προσδιορίζει την ηθικότητα των πράξεών τους

1166

55 ΠΠώώςς εεκκφφρράάζζεεττααιι σσττοο κκεείίμμεεννοο ηη δδιιάάκκρριισσηη σσυυμμππεερριιφφοορρώώνν

Αυτή η διάκριση στο κείμενο εκφράζεται

α) με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη

δίκαιοι -ἄδικοι

ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι - ἢ θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι ndashδειλοί

τά περί τάς ἐπιθυμίας-τά περί τάς ὀργάς

σώφρονες - πρᾶοι

ἀκόλαστοι -ὀργίλοι

β) με τα δύο laquoοὑτωσίraquo και

γ) το χιαστό σχήμα

φοβεῖσθαι θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι δειλοί

66 ἐἐκκ ττῶῶνν ὁὁμμοοίίωωνν ἐἐννεερργγεειιῶῶνν ααἱἱ ἕἕξξεειιςς γγίίννοοννττααιι

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης τόνισε ότι προκειμένου να

αποκτήσει κανείς μια αρετή δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και

ξανά τέτοιου είδους πράξεις πράξεις δηλ που προσιδιάζουν στη

συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει πχ κανείς ανδρείος συμμετέχοντας

απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς

πλήθος δικαιοπραξιών) πρέπει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια

ποιότητα στις ενέργειές του αυτές οι πράξεις οι ενέργειες που θα

γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο

θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής απλώς τότε οι πράξεις

αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες

Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα

στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε αυτά είναι καλά είτε κακά

διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων

ενεργειών Γιrsquo αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη

ποιότητα

Συμβαίνει ωστόσο και το αντίστροφο να απορρέουν από τις έξεις

αντίστοιχες ενέργειες Για παράδειγμα όπως αναφέρει λίγο παρακάτω

στα Ηθικά Νικομάχεια laquoσυνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και

να τους αντιμετωπίζουμε αποκτούμε την αρετή της ανδρείας κι αφού την

αποκτήσουμε θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα

που προξενούν φόβοraquo Στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής

ξεκινάμε από την πράξη φτάνουμε στην αρετή επανερχόμαστε στην

πράξη κι έτσι δημιουργείται ένας κύκλος

Γιrsquo αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά

μας ώστε να μπορούμε να αποκτούμε την ηθική αρετή Αυτή την

ποιότητα την επιλέγει το ίδιο το άτομο και έτσι προκύπτει το μεγάλο θέμα

1177

της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη

συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών

77 οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός

του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη

σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή τόσο για την ιδιωτική όσο και

για τη δημόσια ζωή του ατόμου Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε

πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε

συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην

απόκτηση της αρετής

Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη

έμφαση α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και

στην αγωγή και

β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα

είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο Το

κάνει αυτό για τους εξής λόγους

κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα

συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη

για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους

ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων)

γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην

ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει

η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης

ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό

χρόνο και γιrsquo αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό

88 οοὐὐ μμιικκρρόόνν ndashndash ππάάμμπποολλυυ ndashndash ττοο ππᾶᾶνν Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη

λέξη πολύ τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν Η

δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης η τρίτη (στην πραγματικότητα το

πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης Η

κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο

νοήματος

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία

περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να

συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει

την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση

των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 3: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

33

5 οὐδεμίαhellip ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης απορρίπτει εδώ την

αριστοκρατική διδασκαλία ότι η αρετή είναι δώρο της φύσης που

τελεσίδικα δίνεται ή όχι από τη γέννησή του στον άνθρωπο

Στην Οδύσσεια σε μια εποχή που η λέξη αρετή σήμαινε ακόμη την κάθε

ικανότητα του ατόμου μια φράση του αοιδού Φήμιου δηλώνει ολοκάθαρα

την παλιά ελληνική αντίληψη πως αν ο τεχνίτης έχει μια συγκεκριμένη

δεξιότητα αυτήν τη χρωστάει βέβαια και στη μάθηση τη χρωστάει όμως

και στη χάρη τη δωρεά κάποιας θεότητας Αργότερα στον ένατο

Ολυμπιόνικό του ο Πίνδαρος έκανε φανερό πως η παλιά ομηρική

αντίληψη ήταν ακόμη η κρατούσα laquoτό δέ φυᾷ κράτιστον ἅπανraquo

(=ανώτερο απ᾽ όλα είναι αυτό που η φύση χάρισε στον άνθρωπο)

Αυτή την αρχαϊκή αριστοκρατική αντίληψη για την αρετή ακολουθεί ο

Σοφοκλής στην laquoΑντιγόνηraquo στους στιχ 37-38

οὕτως ἔχει σοι ταῦτα καί δείξεις τάχα

εἴτrsquo εὐγενής πέφυκας εἴτrsquo ἐσθλῶν κακή

΄rsquoΕτσι έχουν αυτά για σένα και θα αποδείξεις γρήγορα αν είσαι εκ φύσεως

γενναία ή είσαι δειλή αν και κατάγεσαι από γονείς ευγενείς

Η παλιά αυτή αριστοκρατική άποψη σύμφωνα με την οποία αξιόλογος

είναι μόνο ο άνθρωπος που έχει φυάν που είναι δηλαδή φορέας δώρου

της φύσης του θεού (ελάχιστη σημασία έχουν τελικά όσα ο ίδιος ο

άνθρωπος καταφέρνει να μάθει μόνος του) δεν έχει πια την έγκριση του

Αριστοτέλη

6 Τα παραδείγματα Ο Αριστοτέλης για να ενισχύσει το συμπέρασμα και

τη θεωρητική ετυμολογική στήριξή του φέρνει δύο πολύ παραστατικά και

πειστικά παραδείγματα με φυσικά φαινόμενα

Το πρώτο παράδειγμα εκείνο με την κίνηση της πέτρας

διατυπώνεται πλατιά και είναι σχετικό με το νόμο της βαρύτητας

που είναι νόμος της φύσης και αποκλείεται να

αλλάξει(αναφέρουμε το παράδειγμα)

Το δεύτερο με τη φωτιά διατυπώνεται συνοπτικά και είναι σχετικό

με την ιδιότητά της να κατευθύνεται προς τα πάνω

Το συμπέρασμα που βγαίνει είναι πως τα πράγματα που από τη φύση

τους γεννιούνται με μια ορισμένη ιδιότητα δεν μπορούν να

συμπεριφέρονται με άλλον τρόπο Η συλλογιστική αυτή του Αριστοτέλη

ονομάζεται επαγωγἠ Από τα επιμέρους δηλαδή παραδείγματα οδηγείται

σε μια γενική διαπίστωση

Ο συλλογισμός συνοπτικά έχει ως εξής

1η προκείμενη

όσα υπάρχουν εκ φύσεως έχουν κάποιες ιδιότητες που δεν μπορούν

να αλλάξουν με τον εθισμό όσο κι αν κανείς προσπαθήσει (laquoοὐθὲν

τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεταιraquo)

44

2η προκείμενη

η ανθρώπινη συμπεριφορά τα ηθικά μας χαρακτηριστικά

μεταβάλλονται και καλλιεργούνται με τον εθισμό όπως αποδεικνύει

και η ετυμολογία της λέξης laquoἠθικὴraquo (laquoἡ ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεταιraquo)

Συμπέρασμα

καμία ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως (laquoοὐδεμία τῶν ἠθικῶν

ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεταιraquo)

Επιπλέον το απόσπασμα αυτό που αναφέρεται στα δύο παραδείγματα

επιβεβαιώνει το χαρακτηρισμό ότι ο Αριστοτέλης είναι πρακτικός νους

που καταφεύγει συχνά στην πραγματικότητα για να τεκμηριώσει τις

απόψεις του τις οποίες παρουσιάζει με απλό και λιτό ύφος

7 Σχέση ηθικής αρετής και φύσης Με τον όρο φύσις εννοούμε ότι

υπάρχει μέσα στον άνθρωπο ως καταβολή και τον οδηγεί στην εκδήλωση

συγκεκριμένης συμπεριφοράς η οποία δεν μπορεί να αλλάξει Επειδή

όμως η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα συνήθειας δηλ πράξης που

επαναλαμβάνεται μέχρι να παγιωθεί είναι φανερό ότι δεν συνδέεται με

το όρο φύσις Ο άνθρωπος λοιπόν δεν γεννιέται αλλά γίνεται ενάρετος Η

αρετή δηλ είναι επίκτητη αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του δυνάμει την

ικανότητα να την προσεγγίσει

8 οἷον ὁ λίθος Δεν θα ήταν υπερβολή να λέγαμε πως κανένας άλλος

φιλόσοφος δεν έκανε τα απλά δεδομένα της εμπειρίας τα απλά δηλαδή

δεδομένα της καθημερινής ζωής αφετηρία για τη σκέψη του στον βαθμό

που το έκανε ο Αριστοτέλης Σωστά ειπώθηκε ότι η φιλοσοφία του περί

τέλους πχ είναι στην πραγματικότητα laquoθεμελιωμένη πάνω στο

εμπειρικό δεδομένο ότι από ένα βελανίδι γεννιέται μια βελανιδιάraquo ή ότι

laquoη πολιτική του θεωρία αναπτύχθηκε από τους διαλογισμούς του σχετικά

με τη ζωή μέσα στο πλαίσιο ενός νοικοκυριούraquo Πραγματικά laquoσυχνά ένα

μόνο εμπειρικό δεδομένο μπορεί να είναι γι᾽ αυτόν ικανοποιητική βάση

για να προχωρήσει σε μια θεωρία με συνέπειες μεγάλης σημασίαςraquo Αυτό

το αμείωτο ενδιαφέρον του για τα απλά πράγματα της καθημερινής ζωής

έκανε τον Αριστοτέλη μελετητή του κόσμου των ζώων και των φυτών

9 πεφυκόσι μέν ἡμῖν δέξασθαι η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ

φύσεως αυτό όμως δεν σημαίνει ότι είναι τελείως αποκομμένη από αυτήν

(οὔτε παρά φύσιν) γιατί ο άνθρωπος έχει από τη φύση ένα σχετικό με την

αρετή στοιχείο την προδιάθεση για αρετή την ιδιότητα δηλαδή να δεχτεί

την ηθική αρετή να είναι επιδεκτικός σrsquo αυτήν που θα την καλλιεργήσει

με τη συνήθεια και θα ολοκληρωθεί

10 Λέξεις του κειμένου που εκφράζουν όρους της αριστοτελικής

φιλοσοφίας

55

Γένεσις = η δημιουργία

Αύξησις = διαμόρφωση και εξέλιξη

ἔθος= η συνήθεια η συμπεριφορά που καθιερώνεται με την πάροδο

του χρόνου επειδή επαναλαμβάνεται

Φύσις= ο κόσμος και οι νόμοι του

Φύσει= εκ φύσεως Τα εγγενή χαρακτηριστικά του ανθρώπου

ἀρετή= η διαρκής διάθεση να θέλουμε να επιτελέσουμε ένα

ορισμένο είδος ηθικών πράξεων

Διανοητική ἀρετή= η φρόνηση η σύνεση κτλ

ἠθική ἀρετή=ανδρεία εγκράτεια πραότητα δικαιοσύνη

11 Τα κύρια σημεία της ενότητας

Η αρετή είναι δύο ειδών διανοητική και ηθική

Η διανοητική αρετή στηρίζει τη γένεση και την επαύξησή της

κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία

Η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα εθισμού και δεν υπάρχει μέσα

μας εκ φύσεως

Τίποτε από όσα υπάρχουν εκ φύσεως δεν μπορεί να αποκτήσει

με εθισμό μιαν άλλη ιδιότητα

Οι ηθικές αρετές δε γεννιούνται μέσα μας ούτε εκ φύσεως ούτε

αντίθετα με αυτήν

Οι άνθρωποι έχουμε από τη φύση την ιδιότητα να δεχτούμε τις

ηθικές αρετές ενώ τελειοποιούμαστε σrsquo αυτές με τον εθισμό

Ε ρ ω τ ή σ ε ι ς

11 Ποια είδη αρετών διακρίνει ο Αριστοτέλης σε ποια μέρη της ψυχής

εντάσσονται και πώς κατακτάται η καθεμιά

2 Τι προσπαθεί να αποδείξει ο Αριστοτέλης στο κείμενο αυτό και με

τη χρήση ποιου τρόπου καταφέρνει να ενισχύσει τη θέση του

3 Ποιο είναι το γενικό συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο

Αριστοτέλης σχετικά με τη φύση της ηθικής αρετής

44 Βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω δοχείο

φιλαρέσκεια ανηθικότητα σχεδόν φορτίο ένδεια

5 δεῖται παρεκκλῖνον γένεσιν ἔσχηκε φέρεσθαι να γράψετε από

τρία ομόρριζα της νέας ελληνικής για καθεμιά από τις δοσμένες

λέξεις

66

ΕΕννόόττηητταα 22ηη Δομή της ενότητας

11 Θεματικό κέντρο η συνεχής ηθική πράξη ενεργοποιεί και υλοποιεί την αρετή

2 Ανάπτυξη της θέσης

α) παράθεση παραδείγματος σχετικά με την ενεργοποίηση των φυσικών

δυνατοτήτων

β) παράθεση της κεντρικής θέσης ενεργώντας αποκτάμε τις ηθικές αρετές

γ) αναλογικός συλλογισμός για υποστήριξη της θέσης

Αναλυτικότερα

Η νέα ενότητα εισάγεται με τη λέξη ἔτι γιατί συνεχίζει την επιχειρηματολογία

του (για το ότι η αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως) με ένα δεύτερο

επιχείρημα και προχωρεί σε βαθύτερη εξέταση του θέματος

1 Το νέο επιχείρημα

Το νέο του λοιπόν επιχείρημα είναι εδώ το ακόλουθο Όσα υπάρχουν μέσα μας

από τη φύση (όσα έχουμε από τη γέννησή μας) έχουν τη δυνατότητα και είναι

έτοιμα να ενεργήσουν Προηγείται δηλαδή η ύπαρξη και η δυνατότητα και

ακολουθεί η ενέργειά τους Παράδειγμα οι αισθήσεις τις οποίες έχουμε έτοιμες

από τη στιγμή που γεννιόμαστε Έχουμε δηλαδή έτοιμη τη δυνατότητα να

βλέπουμε ή να ακούμε και οποιαδήποτε στιγμή οι αισθήσεις ενεργοποιούνται

Στην περίπτωση όμως των αρετών δεν συμβαίνει το ίδιο Εδώ πρέπει πρώτα να

ασκηθούμε να ενεργήσουμε και κατόπιν ακολουθεί η κατάκτησή τους

Το laquoἔτιraquo αποκτά εδώ μεταβατική και προσθετική σημασία Η λειτουργικότητα των χρονικών επιρρημάτων σε σχέση με την

επιχειρηματολογία

Τα χρονικά επιρρήματα είναι πρότερον - ὕστερον Συνδέονται άμεσα με τους

όρους δυνάμεις ndash ενεργείας

Ήδη από την πρώτη ενότητα ο Αριστοτέλης επιχειρεί να δώσει τη διαφορά του

φύσει και του ἐξ ἔθους

Όταν οι δυνάμεις αποκτώνται φύσει υπάρχουν από πριν προηγούνται

(πρότερον) και ακολουθούν χρονικά οι ενέργειες (ὕστερον)

Αντίθετα οι δυνάμεις που αποκτούμε ἐξ ἔθους είναι αποτέλεσμα (ὕστερον) των

ενεργειών οι οποίες προηγούνται (πρότερον)

Σχηματικά

αισθήσεις Φύσει δυνάμεις πρότερον-ενέργειες ὕστερον

τέχνες Ἐξ ἔθους ενέργειες πρότερον-δυνάμεις ὕστερον

αρετές Ἐξ ἔθους ενέργειες πρότερον-δυνάμεις ὕστερον

2 laquoἜτι ὅσα μέν φύσειhellipοὐ χρησάμενοι ἔσχομενraquo Ο Αριστοτέλης αρχίζει το νέο επιχείρημα με αναφορά σε όσα ο άνθρωπος έχει

από τη φύση και όχι από εθισμό Αυτά λοιπόν που δόθηκαν από τη φύση

δόθηκαν αρχικά ως δυνατότητες και όταν αναπτύχθηκαν πλήρως τα

γνωρίσματά τους έγιναν ικανότητες περιήλθαν δηλαδή στην ἐνεργείᾳ

κατάσταση Στην κατηγορία αυτή κατατάσσει τις αισθήσεις οι οποίες δόθηκαν

ως a priori στοιχεία της ύπαρξης του ανθρώπου Έτσι ο άνθρωπος διαθέτει εκ

των προτέρων τα αισθητήρια όργανα τα οποία του δίνουν τη δυνατότητα να

αισθάνεται όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους Για περαιτέρω διευκρίνιση ο

Αριστοτέλης αναφέρει την ακοή και την όραση ως παραδείγματα με τα οποία

77

δείχνει ότι ο άνθρωπος διαθέτει πρώτα τη δυνατότητα να ακούει και να βλέπει

και στη συνέχεια ακούει και βλέπει

α) δύναμις ndash ενέργεια (σχολ βιβλ) +Ότι δίνεται από τη φύση είναι έξω από

τον έλεγχο του ανθρώπου Αυτό που έχει σημασία αφότου ο άνθρωπος

γεννηθεί είναι να αποκτήσει τη συνήθεια των αρετών που δεν είναι έμφυτες

υπάρχουν όμως ως δυνατότητα (δυνάμει) και εκφράζονται ως ενέργεια Η

ενέργεια αυτή σταθεροποιείται και καταλήγει στη βίωση των αρετών Αυτό

το συμπεραίνουμε από το κείμενο παρατηρώντας ότι ο συγγραφέας όταν

αναφέρεται στην αρετή δεν παραθέτει μόνο τη χρονική σχέση των όρων δύναμις

και ενέργεια αλλά δίνει την ομοιότητα με τη μέθοδο της αναλογίας μεταξύ του

τρόπου απόκτησης της αρετής και του τρόπου εξάσκησης των τεχνών Όπως

δηλαδή ένας τεχνίτης ή καλλιτέχνης γίνεται τεχνίτης ή καλλιτέχνης με την

άσκηση το ίδιο συμβαίνει και με τις ηθικές αρετές

Για τον Αριστοτέλη η laquoἐνέργειαraquo έχει μεγαλύτερη σημασία από τη laquoδύναμινraquo

αφού η πρώτη εξαρτάται από την προσπάθεια που καταβάλλει κάθε άνθρωπος

την προσωπική ευθύνη και προαίρεση ενώ η δεύτερη σχετίζεται με τη φύση και

υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο Στο κείμενο συνδέει laquoτὰς δυνάμειςraquo με

το laquoπρότερονraquo και laquoτὰς ἐνεργείαςraquo με το laquoὕστερονraquo εννοώντας ότι οι laquoδυνάμειςraquo

έχουν χρονική προτεραιότητα ndash και όχι λογική και οντολογική ndash έναντι των

laquoἐνεργειῶνraquo Ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη λογική και οντολογική

προτεραιότητα της laquoενέργειαςraquo έναντι της laquoδύναμηςraquo με τρία επιχειρήματα 1 Η laquoενέργειαraquo αποδίδει μια συνθετότερη έννοια από ότι η laquoδύναμηraquo γιατί

συνδέεται με την ύπαρξη ενός πράγματος δηλαδή με την πλήρη ανάπτυξη των

στοιχείων που το συνιστούν

2 Για να οδηγηθεί το δυνάμει ον στην ενεργείᾳ κατάστασή του χρειάζεται την

επίδραση μιας ενέργειας γιατί η δύναμη και προϋποθέτει την ενέργεια και

προκύπτει από αυτή Άλλωστε η ενέργεια είναι ο σκοπός (οὗ ἕνεκα) του όντος

και όχι η δύναμη Σκοπός τον οποίο εξυπηρετεί η δύναμη είναι η ενέργεια και

όχι αντίστροφα Άρα η ενέργεια έχει οντολογική προτεραιότητα έναντι της

δύναμης

3 Η δυνατότητα μπορεί να εξελιχθεί σε ον αλλά και σε μη ον Η ενέργεια όμως

ταυτίζεται μόνο με την ύπαρξη το ον

β) τάς δυνάμεις Ο Αριστοτέλης στα Μετά τα φυσικά του μιλάει για τριών ειδών

δυνάμεις

αυτές που υπάρχουν μέσα μας με τη γέννησή μας (συγγενείς)middot

ως παράδειγμα μνημονεύει τις αισθήσεις τις διάφορες δηλ επιμέρους

αντιληπτικές μας ικανότητες (όραση ακοή κλπ)

αυτές που αποκτούμε με το έθος δηλ με την άσκησηmiddot

ως παράδειγμα δίνει το αὐλεῖν την ικανότητά μας δηλ να παίζουμε αυλό

και

αυτές που αποκτούμε με τη μάθηση

σrsquo αυτές κατατάσσει τις τέχνες τις επιστημονικές γνώσεις όπως θα λέγαμε

εμείς

88

Αμέσως κάνει φανερό ότι συνδέει τις δύο δεύτερες κατηγορίες με το λογικό

στοιχείο του ανθρώπου και την πρώτη με το άλογο κάτι που σημαίνει ότι στο

έθος εμπεριέχεται κάποιο στοιχείο λογικής Αν συσχετίσουμε αυτό το τελευταίο

με τη διδασκαλία του Αριστοτέλη ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει το έθος θα

καταλάβουμε καλύτερα την πίστη του ότι οι ηθικές αρετές σχετίζονται με το

επιθυμητικόν μέρος της ψυχής όπου συνδυάζεται το λογικό με το ά-λογο

στοιχείο μας

β) Το επίρρημα laquoπολλάκιςraquo Το επίρρημα αυτό μας δείχνει ότι η απόκτηση της

αρετής ως αποτέλεσμα συνήθειας είναι αποτέλεσμα ενεργειών που

επαναλαμβάνονται πολλές φορές και απαιτείται για το σκοπό αυτό πολύς

χρόνος και κόπος Δεν αρκεί να γνωρίζει κάποιος τι είναι σωστό καλό δίκαιο

κλπ αλλά πρέπει να ασκηθεί στις αρετές αυτές μέχρι να του γίνουν συνήθεια

ἕξις

3Οι ηθικές αρετές (laquoτὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες

πρότερονraquo)

Αντίθετα στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια δηλαδή η εξάσκηση η

επανάληψη μιας ενέργειας και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής

Αλλά για να γίνει η αρετή από προδιάθεση αποκτημένη ιδιότητα είναι ανάγκη ο

άνθρωπος να ασκηθεί σε αυτή Ο Αριστοτέλης για τον τρόπο άσκησης αναφέρει

laquoγιατί όσα πρέπει να κάνουμε αφού τα μάθουμε τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα

(laquoἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομενraquo) Δύο παραδείγματα

από την καθημερινή ζωή που αφορούν τις πρακτικές τέχνες αποδεικνύουν την

αλήθεια της θέσης αυτής για να αποκτήσει δηλαδή κανείς την ικανότητα του

οικοδόμου ή του κιθαριστή πρέπει πρώτα να εξασκηθεί στο χτίσιμο ή στο

παίξιμο της κιθάρας αντίστοιχα Αναλογικά με τα δύο αυτά παραδείγματα

αναφέρονται τρία παραδείγματα από τον χώρο της ηθικής από τα οποία

φαίνεται ότι οι δίκαιοι οι σώφρονες και οι ανδρείοι αποκτούν τις συγκεκριμένες

ιδιότητες έχοντας ασκηθεί σε αντίστοιχες δίκαιες συνετές και ανδρείες πράξεις

Αυτό λοιπόν που συμβαίνει στις πρακτικές τέχνες συμβαίνει και στις ηθικές

αρετές (αναλογία με τρία παραδείγματα ηθικών αρετών της δικαιοσύνης της

σωφροσύνης και της ανδρείας) με την επανάληψη και τον εθισμό σε ηθικές

πράξεις αποκτούμε τις ηθικές αρετές

4 Τα δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα Στην πρόταση αυτή διαπιστώνεται

ένα λογικό παράδοξο για να γίνει κανείς δίκαιος πρέπει να πράττει δίκαιες

πράξεις Πώς όμως πράττει δίκαιες πράξεις αν δεν είναι ήδη δίκαιος

Ο ίδιος ο Αριστοτέλης αισθανόμενος την αμηχανία στην οποία θα έφερνε τους

αναγνώστες του δίνει την εξής απάντηση αίροντας το παράδοξο

laquoΟι πράξεις λέγονται δίκαιες και σώφρονες όταν είναι σαν αυτές που θα έκανε

ο δίκαιος ή ο σώφρων άνθρωπος δίκαιος όμως και σώφρων άνθρωπος δεν είναι

αυτός που κάνει τις πράξεις αυτές αλλά αυτός που τις κάνει και με τον τρόπο

που τις κάνουν οι δίκαιοι και οι σώφρονες άνθρωποι Σωστά λοιπόν λέμε ότι ο

άνθρωπος γίνεται δίκαιος από τις επανειλημμένες πράξεις δικαιοσύνης ή ότι ο

άνθρωπος γίνεται σώφρων από τις επανειλημμένες πράξεις σωφροσύνης

άνθρωπος που δεν κάνει επανειλημμένα τις πράξεις αυτές δεν πρόκειται ποτέ

να αποκτήσει αυτές τις αρετέςraquo

99

Επομένως δίκαιος σώφρων ή ανδρείος είναι κανείς όχι μόνο όταν πράττει

πράξεις δικαιοσύνης σωφροσύνης ή ανδρείας αλλά όταν πράττει τις πράξεις

αυτές

α) έχοντας συνείδηση του τι πράττει

β) έχοντας επιλέξει ενσυνείδητα τις πράξεις αυτές και έχοντας δηλώσει

καθαρά την προτίμησή του γιrsquo αυτού του είδους τις πράξεις

γ) έχοντας κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο σταθερό και αμετάβλητο τρόπο

συμπεριφοράς του

5 Ενισχυτικά μέσα του επιχειρήματος

Ο Αριστοτέλης ενισχύει το επιχείρημά του με κάποια εκφραστικά μέσα Έτσι

μέσα στο κείμενο χρησιμοποιεί

α) αντίθεση αντιτίθενται

radicόσα έχουμε μέσα μας από τη φύση με τις ηθικές αρετές (ὅσα μέν φύσειhellipτάς

δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip)

radic η προΰπαρξη των δυνατοτήτων για όσα έχουμε από τη φύση με την

κατοπινή ενεργοποίησή τους (τάς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα

ὕστερον δέ τάς ἐνεργείας ἀποδίδομεν)

radic εκείνο που δε συμβαίνει στις αισθήσεις μας με εκείνο που συμβαίνει (οὐ

γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellipἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθαhellip)

β) αναλογία

Με την κατάκτηση των αρετών συμβαίνει ότι και με την απόκτηση της

ικανότητας σε μια τέχνη (τάς δrsquo ἀρετάς λάμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον

ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων τεχνῶν)

γ) παράδειγμα Εδώ χρησιμοποιεί δύο ζεύγη παραδειγμάτων

με την όραση και την ακοή

με τους οικοδόμους και τους κιθαριστές

δ) σχήμα άρσης και θέσης οὐ γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellip ἀλλrsquo ἀνάπαλιν

ἔχοντες ἐχρησάμεθα

ε) σχήμα εξ αναλόγου Τάς δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων

τεχνῶν

στ) πολυσύνδετο τά μέν δίκαιαhellip τά δέ σώφροναhellip τά δrsquo ἀνδρεῖαhellip

Ο συλλογισμός α) σε όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση πχ αισθήσεις προηγείται η

δυνατότητά τους να ενεργήσουν και ακολουθεί η ενέργεια η πραγμάτωση της

δυνατότητας η εφαρμογή στην πράξη

β) αντίθετα στην ηθική αρετή προηγείται η ενέργεια η επανάληψη η άσκηση

και ακολουθεί η κατάκτησή της

Συμπέρασμα αφού η ηθική αρετή δεν ακολουθεί την πορεία εκείνων που

υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως άρα δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως

1100

Ερωτήσεις

1 Ποια είναι η σχέση πράξεως-ενέργειας α) με τις ιδιότητες που

έχουμε φύσει και β) με την ηθική αρετή σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη

2 Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στις ενότητες 1 και

2 για να αποδείξει ότι η αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

3 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμις-ἐνέργειαraquo στην

αριστοτελική φιλοσοφία πώς τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά

παραδείγματα για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να

ορίσει τις ηθικές αρετές

4 Να βρείτε με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική

συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής κομιστής

θυρωρός λήμμα παρόραμα λάφυρο εύχρηστος ευήκοος τοκετός

οικόσημο μετακόμιση δεοντολογία

1111

ΕΕννόόττηητταα 33ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η απόκτηση

μιας ηθικής αρετής είναι κάτι ανάλογο με την εκμάθηση των τεχνών

Όπως τεχνίτης γίνεται κανείς μόνο αν ασκηθεί με επιμονή στην τέχνη

του (οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνιται καί κιθαρίζοντες κιθαρισταί) με τον

ίδιο τρόπο γίνεται κανείς και δίκαιος ή σώφρων ή ανδρείος Επιμένοντας

στη σχέση της ηθικής αρετής με την ηθική πράξη προσκομίζει ένα νέο

επιχείρημα

1 Το νέο επιχείρημα Αντλείται από το χώρο της πολιτικής και

συγκεκριμένα αναφέρεται στον τρόπο που νομοθετούν οι νομοθέτες

Ενισχύει την άποψη ότι καμιά αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά είναι

αποτέλεσμα εθισμού επανάληψης άσκησης

Επιδίωξη του νομοθέτη σε μια πόλη είναι να κάνει τους πολίτες αγαθούς

με τον ίδιο τρόπο που και ο κάτοχος μιας τέχνης θέλει να δει ἀγαθόν

τεχνίτη τον μαθητή του Αυτό το υλοποιεί μέσα από τους νόμους που

νομοθετεί Οι νόμοι δηλαδή που νομοθετεί έχουν στόχο τη δημιουργία

τέτοιων συνηθειών στους πολίτες ώστε να εφαρμόζουν ένα τρόπο ζωής

που προάγει τις ανθρώπινες σχέσεις καλλιεργεί τις ηθικές αρετές και τον

πολιτισμό

Ενώ όμως όλοι οι νομοθέτες έχουν κοινή την επιδίωξη δεν βλέπουν όλοι

τους κόπους τους να στέφονται από την ίδια επιτυχία ndashούτε και όλων των

τεχνιτών οι μαθητές μαθαίνουν στον ίδιο βαθμό τελειότητας την τέχνη

που διδάσκονται Αυτό σημαίνει ότι άλλοι από τους νομοθέτες

οργανώνουν σωστά τον εθισμό των πολιτών και πετυχαίνουν το στόχο

τους άλλοι όμως δεν εθίζουν σωστά τους πολίτες με αποτέλεσμα οι

νομοθέτες να αποτυχαίνουν και να μην ασκούν τους πολίτες στην

απόκτηση της ηθικής αρετής

2 Διακρίνει ο Αριστοτέλης τα πολιτεύματα σε καλά και κακά

laquoδιαφέρει πολιτεία πολιτείας αγαθή φαύληςraquo Στο σημείο αυτό ο

Αριστοτέλης θέλει να πει laquoόταν μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα εννοούμε ότι με το ένα οι πολίτες ασκήθηκαν περισσότερο

στην αρετή με το άλλο λιγότεροraquo Δεν μιλάει δηλαδή για καλά και κακά

πολιτεύματαmiddot όσο εξαρτάται από τους νομοθέτες όλα τα πολιτεύματα

είναι καλά αφού όλων των νομοθετών η πρόθεση είναι να κάνουν τους

πολίτες ενάρετους αν τελικά διαπιστώνουμε διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα πρόκειται στην ουσία για διαφορά ως προς το βαθμό

τελειότητας και με το λιγότερο τέλειο πολίτευμα δεν περνούμε στην

περιοχή του κακού το ένα πολίτευμα πράγματι βοηθά περισσότερο τους

πολίτες να ασκηθούν με το σωστότερο τρόπο στα έργα της αρετής ώστε

να γίνουν τελικά κάτοχοί της το άλλο απλώς επιτελεί το ίδιο αυτό έργο

με λιγότερη επιτυχία

Η διάκριση δηλ των πολιτευμάτων σε ανώτερα (ἀγαθά) και σε κατώτερα

(φαῦλα) γίνεται με κριτήριο τη μεγαλύτερη ή μικρότερη βοήθεια που

1122

προσφέρουν στον πολίτη οι νομοθέτες για να κατακτήσει με τη δική

τους καθοδήγηση την αρετή

Η ουσία του παραδείγματος των νομοθετών είναι να τονισθεί

α) αφενός η σημασία που έχει η αδιάκοπη άσκηση του ανθρώπου στα

έργα της αρετής και

β) αφετέρου η ευθύνη των νομοθετών σε ότι αφορά την επιτυχημένη ή

όχι τόσο επιτυχημένη άσκηση των πολιτών στην αρετή Η άσκηση έχει και

στην περίπτωση της αρετής την ίδια σημασία που έχει και για την

εκμάθηση μιας τέχνης

3 laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεται Κάθε μορφή ηθικής αρετής είτε αυτή γίνεται είτε φθείρεται

έχει αφετηρία της τις ίδιες αιτίες και επιδιώκεται με τα ίδια μέσα τη

συνεχή εξάσκηση (με το ρήμα φθείρεται νοείται πιο πολύ η ατελέσφορη

προσπάθεια για την κατάκτηση της αρετής παρά η φθορά της)

Το θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στο

σημείο αυτό είναι η γένεσις και η φθορά Με τρόπο επαγωγικό τονίζεται

η σημασία της άσκησης που δημιουργεί τον εθισμό Η αρετή σύμφωνα με

τον Αριστοτέλη κινείται ανάμεσα στη γένεση και στη φθορά Η γένεση

συντελείται με την άσκηση Οι άνθρωποι γίνονται αγαθοί εθιζόμενοι στα

αγαθά Μόνο που τώρα προσθέτει ένα νέο στοιχείο το εὖ ή το κακῶς

Δεν αρκεί δηλ η εξάσκηση για την απόκτηση της ηθικής αρετής Πρέπει

αυτή να γίνεται με σωστό τρόπο δηλ με την εφαρμογή ηθικών κανόνων

διαφορετικά δεν αποκτιέται η ηθική αρετή και οι άνθρωποι γίνονται

κακοί

Και επανέρχεται στα παραδείγματα με τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους για να δείξει ότι με την καλή εξάσκηση πετυχαίνει κανείς το

στόχο του ενώ με την κακή αποτυχαίνει Η καλή δηλαδή ή η κακή

εξάσκηση είναι το κριτήριο για την κατάκτηση ή όχι του στόχου

4 laquoοὐδέν ἄν ἔδει τοῦ διδάξοντοςraquo Στο σημείο αυτό κάνει λόγο για

εκείνον που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους (άρα και εκείνους που θα κατακτήσουν την αρετή) κατά τη

διαδικασία της εξάσκησής τους Επομένως στην ενότητα αυτή δέχεται τη

συμβολή της διδασκαλίας στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής

αναφέροντας το ρόλο του νομοθέτη και του δασκάλου

5 Τα νέα αποδεικτικά επιχειρήματα

Στην τρίτη ενότητα συνεχίζεται η παράθεση αποδεικτικών επιχειρημάτων

για την υποστήριξη της θέσης ότι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει

ἡμῖν ἐγγίνεται Συνοπτικά έχουν ως εξής

α) Για να υπάρξει ηθική αρετή προηγείται ο εθισμός στην ηθική πράξη

Αν αυτός δεν είναι καλός η προσπάθεια αποβαίνει άκαρπη η ηθική

αρετή δεν πραγματώνεται

Αυτά σημαίνουν ότι η ηθική αρετή είναι απόρροια της πράξης

Άρα η αρετή πραγματώνεται εκ των υστέρων συνεπώς δεν την έχουμε εκ

φύσεως

1133

β) Το επιχείρημα με τους νομοθέτες

Οι νομοθέτες προσπαθούν να κάνουν αγαθούς τους πολίτες με τον

εθισμό

Αν οι άνθρωποι ήταν καλοί ή κακοί εκ φύσεως θα ήταν άτοπο οι

νομοθέτες να ενεργούν με αυτό τον τρόπο Σκέφτονται λοιπόν και

ενεργούν όπως ενεργούν επειδή η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

στον άνθρωπο

γ) Το επιχείρημα με τους τεχνίτες και την αξία της διδασκαλίας

Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως στους ανθρώπους αυτοί θα ήταν

από φυσικού τους καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν να τους διδάξει

κανένας τίποτε σχετικό

Τώρα όμως τους διδάσκουν γιατί όλοι ξέρουν ότι κάνοντας σωστές

πράξεις θα γίνουν σωστοί άνθρωποι κάνοντας όχι σωστές δεν θα γίνουν

σωστοί

Ερωτήσεις

1 Με ποιο επιχείρημα ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη σχέση της

ηθικής αρετής με την ηθική πράξη

2 Ποιος είναι ο ρόλος του νομοθέτη κατά τον Αριστοτέλη και πώς

πραγματώνεται

3 Με βάση το δεδομένο κείμενο ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου

στην απόκτηση της ηθικής αρετής

4 μαρτυρεῖ βούλημα ἀρετή φθείρονται να δώσετε από δύο

ομόρριζα της νέας ελληνικής για κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

1144

ΕΕννόόττηητταα 44ηη

Η ενότητα αυτή είναι λογικό προϊόν της προηγούμενης Κι εδώ το

θέμα είναι η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της

ηθικής αρετής Στην τρίτη ενότητα με τα παραδείγματα έδειξε ότι αυτοί

που ασκούν το ίδιο επάγγελμα ή την ίδια τέχνη διαφέρουν μεταξύ τους

ανάλογα με την ποιότητα της διδασκαλίας

Σrsquo αυτήν εδώ την ενότητα διαπιστώνει με τη μέθοδο της αναλογίας

ότι και στις συναλλαγές και στις πράξεις οι άνθρωποι εξελίσσονται

διαφορετικά άλλοι γίνονται δίκαιοι και σώφρονες κι άλλοι άδικοι κι

ακόλαστοι Αυτή η διαφορετική εξέλιξη των ανθρώπινων χαρακτήρων

οφείλεται στο διαφορετικό βαθμό κατά τον οποίο προβαίνουν στις

ποικίλες ενέργειες

ΑΑννααλλυυττιικκάά

11 laquolaquoππρράάττττοοννττεεςς γγὰὰρρ ττὰὰ ἐἐνν ττοοῖῖςς σσυυννααλλλλάάγγμμαασσιιhelliphellip οοἳἳ δδὲὲ ἐἐκκ ττοοῦῦ οοὑὑττωωσσίί

Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τρία παραδείγματα για να δείξει με

αναλογικό τρόπο ότι

όπως οι τέχνες έτσι και οι αρετές αποκτώνται με τον εθισμό και

η ποιότητά τους είναι ανάλογη με την ποιότητα του εθισμού

Στα τρία αυτά παραδείγματα παρακολουθούμε

τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους

(κοινωνικές σχέσεις)

πώς αντιδρούν στις δύσκολες καταστάσεις και

πώς διαχειρίζονται τις επιθυμίες και τα συναισθήματά τους

Οι άνθρωποι λοιπόν στις καθημερινές τους συναλλαγές γίνονται

α) στις σχέσεις τους δίκαιοι ή άδικοι

β) σε όσα προξενούν φόβο ανδρείοι ή δειλοί

γ) στις επιθυμίες σώφρονες ή ακόλαστοι

δ) σε όσα προξενούν οργή πράοι ή οργίλοι

Αυτό σημαίνει ότι διακρίνονται δύο τρόποι αντίδρασης αντίθετοι μεταξύ

τους Ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση της αρετής ο άλλος όχι

Πιο συγκεκριμένα

α) Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται

καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό Αν

μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους γίνονται δίκαιοι αν όχι

άδικοι Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του

ανθρώπου ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεων του

β) ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις

δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους διαμορφώνει τη στάση

και τη συμπεριφορά τους Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν με

1155

ψυχραιμία και θάρρος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους

γίνονται ανδρείοι στην αντίθετη όμως περίπτωση γίνονται δειλοί

γ) ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό

τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους καθορίζει επίσης το

χαρακτήρα τους Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις

επιθυμίες και τις ορμές τους γίνονται συνετοί και πράοι αν όχι ασύδοτοι

και οξύθυμοι

Συνεπώς ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά

πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την

ηθική ποιότητά τους

Οι ηθικές πράξεις επομένως επιδρούν στην ανθρώπινη προσωπικότητα

και την ηθικοποιούν

22 Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τους όρους σσώώφφρροοννεεςς είναι οι εγκρατείς αυτοί που αντιστέκονται στις επιθυμίες

τους και τις χαλιναγωγούν ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από

σωματικές ηδονές ἀἀκκόόλλαασσττοοιι εκείνοι που ενδίδουν αλόγιστα στις επιθυμίες και αφήνονται

στις σωματικές ηδονές χωρίς μέτρο

ππρράάοοιι αυτοί που αντιδρούν απέναντι στην οργή ήρεμα και

συγκρατημένα

οορργγίίλλοοιι εκείνοι που αντιδρούν με βίαιο τρόπο εκρηκτικά και παράφορα

33 ΗΗ ββααθθμμιιααίίαα κκααττάάκκττηησσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την κατάκτηση της αρετής και για τις έξεις

χρησιμοποιεί τους ρηματικούς τύπους γινόμεθα γίνονται πράττοντες

εθιζόμενοι Οι τύποι αυτοί εκφράζουν ενέργεια ενώ ο ενεστώτας συχνή

επανάληψη ενέργειας

Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης καταδεικνύει ότι

οι αρετές κατακτώνται βαθμιαία

οι έξεις και οι αρετές δεν είναι εκ φύσεως αλλά αποτελέσματα

κάποιων ενεργειών

44 ΗΗ κκοοιιννωωννιικκήή δδιιάάσστταασσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Τόσο η δικαιοσύνη όσο και οι άλλες αρετές που αναφέρονται στα

παραδείγματα συνιστούν συμπεριφορές των ανθρώπων στο πλαίσιο των

καθημερινών διαπροσωπικών σχέσεων και του κοινωνικού βίου Αφού

λοιπόν έχουν αντανάκλαση στον κοινωνικό περίγυρο είναι φανερό ότι η

αρετή έχει κοινωνική διάσταση Εξάλλου κάθε κοινωνία έχει ένα

αξιολογικό σύστημα βάσει του οποίου κρίνει και αξιολογεί τους

ανθρώπους και προσδιορίζει την ηθικότητα των πράξεών τους

1166

55 ΠΠώώςς εεκκφφρράάζζεεττααιι σσττοο κκεείίμμεεννοο ηη δδιιάάκκρριισσηη σσυυμμππεερριιφφοορρώώνν

Αυτή η διάκριση στο κείμενο εκφράζεται

α) με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη

δίκαιοι -ἄδικοι

ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι - ἢ θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι ndashδειλοί

τά περί τάς ἐπιθυμίας-τά περί τάς ὀργάς

σώφρονες - πρᾶοι

ἀκόλαστοι -ὀργίλοι

β) με τα δύο laquoοὑτωσίraquo και

γ) το χιαστό σχήμα

φοβεῖσθαι θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι δειλοί

66 ἐἐκκ ττῶῶνν ὁὁμμοοίίωωνν ἐἐννεερργγεειιῶῶνν ααἱἱ ἕἕξξεειιςς γγίίννοοννττααιι

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης τόνισε ότι προκειμένου να

αποκτήσει κανείς μια αρετή δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και

ξανά τέτοιου είδους πράξεις πράξεις δηλ που προσιδιάζουν στη

συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει πχ κανείς ανδρείος συμμετέχοντας

απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς

πλήθος δικαιοπραξιών) πρέπει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια

ποιότητα στις ενέργειές του αυτές οι πράξεις οι ενέργειες που θα

γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο

θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής απλώς τότε οι πράξεις

αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες

Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα

στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε αυτά είναι καλά είτε κακά

διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων

ενεργειών Γιrsquo αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη

ποιότητα

Συμβαίνει ωστόσο και το αντίστροφο να απορρέουν από τις έξεις

αντίστοιχες ενέργειες Για παράδειγμα όπως αναφέρει λίγο παρακάτω

στα Ηθικά Νικομάχεια laquoσυνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και

να τους αντιμετωπίζουμε αποκτούμε την αρετή της ανδρείας κι αφού την

αποκτήσουμε θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα

που προξενούν φόβοraquo Στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής

ξεκινάμε από την πράξη φτάνουμε στην αρετή επανερχόμαστε στην

πράξη κι έτσι δημιουργείται ένας κύκλος

Γιrsquo αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά

μας ώστε να μπορούμε να αποκτούμε την ηθική αρετή Αυτή την

ποιότητα την επιλέγει το ίδιο το άτομο και έτσι προκύπτει το μεγάλο θέμα

1177

της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη

συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών

77 οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός

του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη

σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή τόσο για την ιδιωτική όσο και

για τη δημόσια ζωή του ατόμου Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε

πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε

συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην

απόκτηση της αρετής

Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη

έμφαση α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και

στην αγωγή και

β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα

είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο Το

κάνει αυτό για τους εξής λόγους

κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα

συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη

για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους

ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων)

γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην

ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει

η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης

ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό

χρόνο και γιrsquo αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό

88 οοὐὐ μμιικκρρόόνν ndashndash ππάάμμπποολλυυ ndashndash ττοο ππᾶᾶνν Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη

λέξη πολύ τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν Η

δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης η τρίτη (στην πραγματικότητα το

πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης Η

κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο

νοήματος

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία

περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να

συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει

την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση

των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 4: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

44

2η προκείμενη

η ανθρώπινη συμπεριφορά τα ηθικά μας χαρακτηριστικά

μεταβάλλονται και καλλιεργούνται με τον εθισμό όπως αποδεικνύει

και η ετυμολογία της λέξης laquoἠθικὴraquo (laquoἡ ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεταιraquo)

Συμπέρασμα

καμία ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως (laquoοὐδεμία τῶν ἠθικῶν

ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεταιraquo)

Επιπλέον το απόσπασμα αυτό που αναφέρεται στα δύο παραδείγματα

επιβεβαιώνει το χαρακτηρισμό ότι ο Αριστοτέλης είναι πρακτικός νους

που καταφεύγει συχνά στην πραγματικότητα για να τεκμηριώσει τις

απόψεις του τις οποίες παρουσιάζει με απλό και λιτό ύφος

7 Σχέση ηθικής αρετής και φύσης Με τον όρο φύσις εννοούμε ότι

υπάρχει μέσα στον άνθρωπο ως καταβολή και τον οδηγεί στην εκδήλωση

συγκεκριμένης συμπεριφοράς η οποία δεν μπορεί να αλλάξει Επειδή

όμως η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα συνήθειας δηλ πράξης που

επαναλαμβάνεται μέχρι να παγιωθεί είναι φανερό ότι δεν συνδέεται με

το όρο φύσις Ο άνθρωπος λοιπόν δεν γεννιέται αλλά γίνεται ενάρετος Η

αρετή δηλ είναι επίκτητη αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του δυνάμει την

ικανότητα να την προσεγγίσει

8 οἷον ὁ λίθος Δεν θα ήταν υπερβολή να λέγαμε πως κανένας άλλος

φιλόσοφος δεν έκανε τα απλά δεδομένα της εμπειρίας τα απλά δηλαδή

δεδομένα της καθημερινής ζωής αφετηρία για τη σκέψη του στον βαθμό

που το έκανε ο Αριστοτέλης Σωστά ειπώθηκε ότι η φιλοσοφία του περί

τέλους πχ είναι στην πραγματικότητα laquoθεμελιωμένη πάνω στο

εμπειρικό δεδομένο ότι από ένα βελανίδι γεννιέται μια βελανιδιάraquo ή ότι

laquoη πολιτική του θεωρία αναπτύχθηκε από τους διαλογισμούς του σχετικά

με τη ζωή μέσα στο πλαίσιο ενός νοικοκυριούraquo Πραγματικά laquoσυχνά ένα

μόνο εμπειρικό δεδομένο μπορεί να είναι γι᾽ αυτόν ικανοποιητική βάση

για να προχωρήσει σε μια θεωρία με συνέπειες μεγάλης σημασίαςraquo Αυτό

το αμείωτο ενδιαφέρον του για τα απλά πράγματα της καθημερινής ζωής

έκανε τον Αριστοτέλη μελετητή του κόσμου των ζώων και των φυτών

9 πεφυκόσι μέν ἡμῖν δέξασθαι η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ

φύσεως αυτό όμως δεν σημαίνει ότι είναι τελείως αποκομμένη από αυτήν

(οὔτε παρά φύσιν) γιατί ο άνθρωπος έχει από τη φύση ένα σχετικό με την

αρετή στοιχείο την προδιάθεση για αρετή την ιδιότητα δηλαδή να δεχτεί

την ηθική αρετή να είναι επιδεκτικός σrsquo αυτήν που θα την καλλιεργήσει

με τη συνήθεια και θα ολοκληρωθεί

10 Λέξεις του κειμένου που εκφράζουν όρους της αριστοτελικής

φιλοσοφίας

55

Γένεσις = η δημιουργία

Αύξησις = διαμόρφωση και εξέλιξη

ἔθος= η συνήθεια η συμπεριφορά που καθιερώνεται με την πάροδο

του χρόνου επειδή επαναλαμβάνεται

Φύσις= ο κόσμος και οι νόμοι του

Φύσει= εκ φύσεως Τα εγγενή χαρακτηριστικά του ανθρώπου

ἀρετή= η διαρκής διάθεση να θέλουμε να επιτελέσουμε ένα

ορισμένο είδος ηθικών πράξεων

Διανοητική ἀρετή= η φρόνηση η σύνεση κτλ

ἠθική ἀρετή=ανδρεία εγκράτεια πραότητα δικαιοσύνη

11 Τα κύρια σημεία της ενότητας

Η αρετή είναι δύο ειδών διανοητική και ηθική

Η διανοητική αρετή στηρίζει τη γένεση και την επαύξησή της

κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία

Η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα εθισμού και δεν υπάρχει μέσα

μας εκ φύσεως

Τίποτε από όσα υπάρχουν εκ φύσεως δεν μπορεί να αποκτήσει

με εθισμό μιαν άλλη ιδιότητα

Οι ηθικές αρετές δε γεννιούνται μέσα μας ούτε εκ φύσεως ούτε

αντίθετα με αυτήν

Οι άνθρωποι έχουμε από τη φύση την ιδιότητα να δεχτούμε τις

ηθικές αρετές ενώ τελειοποιούμαστε σrsquo αυτές με τον εθισμό

Ε ρ ω τ ή σ ε ι ς

11 Ποια είδη αρετών διακρίνει ο Αριστοτέλης σε ποια μέρη της ψυχής

εντάσσονται και πώς κατακτάται η καθεμιά

2 Τι προσπαθεί να αποδείξει ο Αριστοτέλης στο κείμενο αυτό και με

τη χρήση ποιου τρόπου καταφέρνει να ενισχύσει τη θέση του

3 Ποιο είναι το γενικό συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο

Αριστοτέλης σχετικά με τη φύση της ηθικής αρετής

44 Βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω δοχείο

φιλαρέσκεια ανηθικότητα σχεδόν φορτίο ένδεια

5 δεῖται παρεκκλῖνον γένεσιν ἔσχηκε φέρεσθαι να γράψετε από

τρία ομόρριζα της νέας ελληνικής για καθεμιά από τις δοσμένες

λέξεις

66

ΕΕννόόττηητταα 22ηη Δομή της ενότητας

11 Θεματικό κέντρο η συνεχής ηθική πράξη ενεργοποιεί και υλοποιεί την αρετή

2 Ανάπτυξη της θέσης

α) παράθεση παραδείγματος σχετικά με την ενεργοποίηση των φυσικών

δυνατοτήτων

β) παράθεση της κεντρικής θέσης ενεργώντας αποκτάμε τις ηθικές αρετές

γ) αναλογικός συλλογισμός για υποστήριξη της θέσης

Αναλυτικότερα

Η νέα ενότητα εισάγεται με τη λέξη ἔτι γιατί συνεχίζει την επιχειρηματολογία

του (για το ότι η αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως) με ένα δεύτερο

επιχείρημα και προχωρεί σε βαθύτερη εξέταση του θέματος

1 Το νέο επιχείρημα

Το νέο του λοιπόν επιχείρημα είναι εδώ το ακόλουθο Όσα υπάρχουν μέσα μας

από τη φύση (όσα έχουμε από τη γέννησή μας) έχουν τη δυνατότητα και είναι

έτοιμα να ενεργήσουν Προηγείται δηλαδή η ύπαρξη και η δυνατότητα και

ακολουθεί η ενέργειά τους Παράδειγμα οι αισθήσεις τις οποίες έχουμε έτοιμες

από τη στιγμή που γεννιόμαστε Έχουμε δηλαδή έτοιμη τη δυνατότητα να

βλέπουμε ή να ακούμε και οποιαδήποτε στιγμή οι αισθήσεις ενεργοποιούνται

Στην περίπτωση όμως των αρετών δεν συμβαίνει το ίδιο Εδώ πρέπει πρώτα να

ασκηθούμε να ενεργήσουμε και κατόπιν ακολουθεί η κατάκτησή τους

Το laquoἔτιraquo αποκτά εδώ μεταβατική και προσθετική σημασία Η λειτουργικότητα των χρονικών επιρρημάτων σε σχέση με την

επιχειρηματολογία

Τα χρονικά επιρρήματα είναι πρότερον - ὕστερον Συνδέονται άμεσα με τους

όρους δυνάμεις ndash ενεργείας

Ήδη από την πρώτη ενότητα ο Αριστοτέλης επιχειρεί να δώσει τη διαφορά του

φύσει και του ἐξ ἔθους

Όταν οι δυνάμεις αποκτώνται φύσει υπάρχουν από πριν προηγούνται

(πρότερον) και ακολουθούν χρονικά οι ενέργειες (ὕστερον)

Αντίθετα οι δυνάμεις που αποκτούμε ἐξ ἔθους είναι αποτέλεσμα (ὕστερον) των

ενεργειών οι οποίες προηγούνται (πρότερον)

Σχηματικά

αισθήσεις Φύσει δυνάμεις πρότερον-ενέργειες ὕστερον

τέχνες Ἐξ ἔθους ενέργειες πρότερον-δυνάμεις ὕστερον

αρετές Ἐξ ἔθους ενέργειες πρότερον-δυνάμεις ὕστερον

2 laquoἜτι ὅσα μέν φύσειhellipοὐ χρησάμενοι ἔσχομενraquo Ο Αριστοτέλης αρχίζει το νέο επιχείρημα με αναφορά σε όσα ο άνθρωπος έχει

από τη φύση και όχι από εθισμό Αυτά λοιπόν που δόθηκαν από τη φύση

δόθηκαν αρχικά ως δυνατότητες και όταν αναπτύχθηκαν πλήρως τα

γνωρίσματά τους έγιναν ικανότητες περιήλθαν δηλαδή στην ἐνεργείᾳ

κατάσταση Στην κατηγορία αυτή κατατάσσει τις αισθήσεις οι οποίες δόθηκαν

ως a priori στοιχεία της ύπαρξης του ανθρώπου Έτσι ο άνθρωπος διαθέτει εκ

των προτέρων τα αισθητήρια όργανα τα οποία του δίνουν τη δυνατότητα να

αισθάνεται όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους Για περαιτέρω διευκρίνιση ο

Αριστοτέλης αναφέρει την ακοή και την όραση ως παραδείγματα με τα οποία

77

δείχνει ότι ο άνθρωπος διαθέτει πρώτα τη δυνατότητα να ακούει και να βλέπει

και στη συνέχεια ακούει και βλέπει

α) δύναμις ndash ενέργεια (σχολ βιβλ) +Ότι δίνεται από τη φύση είναι έξω από

τον έλεγχο του ανθρώπου Αυτό που έχει σημασία αφότου ο άνθρωπος

γεννηθεί είναι να αποκτήσει τη συνήθεια των αρετών που δεν είναι έμφυτες

υπάρχουν όμως ως δυνατότητα (δυνάμει) και εκφράζονται ως ενέργεια Η

ενέργεια αυτή σταθεροποιείται και καταλήγει στη βίωση των αρετών Αυτό

το συμπεραίνουμε από το κείμενο παρατηρώντας ότι ο συγγραφέας όταν

αναφέρεται στην αρετή δεν παραθέτει μόνο τη χρονική σχέση των όρων δύναμις

και ενέργεια αλλά δίνει την ομοιότητα με τη μέθοδο της αναλογίας μεταξύ του

τρόπου απόκτησης της αρετής και του τρόπου εξάσκησης των τεχνών Όπως

δηλαδή ένας τεχνίτης ή καλλιτέχνης γίνεται τεχνίτης ή καλλιτέχνης με την

άσκηση το ίδιο συμβαίνει και με τις ηθικές αρετές

Για τον Αριστοτέλη η laquoἐνέργειαraquo έχει μεγαλύτερη σημασία από τη laquoδύναμινraquo

αφού η πρώτη εξαρτάται από την προσπάθεια που καταβάλλει κάθε άνθρωπος

την προσωπική ευθύνη και προαίρεση ενώ η δεύτερη σχετίζεται με τη φύση και

υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο Στο κείμενο συνδέει laquoτὰς δυνάμειςraquo με

το laquoπρότερονraquo και laquoτὰς ἐνεργείαςraquo με το laquoὕστερονraquo εννοώντας ότι οι laquoδυνάμειςraquo

έχουν χρονική προτεραιότητα ndash και όχι λογική και οντολογική ndash έναντι των

laquoἐνεργειῶνraquo Ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη λογική και οντολογική

προτεραιότητα της laquoενέργειαςraquo έναντι της laquoδύναμηςraquo με τρία επιχειρήματα 1 Η laquoενέργειαraquo αποδίδει μια συνθετότερη έννοια από ότι η laquoδύναμηraquo γιατί

συνδέεται με την ύπαρξη ενός πράγματος δηλαδή με την πλήρη ανάπτυξη των

στοιχείων που το συνιστούν

2 Για να οδηγηθεί το δυνάμει ον στην ενεργείᾳ κατάστασή του χρειάζεται την

επίδραση μιας ενέργειας γιατί η δύναμη και προϋποθέτει την ενέργεια και

προκύπτει από αυτή Άλλωστε η ενέργεια είναι ο σκοπός (οὗ ἕνεκα) του όντος

και όχι η δύναμη Σκοπός τον οποίο εξυπηρετεί η δύναμη είναι η ενέργεια και

όχι αντίστροφα Άρα η ενέργεια έχει οντολογική προτεραιότητα έναντι της

δύναμης

3 Η δυνατότητα μπορεί να εξελιχθεί σε ον αλλά και σε μη ον Η ενέργεια όμως

ταυτίζεται μόνο με την ύπαρξη το ον

β) τάς δυνάμεις Ο Αριστοτέλης στα Μετά τα φυσικά του μιλάει για τριών ειδών

δυνάμεις

αυτές που υπάρχουν μέσα μας με τη γέννησή μας (συγγενείς)middot

ως παράδειγμα μνημονεύει τις αισθήσεις τις διάφορες δηλ επιμέρους

αντιληπτικές μας ικανότητες (όραση ακοή κλπ)

αυτές που αποκτούμε με το έθος δηλ με την άσκησηmiddot

ως παράδειγμα δίνει το αὐλεῖν την ικανότητά μας δηλ να παίζουμε αυλό

και

αυτές που αποκτούμε με τη μάθηση

σrsquo αυτές κατατάσσει τις τέχνες τις επιστημονικές γνώσεις όπως θα λέγαμε

εμείς

88

Αμέσως κάνει φανερό ότι συνδέει τις δύο δεύτερες κατηγορίες με το λογικό

στοιχείο του ανθρώπου και την πρώτη με το άλογο κάτι που σημαίνει ότι στο

έθος εμπεριέχεται κάποιο στοιχείο λογικής Αν συσχετίσουμε αυτό το τελευταίο

με τη διδασκαλία του Αριστοτέλη ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει το έθος θα

καταλάβουμε καλύτερα την πίστη του ότι οι ηθικές αρετές σχετίζονται με το

επιθυμητικόν μέρος της ψυχής όπου συνδυάζεται το λογικό με το ά-λογο

στοιχείο μας

β) Το επίρρημα laquoπολλάκιςraquo Το επίρρημα αυτό μας δείχνει ότι η απόκτηση της

αρετής ως αποτέλεσμα συνήθειας είναι αποτέλεσμα ενεργειών που

επαναλαμβάνονται πολλές φορές και απαιτείται για το σκοπό αυτό πολύς

χρόνος και κόπος Δεν αρκεί να γνωρίζει κάποιος τι είναι σωστό καλό δίκαιο

κλπ αλλά πρέπει να ασκηθεί στις αρετές αυτές μέχρι να του γίνουν συνήθεια

ἕξις

3Οι ηθικές αρετές (laquoτὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες

πρότερονraquo)

Αντίθετα στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια δηλαδή η εξάσκηση η

επανάληψη μιας ενέργειας και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής

Αλλά για να γίνει η αρετή από προδιάθεση αποκτημένη ιδιότητα είναι ανάγκη ο

άνθρωπος να ασκηθεί σε αυτή Ο Αριστοτέλης για τον τρόπο άσκησης αναφέρει

laquoγιατί όσα πρέπει να κάνουμε αφού τα μάθουμε τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα

(laquoἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομενraquo) Δύο παραδείγματα

από την καθημερινή ζωή που αφορούν τις πρακτικές τέχνες αποδεικνύουν την

αλήθεια της θέσης αυτής για να αποκτήσει δηλαδή κανείς την ικανότητα του

οικοδόμου ή του κιθαριστή πρέπει πρώτα να εξασκηθεί στο χτίσιμο ή στο

παίξιμο της κιθάρας αντίστοιχα Αναλογικά με τα δύο αυτά παραδείγματα

αναφέρονται τρία παραδείγματα από τον χώρο της ηθικής από τα οποία

φαίνεται ότι οι δίκαιοι οι σώφρονες και οι ανδρείοι αποκτούν τις συγκεκριμένες

ιδιότητες έχοντας ασκηθεί σε αντίστοιχες δίκαιες συνετές και ανδρείες πράξεις

Αυτό λοιπόν που συμβαίνει στις πρακτικές τέχνες συμβαίνει και στις ηθικές

αρετές (αναλογία με τρία παραδείγματα ηθικών αρετών της δικαιοσύνης της

σωφροσύνης και της ανδρείας) με την επανάληψη και τον εθισμό σε ηθικές

πράξεις αποκτούμε τις ηθικές αρετές

4 Τα δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα Στην πρόταση αυτή διαπιστώνεται

ένα λογικό παράδοξο για να γίνει κανείς δίκαιος πρέπει να πράττει δίκαιες

πράξεις Πώς όμως πράττει δίκαιες πράξεις αν δεν είναι ήδη δίκαιος

Ο ίδιος ο Αριστοτέλης αισθανόμενος την αμηχανία στην οποία θα έφερνε τους

αναγνώστες του δίνει την εξής απάντηση αίροντας το παράδοξο

laquoΟι πράξεις λέγονται δίκαιες και σώφρονες όταν είναι σαν αυτές που θα έκανε

ο δίκαιος ή ο σώφρων άνθρωπος δίκαιος όμως και σώφρων άνθρωπος δεν είναι

αυτός που κάνει τις πράξεις αυτές αλλά αυτός που τις κάνει και με τον τρόπο

που τις κάνουν οι δίκαιοι και οι σώφρονες άνθρωποι Σωστά λοιπόν λέμε ότι ο

άνθρωπος γίνεται δίκαιος από τις επανειλημμένες πράξεις δικαιοσύνης ή ότι ο

άνθρωπος γίνεται σώφρων από τις επανειλημμένες πράξεις σωφροσύνης

άνθρωπος που δεν κάνει επανειλημμένα τις πράξεις αυτές δεν πρόκειται ποτέ

να αποκτήσει αυτές τις αρετέςraquo

99

Επομένως δίκαιος σώφρων ή ανδρείος είναι κανείς όχι μόνο όταν πράττει

πράξεις δικαιοσύνης σωφροσύνης ή ανδρείας αλλά όταν πράττει τις πράξεις

αυτές

α) έχοντας συνείδηση του τι πράττει

β) έχοντας επιλέξει ενσυνείδητα τις πράξεις αυτές και έχοντας δηλώσει

καθαρά την προτίμησή του γιrsquo αυτού του είδους τις πράξεις

γ) έχοντας κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο σταθερό και αμετάβλητο τρόπο

συμπεριφοράς του

5 Ενισχυτικά μέσα του επιχειρήματος

Ο Αριστοτέλης ενισχύει το επιχείρημά του με κάποια εκφραστικά μέσα Έτσι

μέσα στο κείμενο χρησιμοποιεί

α) αντίθεση αντιτίθενται

radicόσα έχουμε μέσα μας από τη φύση με τις ηθικές αρετές (ὅσα μέν φύσειhellipτάς

δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip)

radic η προΰπαρξη των δυνατοτήτων για όσα έχουμε από τη φύση με την

κατοπινή ενεργοποίησή τους (τάς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα

ὕστερον δέ τάς ἐνεργείας ἀποδίδομεν)

radic εκείνο που δε συμβαίνει στις αισθήσεις μας με εκείνο που συμβαίνει (οὐ

γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellipἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθαhellip)

β) αναλογία

Με την κατάκτηση των αρετών συμβαίνει ότι και με την απόκτηση της

ικανότητας σε μια τέχνη (τάς δrsquo ἀρετάς λάμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον

ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων τεχνῶν)

γ) παράδειγμα Εδώ χρησιμοποιεί δύο ζεύγη παραδειγμάτων

με την όραση και την ακοή

με τους οικοδόμους και τους κιθαριστές

δ) σχήμα άρσης και θέσης οὐ γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellip ἀλλrsquo ἀνάπαλιν

ἔχοντες ἐχρησάμεθα

ε) σχήμα εξ αναλόγου Τάς δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων

τεχνῶν

στ) πολυσύνδετο τά μέν δίκαιαhellip τά δέ σώφροναhellip τά δrsquo ἀνδρεῖαhellip

Ο συλλογισμός α) σε όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση πχ αισθήσεις προηγείται η

δυνατότητά τους να ενεργήσουν και ακολουθεί η ενέργεια η πραγμάτωση της

δυνατότητας η εφαρμογή στην πράξη

β) αντίθετα στην ηθική αρετή προηγείται η ενέργεια η επανάληψη η άσκηση

και ακολουθεί η κατάκτησή της

Συμπέρασμα αφού η ηθική αρετή δεν ακολουθεί την πορεία εκείνων που

υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως άρα δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως

1100

Ερωτήσεις

1 Ποια είναι η σχέση πράξεως-ενέργειας α) με τις ιδιότητες που

έχουμε φύσει και β) με την ηθική αρετή σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη

2 Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στις ενότητες 1 και

2 για να αποδείξει ότι η αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

3 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμις-ἐνέργειαraquo στην

αριστοτελική φιλοσοφία πώς τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά

παραδείγματα για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να

ορίσει τις ηθικές αρετές

4 Να βρείτε με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική

συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής κομιστής

θυρωρός λήμμα παρόραμα λάφυρο εύχρηστος ευήκοος τοκετός

οικόσημο μετακόμιση δεοντολογία

1111

ΕΕννόόττηητταα 33ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η απόκτηση

μιας ηθικής αρετής είναι κάτι ανάλογο με την εκμάθηση των τεχνών

Όπως τεχνίτης γίνεται κανείς μόνο αν ασκηθεί με επιμονή στην τέχνη

του (οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνιται καί κιθαρίζοντες κιθαρισταί) με τον

ίδιο τρόπο γίνεται κανείς και δίκαιος ή σώφρων ή ανδρείος Επιμένοντας

στη σχέση της ηθικής αρετής με την ηθική πράξη προσκομίζει ένα νέο

επιχείρημα

1 Το νέο επιχείρημα Αντλείται από το χώρο της πολιτικής και

συγκεκριμένα αναφέρεται στον τρόπο που νομοθετούν οι νομοθέτες

Ενισχύει την άποψη ότι καμιά αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά είναι

αποτέλεσμα εθισμού επανάληψης άσκησης

Επιδίωξη του νομοθέτη σε μια πόλη είναι να κάνει τους πολίτες αγαθούς

με τον ίδιο τρόπο που και ο κάτοχος μιας τέχνης θέλει να δει ἀγαθόν

τεχνίτη τον μαθητή του Αυτό το υλοποιεί μέσα από τους νόμους που

νομοθετεί Οι νόμοι δηλαδή που νομοθετεί έχουν στόχο τη δημιουργία

τέτοιων συνηθειών στους πολίτες ώστε να εφαρμόζουν ένα τρόπο ζωής

που προάγει τις ανθρώπινες σχέσεις καλλιεργεί τις ηθικές αρετές και τον

πολιτισμό

Ενώ όμως όλοι οι νομοθέτες έχουν κοινή την επιδίωξη δεν βλέπουν όλοι

τους κόπους τους να στέφονται από την ίδια επιτυχία ndashούτε και όλων των

τεχνιτών οι μαθητές μαθαίνουν στον ίδιο βαθμό τελειότητας την τέχνη

που διδάσκονται Αυτό σημαίνει ότι άλλοι από τους νομοθέτες

οργανώνουν σωστά τον εθισμό των πολιτών και πετυχαίνουν το στόχο

τους άλλοι όμως δεν εθίζουν σωστά τους πολίτες με αποτέλεσμα οι

νομοθέτες να αποτυχαίνουν και να μην ασκούν τους πολίτες στην

απόκτηση της ηθικής αρετής

2 Διακρίνει ο Αριστοτέλης τα πολιτεύματα σε καλά και κακά

laquoδιαφέρει πολιτεία πολιτείας αγαθή φαύληςraquo Στο σημείο αυτό ο

Αριστοτέλης θέλει να πει laquoόταν μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα εννοούμε ότι με το ένα οι πολίτες ασκήθηκαν περισσότερο

στην αρετή με το άλλο λιγότεροraquo Δεν μιλάει δηλαδή για καλά και κακά

πολιτεύματαmiddot όσο εξαρτάται από τους νομοθέτες όλα τα πολιτεύματα

είναι καλά αφού όλων των νομοθετών η πρόθεση είναι να κάνουν τους

πολίτες ενάρετους αν τελικά διαπιστώνουμε διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα πρόκειται στην ουσία για διαφορά ως προς το βαθμό

τελειότητας και με το λιγότερο τέλειο πολίτευμα δεν περνούμε στην

περιοχή του κακού το ένα πολίτευμα πράγματι βοηθά περισσότερο τους

πολίτες να ασκηθούν με το σωστότερο τρόπο στα έργα της αρετής ώστε

να γίνουν τελικά κάτοχοί της το άλλο απλώς επιτελεί το ίδιο αυτό έργο

με λιγότερη επιτυχία

Η διάκριση δηλ των πολιτευμάτων σε ανώτερα (ἀγαθά) και σε κατώτερα

(φαῦλα) γίνεται με κριτήριο τη μεγαλύτερη ή μικρότερη βοήθεια που

1122

προσφέρουν στον πολίτη οι νομοθέτες για να κατακτήσει με τη δική

τους καθοδήγηση την αρετή

Η ουσία του παραδείγματος των νομοθετών είναι να τονισθεί

α) αφενός η σημασία που έχει η αδιάκοπη άσκηση του ανθρώπου στα

έργα της αρετής και

β) αφετέρου η ευθύνη των νομοθετών σε ότι αφορά την επιτυχημένη ή

όχι τόσο επιτυχημένη άσκηση των πολιτών στην αρετή Η άσκηση έχει και

στην περίπτωση της αρετής την ίδια σημασία που έχει και για την

εκμάθηση μιας τέχνης

3 laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεται Κάθε μορφή ηθικής αρετής είτε αυτή γίνεται είτε φθείρεται

έχει αφετηρία της τις ίδιες αιτίες και επιδιώκεται με τα ίδια μέσα τη

συνεχή εξάσκηση (με το ρήμα φθείρεται νοείται πιο πολύ η ατελέσφορη

προσπάθεια για την κατάκτηση της αρετής παρά η φθορά της)

Το θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στο

σημείο αυτό είναι η γένεσις και η φθορά Με τρόπο επαγωγικό τονίζεται

η σημασία της άσκησης που δημιουργεί τον εθισμό Η αρετή σύμφωνα με

τον Αριστοτέλη κινείται ανάμεσα στη γένεση και στη φθορά Η γένεση

συντελείται με την άσκηση Οι άνθρωποι γίνονται αγαθοί εθιζόμενοι στα

αγαθά Μόνο που τώρα προσθέτει ένα νέο στοιχείο το εὖ ή το κακῶς

Δεν αρκεί δηλ η εξάσκηση για την απόκτηση της ηθικής αρετής Πρέπει

αυτή να γίνεται με σωστό τρόπο δηλ με την εφαρμογή ηθικών κανόνων

διαφορετικά δεν αποκτιέται η ηθική αρετή και οι άνθρωποι γίνονται

κακοί

Και επανέρχεται στα παραδείγματα με τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους για να δείξει ότι με την καλή εξάσκηση πετυχαίνει κανείς το

στόχο του ενώ με την κακή αποτυχαίνει Η καλή δηλαδή ή η κακή

εξάσκηση είναι το κριτήριο για την κατάκτηση ή όχι του στόχου

4 laquoοὐδέν ἄν ἔδει τοῦ διδάξοντοςraquo Στο σημείο αυτό κάνει λόγο για

εκείνον που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους (άρα και εκείνους που θα κατακτήσουν την αρετή) κατά τη

διαδικασία της εξάσκησής τους Επομένως στην ενότητα αυτή δέχεται τη

συμβολή της διδασκαλίας στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής

αναφέροντας το ρόλο του νομοθέτη και του δασκάλου

5 Τα νέα αποδεικτικά επιχειρήματα

Στην τρίτη ενότητα συνεχίζεται η παράθεση αποδεικτικών επιχειρημάτων

για την υποστήριξη της θέσης ότι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει

ἡμῖν ἐγγίνεται Συνοπτικά έχουν ως εξής

α) Για να υπάρξει ηθική αρετή προηγείται ο εθισμός στην ηθική πράξη

Αν αυτός δεν είναι καλός η προσπάθεια αποβαίνει άκαρπη η ηθική

αρετή δεν πραγματώνεται

Αυτά σημαίνουν ότι η ηθική αρετή είναι απόρροια της πράξης

Άρα η αρετή πραγματώνεται εκ των υστέρων συνεπώς δεν την έχουμε εκ

φύσεως

1133

β) Το επιχείρημα με τους νομοθέτες

Οι νομοθέτες προσπαθούν να κάνουν αγαθούς τους πολίτες με τον

εθισμό

Αν οι άνθρωποι ήταν καλοί ή κακοί εκ φύσεως θα ήταν άτοπο οι

νομοθέτες να ενεργούν με αυτό τον τρόπο Σκέφτονται λοιπόν και

ενεργούν όπως ενεργούν επειδή η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

στον άνθρωπο

γ) Το επιχείρημα με τους τεχνίτες και την αξία της διδασκαλίας

Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως στους ανθρώπους αυτοί θα ήταν

από φυσικού τους καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν να τους διδάξει

κανένας τίποτε σχετικό

Τώρα όμως τους διδάσκουν γιατί όλοι ξέρουν ότι κάνοντας σωστές

πράξεις θα γίνουν σωστοί άνθρωποι κάνοντας όχι σωστές δεν θα γίνουν

σωστοί

Ερωτήσεις

1 Με ποιο επιχείρημα ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη σχέση της

ηθικής αρετής με την ηθική πράξη

2 Ποιος είναι ο ρόλος του νομοθέτη κατά τον Αριστοτέλη και πώς

πραγματώνεται

3 Με βάση το δεδομένο κείμενο ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου

στην απόκτηση της ηθικής αρετής

4 μαρτυρεῖ βούλημα ἀρετή φθείρονται να δώσετε από δύο

ομόρριζα της νέας ελληνικής για κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

1144

ΕΕννόόττηητταα 44ηη

Η ενότητα αυτή είναι λογικό προϊόν της προηγούμενης Κι εδώ το

θέμα είναι η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της

ηθικής αρετής Στην τρίτη ενότητα με τα παραδείγματα έδειξε ότι αυτοί

που ασκούν το ίδιο επάγγελμα ή την ίδια τέχνη διαφέρουν μεταξύ τους

ανάλογα με την ποιότητα της διδασκαλίας

Σrsquo αυτήν εδώ την ενότητα διαπιστώνει με τη μέθοδο της αναλογίας

ότι και στις συναλλαγές και στις πράξεις οι άνθρωποι εξελίσσονται

διαφορετικά άλλοι γίνονται δίκαιοι και σώφρονες κι άλλοι άδικοι κι

ακόλαστοι Αυτή η διαφορετική εξέλιξη των ανθρώπινων χαρακτήρων

οφείλεται στο διαφορετικό βαθμό κατά τον οποίο προβαίνουν στις

ποικίλες ενέργειες

ΑΑννααλλυυττιικκάά

11 laquolaquoππρράάττττοοννττεεςς γγὰὰρρ ττὰὰ ἐἐνν ττοοῖῖςς σσυυννααλλλλάάγγμμαασσιιhelliphellip οοἳἳ δδὲὲ ἐἐκκ ττοοῦῦ οοὑὑττωωσσίί

Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τρία παραδείγματα για να δείξει με

αναλογικό τρόπο ότι

όπως οι τέχνες έτσι και οι αρετές αποκτώνται με τον εθισμό και

η ποιότητά τους είναι ανάλογη με την ποιότητα του εθισμού

Στα τρία αυτά παραδείγματα παρακολουθούμε

τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους

(κοινωνικές σχέσεις)

πώς αντιδρούν στις δύσκολες καταστάσεις και

πώς διαχειρίζονται τις επιθυμίες και τα συναισθήματά τους

Οι άνθρωποι λοιπόν στις καθημερινές τους συναλλαγές γίνονται

α) στις σχέσεις τους δίκαιοι ή άδικοι

β) σε όσα προξενούν φόβο ανδρείοι ή δειλοί

γ) στις επιθυμίες σώφρονες ή ακόλαστοι

δ) σε όσα προξενούν οργή πράοι ή οργίλοι

Αυτό σημαίνει ότι διακρίνονται δύο τρόποι αντίδρασης αντίθετοι μεταξύ

τους Ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση της αρετής ο άλλος όχι

Πιο συγκεκριμένα

α) Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται

καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό Αν

μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους γίνονται δίκαιοι αν όχι

άδικοι Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του

ανθρώπου ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεων του

β) ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις

δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους διαμορφώνει τη στάση

και τη συμπεριφορά τους Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν με

1155

ψυχραιμία και θάρρος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους

γίνονται ανδρείοι στην αντίθετη όμως περίπτωση γίνονται δειλοί

γ) ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό

τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους καθορίζει επίσης το

χαρακτήρα τους Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις

επιθυμίες και τις ορμές τους γίνονται συνετοί και πράοι αν όχι ασύδοτοι

και οξύθυμοι

Συνεπώς ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά

πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την

ηθική ποιότητά τους

Οι ηθικές πράξεις επομένως επιδρούν στην ανθρώπινη προσωπικότητα

και την ηθικοποιούν

22 Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τους όρους σσώώφφρροοννεεςς είναι οι εγκρατείς αυτοί που αντιστέκονται στις επιθυμίες

τους και τις χαλιναγωγούν ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από

σωματικές ηδονές ἀἀκκόόλλαασσττοοιι εκείνοι που ενδίδουν αλόγιστα στις επιθυμίες και αφήνονται

στις σωματικές ηδονές χωρίς μέτρο

ππρράάοοιι αυτοί που αντιδρούν απέναντι στην οργή ήρεμα και

συγκρατημένα

οορργγίίλλοοιι εκείνοι που αντιδρούν με βίαιο τρόπο εκρηκτικά και παράφορα

33 ΗΗ ββααθθμμιιααίίαα κκααττάάκκττηησσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την κατάκτηση της αρετής και για τις έξεις

χρησιμοποιεί τους ρηματικούς τύπους γινόμεθα γίνονται πράττοντες

εθιζόμενοι Οι τύποι αυτοί εκφράζουν ενέργεια ενώ ο ενεστώτας συχνή

επανάληψη ενέργειας

Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης καταδεικνύει ότι

οι αρετές κατακτώνται βαθμιαία

οι έξεις και οι αρετές δεν είναι εκ φύσεως αλλά αποτελέσματα

κάποιων ενεργειών

44 ΗΗ κκοοιιννωωννιικκήή δδιιάάσστταασσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Τόσο η δικαιοσύνη όσο και οι άλλες αρετές που αναφέρονται στα

παραδείγματα συνιστούν συμπεριφορές των ανθρώπων στο πλαίσιο των

καθημερινών διαπροσωπικών σχέσεων και του κοινωνικού βίου Αφού

λοιπόν έχουν αντανάκλαση στον κοινωνικό περίγυρο είναι φανερό ότι η

αρετή έχει κοινωνική διάσταση Εξάλλου κάθε κοινωνία έχει ένα

αξιολογικό σύστημα βάσει του οποίου κρίνει και αξιολογεί τους

ανθρώπους και προσδιορίζει την ηθικότητα των πράξεών τους

1166

55 ΠΠώώςς εεκκφφρράάζζεεττααιι σσττοο κκεείίμμεεννοο ηη δδιιάάκκρριισσηη σσυυμμππεερριιφφοορρώώνν

Αυτή η διάκριση στο κείμενο εκφράζεται

α) με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη

δίκαιοι -ἄδικοι

ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι - ἢ θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι ndashδειλοί

τά περί τάς ἐπιθυμίας-τά περί τάς ὀργάς

σώφρονες - πρᾶοι

ἀκόλαστοι -ὀργίλοι

β) με τα δύο laquoοὑτωσίraquo και

γ) το χιαστό σχήμα

φοβεῖσθαι θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι δειλοί

66 ἐἐκκ ττῶῶνν ὁὁμμοοίίωωνν ἐἐννεερργγεειιῶῶνν ααἱἱ ἕἕξξεειιςς γγίίννοοννττααιι

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης τόνισε ότι προκειμένου να

αποκτήσει κανείς μια αρετή δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και

ξανά τέτοιου είδους πράξεις πράξεις δηλ που προσιδιάζουν στη

συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει πχ κανείς ανδρείος συμμετέχοντας

απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς

πλήθος δικαιοπραξιών) πρέπει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια

ποιότητα στις ενέργειές του αυτές οι πράξεις οι ενέργειες που θα

γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο

θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής απλώς τότε οι πράξεις

αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες

Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα

στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε αυτά είναι καλά είτε κακά

διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων

ενεργειών Γιrsquo αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη

ποιότητα

Συμβαίνει ωστόσο και το αντίστροφο να απορρέουν από τις έξεις

αντίστοιχες ενέργειες Για παράδειγμα όπως αναφέρει λίγο παρακάτω

στα Ηθικά Νικομάχεια laquoσυνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και

να τους αντιμετωπίζουμε αποκτούμε την αρετή της ανδρείας κι αφού την

αποκτήσουμε θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα

που προξενούν φόβοraquo Στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής

ξεκινάμε από την πράξη φτάνουμε στην αρετή επανερχόμαστε στην

πράξη κι έτσι δημιουργείται ένας κύκλος

Γιrsquo αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά

μας ώστε να μπορούμε να αποκτούμε την ηθική αρετή Αυτή την

ποιότητα την επιλέγει το ίδιο το άτομο και έτσι προκύπτει το μεγάλο θέμα

1177

της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη

συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών

77 οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός

του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη

σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή τόσο για την ιδιωτική όσο και

για τη δημόσια ζωή του ατόμου Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε

πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε

συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην

απόκτηση της αρετής

Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη

έμφαση α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και

στην αγωγή και

β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα

είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο Το

κάνει αυτό για τους εξής λόγους

κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα

συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη

για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους

ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων)

γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην

ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει

η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης

ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό

χρόνο και γιrsquo αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό

88 οοὐὐ μμιικκρρόόνν ndashndash ππάάμμπποολλυυ ndashndash ττοο ππᾶᾶνν Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη

λέξη πολύ τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν Η

δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης η τρίτη (στην πραγματικότητα το

πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης Η

κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο

νοήματος

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία

περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να

συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει

την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση

των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 5: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

55

Γένεσις = η δημιουργία

Αύξησις = διαμόρφωση και εξέλιξη

ἔθος= η συνήθεια η συμπεριφορά που καθιερώνεται με την πάροδο

του χρόνου επειδή επαναλαμβάνεται

Φύσις= ο κόσμος και οι νόμοι του

Φύσει= εκ φύσεως Τα εγγενή χαρακτηριστικά του ανθρώπου

ἀρετή= η διαρκής διάθεση να θέλουμε να επιτελέσουμε ένα

ορισμένο είδος ηθικών πράξεων

Διανοητική ἀρετή= η φρόνηση η σύνεση κτλ

ἠθική ἀρετή=ανδρεία εγκράτεια πραότητα δικαιοσύνη

11 Τα κύρια σημεία της ενότητας

Η αρετή είναι δύο ειδών διανοητική και ηθική

Η διανοητική αρετή στηρίζει τη γένεση και την επαύξησή της

κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία

Η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα εθισμού και δεν υπάρχει μέσα

μας εκ φύσεως

Τίποτε από όσα υπάρχουν εκ φύσεως δεν μπορεί να αποκτήσει

με εθισμό μιαν άλλη ιδιότητα

Οι ηθικές αρετές δε γεννιούνται μέσα μας ούτε εκ φύσεως ούτε

αντίθετα με αυτήν

Οι άνθρωποι έχουμε από τη φύση την ιδιότητα να δεχτούμε τις

ηθικές αρετές ενώ τελειοποιούμαστε σrsquo αυτές με τον εθισμό

Ε ρ ω τ ή σ ε ι ς

11 Ποια είδη αρετών διακρίνει ο Αριστοτέλης σε ποια μέρη της ψυχής

εντάσσονται και πώς κατακτάται η καθεμιά

2 Τι προσπαθεί να αποδείξει ο Αριστοτέλης στο κείμενο αυτό και με

τη χρήση ποιου τρόπου καταφέρνει να ενισχύσει τη θέση του

3 Ποιο είναι το γενικό συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο

Αριστοτέλης σχετικά με τη φύση της ηθικής αρετής

44 Βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω δοχείο

φιλαρέσκεια ανηθικότητα σχεδόν φορτίο ένδεια

5 δεῖται παρεκκλῖνον γένεσιν ἔσχηκε φέρεσθαι να γράψετε από

τρία ομόρριζα της νέας ελληνικής για καθεμιά από τις δοσμένες

λέξεις

66

ΕΕννόόττηητταα 22ηη Δομή της ενότητας

11 Θεματικό κέντρο η συνεχής ηθική πράξη ενεργοποιεί και υλοποιεί την αρετή

2 Ανάπτυξη της θέσης

α) παράθεση παραδείγματος σχετικά με την ενεργοποίηση των φυσικών

δυνατοτήτων

β) παράθεση της κεντρικής θέσης ενεργώντας αποκτάμε τις ηθικές αρετές

γ) αναλογικός συλλογισμός για υποστήριξη της θέσης

Αναλυτικότερα

Η νέα ενότητα εισάγεται με τη λέξη ἔτι γιατί συνεχίζει την επιχειρηματολογία

του (για το ότι η αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως) με ένα δεύτερο

επιχείρημα και προχωρεί σε βαθύτερη εξέταση του θέματος

1 Το νέο επιχείρημα

Το νέο του λοιπόν επιχείρημα είναι εδώ το ακόλουθο Όσα υπάρχουν μέσα μας

από τη φύση (όσα έχουμε από τη γέννησή μας) έχουν τη δυνατότητα και είναι

έτοιμα να ενεργήσουν Προηγείται δηλαδή η ύπαρξη και η δυνατότητα και

ακολουθεί η ενέργειά τους Παράδειγμα οι αισθήσεις τις οποίες έχουμε έτοιμες

από τη στιγμή που γεννιόμαστε Έχουμε δηλαδή έτοιμη τη δυνατότητα να

βλέπουμε ή να ακούμε και οποιαδήποτε στιγμή οι αισθήσεις ενεργοποιούνται

Στην περίπτωση όμως των αρετών δεν συμβαίνει το ίδιο Εδώ πρέπει πρώτα να

ασκηθούμε να ενεργήσουμε και κατόπιν ακολουθεί η κατάκτησή τους

Το laquoἔτιraquo αποκτά εδώ μεταβατική και προσθετική σημασία Η λειτουργικότητα των χρονικών επιρρημάτων σε σχέση με την

επιχειρηματολογία

Τα χρονικά επιρρήματα είναι πρότερον - ὕστερον Συνδέονται άμεσα με τους

όρους δυνάμεις ndash ενεργείας

Ήδη από την πρώτη ενότητα ο Αριστοτέλης επιχειρεί να δώσει τη διαφορά του

φύσει και του ἐξ ἔθους

Όταν οι δυνάμεις αποκτώνται φύσει υπάρχουν από πριν προηγούνται

(πρότερον) και ακολουθούν χρονικά οι ενέργειες (ὕστερον)

Αντίθετα οι δυνάμεις που αποκτούμε ἐξ ἔθους είναι αποτέλεσμα (ὕστερον) των

ενεργειών οι οποίες προηγούνται (πρότερον)

Σχηματικά

αισθήσεις Φύσει δυνάμεις πρότερον-ενέργειες ὕστερον

τέχνες Ἐξ ἔθους ενέργειες πρότερον-δυνάμεις ὕστερον

αρετές Ἐξ ἔθους ενέργειες πρότερον-δυνάμεις ὕστερον

2 laquoἜτι ὅσα μέν φύσειhellipοὐ χρησάμενοι ἔσχομενraquo Ο Αριστοτέλης αρχίζει το νέο επιχείρημα με αναφορά σε όσα ο άνθρωπος έχει

από τη φύση και όχι από εθισμό Αυτά λοιπόν που δόθηκαν από τη φύση

δόθηκαν αρχικά ως δυνατότητες και όταν αναπτύχθηκαν πλήρως τα

γνωρίσματά τους έγιναν ικανότητες περιήλθαν δηλαδή στην ἐνεργείᾳ

κατάσταση Στην κατηγορία αυτή κατατάσσει τις αισθήσεις οι οποίες δόθηκαν

ως a priori στοιχεία της ύπαρξης του ανθρώπου Έτσι ο άνθρωπος διαθέτει εκ

των προτέρων τα αισθητήρια όργανα τα οποία του δίνουν τη δυνατότητα να

αισθάνεται όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους Για περαιτέρω διευκρίνιση ο

Αριστοτέλης αναφέρει την ακοή και την όραση ως παραδείγματα με τα οποία

77

δείχνει ότι ο άνθρωπος διαθέτει πρώτα τη δυνατότητα να ακούει και να βλέπει

και στη συνέχεια ακούει και βλέπει

α) δύναμις ndash ενέργεια (σχολ βιβλ) +Ότι δίνεται από τη φύση είναι έξω από

τον έλεγχο του ανθρώπου Αυτό που έχει σημασία αφότου ο άνθρωπος

γεννηθεί είναι να αποκτήσει τη συνήθεια των αρετών που δεν είναι έμφυτες

υπάρχουν όμως ως δυνατότητα (δυνάμει) και εκφράζονται ως ενέργεια Η

ενέργεια αυτή σταθεροποιείται και καταλήγει στη βίωση των αρετών Αυτό

το συμπεραίνουμε από το κείμενο παρατηρώντας ότι ο συγγραφέας όταν

αναφέρεται στην αρετή δεν παραθέτει μόνο τη χρονική σχέση των όρων δύναμις

και ενέργεια αλλά δίνει την ομοιότητα με τη μέθοδο της αναλογίας μεταξύ του

τρόπου απόκτησης της αρετής και του τρόπου εξάσκησης των τεχνών Όπως

δηλαδή ένας τεχνίτης ή καλλιτέχνης γίνεται τεχνίτης ή καλλιτέχνης με την

άσκηση το ίδιο συμβαίνει και με τις ηθικές αρετές

Για τον Αριστοτέλη η laquoἐνέργειαraquo έχει μεγαλύτερη σημασία από τη laquoδύναμινraquo

αφού η πρώτη εξαρτάται από την προσπάθεια που καταβάλλει κάθε άνθρωπος

την προσωπική ευθύνη και προαίρεση ενώ η δεύτερη σχετίζεται με τη φύση και

υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο Στο κείμενο συνδέει laquoτὰς δυνάμειςraquo με

το laquoπρότερονraquo και laquoτὰς ἐνεργείαςraquo με το laquoὕστερονraquo εννοώντας ότι οι laquoδυνάμειςraquo

έχουν χρονική προτεραιότητα ndash και όχι λογική και οντολογική ndash έναντι των

laquoἐνεργειῶνraquo Ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη λογική και οντολογική

προτεραιότητα της laquoενέργειαςraquo έναντι της laquoδύναμηςraquo με τρία επιχειρήματα 1 Η laquoενέργειαraquo αποδίδει μια συνθετότερη έννοια από ότι η laquoδύναμηraquo γιατί

συνδέεται με την ύπαρξη ενός πράγματος δηλαδή με την πλήρη ανάπτυξη των

στοιχείων που το συνιστούν

2 Για να οδηγηθεί το δυνάμει ον στην ενεργείᾳ κατάστασή του χρειάζεται την

επίδραση μιας ενέργειας γιατί η δύναμη και προϋποθέτει την ενέργεια και

προκύπτει από αυτή Άλλωστε η ενέργεια είναι ο σκοπός (οὗ ἕνεκα) του όντος

και όχι η δύναμη Σκοπός τον οποίο εξυπηρετεί η δύναμη είναι η ενέργεια και

όχι αντίστροφα Άρα η ενέργεια έχει οντολογική προτεραιότητα έναντι της

δύναμης

3 Η δυνατότητα μπορεί να εξελιχθεί σε ον αλλά και σε μη ον Η ενέργεια όμως

ταυτίζεται μόνο με την ύπαρξη το ον

β) τάς δυνάμεις Ο Αριστοτέλης στα Μετά τα φυσικά του μιλάει για τριών ειδών

δυνάμεις

αυτές που υπάρχουν μέσα μας με τη γέννησή μας (συγγενείς)middot

ως παράδειγμα μνημονεύει τις αισθήσεις τις διάφορες δηλ επιμέρους

αντιληπτικές μας ικανότητες (όραση ακοή κλπ)

αυτές που αποκτούμε με το έθος δηλ με την άσκησηmiddot

ως παράδειγμα δίνει το αὐλεῖν την ικανότητά μας δηλ να παίζουμε αυλό

και

αυτές που αποκτούμε με τη μάθηση

σrsquo αυτές κατατάσσει τις τέχνες τις επιστημονικές γνώσεις όπως θα λέγαμε

εμείς

88

Αμέσως κάνει φανερό ότι συνδέει τις δύο δεύτερες κατηγορίες με το λογικό

στοιχείο του ανθρώπου και την πρώτη με το άλογο κάτι που σημαίνει ότι στο

έθος εμπεριέχεται κάποιο στοιχείο λογικής Αν συσχετίσουμε αυτό το τελευταίο

με τη διδασκαλία του Αριστοτέλη ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει το έθος θα

καταλάβουμε καλύτερα την πίστη του ότι οι ηθικές αρετές σχετίζονται με το

επιθυμητικόν μέρος της ψυχής όπου συνδυάζεται το λογικό με το ά-λογο

στοιχείο μας

β) Το επίρρημα laquoπολλάκιςraquo Το επίρρημα αυτό μας δείχνει ότι η απόκτηση της

αρετής ως αποτέλεσμα συνήθειας είναι αποτέλεσμα ενεργειών που

επαναλαμβάνονται πολλές φορές και απαιτείται για το σκοπό αυτό πολύς

χρόνος και κόπος Δεν αρκεί να γνωρίζει κάποιος τι είναι σωστό καλό δίκαιο

κλπ αλλά πρέπει να ασκηθεί στις αρετές αυτές μέχρι να του γίνουν συνήθεια

ἕξις

3Οι ηθικές αρετές (laquoτὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες

πρότερονraquo)

Αντίθετα στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια δηλαδή η εξάσκηση η

επανάληψη μιας ενέργειας και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής

Αλλά για να γίνει η αρετή από προδιάθεση αποκτημένη ιδιότητα είναι ανάγκη ο

άνθρωπος να ασκηθεί σε αυτή Ο Αριστοτέλης για τον τρόπο άσκησης αναφέρει

laquoγιατί όσα πρέπει να κάνουμε αφού τα μάθουμε τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα

(laquoἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομενraquo) Δύο παραδείγματα

από την καθημερινή ζωή που αφορούν τις πρακτικές τέχνες αποδεικνύουν την

αλήθεια της θέσης αυτής για να αποκτήσει δηλαδή κανείς την ικανότητα του

οικοδόμου ή του κιθαριστή πρέπει πρώτα να εξασκηθεί στο χτίσιμο ή στο

παίξιμο της κιθάρας αντίστοιχα Αναλογικά με τα δύο αυτά παραδείγματα

αναφέρονται τρία παραδείγματα από τον χώρο της ηθικής από τα οποία

φαίνεται ότι οι δίκαιοι οι σώφρονες και οι ανδρείοι αποκτούν τις συγκεκριμένες

ιδιότητες έχοντας ασκηθεί σε αντίστοιχες δίκαιες συνετές και ανδρείες πράξεις

Αυτό λοιπόν που συμβαίνει στις πρακτικές τέχνες συμβαίνει και στις ηθικές

αρετές (αναλογία με τρία παραδείγματα ηθικών αρετών της δικαιοσύνης της

σωφροσύνης και της ανδρείας) με την επανάληψη και τον εθισμό σε ηθικές

πράξεις αποκτούμε τις ηθικές αρετές

4 Τα δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα Στην πρόταση αυτή διαπιστώνεται

ένα λογικό παράδοξο για να γίνει κανείς δίκαιος πρέπει να πράττει δίκαιες

πράξεις Πώς όμως πράττει δίκαιες πράξεις αν δεν είναι ήδη δίκαιος

Ο ίδιος ο Αριστοτέλης αισθανόμενος την αμηχανία στην οποία θα έφερνε τους

αναγνώστες του δίνει την εξής απάντηση αίροντας το παράδοξο

laquoΟι πράξεις λέγονται δίκαιες και σώφρονες όταν είναι σαν αυτές που θα έκανε

ο δίκαιος ή ο σώφρων άνθρωπος δίκαιος όμως και σώφρων άνθρωπος δεν είναι

αυτός που κάνει τις πράξεις αυτές αλλά αυτός που τις κάνει και με τον τρόπο

που τις κάνουν οι δίκαιοι και οι σώφρονες άνθρωποι Σωστά λοιπόν λέμε ότι ο

άνθρωπος γίνεται δίκαιος από τις επανειλημμένες πράξεις δικαιοσύνης ή ότι ο

άνθρωπος γίνεται σώφρων από τις επανειλημμένες πράξεις σωφροσύνης

άνθρωπος που δεν κάνει επανειλημμένα τις πράξεις αυτές δεν πρόκειται ποτέ

να αποκτήσει αυτές τις αρετέςraquo

99

Επομένως δίκαιος σώφρων ή ανδρείος είναι κανείς όχι μόνο όταν πράττει

πράξεις δικαιοσύνης σωφροσύνης ή ανδρείας αλλά όταν πράττει τις πράξεις

αυτές

α) έχοντας συνείδηση του τι πράττει

β) έχοντας επιλέξει ενσυνείδητα τις πράξεις αυτές και έχοντας δηλώσει

καθαρά την προτίμησή του γιrsquo αυτού του είδους τις πράξεις

γ) έχοντας κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο σταθερό και αμετάβλητο τρόπο

συμπεριφοράς του

5 Ενισχυτικά μέσα του επιχειρήματος

Ο Αριστοτέλης ενισχύει το επιχείρημά του με κάποια εκφραστικά μέσα Έτσι

μέσα στο κείμενο χρησιμοποιεί

α) αντίθεση αντιτίθενται

radicόσα έχουμε μέσα μας από τη φύση με τις ηθικές αρετές (ὅσα μέν φύσειhellipτάς

δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip)

radic η προΰπαρξη των δυνατοτήτων για όσα έχουμε από τη φύση με την

κατοπινή ενεργοποίησή τους (τάς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα

ὕστερον δέ τάς ἐνεργείας ἀποδίδομεν)

radic εκείνο που δε συμβαίνει στις αισθήσεις μας με εκείνο που συμβαίνει (οὐ

γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellipἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθαhellip)

β) αναλογία

Με την κατάκτηση των αρετών συμβαίνει ότι και με την απόκτηση της

ικανότητας σε μια τέχνη (τάς δrsquo ἀρετάς λάμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον

ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων τεχνῶν)

γ) παράδειγμα Εδώ χρησιμοποιεί δύο ζεύγη παραδειγμάτων

με την όραση και την ακοή

με τους οικοδόμους και τους κιθαριστές

δ) σχήμα άρσης και θέσης οὐ γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellip ἀλλrsquo ἀνάπαλιν

ἔχοντες ἐχρησάμεθα

ε) σχήμα εξ αναλόγου Τάς δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων

τεχνῶν

στ) πολυσύνδετο τά μέν δίκαιαhellip τά δέ σώφροναhellip τά δrsquo ἀνδρεῖαhellip

Ο συλλογισμός α) σε όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση πχ αισθήσεις προηγείται η

δυνατότητά τους να ενεργήσουν και ακολουθεί η ενέργεια η πραγμάτωση της

δυνατότητας η εφαρμογή στην πράξη

β) αντίθετα στην ηθική αρετή προηγείται η ενέργεια η επανάληψη η άσκηση

και ακολουθεί η κατάκτησή της

Συμπέρασμα αφού η ηθική αρετή δεν ακολουθεί την πορεία εκείνων που

υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως άρα δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως

1100

Ερωτήσεις

1 Ποια είναι η σχέση πράξεως-ενέργειας α) με τις ιδιότητες που

έχουμε φύσει και β) με την ηθική αρετή σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη

2 Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στις ενότητες 1 και

2 για να αποδείξει ότι η αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

3 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμις-ἐνέργειαraquo στην

αριστοτελική φιλοσοφία πώς τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά

παραδείγματα για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να

ορίσει τις ηθικές αρετές

4 Να βρείτε με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική

συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής κομιστής

θυρωρός λήμμα παρόραμα λάφυρο εύχρηστος ευήκοος τοκετός

οικόσημο μετακόμιση δεοντολογία

1111

ΕΕννόόττηητταα 33ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η απόκτηση

μιας ηθικής αρετής είναι κάτι ανάλογο με την εκμάθηση των τεχνών

Όπως τεχνίτης γίνεται κανείς μόνο αν ασκηθεί με επιμονή στην τέχνη

του (οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνιται καί κιθαρίζοντες κιθαρισταί) με τον

ίδιο τρόπο γίνεται κανείς και δίκαιος ή σώφρων ή ανδρείος Επιμένοντας

στη σχέση της ηθικής αρετής με την ηθική πράξη προσκομίζει ένα νέο

επιχείρημα

1 Το νέο επιχείρημα Αντλείται από το χώρο της πολιτικής και

συγκεκριμένα αναφέρεται στον τρόπο που νομοθετούν οι νομοθέτες

Ενισχύει την άποψη ότι καμιά αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά είναι

αποτέλεσμα εθισμού επανάληψης άσκησης

Επιδίωξη του νομοθέτη σε μια πόλη είναι να κάνει τους πολίτες αγαθούς

με τον ίδιο τρόπο που και ο κάτοχος μιας τέχνης θέλει να δει ἀγαθόν

τεχνίτη τον μαθητή του Αυτό το υλοποιεί μέσα από τους νόμους που

νομοθετεί Οι νόμοι δηλαδή που νομοθετεί έχουν στόχο τη δημιουργία

τέτοιων συνηθειών στους πολίτες ώστε να εφαρμόζουν ένα τρόπο ζωής

που προάγει τις ανθρώπινες σχέσεις καλλιεργεί τις ηθικές αρετές και τον

πολιτισμό

Ενώ όμως όλοι οι νομοθέτες έχουν κοινή την επιδίωξη δεν βλέπουν όλοι

τους κόπους τους να στέφονται από την ίδια επιτυχία ndashούτε και όλων των

τεχνιτών οι μαθητές μαθαίνουν στον ίδιο βαθμό τελειότητας την τέχνη

που διδάσκονται Αυτό σημαίνει ότι άλλοι από τους νομοθέτες

οργανώνουν σωστά τον εθισμό των πολιτών και πετυχαίνουν το στόχο

τους άλλοι όμως δεν εθίζουν σωστά τους πολίτες με αποτέλεσμα οι

νομοθέτες να αποτυχαίνουν και να μην ασκούν τους πολίτες στην

απόκτηση της ηθικής αρετής

2 Διακρίνει ο Αριστοτέλης τα πολιτεύματα σε καλά και κακά

laquoδιαφέρει πολιτεία πολιτείας αγαθή φαύληςraquo Στο σημείο αυτό ο

Αριστοτέλης θέλει να πει laquoόταν μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα εννοούμε ότι με το ένα οι πολίτες ασκήθηκαν περισσότερο

στην αρετή με το άλλο λιγότεροraquo Δεν μιλάει δηλαδή για καλά και κακά

πολιτεύματαmiddot όσο εξαρτάται από τους νομοθέτες όλα τα πολιτεύματα

είναι καλά αφού όλων των νομοθετών η πρόθεση είναι να κάνουν τους

πολίτες ενάρετους αν τελικά διαπιστώνουμε διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα πρόκειται στην ουσία για διαφορά ως προς το βαθμό

τελειότητας και με το λιγότερο τέλειο πολίτευμα δεν περνούμε στην

περιοχή του κακού το ένα πολίτευμα πράγματι βοηθά περισσότερο τους

πολίτες να ασκηθούν με το σωστότερο τρόπο στα έργα της αρετής ώστε

να γίνουν τελικά κάτοχοί της το άλλο απλώς επιτελεί το ίδιο αυτό έργο

με λιγότερη επιτυχία

Η διάκριση δηλ των πολιτευμάτων σε ανώτερα (ἀγαθά) και σε κατώτερα

(φαῦλα) γίνεται με κριτήριο τη μεγαλύτερη ή μικρότερη βοήθεια που

1122

προσφέρουν στον πολίτη οι νομοθέτες για να κατακτήσει με τη δική

τους καθοδήγηση την αρετή

Η ουσία του παραδείγματος των νομοθετών είναι να τονισθεί

α) αφενός η σημασία που έχει η αδιάκοπη άσκηση του ανθρώπου στα

έργα της αρετής και

β) αφετέρου η ευθύνη των νομοθετών σε ότι αφορά την επιτυχημένη ή

όχι τόσο επιτυχημένη άσκηση των πολιτών στην αρετή Η άσκηση έχει και

στην περίπτωση της αρετής την ίδια σημασία που έχει και για την

εκμάθηση μιας τέχνης

3 laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεται Κάθε μορφή ηθικής αρετής είτε αυτή γίνεται είτε φθείρεται

έχει αφετηρία της τις ίδιες αιτίες και επιδιώκεται με τα ίδια μέσα τη

συνεχή εξάσκηση (με το ρήμα φθείρεται νοείται πιο πολύ η ατελέσφορη

προσπάθεια για την κατάκτηση της αρετής παρά η φθορά της)

Το θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στο

σημείο αυτό είναι η γένεσις και η φθορά Με τρόπο επαγωγικό τονίζεται

η σημασία της άσκησης που δημιουργεί τον εθισμό Η αρετή σύμφωνα με

τον Αριστοτέλη κινείται ανάμεσα στη γένεση και στη φθορά Η γένεση

συντελείται με την άσκηση Οι άνθρωποι γίνονται αγαθοί εθιζόμενοι στα

αγαθά Μόνο που τώρα προσθέτει ένα νέο στοιχείο το εὖ ή το κακῶς

Δεν αρκεί δηλ η εξάσκηση για την απόκτηση της ηθικής αρετής Πρέπει

αυτή να γίνεται με σωστό τρόπο δηλ με την εφαρμογή ηθικών κανόνων

διαφορετικά δεν αποκτιέται η ηθική αρετή και οι άνθρωποι γίνονται

κακοί

Και επανέρχεται στα παραδείγματα με τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους για να δείξει ότι με την καλή εξάσκηση πετυχαίνει κανείς το

στόχο του ενώ με την κακή αποτυχαίνει Η καλή δηλαδή ή η κακή

εξάσκηση είναι το κριτήριο για την κατάκτηση ή όχι του στόχου

4 laquoοὐδέν ἄν ἔδει τοῦ διδάξοντοςraquo Στο σημείο αυτό κάνει λόγο για

εκείνον που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους (άρα και εκείνους που θα κατακτήσουν την αρετή) κατά τη

διαδικασία της εξάσκησής τους Επομένως στην ενότητα αυτή δέχεται τη

συμβολή της διδασκαλίας στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής

αναφέροντας το ρόλο του νομοθέτη και του δασκάλου

5 Τα νέα αποδεικτικά επιχειρήματα

Στην τρίτη ενότητα συνεχίζεται η παράθεση αποδεικτικών επιχειρημάτων

για την υποστήριξη της θέσης ότι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει

ἡμῖν ἐγγίνεται Συνοπτικά έχουν ως εξής

α) Για να υπάρξει ηθική αρετή προηγείται ο εθισμός στην ηθική πράξη

Αν αυτός δεν είναι καλός η προσπάθεια αποβαίνει άκαρπη η ηθική

αρετή δεν πραγματώνεται

Αυτά σημαίνουν ότι η ηθική αρετή είναι απόρροια της πράξης

Άρα η αρετή πραγματώνεται εκ των υστέρων συνεπώς δεν την έχουμε εκ

φύσεως

1133

β) Το επιχείρημα με τους νομοθέτες

Οι νομοθέτες προσπαθούν να κάνουν αγαθούς τους πολίτες με τον

εθισμό

Αν οι άνθρωποι ήταν καλοί ή κακοί εκ φύσεως θα ήταν άτοπο οι

νομοθέτες να ενεργούν με αυτό τον τρόπο Σκέφτονται λοιπόν και

ενεργούν όπως ενεργούν επειδή η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

στον άνθρωπο

γ) Το επιχείρημα με τους τεχνίτες και την αξία της διδασκαλίας

Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως στους ανθρώπους αυτοί θα ήταν

από φυσικού τους καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν να τους διδάξει

κανένας τίποτε σχετικό

Τώρα όμως τους διδάσκουν γιατί όλοι ξέρουν ότι κάνοντας σωστές

πράξεις θα γίνουν σωστοί άνθρωποι κάνοντας όχι σωστές δεν θα γίνουν

σωστοί

Ερωτήσεις

1 Με ποιο επιχείρημα ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη σχέση της

ηθικής αρετής με την ηθική πράξη

2 Ποιος είναι ο ρόλος του νομοθέτη κατά τον Αριστοτέλη και πώς

πραγματώνεται

3 Με βάση το δεδομένο κείμενο ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου

στην απόκτηση της ηθικής αρετής

4 μαρτυρεῖ βούλημα ἀρετή φθείρονται να δώσετε από δύο

ομόρριζα της νέας ελληνικής για κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

1144

ΕΕννόόττηητταα 44ηη

Η ενότητα αυτή είναι λογικό προϊόν της προηγούμενης Κι εδώ το

θέμα είναι η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της

ηθικής αρετής Στην τρίτη ενότητα με τα παραδείγματα έδειξε ότι αυτοί

που ασκούν το ίδιο επάγγελμα ή την ίδια τέχνη διαφέρουν μεταξύ τους

ανάλογα με την ποιότητα της διδασκαλίας

Σrsquo αυτήν εδώ την ενότητα διαπιστώνει με τη μέθοδο της αναλογίας

ότι και στις συναλλαγές και στις πράξεις οι άνθρωποι εξελίσσονται

διαφορετικά άλλοι γίνονται δίκαιοι και σώφρονες κι άλλοι άδικοι κι

ακόλαστοι Αυτή η διαφορετική εξέλιξη των ανθρώπινων χαρακτήρων

οφείλεται στο διαφορετικό βαθμό κατά τον οποίο προβαίνουν στις

ποικίλες ενέργειες

ΑΑννααλλυυττιικκάά

11 laquolaquoππρράάττττοοννττεεςς γγὰὰρρ ττὰὰ ἐἐνν ττοοῖῖςς σσυυννααλλλλάάγγμμαασσιιhelliphellip οοἳἳ δδὲὲ ἐἐκκ ττοοῦῦ οοὑὑττωωσσίί

Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τρία παραδείγματα για να δείξει με

αναλογικό τρόπο ότι

όπως οι τέχνες έτσι και οι αρετές αποκτώνται με τον εθισμό και

η ποιότητά τους είναι ανάλογη με την ποιότητα του εθισμού

Στα τρία αυτά παραδείγματα παρακολουθούμε

τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους

(κοινωνικές σχέσεις)

πώς αντιδρούν στις δύσκολες καταστάσεις και

πώς διαχειρίζονται τις επιθυμίες και τα συναισθήματά τους

Οι άνθρωποι λοιπόν στις καθημερινές τους συναλλαγές γίνονται

α) στις σχέσεις τους δίκαιοι ή άδικοι

β) σε όσα προξενούν φόβο ανδρείοι ή δειλοί

γ) στις επιθυμίες σώφρονες ή ακόλαστοι

δ) σε όσα προξενούν οργή πράοι ή οργίλοι

Αυτό σημαίνει ότι διακρίνονται δύο τρόποι αντίδρασης αντίθετοι μεταξύ

τους Ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση της αρετής ο άλλος όχι

Πιο συγκεκριμένα

α) Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται

καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό Αν

μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους γίνονται δίκαιοι αν όχι

άδικοι Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του

ανθρώπου ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεων του

β) ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις

δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους διαμορφώνει τη στάση

και τη συμπεριφορά τους Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν με

1155

ψυχραιμία και θάρρος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους

γίνονται ανδρείοι στην αντίθετη όμως περίπτωση γίνονται δειλοί

γ) ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό

τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους καθορίζει επίσης το

χαρακτήρα τους Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις

επιθυμίες και τις ορμές τους γίνονται συνετοί και πράοι αν όχι ασύδοτοι

και οξύθυμοι

Συνεπώς ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά

πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την

ηθική ποιότητά τους

Οι ηθικές πράξεις επομένως επιδρούν στην ανθρώπινη προσωπικότητα

και την ηθικοποιούν

22 Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τους όρους σσώώφφρροοννεεςς είναι οι εγκρατείς αυτοί που αντιστέκονται στις επιθυμίες

τους και τις χαλιναγωγούν ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από

σωματικές ηδονές ἀἀκκόόλλαασσττοοιι εκείνοι που ενδίδουν αλόγιστα στις επιθυμίες και αφήνονται

στις σωματικές ηδονές χωρίς μέτρο

ππρράάοοιι αυτοί που αντιδρούν απέναντι στην οργή ήρεμα και

συγκρατημένα

οορργγίίλλοοιι εκείνοι που αντιδρούν με βίαιο τρόπο εκρηκτικά και παράφορα

33 ΗΗ ββααθθμμιιααίίαα κκααττάάκκττηησσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την κατάκτηση της αρετής και για τις έξεις

χρησιμοποιεί τους ρηματικούς τύπους γινόμεθα γίνονται πράττοντες

εθιζόμενοι Οι τύποι αυτοί εκφράζουν ενέργεια ενώ ο ενεστώτας συχνή

επανάληψη ενέργειας

Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης καταδεικνύει ότι

οι αρετές κατακτώνται βαθμιαία

οι έξεις και οι αρετές δεν είναι εκ φύσεως αλλά αποτελέσματα

κάποιων ενεργειών

44 ΗΗ κκοοιιννωωννιικκήή δδιιάάσστταασσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Τόσο η δικαιοσύνη όσο και οι άλλες αρετές που αναφέρονται στα

παραδείγματα συνιστούν συμπεριφορές των ανθρώπων στο πλαίσιο των

καθημερινών διαπροσωπικών σχέσεων και του κοινωνικού βίου Αφού

λοιπόν έχουν αντανάκλαση στον κοινωνικό περίγυρο είναι φανερό ότι η

αρετή έχει κοινωνική διάσταση Εξάλλου κάθε κοινωνία έχει ένα

αξιολογικό σύστημα βάσει του οποίου κρίνει και αξιολογεί τους

ανθρώπους και προσδιορίζει την ηθικότητα των πράξεών τους

1166

55 ΠΠώώςς εεκκφφρράάζζεεττααιι σσττοο κκεείίμμεεννοο ηη δδιιάάκκρριισσηη σσυυμμππεερριιφφοορρώώνν

Αυτή η διάκριση στο κείμενο εκφράζεται

α) με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη

δίκαιοι -ἄδικοι

ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι - ἢ θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι ndashδειλοί

τά περί τάς ἐπιθυμίας-τά περί τάς ὀργάς

σώφρονες - πρᾶοι

ἀκόλαστοι -ὀργίλοι

β) με τα δύο laquoοὑτωσίraquo και

γ) το χιαστό σχήμα

φοβεῖσθαι θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι δειλοί

66 ἐἐκκ ττῶῶνν ὁὁμμοοίίωωνν ἐἐννεερργγεειιῶῶνν ααἱἱ ἕἕξξεειιςς γγίίννοοννττααιι

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης τόνισε ότι προκειμένου να

αποκτήσει κανείς μια αρετή δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και

ξανά τέτοιου είδους πράξεις πράξεις δηλ που προσιδιάζουν στη

συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει πχ κανείς ανδρείος συμμετέχοντας

απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς

πλήθος δικαιοπραξιών) πρέπει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια

ποιότητα στις ενέργειές του αυτές οι πράξεις οι ενέργειες που θα

γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο

θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής απλώς τότε οι πράξεις

αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες

Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα

στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε αυτά είναι καλά είτε κακά

διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων

ενεργειών Γιrsquo αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη

ποιότητα

Συμβαίνει ωστόσο και το αντίστροφο να απορρέουν από τις έξεις

αντίστοιχες ενέργειες Για παράδειγμα όπως αναφέρει λίγο παρακάτω

στα Ηθικά Νικομάχεια laquoσυνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και

να τους αντιμετωπίζουμε αποκτούμε την αρετή της ανδρείας κι αφού την

αποκτήσουμε θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα

που προξενούν φόβοraquo Στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής

ξεκινάμε από την πράξη φτάνουμε στην αρετή επανερχόμαστε στην

πράξη κι έτσι δημιουργείται ένας κύκλος

Γιrsquo αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά

μας ώστε να μπορούμε να αποκτούμε την ηθική αρετή Αυτή την

ποιότητα την επιλέγει το ίδιο το άτομο και έτσι προκύπτει το μεγάλο θέμα

1177

της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη

συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών

77 οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός

του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη

σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή τόσο για την ιδιωτική όσο και

για τη δημόσια ζωή του ατόμου Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε

πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε

συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην

απόκτηση της αρετής

Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη

έμφαση α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και

στην αγωγή και

β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα

είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο Το

κάνει αυτό για τους εξής λόγους

κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα

συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη

για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους

ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων)

γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην

ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει

η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης

ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό

χρόνο και γιrsquo αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό

88 οοὐὐ μμιικκρρόόνν ndashndash ππάάμμπποολλυυ ndashndash ττοο ππᾶᾶνν Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη

λέξη πολύ τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν Η

δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης η τρίτη (στην πραγματικότητα το

πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης Η

κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο

νοήματος

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία

περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να

συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει

την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση

των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 6: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

66

ΕΕννόόττηητταα 22ηη Δομή της ενότητας

11 Θεματικό κέντρο η συνεχής ηθική πράξη ενεργοποιεί και υλοποιεί την αρετή

2 Ανάπτυξη της θέσης

α) παράθεση παραδείγματος σχετικά με την ενεργοποίηση των φυσικών

δυνατοτήτων

β) παράθεση της κεντρικής θέσης ενεργώντας αποκτάμε τις ηθικές αρετές

γ) αναλογικός συλλογισμός για υποστήριξη της θέσης

Αναλυτικότερα

Η νέα ενότητα εισάγεται με τη λέξη ἔτι γιατί συνεχίζει την επιχειρηματολογία

του (για το ότι η αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως) με ένα δεύτερο

επιχείρημα και προχωρεί σε βαθύτερη εξέταση του θέματος

1 Το νέο επιχείρημα

Το νέο του λοιπόν επιχείρημα είναι εδώ το ακόλουθο Όσα υπάρχουν μέσα μας

από τη φύση (όσα έχουμε από τη γέννησή μας) έχουν τη δυνατότητα και είναι

έτοιμα να ενεργήσουν Προηγείται δηλαδή η ύπαρξη και η δυνατότητα και

ακολουθεί η ενέργειά τους Παράδειγμα οι αισθήσεις τις οποίες έχουμε έτοιμες

από τη στιγμή που γεννιόμαστε Έχουμε δηλαδή έτοιμη τη δυνατότητα να

βλέπουμε ή να ακούμε και οποιαδήποτε στιγμή οι αισθήσεις ενεργοποιούνται

Στην περίπτωση όμως των αρετών δεν συμβαίνει το ίδιο Εδώ πρέπει πρώτα να

ασκηθούμε να ενεργήσουμε και κατόπιν ακολουθεί η κατάκτησή τους

Το laquoἔτιraquo αποκτά εδώ μεταβατική και προσθετική σημασία Η λειτουργικότητα των χρονικών επιρρημάτων σε σχέση με την

επιχειρηματολογία

Τα χρονικά επιρρήματα είναι πρότερον - ὕστερον Συνδέονται άμεσα με τους

όρους δυνάμεις ndash ενεργείας

Ήδη από την πρώτη ενότητα ο Αριστοτέλης επιχειρεί να δώσει τη διαφορά του

φύσει και του ἐξ ἔθους

Όταν οι δυνάμεις αποκτώνται φύσει υπάρχουν από πριν προηγούνται

(πρότερον) και ακολουθούν χρονικά οι ενέργειες (ὕστερον)

Αντίθετα οι δυνάμεις που αποκτούμε ἐξ ἔθους είναι αποτέλεσμα (ὕστερον) των

ενεργειών οι οποίες προηγούνται (πρότερον)

Σχηματικά

αισθήσεις Φύσει δυνάμεις πρότερον-ενέργειες ὕστερον

τέχνες Ἐξ ἔθους ενέργειες πρότερον-δυνάμεις ὕστερον

αρετές Ἐξ ἔθους ενέργειες πρότερον-δυνάμεις ὕστερον

2 laquoἜτι ὅσα μέν φύσειhellipοὐ χρησάμενοι ἔσχομενraquo Ο Αριστοτέλης αρχίζει το νέο επιχείρημα με αναφορά σε όσα ο άνθρωπος έχει

από τη φύση και όχι από εθισμό Αυτά λοιπόν που δόθηκαν από τη φύση

δόθηκαν αρχικά ως δυνατότητες και όταν αναπτύχθηκαν πλήρως τα

γνωρίσματά τους έγιναν ικανότητες περιήλθαν δηλαδή στην ἐνεργείᾳ

κατάσταση Στην κατηγορία αυτή κατατάσσει τις αισθήσεις οι οποίες δόθηκαν

ως a priori στοιχεία της ύπαρξης του ανθρώπου Έτσι ο άνθρωπος διαθέτει εκ

των προτέρων τα αισθητήρια όργανα τα οποία του δίνουν τη δυνατότητα να

αισθάνεται όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους Για περαιτέρω διευκρίνιση ο

Αριστοτέλης αναφέρει την ακοή και την όραση ως παραδείγματα με τα οποία

77

δείχνει ότι ο άνθρωπος διαθέτει πρώτα τη δυνατότητα να ακούει και να βλέπει

και στη συνέχεια ακούει και βλέπει

α) δύναμις ndash ενέργεια (σχολ βιβλ) +Ότι δίνεται από τη φύση είναι έξω από

τον έλεγχο του ανθρώπου Αυτό που έχει σημασία αφότου ο άνθρωπος

γεννηθεί είναι να αποκτήσει τη συνήθεια των αρετών που δεν είναι έμφυτες

υπάρχουν όμως ως δυνατότητα (δυνάμει) και εκφράζονται ως ενέργεια Η

ενέργεια αυτή σταθεροποιείται και καταλήγει στη βίωση των αρετών Αυτό

το συμπεραίνουμε από το κείμενο παρατηρώντας ότι ο συγγραφέας όταν

αναφέρεται στην αρετή δεν παραθέτει μόνο τη χρονική σχέση των όρων δύναμις

και ενέργεια αλλά δίνει την ομοιότητα με τη μέθοδο της αναλογίας μεταξύ του

τρόπου απόκτησης της αρετής και του τρόπου εξάσκησης των τεχνών Όπως

δηλαδή ένας τεχνίτης ή καλλιτέχνης γίνεται τεχνίτης ή καλλιτέχνης με την

άσκηση το ίδιο συμβαίνει και με τις ηθικές αρετές

Για τον Αριστοτέλη η laquoἐνέργειαraquo έχει μεγαλύτερη σημασία από τη laquoδύναμινraquo

αφού η πρώτη εξαρτάται από την προσπάθεια που καταβάλλει κάθε άνθρωπος

την προσωπική ευθύνη και προαίρεση ενώ η δεύτερη σχετίζεται με τη φύση και

υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο Στο κείμενο συνδέει laquoτὰς δυνάμειςraquo με

το laquoπρότερονraquo και laquoτὰς ἐνεργείαςraquo με το laquoὕστερονraquo εννοώντας ότι οι laquoδυνάμειςraquo

έχουν χρονική προτεραιότητα ndash και όχι λογική και οντολογική ndash έναντι των

laquoἐνεργειῶνraquo Ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη λογική και οντολογική

προτεραιότητα της laquoενέργειαςraquo έναντι της laquoδύναμηςraquo με τρία επιχειρήματα 1 Η laquoενέργειαraquo αποδίδει μια συνθετότερη έννοια από ότι η laquoδύναμηraquo γιατί

συνδέεται με την ύπαρξη ενός πράγματος δηλαδή με την πλήρη ανάπτυξη των

στοιχείων που το συνιστούν

2 Για να οδηγηθεί το δυνάμει ον στην ενεργείᾳ κατάστασή του χρειάζεται την

επίδραση μιας ενέργειας γιατί η δύναμη και προϋποθέτει την ενέργεια και

προκύπτει από αυτή Άλλωστε η ενέργεια είναι ο σκοπός (οὗ ἕνεκα) του όντος

και όχι η δύναμη Σκοπός τον οποίο εξυπηρετεί η δύναμη είναι η ενέργεια και

όχι αντίστροφα Άρα η ενέργεια έχει οντολογική προτεραιότητα έναντι της

δύναμης

3 Η δυνατότητα μπορεί να εξελιχθεί σε ον αλλά και σε μη ον Η ενέργεια όμως

ταυτίζεται μόνο με την ύπαρξη το ον

β) τάς δυνάμεις Ο Αριστοτέλης στα Μετά τα φυσικά του μιλάει για τριών ειδών

δυνάμεις

αυτές που υπάρχουν μέσα μας με τη γέννησή μας (συγγενείς)middot

ως παράδειγμα μνημονεύει τις αισθήσεις τις διάφορες δηλ επιμέρους

αντιληπτικές μας ικανότητες (όραση ακοή κλπ)

αυτές που αποκτούμε με το έθος δηλ με την άσκησηmiddot

ως παράδειγμα δίνει το αὐλεῖν την ικανότητά μας δηλ να παίζουμε αυλό

και

αυτές που αποκτούμε με τη μάθηση

σrsquo αυτές κατατάσσει τις τέχνες τις επιστημονικές γνώσεις όπως θα λέγαμε

εμείς

88

Αμέσως κάνει φανερό ότι συνδέει τις δύο δεύτερες κατηγορίες με το λογικό

στοιχείο του ανθρώπου και την πρώτη με το άλογο κάτι που σημαίνει ότι στο

έθος εμπεριέχεται κάποιο στοιχείο λογικής Αν συσχετίσουμε αυτό το τελευταίο

με τη διδασκαλία του Αριστοτέλη ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει το έθος θα

καταλάβουμε καλύτερα την πίστη του ότι οι ηθικές αρετές σχετίζονται με το

επιθυμητικόν μέρος της ψυχής όπου συνδυάζεται το λογικό με το ά-λογο

στοιχείο μας

β) Το επίρρημα laquoπολλάκιςraquo Το επίρρημα αυτό μας δείχνει ότι η απόκτηση της

αρετής ως αποτέλεσμα συνήθειας είναι αποτέλεσμα ενεργειών που

επαναλαμβάνονται πολλές φορές και απαιτείται για το σκοπό αυτό πολύς

χρόνος και κόπος Δεν αρκεί να γνωρίζει κάποιος τι είναι σωστό καλό δίκαιο

κλπ αλλά πρέπει να ασκηθεί στις αρετές αυτές μέχρι να του γίνουν συνήθεια

ἕξις

3Οι ηθικές αρετές (laquoτὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες

πρότερονraquo)

Αντίθετα στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια δηλαδή η εξάσκηση η

επανάληψη μιας ενέργειας και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής

Αλλά για να γίνει η αρετή από προδιάθεση αποκτημένη ιδιότητα είναι ανάγκη ο

άνθρωπος να ασκηθεί σε αυτή Ο Αριστοτέλης για τον τρόπο άσκησης αναφέρει

laquoγιατί όσα πρέπει να κάνουμε αφού τα μάθουμε τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα

(laquoἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομενraquo) Δύο παραδείγματα

από την καθημερινή ζωή που αφορούν τις πρακτικές τέχνες αποδεικνύουν την

αλήθεια της θέσης αυτής για να αποκτήσει δηλαδή κανείς την ικανότητα του

οικοδόμου ή του κιθαριστή πρέπει πρώτα να εξασκηθεί στο χτίσιμο ή στο

παίξιμο της κιθάρας αντίστοιχα Αναλογικά με τα δύο αυτά παραδείγματα

αναφέρονται τρία παραδείγματα από τον χώρο της ηθικής από τα οποία

φαίνεται ότι οι δίκαιοι οι σώφρονες και οι ανδρείοι αποκτούν τις συγκεκριμένες

ιδιότητες έχοντας ασκηθεί σε αντίστοιχες δίκαιες συνετές και ανδρείες πράξεις

Αυτό λοιπόν που συμβαίνει στις πρακτικές τέχνες συμβαίνει και στις ηθικές

αρετές (αναλογία με τρία παραδείγματα ηθικών αρετών της δικαιοσύνης της

σωφροσύνης και της ανδρείας) με την επανάληψη και τον εθισμό σε ηθικές

πράξεις αποκτούμε τις ηθικές αρετές

4 Τα δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα Στην πρόταση αυτή διαπιστώνεται

ένα λογικό παράδοξο για να γίνει κανείς δίκαιος πρέπει να πράττει δίκαιες

πράξεις Πώς όμως πράττει δίκαιες πράξεις αν δεν είναι ήδη δίκαιος

Ο ίδιος ο Αριστοτέλης αισθανόμενος την αμηχανία στην οποία θα έφερνε τους

αναγνώστες του δίνει την εξής απάντηση αίροντας το παράδοξο

laquoΟι πράξεις λέγονται δίκαιες και σώφρονες όταν είναι σαν αυτές που θα έκανε

ο δίκαιος ή ο σώφρων άνθρωπος δίκαιος όμως και σώφρων άνθρωπος δεν είναι

αυτός που κάνει τις πράξεις αυτές αλλά αυτός που τις κάνει και με τον τρόπο

που τις κάνουν οι δίκαιοι και οι σώφρονες άνθρωποι Σωστά λοιπόν λέμε ότι ο

άνθρωπος γίνεται δίκαιος από τις επανειλημμένες πράξεις δικαιοσύνης ή ότι ο

άνθρωπος γίνεται σώφρων από τις επανειλημμένες πράξεις σωφροσύνης

άνθρωπος που δεν κάνει επανειλημμένα τις πράξεις αυτές δεν πρόκειται ποτέ

να αποκτήσει αυτές τις αρετέςraquo

99

Επομένως δίκαιος σώφρων ή ανδρείος είναι κανείς όχι μόνο όταν πράττει

πράξεις δικαιοσύνης σωφροσύνης ή ανδρείας αλλά όταν πράττει τις πράξεις

αυτές

α) έχοντας συνείδηση του τι πράττει

β) έχοντας επιλέξει ενσυνείδητα τις πράξεις αυτές και έχοντας δηλώσει

καθαρά την προτίμησή του γιrsquo αυτού του είδους τις πράξεις

γ) έχοντας κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο σταθερό και αμετάβλητο τρόπο

συμπεριφοράς του

5 Ενισχυτικά μέσα του επιχειρήματος

Ο Αριστοτέλης ενισχύει το επιχείρημά του με κάποια εκφραστικά μέσα Έτσι

μέσα στο κείμενο χρησιμοποιεί

α) αντίθεση αντιτίθενται

radicόσα έχουμε μέσα μας από τη φύση με τις ηθικές αρετές (ὅσα μέν φύσειhellipτάς

δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip)

radic η προΰπαρξη των δυνατοτήτων για όσα έχουμε από τη φύση με την

κατοπινή ενεργοποίησή τους (τάς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα

ὕστερον δέ τάς ἐνεργείας ἀποδίδομεν)

radic εκείνο που δε συμβαίνει στις αισθήσεις μας με εκείνο που συμβαίνει (οὐ

γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellipἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθαhellip)

β) αναλογία

Με την κατάκτηση των αρετών συμβαίνει ότι και με την απόκτηση της

ικανότητας σε μια τέχνη (τάς δrsquo ἀρετάς λάμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον

ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων τεχνῶν)

γ) παράδειγμα Εδώ χρησιμοποιεί δύο ζεύγη παραδειγμάτων

με την όραση και την ακοή

με τους οικοδόμους και τους κιθαριστές

δ) σχήμα άρσης και θέσης οὐ γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellip ἀλλrsquo ἀνάπαλιν

ἔχοντες ἐχρησάμεθα

ε) σχήμα εξ αναλόγου Τάς δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων

τεχνῶν

στ) πολυσύνδετο τά μέν δίκαιαhellip τά δέ σώφροναhellip τά δrsquo ἀνδρεῖαhellip

Ο συλλογισμός α) σε όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση πχ αισθήσεις προηγείται η

δυνατότητά τους να ενεργήσουν και ακολουθεί η ενέργεια η πραγμάτωση της

δυνατότητας η εφαρμογή στην πράξη

β) αντίθετα στην ηθική αρετή προηγείται η ενέργεια η επανάληψη η άσκηση

και ακολουθεί η κατάκτησή της

Συμπέρασμα αφού η ηθική αρετή δεν ακολουθεί την πορεία εκείνων που

υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως άρα δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως

1100

Ερωτήσεις

1 Ποια είναι η σχέση πράξεως-ενέργειας α) με τις ιδιότητες που

έχουμε φύσει και β) με την ηθική αρετή σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη

2 Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στις ενότητες 1 και

2 για να αποδείξει ότι η αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

3 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμις-ἐνέργειαraquo στην

αριστοτελική φιλοσοφία πώς τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά

παραδείγματα για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να

ορίσει τις ηθικές αρετές

4 Να βρείτε με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική

συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής κομιστής

θυρωρός λήμμα παρόραμα λάφυρο εύχρηστος ευήκοος τοκετός

οικόσημο μετακόμιση δεοντολογία

1111

ΕΕννόόττηητταα 33ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η απόκτηση

μιας ηθικής αρετής είναι κάτι ανάλογο με την εκμάθηση των τεχνών

Όπως τεχνίτης γίνεται κανείς μόνο αν ασκηθεί με επιμονή στην τέχνη

του (οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνιται καί κιθαρίζοντες κιθαρισταί) με τον

ίδιο τρόπο γίνεται κανείς και δίκαιος ή σώφρων ή ανδρείος Επιμένοντας

στη σχέση της ηθικής αρετής με την ηθική πράξη προσκομίζει ένα νέο

επιχείρημα

1 Το νέο επιχείρημα Αντλείται από το χώρο της πολιτικής και

συγκεκριμένα αναφέρεται στον τρόπο που νομοθετούν οι νομοθέτες

Ενισχύει την άποψη ότι καμιά αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά είναι

αποτέλεσμα εθισμού επανάληψης άσκησης

Επιδίωξη του νομοθέτη σε μια πόλη είναι να κάνει τους πολίτες αγαθούς

με τον ίδιο τρόπο που και ο κάτοχος μιας τέχνης θέλει να δει ἀγαθόν

τεχνίτη τον μαθητή του Αυτό το υλοποιεί μέσα από τους νόμους που

νομοθετεί Οι νόμοι δηλαδή που νομοθετεί έχουν στόχο τη δημιουργία

τέτοιων συνηθειών στους πολίτες ώστε να εφαρμόζουν ένα τρόπο ζωής

που προάγει τις ανθρώπινες σχέσεις καλλιεργεί τις ηθικές αρετές και τον

πολιτισμό

Ενώ όμως όλοι οι νομοθέτες έχουν κοινή την επιδίωξη δεν βλέπουν όλοι

τους κόπους τους να στέφονται από την ίδια επιτυχία ndashούτε και όλων των

τεχνιτών οι μαθητές μαθαίνουν στον ίδιο βαθμό τελειότητας την τέχνη

που διδάσκονται Αυτό σημαίνει ότι άλλοι από τους νομοθέτες

οργανώνουν σωστά τον εθισμό των πολιτών και πετυχαίνουν το στόχο

τους άλλοι όμως δεν εθίζουν σωστά τους πολίτες με αποτέλεσμα οι

νομοθέτες να αποτυχαίνουν και να μην ασκούν τους πολίτες στην

απόκτηση της ηθικής αρετής

2 Διακρίνει ο Αριστοτέλης τα πολιτεύματα σε καλά και κακά

laquoδιαφέρει πολιτεία πολιτείας αγαθή φαύληςraquo Στο σημείο αυτό ο

Αριστοτέλης θέλει να πει laquoόταν μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα εννοούμε ότι με το ένα οι πολίτες ασκήθηκαν περισσότερο

στην αρετή με το άλλο λιγότεροraquo Δεν μιλάει δηλαδή για καλά και κακά

πολιτεύματαmiddot όσο εξαρτάται από τους νομοθέτες όλα τα πολιτεύματα

είναι καλά αφού όλων των νομοθετών η πρόθεση είναι να κάνουν τους

πολίτες ενάρετους αν τελικά διαπιστώνουμε διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα πρόκειται στην ουσία για διαφορά ως προς το βαθμό

τελειότητας και με το λιγότερο τέλειο πολίτευμα δεν περνούμε στην

περιοχή του κακού το ένα πολίτευμα πράγματι βοηθά περισσότερο τους

πολίτες να ασκηθούν με το σωστότερο τρόπο στα έργα της αρετής ώστε

να γίνουν τελικά κάτοχοί της το άλλο απλώς επιτελεί το ίδιο αυτό έργο

με λιγότερη επιτυχία

Η διάκριση δηλ των πολιτευμάτων σε ανώτερα (ἀγαθά) και σε κατώτερα

(φαῦλα) γίνεται με κριτήριο τη μεγαλύτερη ή μικρότερη βοήθεια που

1122

προσφέρουν στον πολίτη οι νομοθέτες για να κατακτήσει με τη δική

τους καθοδήγηση την αρετή

Η ουσία του παραδείγματος των νομοθετών είναι να τονισθεί

α) αφενός η σημασία που έχει η αδιάκοπη άσκηση του ανθρώπου στα

έργα της αρετής και

β) αφετέρου η ευθύνη των νομοθετών σε ότι αφορά την επιτυχημένη ή

όχι τόσο επιτυχημένη άσκηση των πολιτών στην αρετή Η άσκηση έχει και

στην περίπτωση της αρετής την ίδια σημασία που έχει και για την

εκμάθηση μιας τέχνης

3 laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεται Κάθε μορφή ηθικής αρετής είτε αυτή γίνεται είτε φθείρεται

έχει αφετηρία της τις ίδιες αιτίες και επιδιώκεται με τα ίδια μέσα τη

συνεχή εξάσκηση (με το ρήμα φθείρεται νοείται πιο πολύ η ατελέσφορη

προσπάθεια για την κατάκτηση της αρετής παρά η φθορά της)

Το θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στο

σημείο αυτό είναι η γένεσις και η φθορά Με τρόπο επαγωγικό τονίζεται

η σημασία της άσκησης που δημιουργεί τον εθισμό Η αρετή σύμφωνα με

τον Αριστοτέλη κινείται ανάμεσα στη γένεση και στη φθορά Η γένεση

συντελείται με την άσκηση Οι άνθρωποι γίνονται αγαθοί εθιζόμενοι στα

αγαθά Μόνο που τώρα προσθέτει ένα νέο στοιχείο το εὖ ή το κακῶς

Δεν αρκεί δηλ η εξάσκηση για την απόκτηση της ηθικής αρετής Πρέπει

αυτή να γίνεται με σωστό τρόπο δηλ με την εφαρμογή ηθικών κανόνων

διαφορετικά δεν αποκτιέται η ηθική αρετή και οι άνθρωποι γίνονται

κακοί

Και επανέρχεται στα παραδείγματα με τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους για να δείξει ότι με την καλή εξάσκηση πετυχαίνει κανείς το

στόχο του ενώ με την κακή αποτυχαίνει Η καλή δηλαδή ή η κακή

εξάσκηση είναι το κριτήριο για την κατάκτηση ή όχι του στόχου

4 laquoοὐδέν ἄν ἔδει τοῦ διδάξοντοςraquo Στο σημείο αυτό κάνει λόγο για

εκείνον που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους (άρα και εκείνους που θα κατακτήσουν την αρετή) κατά τη

διαδικασία της εξάσκησής τους Επομένως στην ενότητα αυτή δέχεται τη

συμβολή της διδασκαλίας στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής

αναφέροντας το ρόλο του νομοθέτη και του δασκάλου

5 Τα νέα αποδεικτικά επιχειρήματα

Στην τρίτη ενότητα συνεχίζεται η παράθεση αποδεικτικών επιχειρημάτων

για την υποστήριξη της θέσης ότι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει

ἡμῖν ἐγγίνεται Συνοπτικά έχουν ως εξής

α) Για να υπάρξει ηθική αρετή προηγείται ο εθισμός στην ηθική πράξη

Αν αυτός δεν είναι καλός η προσπάθεια αποβαίνει άκαρπη η ηθική

αρετή δεν πραγματώνεται

Αυτά σημαίνουν ότι η ηθική αρετή είναι απόρροια της πράξης

Άρα η αρετή πραγματώνεται εκ των υστέρων συνεπώς δεν την έχουμε εκ

φύσεως

1133

β) Το επιχείρημα με τους νομοθέτες

Οι νομοθέτες προσπαθούν να κάνουν αγαθούς τους πολίτες με τον

εθισμό

Αν οι άνθρωποι ήταν καλοί ή κακοί εκ φύσεως θα ήταν άτοπο οι

νομοθέτες να ενεργούν με αυτό τον τρόπο Σκέφτονται λοιπόν και

ενεργούν όπως ενεργούν επειδή η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

στον άνθρωπο

γ) Το επιχείρημα με τους τεχνίτες και την αξία της διδασκαλίας

Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως στους ανθρώπους αυτοί θα ήταν

από φυσικού τους καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν να τους διδάξει

κανένας τίποτε σχετικό

Τώρα όμως τους διδάσκουν γιατί όλοι ξέρουν ότι κάνοντας σωστές

πράξεις θα γίνουν σωστοί άνθρωποι κάνοντας όχι σωστές δεν θα γίνουν

σωστοί

Ερωτήσεις

1 Με ποιο επιχείρημα ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη σχέση της

ηθικής αρετής με την ηθική πράξη

2 Ποιος είναι ο ρόλος του νομοθέτη κατά τον Αριστοτέλη και πώς

πραγματώνεται

3 Με βάση το δεδομένο κείμενο ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου

στην απόκτηση της ηθικής αρετής

4 μαρτυρεῖ βούλημα ἀρετή φθείρονται να δώσετε από δύο

ομόρριζα της νέας ελληνικής για κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

1144

ΕΕννόόττηητταα 44ηη

Η ενότητα αυτή είναι λογικό προϊόν της προηγούμενης Κι εδώ το

θέμα είναι η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της

ηθικής αρετής Στην τρίτη ενότητα με τα παραδείγματα έδειξε ότι αυτοί

που ασκούν το ίδιο επάγγελμα ή την ίδια τέχνη διαφέρουν μεταξύ τους

ανάλογα με την ποιότητα της διδασκαλίας

Σrsquo αυτήν εδώ την ενότητα διαπιστώνει με τη μέθοδο της αναλογίας

ότι και στις συναλλαγές και στις πράξεις οι άνθρωποι εξελίσσονται

διαφορετικά άλλοι γίνονται δίκαιοι και σώφρονες κι άλλοι άδικοι κι

ακόλαστοι Αυτή η διαφορετική εξέλιξη των ανθρώπινων χαρακτήρων

οφείλεται στο διαφορετικό βαθμό κατά τον οποίο προβαίνουν στις

ποικίλες ενέργειες

ΑΑννααλλυυττιικκάά

11 laquolaquoππρράάττττοοννττεεςς γγὰὰρρ ττὰὰ ἐἐνν ττοοῖῖςς σσυυννααλλλλάάγγμμαασσιιhelliphellip οοἳἳ δδὲὲ ἐἐκκ ττοοῦῦ οοὑὑττωωσσίί

Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τρία παραδείγματα για να δείξει με

αναλογικό τρόπο ότι

όπως οι τέχνες έτσι και οι αρετές αποκτώνται με τον εθισμό και

η ποιότητά τους είναι ανάλογη με την ποιότητα του εθισμού

Στα τρία αυτά παραδείγματα παρακολουθούμε

τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους

(κοινωνικές σχέσεις)

πώς αντιδρούν στις δύσκολες καταστάσεις και

πώς διαχειρίζονται τις επιθυμίες και τα συναισθήματά τους

Οι άνθρωποι λοιπόν στις καθημερινές τους συναλλαγές γίνονται

α) στις σχέσεις τους δίκαιοι ή άδικοι

β) σε όσα προξενούν φόβο ανδρείοι ή δειλοί

γ) στις επιθυμίες σώφρονες ή ακόλαστοι

δ) σε όσα προξενούν οργή πράοι ή οργίλοι

Αυτό σημαίνει ότι διακρίνονται δύο τρόποι αντίδρασης αντίθετοι μεταξύ

τους Ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση της αρετής ο άλλος όχι

Πιο συγκεκριμένα

α) Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται

καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό Αν

μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους γίνονται δίκαιοι αν όχι

άδικοι Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του

ανθρώπου ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεων του

β) ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις

δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους διαμορφώνει τη στάση

και τη συμπεριφορά τους Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν με

1155

ψυχραιμία και θάρρος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους

γίνονται ανδρείοι στην αντίθετη όμως περίπτωση γίνονται δειλοί

γ) ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό

τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους καθορίζει επίσης το

χαρακτήρα τους Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις

επιθυμίες και τις ορμές τους γίνονται συνετοί και πράοι αν όχι ασύδοτοι

και οξύθυμοι

Συνεπώς ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά

πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την

ηθική ποιότητά τους

Οι ηθικές πράξεις επομένως επιδρούν στην ανθρώπινη προσωπικότητα

και την ηθικοποιούν

22 Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τους όρους σσώώφφρροοννεεςς είναι οι εγκρατείς αυτοί που αντιστέκονται στις επιθυμίες

τους και τις χαλιναγωγούν ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από

σωματικές ηδονές ἀἀκκόόλλαασσττοοιι εκείνοι που ενδίδουν αλόγιστα στις επιθυμίες και αφήνονται

στις σωματικές ηδονές χωρίς μέτρο

ππρράάοοιι αυτοί που αντιδρούν απέναντι στην οργή ήρεμα και

συγκρατημένα

οορργγίίλλοοιι εκείνοι που αντιδρούν με βίαιο τρόπο εκρηκτικά και παράφορα

33 ΗΗ ββααθθμμιιααίίαα κκααττάάκκττηησσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την κατάκτηση της αρετής και για τις έξεις

χρησιμοποιεί τους ρηματικούς τύπους γινόμεθα γίνονται πράττοντες

εθιζόμενοι Οι τύποι αυτοί εκφράζουν ενέργεια ενώ ο ενεστώτας συχνή

επανάληψη ενέργειας

Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης καταδεικνύει ότι

οι αρετές κατακτώνται βαθμιαία

οι έξεις και οι αρετές δεν είναι εκ φύσεως αλλά αποτελέσματα

κάποιων ενεργειών

44 ΗΗ κκοοιιννωωννιικκήή δδιιάάσστταασσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Τόσο η δικαιοσύνη όσο και οι άλλες αρετές που αναφέρονται στα

παραδείγματα συνιστούν συμπεριφορές των ανθρώπων στο πλαίσιο των

καθημερινών διαπροσωπικών σχέσεων και του κοινωνικού βίου Αφού

λοιπόν έχουν αντανάκλαση στον κοινωνικό περίγυρο είναι φανερό ότι η

αρετή έχει κοινωνική διάσταση Εξάλλου κάθε κοινωνία έχει ένα

αξιολογικό σύστημα βάσει του οποίου κρίνει και αξιολογεί τους

ανθρώπους και προσδιορίζει την ηθικότητα των πράξεών τους

1166

55 ΠΠώώςς εεκκφφρράάζζεεττααιι σσττοο κκεείίμμεεννοο ηη δδιιάάκκρριισσηη σσυυμμππεερριιφφοορρώώνν

Αυτή η διάκριση στο κείμενο εκφράζεται

α) με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη

δίκαιοι -ἄδικοι

ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι - ἢ θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι ndashδειλοί

τά περί τάς ἐπιθυμίας-τά περί τάς ὀργάς

σώφρονες - πρᾶοι

ἀκόλαστοι -ὀργίλοι

β) με τα δύο laquoοὑτωσίraquo και

γ) το χιαστό σχήμα

φοβεῖσθαι θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι δειλοί

66 ἐἐκκ ττῶῶνν ὁὁμμοοίίωωνν ἐἐννεερργγεειιῶῶνν ααἱἱ ἕἕξξεειιςς γγίίννοοννττααιι

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης τόνισε ότι προκειμένου να

αποκτήσει κανείς μια αρετή δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και

ξανά τέτοιου είδους πράξεις πράξεις δηλ που προσιδιάζουν στη

συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει πχ κανείς ανδρείος συμμετέχοντας

απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς

πλήθος δικαιοπραξιών) πρέπει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια

ποιότητα στις ενέργειές του αυτές οι πράξεις οι ενέργειες που θα

γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο

θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής απλώς τότε οι πράξεις

αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες

Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα

στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε αυτά είναι καλά είτε κακά

διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων

ενεργειών Γιrsquo αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη

ποιότητα

Συμβαίνει ωστόσο και το αντίστροφο να απορρέουν από τις έξεις

αντίστοιχες ενέργειες Για παράδειγμα όπως αναφέρει λίγο παρακάτω

στα Ηθικά Νικομάχεια laquoσυνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και

να τους αντιμετωπίζουμε αποκτούμε την αρετή της ανδρείας κι αφού την

αποκτήσουμε θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα

που προξενούν φόβοraquo Στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής

ξεκινάμε από την πράξη φτάνουμε στην αρετή επανερχόμαστε στην

πράξη κι έτσι δημιουργείται ένας κύκλος

Γιrsquo αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά

μας ώστε να μπορούμε να αποκτούμε την ηθική αρετή Αυτή την

ποιότητα την επιλέγει το ίδιο το άτομο και έτσι προκύπτει το μεγάλο θέμα

1177

της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη

συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών

77 οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός

του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη

σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή τόσο για την ιδιωτική όσο και

για τη δημόσια ζωή του ατόμου Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε

πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε

συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην

απόκτηση της αρετής

Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη

έμφαση α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και

στην αγωγή και

β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα

είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο Το

κάνει αυτό για τους εξής λόγους

κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα

συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη

για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους

ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων)

γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην

ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει

η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης

ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό

χρόνο και γιrsquo αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό

88 οοὐὐ μμιικκρρόόνν ndashndash ππάάμμπποολλυυ ndashndash ττοο ππᾶᾶνν Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη

λέξη πολύ τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν Η

δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης η τρίτη (στην πραγματικότητα το

πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης Η

κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο

νοήματος

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία

περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να

συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει

την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση

των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 7: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

77

δείχνει ότι ο άνθρωπος διαθέτει πρώτα τη δυνατότητα να ακούει και να βλέπει

και στη συνέχεια ακούει και βλέπει

α) δύναμις ndash ενέργεια (σχολ βιβλ) +Ότι δίνεται από τη φύση είναι έξω από

τον έλεγχο του ανθρώπου Αυτό που έχει σημασία αφότου ο άνθρωπος

γεννηθεί είναι να αποκτήσει τη συνήθεια των αρετών που δεν είναι έμφυτες

υπάρχουν όμως ως δυνατότητα (δυνάμει) και εκφράζονται ως ενέργεια Η

ενέργεια αυτή σταθεροποιείται και καταλήγει στη βίωση των αρετών Αυτό

το συμπεραίνουμε από το κείμενο παρατηρώντας ότι ο συγγραφέας όταν

αναφέρεται στην αρετή δεν παραθέτει μόνο τη χρονική σχέση των όρων δύναμις

και ενέργεια αλλά δίνει την ομοιότητα με τη μέθοδο της αναλογίας μεταξύ του

τρόπου απόκτησης της αρετής και του τρόπου εξάσκησης των τεχνών Όπως

δηλαδή ένας τεχνίτης ή καλλιτέχνης γίνεται τεχνίτης ή καλλιτέχνης με την

άσκηση το ίδιο συμβαίνει και με τις ηθικές αρετές

Για τον Αριστοτέλη η laquoἐνέργειαraquo έχει μεγαλύτερη σημασία από τη laquoδύναμινraquo

αφού η πρώτη εξαρτάται από την προσπάθεια που καταβάλλει κάθε άνθρωπος

την προσωπική ευθύνη και προαίρεση ενώ η δεύτερη σχετίζεται με τη φύση και

υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο Στο κείμενο συνδέει laquoτὰς δυνάμειςraquo με

το laquoπρότερονraquo και laquoτὰς ἐνεργείαςraquo με το laquoὕστερονraquo εννοώντας ότι οι laquoδυνάμειςraquo

έχουν χρονική προτεραιότητα ndash και όχι λογική και οντολογική ndash έναντι των

laquoἐνεργειῶνraquo Ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη λογική και οντολογική

προτεραιότητα της laquoενέργειαςraquo έναντι της laquoδύναμηςraquo με τρία επιχειρήματα 1 Η laquoενέργειαraquo αποδίδει μια συνθετότερη έννοια από ότι η laquoδύναμηraquo γιατί

συνδέεται με την ύπαρξη ενός πράγματος δηλαδή με την πλήρη ανάπτυξη των

στοιχείων που το συνιστούν

2 Για να οδηγηθεί το δυνάμει ον στην ενεργείᾳ κατάστασή του χρειάζεται την

επίδραση μιας ενέργειας γιατί η δύναμη και προϋποθέτει την ενέργεια και

προκύπτει από αυτή Άλλωστε η ενέργεια είναι ο σκοπός (οὗ ἕνεκα) του όντος

και όχι η δύναμη Σκοπός τον οποίο εξυπηρετεί η δύναμη είναι η ενέργεια και

όχι αντίστροφα Άρα η ενέργεια έχει οντολογική προτεραιότητα έναντι της

δύναμης

3 Η δυνατότητα μπορεί να εξελιχθεί σε ον αλλά και σε μη ον Η ενέργεια όμως

ταυτίζεται μόνο με την ύπαρξη το ον

β) τάς δυνάμεις Ο Αριστοτέλης στα Μετά τα φυσικά του μιλάει για τριών ειδών

δυνάμεις

αυτές που υπάρχουν μέσα μας με τη γέννησή μας (συγγενείς)middot

ως παράδειγμα μνημονεύει τις αισθήσεις τις διάφορες δηλ επιμέρους

αντιληπτικές μας ικανότητες (όραση ακοή κλπ)

αυτές που αποκτούμε με το έθος δηλ με την άσκησηmiddot

ως παράδειγμα δίνει το αὐλεῖν την ικανότητά μας δηλ να παίζουμε αυλό

και

αυτές που αποκτούμε με τη μάθηση

σrsquo αυτές κατατάσσει τις τέχνες τις επιστημονικές γνώσεις όπως θα λέγαμε

εμείς

88

Αμέσως κάνει φανερό ότι συνδέει τις δύο δεύτερες κατηγορίες με το λογικό

στοιχείο του ανθρώπου και την πρώτη με το άλογο κάτι που σημαίνει ότι στο

έθος εμπεριέχεται κάποιο στοιχείο λογικής Αν συσχετίσουμε αυτό το τελευταίο

με τη διδασκαλία του Αριστοτέλη ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει το έθος θα

καταλάβουμε καλύτερα την πίστη του ότι οι ηθικές αρετές σχετίζονται με το

επιθυμητικόν μέρος της ψυχής όπου συνδυάζεται το λογικό με το ά-λογο

στοιχείο μας

β) Το επίρρημα laquoπολλάκιςraquo Το επίρρημα αυτό μας δείχνει ότι η απόκτηση της

αρετής ως αποτέλεσμα συνήθειας είναι αποτέλεσμα ενεργειών που

επαναλαμβάνονται πολλές φορές και απαιτείται για το σκοπό αυτό πολύς

χρόνος και κόπος Δεν αρκεί να γνωρίζει κάποιος τι είναι σωστό καλό δίκαιο

κλπ αλλά πρέπει να ασκηθεί στις αρετές αυτές μέχρι να του γίνουν συνήθεια

ἕξις

3Οι ηθικές αρετές (laquoτὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες

πρότερονraquo)

Αντίθετα στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια δηλαδή η εξάσκηση η

επανάληψη μιας ενέργειας και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής

Αλλά για να γίνει η αρετή από προδιάθεση αποκτημένη ιδιότητα είναι ανάγκη ο

άνθρωπος να ασκηθεί σε αυτή Ο Αριστοτέλης για τον τρόπο άσκησης αναφέρει

laquoγιατί όσα πρέπει να κάνουμε αφού τα μάθουμε τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα

(laquoἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομενraquo) Δύο παραδείγματα

από την καθημερινή ζωή που αφορούν τις πρακτικές τέχνες αποδεικνύουν την

αλήθεια της θέσης αυτής για να αποκτήσει δηλαδή κανείς την ικανότητα του

οικοδόμου ή του κιθαριστή πρέπει πρώτα να εξασκηθεί στο χτίσιμο ή στο

παίξιμο της κιθάρας αντίστοιχα Αναλογικά με τα δύο αυτά παραδείγματα

αναφέρονται τρία παραδείγματα από τον χώρο της ηθικής από τα οποία

φαίνεται ότι οι δίκαιοι οι σώφρονες και οι ανδρείοι αποκτούν τις συγκεκριμένες

ιδιότητες έχοντας ασκηθεί σε αντίστοιχες δίκαιες συνετές και ανδρείες πράξεις

Αυτό λοιπόν που συμβαίνει στις πρακτικές τέχνες συμβαίνει και στις ηθικές

αρετές (αναλογία με τρία παραδείγματα ηθικών αρετών της δικαιοσύνης της

σωφροσύνης και της ανδρείας) με την επανάληψη και τον εθισμό σε ηθικές

πράξεις αποκτούμε τις ηθικές αρετές

4 Τα δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα Στην πρόταση αυτή διαπιστώνεται

ένα λογικό παράδοξο για να γίνει κανείς δίκαιος πρέπει να πράττει δίκαιες

πράξεις Πώς όμως πράττει δίκαιες πράξεις αν δεν είναι ήδη δίκαιος

Ο ίδιος ο Αριστοτέλης αισθανόμενος την αμηχανία στην οποία θα έφερνε τους

αναγνώστες του δίνει την εξής απάντηση αίροντας το παράδοξο

laquoΟι πράξεις λέγονται δίκαιες και σώφρονες όταν είναι σαν αυτές που θα έκανε

ο δίκαιος ή ο σώφρων άνθρωπος δίκαιος όμως και σώφρων άνθρωπος δεν είναι

αυτός που κάνει τις πράξεις αυτές αλλά αυτός που τις κάνει και με τον τρόπο

που τις κάνουν οι δίκαιοι και οι σώφρονες άνθρωποι Σωστά λοιπόν λέμε ότι ο

άνθρωπος γίνεται δίκαιος από τις επανειλημμένες πράξεις δικαιοσύνης ή ότι ο

άνθρωπος γίνεται σώφρων από τις επανειλημμένες πράξεις σωφροσύνης

άνθρωπος που δεν κάνει επανειλημμένα τις πράξεις αυτές δεν πρόκειται ποτέ

να αποκτήσει αυτές τις αρετέςraquo

99

Επομένως δίκαιος σώφρων ή ανδρείος είναι κανείς όχι μόνο όταν πράττει

πράξεις δικαιοσύνης σωφροσύνης ή ανδρείας αλλά όταν πράττει τις πράξεις

αυτές

α) έχοντας συνείδηση του τι πράττει

β) έχοντας επιλέξει ενσυνείδητα τις πράξεις αυτές και έχοντας δηλώσει

καθαρά την προτίμησή του γιrsquo αυτού του είδους τις πράξεις

γ) έχοντας κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο σταθερό και αμετάβλητο τρόπο

συμπεριφοράς του

5 Ενισχυτικά μέσα του επιχειρήματος

Ο Αριστοτέλης ενισχύει το επιχείρημά του με κάποια εκφραστικά μέσα Έτσι

μέσα στο κείμενο χρησιμοποιεί

α) αντίθεση αντιτίθενται

radicόσα έχουμε μέσα μας από τη φύση με τις ηθικές αρετές (ὅσα μέν φύσειhellipτάς

δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip)

radic η προΰπαρξη των δυνατοτήτων για όσα έχουμε από τη φύση με την

κατοπινή ενεργοποίησή τους (τάς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα

ὕστερον δέ τάς ἐνεργείας ἀποδίδομεν)

radic εκείνο που δε συμβαίνει στις αισθήσεις μας με εκείνο που συμβαίνει (οὐ

γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellipἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθαhellip)

β) αναλογία

Με την κατάκτηση των αρετών συμβαίνει ότι και με την απόκτηση της

ικανότητας σε μια τέχνη (τάς δrsquo ἀρετάς λάμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον

ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων τεχνῶν)

γ) παράδειγμα Εδώ χρησιμοποιεί δύο ζεύγη παραδειγμάτων

με την όραση και την ακοή

με τους οικοδόμους και τους κιθαριστές

δ) σχήμα άρσης και θέσης οὐ γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellip ἀλλrsquo ἀνάπαλιν

ἔχοντες ἐχρησάμεθα

ε) σχήμα εξ αναλόγου Τάς δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων

τεχνῶν

στ) πολυσύνδετο τά μέν δίκαιαhellip τά δέ σώφροναhellip τά δrsquo ἀνδρεῖαhellip

Ο συλλογισμός α) σε όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση πχ αισθήσεις προηγείται η

δυνατότητά τους να ενεργήσουν και ακολουθεί η ενέργεια η πραγμάτωση της

δυνατότητας η εφαρμογή στην πράξη

β) αντίθετα στην ηθική αρετή προηγείται η ενέργεια η επανάληψη η άσκηση

και ακολουθεί η κατάκτησή της

Συμπέρασμα αφού η ηθική αρετή δεν ακολουθεί την πορεία εκείνων που

υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως άρα δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως

1100

Ερωτήσεις

1 Ποια είναι η σχέση πράξεως-ενέργειας α) με τις ιδιότητες που

έχουμε φύσει και β) με την ηθική αρετή σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη

2 Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στις ενότητες 1 και

2 για να αποδείξει ότι η αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

3 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμις-ἐνέργειαraquo στην

αριστοτελική φιλοσοφία πώς τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά

παραδείγματα για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να

ορίσει τις ηθικές αρετές

4 Να βρείτε με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική

συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής κομιστής

θυρωρός λήμμα παρόραμα λάφυρο εύχρηστος ευήκοος τοκετός

οικόσημο μετακόμιση δεοντολογία

1111

ΕΕννόόττηητταα 33ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η απόκτηση

μιας ηθικής αρετής είναι κάτι ανάλογο με την εκμάθηση των τεχνών

Όπως τεχνίτης γίνεται κανείς μόνο αν ασκηθεί με επιμονή στην τέχνη

του (οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνιται καί κιθαρίζοντες κιθαρισταί) με τον

ίδιο τρόπο γίνεται κανείς και δίκαιος ή σώφρων ή ανδρείος Επιμένοντας

στη σχέση της ηθικής αρετής με την ηθική πράξη προσκομίζει ένα νέο

επιχείρημα

1 Το νέο επιχείρημα Αντλείται από το χώρο της πολιτικής και

συγκεκριμένα αναφέρεται στον τρόπο που νομοθετούν οι νομοθέτες

Ενισχύει την άποψη ότι καμιά αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά είναι

αποτέλεσμα εθισμού επανάληψης άσκησης

Επιδίωξη του νομοθέτη σε μια πόλη είναι να κάνει τους πολίτες αγαθούς

με τον ίδιο τρόπο που και ο κάτοχος μιας τέχνης θέλει να δει ἀγαθόν

τεχνίτη τον μαθητή του Αυτό το υλοποιεί μέσα από τους νόμους που

νομοθετεί Οι νόμοι δηλαδή που νομοθετεί έχουν στόχο τη δημιουργία

τέτοιων συνηθειών στους πολίτες ώστε να εφαρμόζουν ένα τρόπο ζωής

που προάγει τις ανθρώπινες σχέσεις καλλιεργεί τις ηθικές αρετές και τον

πολιτισμό

Ενώ όμως όλοι οι νομοθέτες έχουν κοινή την επιδίωξη δεν βλέπουν όλοι

τους κόπους τους να στέφονται από την ίδια επιτυχία ndashούτε και όλων των

τεχνιτών οι μαθητές μαθαίνουν στον ίδιο βαθμό τελειότητας την τέχνη

που διδάσκονται Αυτό σημαίνει ότι άλλοι από τους νομοθέτες

οργανώνουν σωστά τον εθισμό των πολιτών και πετυχαίνουν το στόχο

τους άλλοι όμως δεν εθίζουν σωστά τους πολίτες με αποτέλεσμα οι

νομοθέτες να αποτυχαίνουν και να μην ασκούν τους πολίτες στην

απόκτηση της ηθικής αρετής

2 Διακρίνει ο Αριστοτέλης τα πολιτεύματα σε καλά και κακά

laquoδιαφέρει πολιτεία πολιτείας αγαθή φαύληςraquo Στο σημείο αυτό ο

Αριστοτέλης θέλει να πει laquoόταν μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα εννοούμε ότι με το ένα οι πολίτες ασκήθηκαν περισσότερο

στην αρετή με το άλλο λιγότεροraquo Δεν μιλάει δηλαδή για καλά και κακά

πολιτεύματαmiddot όσο εξαρτάται από τους νομοθέτες όλα τα πολιτεύματα

είναι καλά αφού όλων των νομοθετών η πρόθεση είναι να κάνουν τους

πολίτες ενάρετους αν τελικά διαπιστώνουμε διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα πρόκειται στην ουσία για διαφορά ως προς το βαθμό

τελειότητας και με το λιγότερο τέλειο πολίτευμα δεν περνούμε στην

περιοχή του κακού το ένα πολίτευμα πράγματι βοηθά περισσότερο τους

πολίτες να ασκηθούν με το σωστότερο τρόπο στα έργα της αρετής ώστε

να γίνουν τελικά κάτοχοί της το άλλο απλώς επιτελεί το ίδιο αυτό έργο

με λιγότερη επιτυχία

Η διάκριση δηλ των πολιτευμάτων σε ανώτερα (ἀγαθά) και σε κατώτερα

(φαῦλα) γίνεται με κριτήριο τη μεγαλύτερη ή μικρότερη βοήθεια που

1122

προσφέρουν στον πολίτη οι νομοθέτες για να κατακτήσει με τη δική

τους καθοδήγηση την αρετή

Η ουσία του παραδείγματος των νομοθετών είναι να τονισθεί

α) αφενός η σημασία που έχει η αδιάκοπη άσκηση του ανθρώπου στα

έργα της αρετής και

β) αφετέρου η ευθύνη των νομοθετών σε ότι αφορά την επιτυχημένη ή

όχι τόσο επιτυχημένη άσκηση των πολιτών στην αρετή Η άσκηση έχει και

στην περίπτωση της αρετής την ίδια σημασία που έχει και για την

εκμάθηση μιας τέχνης

3 laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεται Κάθε μορφή ηθικής αρετής είτε αυτή γίνεται είτε φθείρεται

έχει αφετηρία της τις ίδιες αιτίες και επιδιώκεται με τα ίδια μέσα τη

συνεχή εξάσκηση (με το ρήμα φθείρεται νοείται πιο πολύ η ατελέσφορη

προσπάθεια για την κατάκτηση της αρετής παρά η φθορά της)

Το θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στο

σημείο αυτό είναι η γένεσις και η φθορά Με τρόπο επαγωγικό τονίζεται

η σημασία της άσκησης που δημιουργεί τον εθισμό Η αρετή σύμφωνα με

τον Αριστοτέλη κινείται ανάμεσα στη γένεση και στη φθορά Η γένεση

συντελείται με την άσκηση Οι άνθρωποι γίνονται αγαθοί εθιζόμενοι στα

αγαθά Μόνο που τώρα προσθέτει ένα νέο στοιχείο το εὖ ή το κακῶς

Δεν αρκεί δηλ η εξάσκηση για την απόκτηση της ηθικής αρετής Πρέπει

αυτή να γίνεται με σωστό τρόπο δηλ με την εφαρμογή ηθικών κανόνων

διαφορετικά δεν αποκτιέται η ηθική αρετή και οι άνθρωποι γίνονται

κακοί

Και επανέρχεται στα παραδείγματα με τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους για να δείξει ότι με την καλή εξάσκηση πετυχαίνει κανείς το

στόχο του ενώ με την κακή αποτυχαίνει Η καλή δηλαδή ή η κακή

εξάσκηση είναι το κριτήριο για την κατάκτηση ή όχι του στόχου

4 laquoοὐδέν ἄν ἔδει τοῦ διδάξοντοςraquo Στο σημείο αυτό κάνει λόγο για

εκείνον που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους (άρα και εκείνους που θα κατακτήσουν την αρετή) κατά τη

διαδικασία της εξάσκησής τους Επομένως στην ενότητα αυτή δέχεται τη

συμβολή της διδασκαλίας στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής

αναφέροντας το ρόλο του νομοθέτη και του δασκάλου

5 Τα νέα αποδεικτικά επιχειρήματα

Στην τρίτη ενότητα συνεχίζεται η παράθεση αποδεικτικών επιχειρημάτων

για την υποστήριξη της θέσης ότι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει

ἡμῖν ἐγγίνεται Συνοπτικά έχουν ως εξής

α) Για να υπάρξει ηθική αρετή προηγείται ο εθισμός στην ηθική πράξη

Αν αυτός δεν είναι καλός η προσπάθεια αποβαίνει άκαρπη η ηθική

αρετή δεν πραγματώνεται

Αυτά σημαίνουν ότι η ηθική αρετή είναι απόρροια της πράξης

Άρα η αρετή πραγματώνεται εκ των υστέρων συνεπώς δεν την έχουμε εκ

φύσεως

1133

β) Το επιχείρημα με τους νομοθέτες

Οι νομοθέτες προσπαθούν να κάνουν αγαθούς τους πολίτες με τον

εθισμό

Αν οι άνθρωποι ήταν καλοί ή κακοί εκ φύσεως θα ήταν άτοπο οι

νομοθέτες να ενεργούν με αυτό τον τρόπο Σκέφτονται λοιπόν και

ενεργούν όπως ενεργούν επειδή η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

στον άνθρωπο

γ) Το επιχείρημα με τους τεχνίτες και την αξία της διδασκαλίας

Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως στους ανθρώπους αυτοί θα ήταν

από φυσικού τους καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν να τους διδάξει

κανένας τίποτε σχετικό

Τώρα όμως τους διδάσκουν γιατί όλοι ξέρουν ότι κάνοντας σωστές

πράξεις θα γίνουν σωστοί άνθρωποι κάνοντας όχι σωστές δεν θα γίνουν

σωστοί

Ερωτήσεις

1 Με ποιο επιχείρημα ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη σχέση της

ηθικής αρετής με την ηθική πράξη

2 Ποιος είναι ο ρόλος του νομοθέτη κατά τον Αριστοτέλη και πώς

πραγματώνεται

3 Με βάση το δεδομένο κείμενο ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου

στην απόκτηση της ηθικής αρετής

4 μαρτυρεῖ βούλημα ἀρετή φθείρονται να δώσετε από δύο

ομόρριζα της νέας ελληνικής για κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

1144

ΕΕννόόττηητταα 44ηη

Η ενότητα αυτή είναι λογικό προϊόν της προηγούμενης Κι εδώ το

θέμα είναι η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της

ηθικής αρετής Στην τρίτη ενότητα με τα παραδείγματα έδειξε ότι αυτοί

που ασκούν το ίδιο επάγγελμα ή την ίδια τέχνη διαφέρουν μεταξύ τους

ανάλογα με την ποιότητα της διδασκαλίας

Σrsquo αυτήν εδώ την ενότητα διαπιστώνει με τη μέθοδο της αναλογίας

ότι και στις συναλλαγές και στις πράξεις οι άνθρωποι εξελίσσονται

διαφορετικά άλλοι γίνονται δίκαιοι και σώφρονες κι άλλοι άδικοι κι

ακόλαστοι Αυτή η διαφορετική εξέλιξη των ανθρώπινων χαρακτήρων

οφείλεται στο διαφορετικό βαθμό κατά τον οποίο προβαίνουν στις

ποικίλες ενέργειες

ΑΑννααλλυυττιικκάά

11 laquolaquoππρράάττττοοννττεεςς γγὰὰρρ ττὰὰ ἐἐνν ττοοῖῖςς σσυυννααλλλλάάγγμμαασσιιhelliphellip οοἳἳ δδὲὲ ἐἐκκ ττοοῦῦ οοὑὑττωωσσίί

Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τρία παραδείγματα για να δείξει με

αναλογικό τρόπο ότι

όπως οι τέχνες έτσι και οι αρετές αποκτώνται με τον εθισμό και

η ποιότητά τους είναι ανάλογη με την ποιότητα του εθισμού

Στα τρία αυτά παραδείγματα παρακολουθούμε

τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους

(κοινωνικές σχέσεις)

πώς αντιδρούν στις δύσκολες καταστάσεις και

πώς διαχειρίζονται τις επιθυμίες και τα συναισθήματά τους

Οι άνθρωποι λοιπόν στις καθημερινές τους συναλλαγές γίνονται

α) στις σχέσεις τους δίκαιοι ή άδικοι

β) σε όσα προξενούν φόβο ανδρείοι ή δειλοί

γ) στις επιθυμίες σώφρονες ή ακόλαστοι

δ) σε όσα προξενούν οργή πράοι ή οργίλοι

Αυτό σημαίνει ότι διακρίνονται δύο τρόποι αντίδρασης αντίθετοι μεταξύ

τους Ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση της αρετής ο άλλος όχι

Πιο συγκεκριμένα

α) Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται

καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό Αν

μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους γίνονται δίκαιοι αν όχι

άδικοι Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του

ανθρώπου ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεων του

β) ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις

δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους διαμορφώνει τη στάση

και τη συμπεριφορά τους Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν με

1155

ψυχραιμία και θάρρος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους

γίνονται ανδρείοι στην αντίθετη όμως περίπτωση γίνονται δειλοί

γ) ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό

τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους καθορίζει επίσης το

χαρακτήρα τους Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις

επιθυμίες και τις ορμές τους γίνονται συνετοί και πράοι αν όχι ασύδοτοι

και οξύθυμοι

Συνεπώς ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά

πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την

ηθική ποιότητά τους

Οι ηθικές πράξεις επομένως επιδρούν στην ανθρώπινη προσωπικότητα

και την ηθικοποιούν

22 Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τους όρους σσώώφφρροοννεεςς είναι οι εγκρατείς αυτοί που αντιστέκονται στις επιθυμίες

τους και τις χαλιναγωγούν ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από

σωματικές ηδονές ἀἀκκόόλλαασσττοοιι εκείνοι που ενδίδουν αλόγιστα στις επιθυμίες και αφήνονται

στις σωματικές ηδονές χωρίς μέτρο

ππρράάοοιι αυτοί που αντιδρούν απέναντι στην οργή ήρεμα και

συγκρατημένα

οορργγίίλλοοιι εκείνοι που αντιδρούν με βίαιο τρόπο εκρηκτικά και παράφορα

33 ΗΗ ββααθθμμιιααίίαα κκααττάάκκττηησσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την κατάκτηση της αρετής και για τις έξεις

χρησιμοποιεί τους ρηματικούς τύπους γινόμεθα γίνονται πράττοντες

εθιζόμενοι Οι τύποι αυτοί εκφράζουν ενέργεια ενώ ο ενεστώτας συχνή

επανάληψη ενέργειας

Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης καταδεικνύει ότι

οι αρετές κατακτώνται βαθμιαία

οι έξεις και οι αρετές δεν είναι εκ φύσεως αλλά αποτελέσματα

κάποιων ενεργειών

44 ΗΗ κκοοιιννωωννιικκήή δδιιάάσστταασσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Τόσο η δικαιοσύνη όσο και οι άλλες αρετές που αναφέρονται στα

παραδείγματα συνιστούν συμπεριφορές των ανθρώπων στο πλαίσιο των

καθημερινών διαπροσωπικών σχέσεων και του κοινωνικού βίου Αφού

λοιπόν έχουν αντανάκλαση στον κοινωνικό περίγυρο είναι φανερό ότι η

αρετή έχει κοινωνική διάσταση Εξάλλου κάθε κοινωνία έχει ένα

αξιολογικό σύστημα βάσει του οποίου κρίνει και αξιολογεί τους

ανθρώπους και προσδιορίζει την ηθικότητα των πράξεών τους

1166

55 ΠΠώώςς εεκκφφρράάζζεεττααιι σσττοο κκεείίμμεεννοο ηη δδιιάάκκρριισσηη σσυυμμππεερριιφφοορρώώνν

Αυτή η διάκριση στο κείμενο εκφράζεται

α) με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη

δίκαιοι -ἄδικοι

ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι - ἢ θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι ndashδειλοί

τά περί τάς ἐπιθυμίας-τά περί τάς ὀργάς

σώφρονες - πρᾶοι

ἀκόλαστοι -ὀργίλοι

β) με τα δύο laquoοὑτωσίraquo και

γ) το χιαστό σχήμα

φοβεῖσθαι θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι δειλοί

66 ἐἐκκ ττῶῶνν ὁὁμμοοίίωωνν ἐἐννεερργγεειιῶῶνν ααἱἱ ἕἕξξεειιςς γγίίννοοννττααιι

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης τόνισε ότι προκειμένου να

αποκτήσει κανείς μια αρετή δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και

ξανά τέτοιου είδους πράξεις πράξεις δηλ που προσιδιάζουν στη

συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει πχ κανείς ανδρείος συμμετέχοντας

απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς

πλήθος δικαιοπραξιών) πρέπει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια

ποιότητα στις ενέργειές του αυτές οι πράξεις οι ενέργειες που θα

γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο

θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής απλώς τότε οι πράξεις

αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες

Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα

στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε αυτά είναι καλά είτε κακά

διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων

ενεργειών Γιrsquo αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη

ποιότητα

Συμβαίνει ωστόσο και το αντίστροφο να απορρέουν από τις έξεις

αντίστοιχες ενέργειες Για παράδειγμα όπως αναφέρει λίγο παρακάτω

στα Ηθικά Νικομάχεια laquoσυνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και

να τους αντιμετωπίζουμε αποκτούμε την αρετή της ανδρείας κι αφού την

αποκτήσουμε θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα

που προξενούν φόβοraquo Στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής

ξεκινάμε από την πράξη φτάνουμε στην αρετή επανερχόμαστε στην

πράξη κι έτσι δημιουργείται ένας κύκλος

Γιrsquo αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά

μας ώστε να μπορούμε να αποκτούμε την ηθική αρετή Αυτή την

ποιότητα την επιλέγει το ίδιο το άτομο και έτσι προκύπτει το μεγάλο θέμα

1177

της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη

συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών

77 οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός

του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη

σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή τόσο για την ιδιωτική όσο και

για τη δημόσια ζωή του ατόμου Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε

πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε

συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην

απόκτηση της αρετής

Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη

έμφαση α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και

στην αγωγή και

β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα

είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο Το

κάνει αυτό για τους εξής λόγους

κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα

συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη

για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους

ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων)

γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην

ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει

η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης

ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό

χρόνο και γιrsquo αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό

88 οοὐὐ μμιικκρρόόνν ndashndash ππάάμμπποολλυυ ndashndash ττοο ππᾶᾶνν Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη

λέξη πολύ τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν Η

δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης η τρίτη (στην πραγματικότητα το

πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης Η

κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο

νοήματος

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία

περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να

συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει

την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση

των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 8: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

88

Αμέσως κάνει φανερό ότι συνδέει τις δύο δεύτερες κατηγορίες με το λογικό

στοιχείο του ανθρώπου και την πρώτη με το άλογο κάτι που σημαίνει ότι στο

έθος εμπεριέχεται κάποιο στοιχείο λογικής Αν συσχετίσουμε αυτό το τελευταίο

με τη διδασκαλία του Αριστοτέλη ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει το έθος θα

καταλάβουμε καλύτερα την πίστη του ότι οι ηθικές αρετές σχετίζονται με το

επιθυμητικόν μέρος της ψυχής όπου συνδυάζεται το λογικό με το ά-λογο

στοιχείο μας

β) Το επίρρημα laquoπολλάκιςraquo Το επίρρημα αυτό μας δείχνει ότι η απόκτηση της

αρετής ως αποτέλεσμα συνήθειας είναι αποτέλεσμα ενεργειών που

επαναλαμβάνονται πολλές φορές και απαιτείται για το σκοπό αυτό πολύς

χρόνος και κόπος Δεν αρκεί να γνωρίζει κάποιος τι είναι σωστό καλό δίκαιο

κλπ αλλά πρέπει να ασκηθεί στις αρετές αυτές μέχρι να του γίνουν συνήθεια

ἕξις

3Οι ηθικές αρετές (laquoτὰς δrsquo ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες

πρότερονraquo)

Αντίθετα στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια δηλαδή η εξάσκηση η

επανάληψη μιας ενέργειας και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής

Αλλά για να γίνει η αρετή από προδιάθεση αποκτημένη ιδιότητα είναι ανάγκη ο

άνθρωπος να ασκηθεί σε αυτή Ο Αριστοτέλης για τον τρόπο άσκησης αναφέρει

laquoγιατί όσα πρέπει να κάνουμε αφού τα μάθουμε τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα

(laquoἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομενraquo) Δύο παραδείγματα

από την καθημερινή ζωή που αφορούν τις πρακτικές τέχνες αποδεικνύουν την

αλήθεια της θέσης αυτής για να αποκτήσει δηλαδή κανείς την ικανότητα του

οικοδόμου ή του κιθαριστή πρέπει πρώτα να εξασκηθεί στο χτίσιμο ή στο

παίξιμο της κιθάρας αντίστοιχα Αναλογικά με τα δύο αυτά παραδείγματα

αναφέρονται τρία παραδείγματα από τον χώρο της ηθικής από τα οποία

φαίνεται ότι οι δίκαιοι οι σώφρονες και οι ανδρείοι αποκτούν τις συγκεκριμένες

ιδιότητες έχοντας ασκηθεί σε αντίστοιχες δίκαιες συνετές και ανδρείες πράξεις

Αυτό λοιπόν που συμβαίνει στις πρακτικές τέχνες συμβαίνει και στις ηθικές

αρετές (αναλογία με τρία παραδείγματα ηθικών αρετών της δικαιοσύνης της

σωφροσύνης και της ανδρείας) με την επανάληψη και τον εθισμό σε ηθικές

πράξεις αποκτούμε τις ηθικές αρετές

4 Τα δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα Στην πρόταση αυτή διαπιστώνεται

ένα λογικό παράδοξο για να γίνει κανείς δίκαιος πρέπει να πράττει δίκαιες

πράξεις Πώς όμως πράττει δίκαιες πράξεις αν δεν είναι ήδη δίκαιος

Ο ίδιος ο Αριστοτέλης αισθανόμενος την αμηχανία στην οποία θα έφερνε τους

αναγνώστες του δίνει την εξής απάντηση αίροντας το παράδοξο

laquoΟι πράξεις λέγονται δίκαιες και σώφρονες όταν είναι σαν αυτές που θα έκανε

ο δίκαιος ή ο σώφρων άνθρωπος δίκαιος όμως και σώφρων άνθρωπος δεν είναι

αυτός που κάνει τις πράξεις αυτές αλλά αυτός που τις κάνει και με τον τρόπο

που τις κάνουν οι δίκαιοι και οι σώφρονες άνθρωποι Σωστά λοιπόν λέμε ότι ο

άνθρωπος γίνεται δίκαιος από τις επανειλημμένες πράξεις δικαιοσύνης ή ότι ο

άνθρωπος γίνεται σώφρων από τις επανειλημμένες πράξεις σωφροσύνης

άνθρωπος που δεν κάνει επανειλημμένα τις πράξεις αυτές δεν πρόκειται ποτέ

να αποκτήσει αυτές τις αρετέςraquo

99

Επομένως δίκαιος σώφρων ή ανδρείος είναι κανείς όχι μόνο όταν πράττει

πράξεις δικαιοσύνης σωφροσύνης ή ανδρείας αλλά όταν πράττει τις πράξεις

αυτές

α) έχοντας συνείδηση του τι πράττει

β) έχοντας επιλέξει ενσυνείδητα τις πράξεις αυτές και έχοντας δηλώσει

καθαρά την προτίμησή του γιrsquo αυτού του είδους τις πράξεις

γ) έχοντας κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο σταθερό και αμετάβλητο τρόπο

συμπεριφοράς του

5 Ενισχυτικά μέσα του επιχειρήματος

Ο Αριστοτέλης ενισχύει το επιχείρημά του με κάποια εκφραστικά μέσα Έτσι

μέσα στο κείμενο χρησιμοποιεί

α) αντίθεση αντιτίθενται

radicόσα έχουμε μέσα μας από τη φύση με τις ηθικές αρετές (ὅσα μέν φύσειhellipτάς

δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip)

radic η προΰπαρξη των δυνατοτήτων για όσα έχουμε από τη φύση με την

κατοπινή ενεργοποίησή τους (τάς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα

ὕστερον δέ τάς ἐνεργείας ἀποδίδομεν)

radic εκείνο που δε συμβαίνει στις αισθήσεις μας με εκείνο που συμβαίνει (οὐ

γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellipἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθαhellip)

β) αναλογία

Με την κατάκτηση των αρετών συμβαίνει ότι και με την απόκτηση της

ικανότητας σε μια τέχνη (τάς δrsquo ἀρετάς λάμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον

ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων τεχνῶν)

γ) παράδειγμα Εδώ χρησιμοποιεί δύο ζεύγη παραδειγμάτων

με την όραση και την ακοή

με τους οικοδόμους και τους κιθαριστές

δ) σχήμα άρσης και θέσης οὐ γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellip ἀλλrsquo ἀνάπαλιν

ἔχοντες ἐχρησάμεθα

ε) σχήμα εξ αναλόγου Τάς δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων

τεχνῶν

στ) πολυσύνδετο τά μέν δίκαιαhellip τά δέ σώφροναhellip τά δrsquo ἀνδρεῖαhellip

Ο συλλογισμός α) σε όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση πχ αισθήσεις προηγείται η

δυνατότητά τους να ενεργήσουν και ακολουθεί η ενέργεια η πραγμάτωση της

δυνατότητας η εφαρμογή στην πράξη

β) αντίθετα στην ηθική αρετή προηγείται η ενέργεια η επανάληψη η άσκηση

και ακολουθεί η κατάκτησή της

Συμπέρασμα αφού η ηθική αρετή δεν ακολουθεί την πορεία εκείνων που

υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως άρα δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως

1100

Ερωτήσεις

1 Ποια είναι η σχέση πράξεως-ενέργειας α) με τις ιδιότητες που

έχουμε φύσει και β) με την ηθική αρετή σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη

2 Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στις ενότητες 1 και

2 για να αποδείξει ότι η αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

3 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμις-ἐνέργειαraquo στην

αριστοτελική φιλοσοφία πώς τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά

παραδείγματα για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να

ορίσει τις ηθικές αρετές

4 Να βρείτε με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική

συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής κομιστής

θυρωρός λήμμα παρόραμα λάφυρο εύχρηστος ευήκοος τοκετός

οικόσημο μετακόμιση δεοντολογία

1111

ΕΕννόόττηητταα 33ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η απόκτηση

μιας ηθικής αρετής είναι κάτι ανάλογο με την εκμάθηση των τεχνών

Όπως τεχνίτης γίνεται κανείς μόνο αν ασκηθεί με επιμονή στην τέχνη

του (οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνιται καί κιθαρίζοντες κιθαρισταί) με τον

ίδιο τρόπο γίνεται κανείς και δίκαιος ή σώφρων ή ανδρείος Επιμένοντας

στη σχέση της ηθικής αρετής με την ηθική πράξη προσκομίζει ένα νέο

επιχείρημα

1 Το νέο επιχείρημα Αντλείται από το χώρο της πολιτικής και

συγκεκριμένα αναφέρεται στον τρόπο που νομοθετούν οι νομοθέτες

Ενισχύει την άποψη ότι καμιά αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά είναι

αποτέλεσμα εθισμού επανάληψης άσκησης

Επιδίωξη του νομοθέτη σε μια πόλη είναι να κάνει τους πολίτες αγαθούς

με τον ίδιο τρόπο που και ο κάτοχος μιας τέχνης θέλει να δει ἀγαθόν

τεχνίτη τον μαθητή του Αυτό το υλοποιεί μέσα από τους νόμους που

νομοθετεί Οι νόμοι δηλαδή που νομοθετεί έχουν στόχο τη δημιουργία

τέτοιων συνηθειών στους πολίτες ώστε να εφαρμόζουν ένα τρόπο ζωής

που προάγει τις ανθρώπινες σχέσεις καλλιεργεί τις ηθικές αρετές και τον

πολιτισμό

Ενώ όμως όλοι οι νομοθέτες έχουν κοινή την επιδίωξη δεν βλέπουν όλοι

τους κόπους τους να στέφονται από την ίδια επιτυχία ndashούτε και όλων των

τεχνιτών οι μαθητές μαθαίνουν στον ίδιο βαθμό τελειότητας την τέχνη

που διδάσκονται Αυτό σημαίνει ότι άλλοι από τους νομοθέτες

οργανώνουν σωστά τον εθισμό των πολιτών και πετυχαίνουν το στόχο

τους άλλοι όμως δεν εθίζουν σωστά τους πολίτες με αποτέλεσμα οι

νομοθέτες να αποτυχαίνουν και να μην ασκούν τους πολίτες στην

απόκτηση της ηθικής αρετής

2 Διακρίνει ο Αριστοτέλης τα πολιτεύματα σε καλά και κακά

laquoδιαφέρει πολιτεία πολιτείας αγαθή φαύληςraquo Στο σημείο αυτό ο

Αριστοτέλης θέλει να πει laquoόταν μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα εννοούμε ότι με το ένα οι πολίτες ασκήθηκαν περισσότερο

στην αρετή με το άλλο λιγότεροraquo Δεν μιλάει δηλαδή για καλά και κακά

πολιτεύματαmiddot όσο εξαρτάται από τους νομοθέτες όλα τα πολιτεύματα

είναι καλά αφού όλων των νομοθετών η πρόθεση είναι να κάνουν τους

πολίτες ενάρετους αν τελικά διαπιστώνουμε διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα πρόκειται στην ουσία για διαφορά ως προς το βαθμό

τελειότητας και με το λιγότερο τέλειο πολίτευμα δεν περνούμε στην

περιοχή του κακού το ένα πολίτευμα πράγματι βοηθά περισσότερο τους

πολίτες να ασκηθούν με το σωστότερο τρόπο στα έργα της αρετής ώστε

να γίνουν τελικά κάτοχοί της το άλλο απλώς επιτελεί το ίδιο αυτό έργο

με λιγότερη επιτυχία

Η διάκριση δηλ των πολιτευμάτων σε ανώτερα (ἀγαθά) και σε κατώτερα

(φαῦλα) γίνεται με κριτήριο τη μεγαλύτερη ή μικρότερη βοήθεια που

1122

προσφέρουν στον πολίτη οι νομοθέτες για να κατακτήσει με τη δική

τους καθοδήγηση την αρετή

Η ουσία του παραδείγματος των νομοθετών είναι να τονισθεί

α) αφενός η σημασία που έχει η αδιάκοπη άσκηση του ανθρώπου στα

έργα της αρετής και

β) αφετέρου η ευθύνη των νομοθετών σε ότι αφορά την επιτυχημένη ή

όχι τόσο επιτυχημένη άσκηση των πολιτών στην αρετή Η άσκηση έχει και

στην περίπτωση της αρετής την ίδια σημασία που έχει και για την

εκμάθηση μιας τέχνης

3 laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεται Κάθε μορφή ηθικής αρετής είτε αυτή γίνεται είτε φθείρεται

έχει αφετηρία της τις ίδιες αιτίες και επιδιώκεται με τα ίδια μέσα τη

συνεχή εξάσκηση (με το ρήμα φθείρεται νοείται πιο πολύ η ατελέσφορη

προσπάθεια για την κατάκτηση της αρετής παρά η φθορά της)

Το θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στο

σημείο αυτό είναι η γένεσις και η φθορά Με τρόπο επαγωγικό τονίζεται

η σημασία της άσκησης που δημιουργεί τον εθισμό Η αρετή σύμφωνα με

τον Αριστοτέλη κινείται ανάμεσα στη γένεση και στη φθορά Η γένεση

συντελείται με την άσκηση Οι άνθρωποι γίνονται αγαθοί εθιζόμενοι στα

αγαθά Μόνο που τώρα προσθέτει ένα νέο στοιχείο το εὖ ή το κακῶς

Δεν αρκεί δηλ η εξάσκηση για την απόκτηση της ηθικής αρετής Πρέπει

αυτή να γίνεται με σωστό τρόπο δηλ με την εφαρμογή ηθικών κανόνων

διαφορετικά δεν αποκτιέται η ηθική αρετή και οι άνθρωποι γίνονται

κακοί

Και επανέρχεται στα παραδείγματα με τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους για να δείξει ότι με την καλή εξάσκηση πετυχαίνει κανείς το

στόχο του ενώ με την κακή αποτυχαίνει Η καλή δηλαδή ή η κακή

εξάσκηση είναι το κριτήριο για την κατάκτηση ή όχι του στόχου

4 laquoοὐδέν ἄν ἔδει τοῦ διδάξοντοςraquo Στο σημείο αυτό κάνει λόγο για

εκείνον που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους (άρα και εκείνους που θα κατακτήσουν την αρετή) κατά τη

διαδικασία της εξάσκησής τους Επομένως στην ενότητα αυτή δέχεται τη

συμβολή της διδασκαλίας στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής

αναφέροντας το ρόλο του νομοθέτη και του δασκάλου

5 Τα νέα αποδεικτικά επιχειρήματα

Στην τρίτη ενότητα συνεχίζεται η παράθεση αποδεικτικών επιχειρημάτων

για την υποστήριξη της θέσης ότι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει

ἡμῖν ἐγγίνεται Συνοπτικά έχουν ως εξής

α) Για να υπάρξει ηθική αρετή προηγείται ο εθισμός στην ηθική πράξη

Αν αυτός δεν είναι καλός η προσπάθεια αποβαίνει άκαρπη η ηθική

αρετή δεν πραγματώνεται

Αυτά σημαίνουν ότι η ηθική αρετή είναι απόρροια της πράξης

Άρα η αρετή πραγματώνεται εκ των υστέρων συνεπώς δεν την έχουμε εκ

φύσεως

1133

β) Το επιχείρημα με τους νομοθέτες

Οι νομοθέτες προσπαθούν να κάνουν αγαθούς τους πολίτες με τον

εθισμό

Αν οι άνθρωποι ήταν καλοί ή κακοί εκ φύσεως θα ήταν άτοπο οι

νομοθέτες να ενεργούν με αυτό τον τρόπο Σκέφτονται λοιπόν και

ενεργούν όπως ενεργούν επειδή η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

στον άνθρωπο

γ) Το επιχείρημα με τους τεχνίτες και την αξία της διδασκαλίας

Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως στους ανθρώπους αυτοί θα ήταν

από φυσικού τους καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν να τους διδάξει

κανένας τίποτε σχετικό

Τώρα όμως τους διδάσκουν γιατί όλοι ξέρουν ότι κάνοντας σωστές

πράξεις θα γίνουν σωστοί άνθρωποι κάνοντας όχι σωστές δεν θα γίνουν

σωστοί

Ερωτήσεις

1 Με ποιο επιχείρημα ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη σχέση της

ηθικής αρετής με την ηθική πράξη

2 Ποιος είναι ο ρόλος του νομοθέτη κατά τον Αριστοτέλη και πώς

πραγματώνεται

3 Με βάση το δεδομένο κείμενο ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου

στην απόκτηση της ηθικής αρετής

4 μαρτυρεῖ βούλημα ἀρετή φθείρονται να δώσετε από δύο

ομόρριζα της νέας ελληνικής για κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

1144

ΕΕννόόττηητταα 44ηη

Η ενότητα αυτή είναι λογικό προϊόν της προηγούμενης Κι εδώ το

θέμα είναι η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της

ηθικής αρετής Στην τρίτη ενότητα με τα παραδείγματα έδειξε ότι αυτοί

που ασκούν το ίδιο επάγγελμα ή την ίδια τέχνη διαφέρουν μεταξύ τους

ανάλογα με την ποιότητα της διδασκαλίας

Σrsquo αυτήν εδώ την ενότητα διαπιστώνει με τη μέθοδο της αναλογίας

ότι και στις συναλλαγές και στις πράξεις οι άνθρωποι εξελίσσονται

διαφορετικά άλλοι γίνονται δίκαιοι και σώφρονες κι άλλοι άδικοι κι

ακόλαστοι Αυτή η διαφορετική εξέλιξη των ανθρώπινων χαρακτήρων

οφείλεται στο διαφορετικό βαθμό κατά τον οποίο προβαίνουν στις

ποικίλες ενέργειες

ΑΑννααλλυυττιικκάά

11 laquolaquoππρράάττττοοννττεεςς γγὰὰρρ ττὰὰ ἐἐνν ττοοῖῖςς σσυυννααλλλλάάγγμμαασσιιhelliphellip οοἳἳ δδὲὲ ἐἐκκ ττοοῦῦ οοὑὑττωωσσίί

Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τρία παραδείγματα για να δείξει με

αναλογικό τρόπο ότι

όπως οι τέχνες έτσι και οι αρετές αποκτώνται με τον εθισμό και

η ποιότητά τους είναι ανάλογη με την ποιότητα του εθισμού

Στα τρία αυτά παραδείγματα παρακολουθούμε

τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους

(κοινωνικές σχέσεις)

πώς αντιδρούν στις δύσκολες καταστάσεις και

πώς διαχειρίζονται τις επιθυμίες και τα συναισθήματά τους

Οι άνθρωποι λοιπόν στις καθημερινές τους συναλλαγές γίνονται

α) στις σχέσεις τους δίκαιοι ή άδικοι

β) σε όσα προξενούν φόβο ανδρείοι ή δειλοί

γ) στις επιθυμίες σώφρονες ή ακόλαστοι

δ) σε όσα προξενούν οργή πράοι ή οργίλοι

Αυτό σημαίνει ότι διακρίνονται δύο τρόποι αντίδρασης αντίθετοι μεταξύ

τους Ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση της αρετής ο άλλος όχι

Πιο συγκεκριμένα

α) Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται

καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό Αν

μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους γίνονται δίκαιοι αν όχι

άδικοι Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του

ανθρώπου ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεων του

β) ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις

δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους διαμορφώνει τη στάση

και τη συμπεριφορά τους Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν με

1155

ψυχραιμία και θάρρος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους

γίνονται ανδρείοι στην αντίθετη όμως περίπτωση γίνονται δειλοί

γ) ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό

τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους καθορίζει επίσης το

χαρακτήρα τους Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις

επιθυμίες και τις ορμές τους γίνονται συνετοί και πράοι αν όχι ασύδοτοι

και οξύθυμοι

Συνεπώς ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά

πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την

ηθική ποιότητά τους

Οι ηθικές πράξεις επομένως επιδρούν στην ανθρώπινη προσωπικότητα

και την ηθικοποιούν

22 Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τους όρους σσώώφφρροοννεεςς είναι οι εγκρατείς αυτοί που αντιστέκονται στις επιθυμίες

τους και τις χαλιναγωγούν ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από

σωματικές ηδονές ἀἀκκόόλλαασσττοοιι εκείνοι που ενδίδουν αλόγιστα στις επιθυμίες και αφήνονται

στις σωματικές ηδονές χωρίς μέτρο

ππρράάοοιι αυτοί που αντιδρούν απέναντι στην οργή ήρεμα και

συγκρατημένα

οορργγίίλλοοιι εκείνοι που αντιδρούν με βίαιο τρόπο εκρηκτικά και παράφορα

33 ΗΗ ββααθθμμιιααίίαα κκααττάάκκττηησσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την κατάκτηση της αρετής και για τις έξεις

χρησιμοποιεί τους ρηματικούς τύπους γινόμεθα γίνονται πράττοντες

εθιζόμενοι Οι τύποι αυτοί εκφράζουν ενέργεια ενώ ο ενεστώτας συχνή

επανάληψη ενέργειας

Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης καταδεικνύει ότι

οι αρετές κατακτώνται βαθμιαία

οι έξεις και οι αρετές δεν είναι εκ φύσεως αλλά αποτελέσματα

κάποιων ενεργειών

44 ΗΗ κκοοιιννωωννιικκήή δδιιάάσστταασσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Τόσο η δικαιοσύνη όσο και οι άλλες αρετές που αναφέρονται στα

παραδείγματα συνιστούν συμπεριφορές των ανθρώπων στο πλαίσιο των

καθημερινών διαπροσωπικών σχέσεων και του κοινωνικού βίου Αφού

λοιπόν έχουν αντανάκλαση στον κοινωνικό περίγυρο είναι φανερό ότι η

αρετή έχει κοινωνική διάσταση Εξάλλου κάθε κοινωνία έχει ένα

αξιολογικό σύστημα βάσει του οποίου κρίνει και αξιολογεί τους

ανθρώπους και προσδιορίζει την ηθικότητα των πράξεών τους

1166

55 ΠΠώώςς εεκκφφρράάζζεεττααιι σσττοο κκεείίμμεεννοο ηη δδιιάάκκρριισσηη σσυυμμππεερριιφφοορρώώνν

Αυτή η διάκριση στο κείμενο εκφράζεται

α) με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη

δίκαιοι -ἄδικοι

ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι - ἢ θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι ndashδειλοί

τά περί τάς ἐπιθυμίας-τά περί τάς ὀργάς

σώφρονες - πρᾶοι

ἀκόλαστοι -ὀργίλοι

β) με τα δύο laquoοὑτωσίraquo και

γ) το χιαστό σχήμα

φοβεῖσθαι θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι δειλοί

66 ἐἐκκ ττῶῶνν ὁὁμμοοίίωωνν ἐἐννεερργγεειιῶῶνν ααἱἱ ἕἕξξεειιςς γγίίννοοννττααιι

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης τόνισε ότι προκειμένου να

αποκτήσει κανείς μια αρετή δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και

ξανά τέτοιου είδους πράξεις πράξεις δηλ που προσιδιάζουν στη

συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει πχ κανείς ανδρείος συμμετέχοντας

απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς

πλήθος δικαιοπραξιών) πρέπει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια

ποιότητα στις ενέργειές του αυτές οι πράξεις οι ενέργειες που θα

γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο

θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής απλώς τότε οι πράξεις

αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες

Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα

στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε αυτά είναι καλά είτε κακά

διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων

ενεργειών Γιrsquo αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη

ποιότητα

Συμβαίνει ωστόσο και το αντίστροφο να απορρέουν από τις έξεις

αντίστοιχες ενέργειες Για παράδειγμα όπως αναφέρει λίγο παρακάτω

στα Ηθικά Νικομάχεια laquoσυνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και

να τους αντιμετωπίζουμε αποκτούμε την αρετή της ανδρείας κι αφού την

αποκτήσουμε θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα

που προξενούν φόβοraquo Στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής

ξεκινάμε από την πράξη φτάνουμε στην αρετή επανερχόμαστε στην

πράξη κι έτσι δημιουργείται ένας κύκλος

Γιrsquo αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά

μας ώστε να μπορούμε να αποκτούμε την ηθική αρετή Αυτή την

ποιότητα την επιλέγει το ίδιο το άτομο και έτσι προκύπτει το μεγάλο θέμα

1177

της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη

συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών

77 οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός

του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη

σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή τόσο για την ιδιωτική όσο και

για τη δημόσια ζωή του ατόμου Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε

πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε

συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην

απόκτηση της αρετής

Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη

έμφαση α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και

στην αγωγή και

β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα

είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο Το

κάνει αυτό για τους εξής λόγους

κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα

συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη

για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους

ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων)

γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην

ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει

η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης

ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό

χρόνο και γιrsquo αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό

88 οοὐὐ μμιικκρρόόνν ndashndash ππάάμμπποολλυυ ndashndash ττοο ππᾶᾶνν Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη

λέξη πολύ τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν Η

δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης η τρίτη (στην πραγματικότητα το

πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης Η

κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο

νοήματος

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία

περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να

συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει

την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση

των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 9: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

99

Επομένως δίκαιος σώφρων ή ανδρείος είναι κανείς όχι μόνο όταν πράττει

πράξεις δικαιοσύνης σωφροσύνης ή ανδρείας αλλά όταν πράττει τις πράξεις

αυτές

α) έχοντας συνείδηση του τι πράττει

β) έχοντας επιλέξει ενσυνείδητα τις πράξεις αυτές και έχοντας δηλώσει

καθαρά την προτίμησή του γιrsquo αυτού του είδους τις πράξεις

γ) έχοντας κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο σταθερό και αμετάβλητο τρόπο

συμπεριφοράς του

5 Ενισχυτικά μέσα του επιχειρήματος

Ο Αριστοτέλης ενισχύει το επιχείρημά του με κάποια εκφραστικά μέσα Έτσι

μέσα στο κείμενο χρησιμοποιεί

α) αντίθεση αντιτίθενται

radicόσα έχουμε μέσα μας από τη φύση με τις ηθικές αρετές (ὅσα μέν φύσειhellipτάς

δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip)

radic η προΰπαρξη των δυνατοτήτων για όσα έχουμε από τη φύση με την

κατοπινή ενεργοποίησή τους (τάς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα

ὕστερον δέ τάς ἐνεργείας ἀποδίδομεν)

radic εκείνο που δε συμβαίνει στις αισθήσεις μας με εκείνο που συμβαίνει (οὐ

γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellipἀλλrsquo ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθαhellip)

β) αναλογία

Με την κατάκτηση των αρετών συμβαίνει ότι και με την απόκτηση της

ικανότητας σε μια τέχνη (τάς δrsquo ἀρετάς λάμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον

ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων τεχνῶν)

γ) παράδειγμα Εδώ χρησιμοποιεί δύο ζεύγη παραδειγμάτων

με την όραση και την ακοή

με τους οικοδόμους και τους κιθαριστές

δ) σχήμα άρσης και θέσης οὐ γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖνhellip ἀλλrsquo ἀνάπαλιν

ἔχοντες ἐχρησάμεθα

ε) σχήμα εξ αναλόγου Τάς δrsquo ἀρετάς λαμβάνομενhellip ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων

τεχνῶν

στ) πολυσύνδετο τά μέν δίκαιαhellip τά δέ σώφροναhellip τά δrsquo ἀνδρεῖαhellip

Ο συλλογισμός α) σε όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση πχ αισθήσεις προηγείται η

δυνατότητά τους να ενεργήσουν και ακολουθεί η ενέργεια η πραγμάτωση της

δυνατότητας η εφαρμογή στην πράξη

β) αντίθετα στην ηθική αρετή προηγείται η ενέργεια η επανάληψη η άσκηση

και ακολουθεί η κατάκτησή της

Συμπέρασμα αφού η ηθική αρετή δεν ακολουθεί την πορεία εκείνων που

υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως άρα δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως

1100

Ερωτήσεις

1 Ποια είναι η σχέση πράξεως-ενέργειας α) με τις ιδιότητες που

έχουμε φύσει και β) με την ηθική αρετή σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη

2 Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στις ενότητες 1 και

2 για να αποδείξει ότι η αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

3 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμις-ἐνέργειαraquo στην

αριστοτελική φιλοσοφία πώς τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά

παραδείγματα για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να

ορίσει τις ηθικές αρετές

4 Να βρείτε με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική

συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής κομιστής

θυρωρός λήμμα παρόραμα λάφυρο εύχρηστος ευήκοος τοκετός

οικόσημο μετακόμιση δεοντολογία

1111

ΕΕννόόττηητταα 33ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η απόκτηση

μιας ηθικής αρετής είναι κάτι ανάλογο με την εκμάθηση των τεχνών

Όπως τεχνίτης γίνεται κανείς μόνο αν ασκηθεί με επιμονή στην τέχνη

του (οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνιται καί κιθαρίζοντες κιθαρισταί) με τον

ίδιο τρόπο γίνεται κανείς και δίκαιος ή σώφρων ή ανδρείος Επιμένοντας

στη σχέση της ηθικής αρετής με την ηθική πράξη προσκομίζει ένα νέο

επιχείρημα

1 Το νέο επιχείρημα Αντλείται από το χώρο της πολιτικής και

συγκεκριμένα αναφέρεται στον τρόπο που νομοθετούν οι νομοθέτες

Ενισχύει την άποψη ότι καμιά αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά είναι

αποτέλεσμα εθισμού επανάληψης άσκησης

Επιδίωξη του νομοθέτη σε μια πόλη είναι να κάνει τους πολίτες αγαθούς

με τον ίδιο τρόπο που και ο κάτοχος μιας τέχνης θέλει να δει ἀγαθόν

τεχνίτη τον μαθητή του Αυτό το υλοποιεί μέσα από τους νόμους που

νομοθετεί Οι νόμοι δηλαδή που νομοθετεί έχουν στόχο τη δημιουργία

τέτοιων συνηθειών στους πολίτες ώστε να εφαρμόζουν ένα τρόπο ζωής

που προάγει τις ανθρώπινες σχέσεις καλλιεργεί τις ηθικές αρετές και τον

πολιτισμό

Ενώ όμως όλοι οι νομοθέτες έχουν κοινή την επιδίωξη δεν βλέπουν όλοι

τους κόπους τους να στέφονται από την ίδια επιτυχία ndashούτε και όλων των

τεχνιτών οι μαθητές μαθαίνουν στον ίδιο βαθμό τελειότητας την τέχνη

που διδάσκονται Αυτό σημαίνει ότι άλλοι από τους νομοθέτες

οργανώνουν σωστά τον εθισμό των πολιτών και πετυχαίνουν το στόχο

τους άλλοι όμως δεν εθίζουν σωστά τους πολίτες με αποτέλεσμα οι

νομοθέτες να αποτυχαίνουν και να μην ασκούν τους πολίτες στην

απόκτηση της ηθικής αρετής

2 Διακρίνει ο Αριστοτέλης τα πολιτεύματα σε καλά και κακά

laquoδιαφέρει πολιτεία πολιτείας αγαθή φαύληςraquo Στο σημείο αυτό ο

Αριστοτέλης θέλει να πει laquoόταν μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα εννοούμε ότι με το ένα οι πολίτες ασκήθηκαν περισσότερο

στην αρετή με το άλλο λιγότεροraquo Δεν μιλάει δηλαδή για καλά και κακά

πολιτεύματαmiddot όσο εξαρτάται από τους νομοθέτες όλα τα πολιτεύματα

είναι καλά αφού όλων των νομοθετών η πρόθεση είναι να κάνουν τους

πολίτες ενάρετους αν τελικά διαπιστώνουμε διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα πρόκειται στην ουσία για διαφορά ως προς το βαθμό

τελειότητας και με το λιγότερο τέλειο πολίτευμα δεν περνούμε στην

περιοχή του κακού το ένα πολίτευμα πράγματι βοηθά περισσότερο τους

πολίτες να ασκηθούν με το σωστότερο τρόπο στα έργα της αρετής ώστε

να γίνουν τελικά κάτοχοί της το άλλο απλώς επιτελεί το ίδιο αυτό έργο

με λιγότερη επιτυχία

Η διάκριση δηλ των πολιτευμάτων σε ανώτερα (ἀγαθά) και σε κατώτερα

(φαῦλα) γίνεται με κριτήριο τη μεγαλύτερη ή μικρότερη βοήθεια που

1122

προσφέρουν στον πολίτη οι νομοθέτες για να κατακτήσει με τη δική

τους καθοδήγηση την αρετή

Η ουσία του παραδείγματος των νομοθετών είναι να τονισθεί

α) αφενός η σημασία που έχει η αδιάκοπη άσκηση του ανθρώπου στα

έργα της αρετής και

β) αφετέρου η ευθύνη των νομοθετών σε ότι αφορά την επιτυχημένη ή

όχι τόσο επιτυχημένη άσκηση των πολιτών στην αρετή Η άσκηση έχει και

στην περίπτωση της αρετής την ίδια σημασία που έχει και για την

εκμάθηση μιας τέχνης

3 laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεται Κάθε μορφή ηθικής αρετής είτε αυτή γίνεται είτε φθείρεται

έχει αφετηρία της τις ίδιες αιτίες και επιδιώκεται με τα ίδια μέσα τη

συνεχή εξάσκηση (με το ρήμα φθείρεται νοείται πιο πολύ η ατελέσφορη

προσπάθεια για την κατάκτηση της αρετής παρά η φθορά της)

Το θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στο

σημείο αυτό είναι η γένεσις και η φθορά Με τρόπο επαγωγικό τονίζεται

η σημασία της άσκησης που δημιουργεί τον εθισμό Η αρετή σύμφωνα με

τον Αριστοτέλη κινείται ανάμεσα στη γένεση και στη φθορά Η γένεση

συντελείται με την άσκηση Οι άνθρωποι γίνονται αγαθοί εθιζόμενοι στα

αγαθά Μόνο που τώρα προσθέτει ένα νέο στοιχείο το εὖ ή το κακῶς

Δεν αρκεί δηλ η εξάσκηση για την απόκτηση της ηθικής αρετής Πρέπει

αυτή να γίνεται με σωστό τρόπο δηλ με την εφαρμογή ηθικών κανόνων

διαφορετικά δεν αποκτιέται η ηθική αρετή και οι άνθρωποι γίνονται

κακοί

Και επανέρχεται στα παραδείγματα με τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους για να δείξει ότι με την καλή εξάσκηση πετυχαίνει κανείς το

στόχο του ενώ με την κακή αποτυχαίνει Η καλή δηλαδή ή η κακή

εξάσκηση είναι το κριτήριο για την κατάκτηση ή όχι του στόχου

4 laquoοὐδέν ἄν ἔδει τοῦ διδάξοντοςraquo Στο σημείο αυτό κάνει λόγο για

εκείνον που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους (άρα και εκείνους που θα κατακτήσουν την αρετή) κατά τη

διαδικασία της εξάσκησής τους Επομένως στην ενότητα αυτή δέχεται τη

συμβολή της διδασκαλίας στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής

αναφέροντας το ρόλο του νομοθέτη και του δασκάλου

5 Τα νέα αποδεικτικά επιχειρήματα

Στην τρίτη ενότητα συνεχίζεται η παράθεση αποδεικτικών επιχειρημάτων

για την υποστήριξη της θέσης ότι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει

ἡμῖν ἐγγίνεται Συνοπτικά έχουν ως εξής

α) Για να υπάρξει ηθική αρετή προηγείται ο εθισμός στην ηθική πράξη

Αν αυτός δεν είναι καλός η προσπάθεια αποβαίνει άκαρπη η ηθική

αρετή δεν πραγματώνεται

Αυτά σημαίνουν ότι η ηθική αρετή είναι απόρροια της πράξης

Άρα η αρετή πραγματώνεται εκ των υστέρων συνεπώς δεν την έχουμε εκ

φύσεως

1133

β) Το επιχείρημα με τους νομοθέτες

Οι νομοθέτες προσπαθούν να κάνουν αγαθούς τους πολίτες με τον

εθισμό

Αν οι άνθρωποι ήταν καλοί ή κακοί εκ φύσεως θα ήταν άτοπο οι

νομοθέτες να ενεργούν με αυτό τον τρόπο Σκέφτονται λοιπόν και

ενεργούν όπως ενεργούν επειδή η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

στον άνθρωπο

γ) Το επιχείρημα με τους τεχνίτες και την αξία της διδασκαλίας

Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως στους ανθρώπους αυτοί θα ήταν

από φυσικού τους καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν να τους διδάξει

κανένας τίποτε σχετικό

Τώρα όμως τους διδάσκουν γιατί όλοι ξέρουν ότι κάνοντας σωστές

πράξεις θα γίνουν σωστοί άνθρωποι κάνοντας όχι σωστές δεν θα γίνουν

σωστοί

Ερωτήσεις

1 Με ποιο επιχείρημα ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη σχέση της

ηθικής αρετής με την ηθική πράξη

2 Ποιος είναι ο ρόλος του νομοθέτη κατά τον Αριστοτέλη και πώς

πραγματώνεται

3 Με βάση το δεδομένο κείμενο ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου

στην απόκτηση της ηθικής αρετής

4 μαρτυρεῖ βούλημα ἀρετή φθείρονται να δώσετε από δύο

ομόρριζα της νέας ελληνικής για κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

1144

ΕΕννόόττηητταα 44ηη

Η ενότητα αυτή είναι λογικό προϊόν της προηγούμενης Κι εδώ το

θέμα είναι η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της

ηθικής αρετής Στην τρίτη ενότητα με τα παραδείγματα έδειξε ότι αυτοί

που ασκούν το ίδιο επάγγελμα ή την ίδια τέχνη διαφέρουν μεταξύ τους

ανάλογα με την ποιότητα της διδασκαλίας

Σrsquo αυτήν εδώ την ενότητα διαπιστώνει με τη μέθοδο της αναλογίας

ότι και στις συναλλαγές και στις πράξεις οι άνθρωποι εξελίσσονται

διαφορετικά άλλοι γίνονται δίκαιοι και σώφρονες κι άλλοι άδικοι κι

ακόλαστοι Αυτή η διαφορετική εξέλιξη των ανθρώπινων χαρακτήρων

οφείλεται στο διαφορετικό βαθμό κατά τον οποίο προβαίνουν στις

ποικίλες ενέργειες

ΑΑννααλλυυττιικκάά

11 laquolaquoππρράάττττοοννττεεςς γγὰὰρρ ττὰὰ ἐἐνν ττοοῖῖςς σσυυννααλλλλάάγγμμαασσιιhelliphellip οοἳἳ δδὲὲ ἐἐκκ ττοοῦῦ οοὑὑττωωσσίί

Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τρία παραδείγματα για να δείξει με

αναλογικό τρόπο ότι

όπως οι τέχνες έτσι και οι αρετές αποκτώνται με τον εθισμό και

η ποιότητά τους είναι ανάλογη με την ποιότητα του εθισμού

Στα τρία αυτά παραδείγματα παρακολουθούμε

τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους

(κοινωνικές σχέσεις)

πώς αντιδρούν στις δύσκολες καταστάσεις και

πώς διαχειρίζονται τις επιθυμίες και τα συναισθήματά τους

Οι άνθρωποι λοιπόν στις καθημερινές τους συναλλαγές γίνονται

α) στις σχέσεις τους δίκαιοι ή άδικοι

β) σε όσα προξενούν φόβο ανδρείοι ή δειλοί

γ) στις επιθυμίες σώφρονες ή ακόλαστοι

δ) σε όσα προξενούν οργή πράοι ή οργίλοι

Αυτό σημαίνει ότι διακρίνονται δύο τρόποι αντίδρασης αντίθετοι μεταξύ

τους Ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση της αρετής ο άλλος όχι

Πιο συγκεκριμένα

α) Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται

καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό Αν

μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους γίνονται δίκαιοι αν όχι

άδικοι Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του

ανθρώπου ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεων του

β) ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις

δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους διαμορφώνει τη στάση

και τη συμπεριφορά τους Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν με

1155

ψυχραιμία και θάρρος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους

γίνονται ανδρείοι στην αντίθετη όμως περίπτωση γίνονται δειλοί

γ) ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό

τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους καθορίζει επίσης το

χαρακτήρα τους Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις

επιθυμίες και τις ορμές τους γίνονται συνετοί και πράοι αν όχι ασύδοτοι

και οξύθυμοι

Συνεπώς ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά

πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την

ηθική ποιότητά τους

Οι ηθικές πράξεις επομένως επιδρούν στην ανθρώπινη προσωπικότητα

και την ηθικοποιούν

22 Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τους όρους σσώώφφρροοννεεςς είναι οι εγκρατείς αυτοί που αντιστέκονται στις επιθυμίες

τους και τις χαλιναγωγούν ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από

σωματικές ηδονές ἀἀκκόόλλαασσττοοιι εκείνοι που ενδίδουν αλόγιστα στις επιθυμίες και αφήνονται

στις σωματικές ηδονές χωρίς μέτρο

ππρράάοοιι αυτοί που αντιδρούν απέναντι στην οργή ήρεμα και

συγκρατημένα

οορργγίίλλοοιι εκείνοι που αντιδρούν με βίαιο τρόπο εκρηκτικά και παράφορα

33 ΗΗ ββααθθμμιιααίίαα κκααττάάκκττηησσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την κατάκτηση της αρετής και για τις έξεις

χρησιμοποιεί τους ρηματικούς τύπους γινόμεθα γίνονται πράττοντες

εθιζόμενοι Οι τύποι αυτοί εκφράζουν ενέργεια ενώ ο ενεστώτας συχνή

επανάληψη ενέργειας

Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης καταδεικνύει ότι

οι αρετές κατακτώνται βαθμιαία

οι έξεις και οι αρετές δεν είναι εκ φύσεως αλλά αποτελέσματα

κάποιων ενεργειών

44 ΗΗ κκοοιιννωωννιικκήή δδιιάάσστταασσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Τόσο η δικαιοσύνη όσο και οι άλλες αρετές που αναφέρονται στα

παραδείγματα συνιστούν συμπεριφορές των ανθρώπων στο πλαίσιο των

καθημερινών διαπροσωπικών σχέσεων και του κοινωνικού βίου Αφού

λοιπόν έχουν αντανάκλαση στον κοινωνικό περίγυρο είναι φανερό ότι η

αρετή έχει κοινωνική διάσταση Εξάλλου κάθε κοινωνία έχει ένα

αξιολογικό σύστημα βάσει του οποίου κρίνει και αξιολογεί τους

ανθρώπους και προσδιορίζει την ηθικότητα των πράξεών τους

1166

55 ΠΠώώςς εεκκφφρράάζζεεττααιι σσττοο κκεείίμμεεννοο ηη δδιιάάκκρριισσηη σσυυμμππεερριιφφοορρώώνν

Αυτή η διάκριση στο κείμενο εκφράζεται

α) με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη

δίκαιοι -ἄδικοι

ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι - ἢ θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι ndashδειλοί

τά περί τάς ἐπιθυμίας-τά περί τάς ὀργάς

σώφρονες - πρᾶοι

ἀκόλαστοι -ὀργίλοι

β) με τα δύο laquoοὑτωσίraquo και

γ) το χιαστό σχήμα

φοβεῖσθαι θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι δειλοί

66 ἐἐκκ ττῶῶνν ὁὁμμοοίίωωνν ἐἐννεερργγεειιῶῶνν ααἱἱ ἕἕξξεειιςς γγίίννοοννττααιι

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης τόνισε ότι προκειμένου να

αποκτήσει κανείς μια αρετή δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και

ξανά τέτοιου είδους πράξεις πράξεις δηλ που προσιδιάζουν στη

συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει πχ κανείς ανδρείος συμμετέχοντας

απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς

πλήθος δικαιοπραξιών) πρέπει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια

ποιότητα στις ενέργειές του αυτές οι πράξεις οι ενέργειες που θα

γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο

θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής απλώς τότε οι πράξεις

αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες

Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα

στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε αυτά είναι καλά είτε κακά

διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων

ενεργειών Γιrsquo αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη

ποιότητα

Συμβαίνει ωστόσο και το αντίστροφο να απορρέουν από τις έξεις

αντίστοιχες ενέργειες Για παράδειγμα όπως αναφέρει λίγο παρακάτω

στα Ηθικά Νικομάχεια laquoσυνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και

να τους αντιμετωπίζουμε αποκτούμε την αρετή της ανδρείας κι αφού την

αποκτήσουμε θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα

που προξενούν φόβοraquo Στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής

ξεκινάμε από την πράξη φτάνουμε στην αρετή επανερχόμαστε στην

πράξη κι έτσι δημιουργείται ένας κύκλος

Γιrsquo αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά

μας ώστε να μπορούμε να αποκτούμε την ηθική αρετή Αυτή την

ποιότητα την επιλέγει το ίδιο το άτομο και έτσι προκύπτει το μεγάλο θέμα

1177

της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη

συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών

77 οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός

του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη

σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή τόσο για την ιδιωτική όσο και

για τη δημόσια ζωή του ατόμου Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε

πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε

συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην

απόκτηση της αρετής

Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη

έμφαση α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και

στην αγωγή και

β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα

είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο Το

κάνει αυτό για τους εξής λόγους

κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα

συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη

για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους

ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων)

γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην

ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει

η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης

ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό

χρόνο και γιrsquo αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό

88 οοὐὐ μμιικκρρόόνν ndashndash ππάάμμπποολλυυ ndashndash ττοο ππᾶᾶνν Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη

λέξη πολύ τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν Η

δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης η τρίτη (στην πραγματικότητα το

πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης Η

κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο

νοήματος

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία

περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να

συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει

την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση

των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 10: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

1100

Ερωτήσεις

1 Ποια είναι η σχέση πράξεως-ενέργειας α) με τις ιδιότητες που

έχουμε φύσει και β) με την ηθική αρετή σύμφωνα με τον

Αριστοτέλη

2 Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στις ενότητες 1 και

2 για να αποδείξει ότι η αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

3 Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών laquoδύναμις-ἐνέργειαraquo στην

αριστοτελική φιλοσοφία πώς τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά

παραδείγματα για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να

ορίσει τις ηθικές αρετές

4 Να βρείτε με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική

συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής κομιστής

θυρωρός λήμμα παρόραμα λάφυρο εύχρηστος ευήκοος τοκετός

οικόσημο μετακόμιση δεοντολογία

1111

ΕΕννόόττηητταα 33ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η απόκτηση

μιας ηθικής αρετής είναι κάτι ανάλογο με την εκμάθηση των τεχνών

Όπως τεχνίτης γίνεται κανείς μόνο αν ασκηθεί με επιμονή στην τέχνη

του (οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνιται καί κιθαρίζοντες κιθαρισταί) με τον

ίδιο τρόπο γίνεται κανείς και δίκαιος ή σώφρων ή ανδρείος Επιμένοντας

στη σχέση της ηθικής αρετής με την ηθική πράξη προσκομίζει ένα νέο

επιχείρημα

1 Το νέο επιχείρημα Αντλείται από το χώρο της πολιτικής και

συγκεκριμένα αναφέρεται στον τρόπο που νομοθετούν οι νομοθέτες

Ενισχύει την άποψη ότι καμιά αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά είναι

αποτέλεσμα εθισμού επανάληψης άσκησης

Επιδίωξη του νομοθέτη σε μια πόλη είναι να κάνει τους πολίτες αγαθούς

με τον ίδιο τρόπο που και ο κάτοχος μιας τέχνης θέλει να δει ἀγαθόν

τεχνίτη τον μαθητή του Αυτό το υλοποιεί μέσα από τους νόμους που

νομοθετεί Οι νόμοι δηλαδή που νομοθετεί έχουν στόχο τη δημιουργία

τέτοιων συνηθειών στους πολίτες ώστε να εφαρμόζουν ένα τρόπο ζωής

που προάγει τις ανθρώπινες σχέσεις καλλιεργεί τις ηθικές αρετές και τον

πολιτισμό

Ενώ όμως όλοι οι νομοθέτες έχουν κοινή την επιδίωξη δεν βλέπουν όλοι

τους κόπους τους να στέφονται από την ίδια επιτυχία ndashούτε και όλων των

τεχνιτών οι μαθητές μαθαίνουν στον ίδιο βαθμό τελειότητας την τέχνη

που διδάσκονται Αυτό σημαίνει ότι άλλοι από τους νομοθέτες

οργανώνουν σωστά τον εθισμό των πολιτών και πετυχαίνουν το στόχο

τους άλλοι όμως δεν εθίζουν σωστά τους πολίτες με αποτέλεσμα οι

νομοθέτες να αποτυχαίνουν και να μην ασκούν τους πολίτες στην

απόκτηση της ηθικής αρετής

2 Διακρίνει ο Αριστοτέλης τα πολιτεύματα σε καλά και κακά

laquoδιαφέρει πολιτεία πολιτείας αγαθή φαύληςraquo Στο σημείο αυτό ο

Αριστοτέλης θέλει να πει laquoόταν μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα εννοούμε ότι με το ένα οι πολίτες ασκήθηκαν περισσότερο

στην αρετή με το άλλο λιγότεροraquo Δεν μιλάει δηλαδή για καλά και κακά

πολιτεύματαmiddot όσο εξαρτάται από τους νομοθέτες όλα τα πολιτεύματα

είναι καλά αφού όλων των νομοθετών η πρόθεση είναι να κάνουν τους

πολίτες ενάρετους αν τελικά διαπιστώνουμε διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα πρόκειται στην ουσία για διαφορά ως προς το βαθμό

τελειότητας και με το λιγότερο τέλειο πολίτευμα δεν περνούμε στην

περιοχή του κακού το ένα πολίτευμα πράγματι βοηθά περισσότερο τους

πολίτες να ασκηθούν με το σωστότερο τρόπο στα έργα της αρετής ώστε

να γίνουν τελικά κάτοχοί της το άλλο απλώς επιτελεί το ίδιο αυτό έργο

με λιγότερη επιτυχία

Η διάκριση δηλ των πολιτευμάτων σε ανώτερα (ἀγαθά) και σε κατώτερα

(φαῦλα) γίνεται με κριτήριο τη μεγαλύτερη ή μικρότερη βοήθεια που

1122

προσφέρουν στον πολίτη οι νομοθέτες για να κατακτήσει με τη δική

τους καθοδήγηση την αρετή

Η ουσία του παραδείγματος των νομοθετών είναι να τονισθεί

α) αφενός η σημασία που έχει η αδιάκοπη άσκηση του ανθρώπου στα

έργα της αρετής και

β) αφετέρου η ευθύνη των νομοθετών σε ότι αφορά την επιτυχημένη ή

όχι τόσο επιτυχημένη άσκηση των πολιτών στην αρετή Η άσκηση έχει και

στην περίπτωση της αρετής την ίδια σημασία που έχει και για την

εκμάθηση μιας τέχνης

3 laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεται Κάθε μορφή ηθικής αρετής είτε αυτή γίνεται είτε φθείρεται

έχει αφετηρία της τις ίδιες αιτίες και επιδιώκεται με τα ίδια μέσα τη

συνεχή εξάσκηση (με το ρήμα φθείρεται νοείται πιο πολύ η ατελέσφορη

προσπάθεια για την κατάκτηση της αρετής παρά η φθορά της)

Το θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στο

σημείο αυτό είναι η γένεσις και η φθορά Με τρόπο επαγωγικό τονίζεται

η σημασία της άσκησης που δημιουργεί τον εθισμό Η αρετή σύμφωνα με

τον Αριστοτέλη κινείται ανάμεσα στη γένεση και στη φθορά Η γένεση

συντελείται με την άσκηση Οι άνθρωποι γίνονται αγαθοί εθιζόμενοι στα

αγαθά Μόνο που τώρα προσθέτει ένα νέο στοιχείο το εὖ ή το κακῶς

Δεν αρκεί δηλ η εξάσκηση για την απόκτηση της ηθικής αρετής Πρέπει

αυτή να γίνεται με σωστό τρόπο δηλ με την εφαρμογή ηθικών κανόνων

διαφορετικά δεν αποκτιέται η ηθική αρετή και οι άνθρωποι γίνονται

κακοί

Και επανέρχεται στα παραδείγματα με τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους για να δείξει ότι με την καλή εξάσκηση πετυχαίνει κανείς το

στόχο του ενώ με την κακή αποτυχαίνει Η καλή δηλαδή ή η κακή

εξάσκηση είναι το κριτήριο για την κατάκτηση ή όχι του στόχου

4 laquoοὐδέν ἄν ἔδει τοῦ διδάξοντοςraquo Στο σημείο αυτό κάνει λόγο για

εκείνον που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους (άρα και εκείνους που θα κατακτήσουν την αρετή) κατά τη

διαδικασία της εξάσκησής τους Επομένως στην ενότητα αυτή δέχεται τη

συμβολή της διδασκαλίας στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής

αναφέροντας το ρόλο του νομοθέτη και του δασκάλου

5 Τα νέα αποδεικτικά επιχειρήματα

Στην τρίτη ενότητα συνεχίζεται η παράθεση αποδεικτικών επιχειρημάτων

για την υποστήριξη της θέσης ότι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει

ἡμῖν ἐγγίνεται Συνοπτικά έχουν ως εξής

α) Για να υπάρξει ηθική αρετή προηγείται ο εθισμός στην ηθική πράξη

Αν αυτός δεν είναι καλός η προσπάθεια αποβαίνει άκαρπη η ηθική

αρετή δεν πραγματώνεται

Αυτά σημαίνουν ότι η ηθική αρετή είναι απόρροια της πράξης

Άρα η αρετή πραγματώνεται εκ των υστέρων συνεπώς δεν την έχουμε εκ

φύσεως

1133

β) Το επιχείρημα με τους νομοθέτες

Οι νομοθέτες προσπαθούν να κάνουν αγαθούς τους πολίτες με τον

εθισμό

Αν οι άνθρωποι ήταν καλοί ή κακοί εκ φύσεως θα ήταν άτοπο οι

νομοθέτες να ενεργούν με αυτό τον τρόπο Σκέφτονται λοιπόν και

ενεργούν όπως ενεργούν επειδή η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

στον άνθρωπο

γ) Το επιχείρημα με τους τεχνίτες και την αξία της διδασκαλίας

Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως στους ανθρώπους αυτοί θα ήταν

από φυσικού τους καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν να τους διδάξει

κανένας τίποτε σχετικό

Τώρα όμως τους διδάσκουν γιατί όλοι ξέρουν ότι κάνοντας σωστές

πράξεις θα γίνουν σωστοί άνθρωποι κάνοντας όχι σωστές δεν θα γίνουν

σωστοί

Ερωτήσεις

1 Με ποιο επιχείρημα ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη σχέση της

ηθικής αρετής με την ηθική πράξη

2 Ποιος είναι ο ρόλος του νομοθέτη κατά τον Αριστοτέλη και πώς

πραγματώνεται

3 Με βάση το δεδομένο κείμενο ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου

στην απόκτηση της ηθικής αρετής

4 μαρτυρεῖ βούλημα ἀρετή φθείρονται να δώσετε από δύο

ομόρριζα της νέας ελληνικής για κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

1144

ΕΕννόόττηητταα 44ηη

Η ενότητα αυτή είναι λογικό προϊόν της προηγούμενης Κι εδώ το

θέμα είναι η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της

ηθικής αρετής Στην τρίτη ενότητα με τα παραδείγματα έδειξε ότι αυτοί

που ασκούν το ίδιο επάγγελμα ή την ίδια τέχνη διαφέρουν μεταξύ τους

ανάλογα με την ποιότητα της διδασκαλίας

Σrsquo αυτήν εδώ την ενότητα διαπιστώνει με τη μέθοδο της αναλογίας

ότι και στις συναλλαγές και στις πράξεις οι άνθρωποι εξελίσσονται

διαφορετικά άλλοι γίνονται δίκαιοι και σώφρονες κι άλλοι άδικοι κι

ακόλαστοι Αυτή η διαφορετική εξέλιξη των ανθρώπινων χαρακτήρων

οφείλεται στο διαφορετικό βαθμό κατά τον οποίο προβαίνουν στις

ποικίλες ενέργειες

ΑΑννααλλυυττιικκάά

11 laquolaquoππρράάττττοοννττεεςς γγὰὰρρ ττὰὰ ἐἐνν ττοοῖῖςς σσυυννααλλλλάάγγμμαασσιιhelliphellip οοἳἳ δδὲὲ ἐἐκκ ττοοῦῦ οοὑὑττωωσσίί

Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τρία παραδείγματα για να δείξει με

αναλογικό τρόπο ότι

όπως οι τέχνες έτσι και οι αρετές αποκτώνται με τον εθισμό και

η ποιότητά τους είναι ανάλογη με την ποιότητα του εθισμού

Στα τρία αυτά παραδείγματα παρακολουθούμε

τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους

(κοινωνικές σχέσεις)

πώς αντιδρούν στις δύσκολες καταστάσεις και

πώς διαχειρίζονται τις επιθυμίες και τα συναισθήματά τους

Οι άνθρωποι λοιπόν στις καθημερινές τους συναλλαγές γίνονται

α) στις σχέσεις τους δίκαιοι ή άδικοι

β) σε όσα προξενούν φόβο ανδρείοι ή δειλοί

γ) στις επιθυμίες σώφρονες ή ακόλαστοι

δ) σε όσα προξενούν οργή πράοι ή οργίλοι

Αυτό σημαίνει ότι διακρίνονται δύο τρόποι αντίδρασης αντίθετοι μεταξύ

τους Ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση της αρετής ο άλλος όχι

Πιο συγκεκριμένα

α) Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται

καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό Αν

μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους γίνονται δίκαιοι αν όχι

άδικοι Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του

ανθρώπου ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεων του

β) ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις

δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους διαμορφώνει τη στάση

και τη συμπεριφορά τους Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν με

1155

ψυχραιμία και θάρρος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους

γίνονται ανδρείοι στην αντίθετη όμως περίπτωση γίνονται δειλοί

γ) ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό

τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους καθορίζει επίσης το

χαρακτήρα τους Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις

επιθυμίες και τις ορμές τους γίνονται συνετοί και πράοι αν όχι ασύδοτοι

και οξύθυμοι

Συνεπώς ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά

πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την

ηθική ποιότητά τους

Οι ηθικές πράξεις επομένως επιδρούν στην ανθρώπινη προσωπικότητα

και την ηθικοποιούν

22 Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τους όρους σσώώφφρροοννεεςς είναι οι εγκρατείς αυτοί που αντιστέκονται στις επιθυμίες

τους και τις χαλιναγωγούν ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από

σωματικές ηδονές ἀἀκκόόλλαασσττοοιι εκείνοι που ενδίδουν αλόγιστα στις επιθυμίες και αφήνονται

στις σωματικές ηδονές χωρίς μέτρο

ππρράάοοιι αυτοί που αντιδρούν απέναντι στην οργή ήρεμα και

συγκρατημένα

οορργγίίλλοοιι εκείνοι που αντιδρούν με βίαιο τρόπο εκρηκτικά και παράφορα

33 ΗΗ ββααθθμμιιααίίαα κκααττάάκκττηησσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την κατάκτηση της αρετής και για τις έξεις

χρησιμοποιεί τους ρηματικούς τύπους γινόμεθα γίνονται πράττοντες

εθιζόμενοι Οι τύποι αυτοί εκφράζουν ενέργεια ενώ ο ενεστώτας συχνή

επανάληψη ενέργειας

Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης καταδεικνύει ότι

οι αρετές κατακτώνται βαθμιαία

οι έξεις και οι αρετές δεν είναι εκ φύσεως αλλά αποτελέσματα

κάποιων ενεργειών

44 ΗΗ κκοοιιννωωννιικκήή δδιιάάσστταασσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Τόσο η δικαιοσύνη όσο και οι άλλες αρετές που αναφέρονται στα

παραδείγματα συνιστούν συμπεριφορές των ανθρώπων στο πλαίσιο των

καθημερινών διαπροσωπικών σχέσεων και του κοινωνικού βίου Αφού

λοιπόν έχουν αντανάκλαση στον κοινωνικό περίγυρο είναι φανερό ότι η

αρετή έχει κοινωνική διάσταση Εξάλλου κάθε κοινωνία έχει ένα

αξιολογικό σύστημα βάσει του οποίου κρίνει και αξιολογεί τους

ανθρώπους και προσδιορίζει την ηθικότητα των πράξεών τους

1166

55 ΠΠώώςς εεκκφφρράάζζεεττααιι σσττοο κκεείίμμεεννοο ηη δδιιάάκκρριισσηη σσυυμμππεερριιφφοορρώώνν

Αυτή η διάκριση στο κείμενο εκφράζεται

α) με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη

δίκαιοι -ἄδικοι

ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι - ἢ θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι ndashδειλοί

τά περί τάς ἐπιθυμίας-τά περί τάς ὀργάς

σώφρονες - πρᾶοι

ἀκόλαστοι -ὀργίλοι

β) με τα δύο laquoοὑτωσίraquo και

γ) το χιαστό σχήμα

φοβεῖσθαι θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι δειλοί

66 ἐἐκκ ττῶῶνν ὁὁμμοοίίωωνν ἐἐννεερργγεειιῶῶνν ααἱἱ ἕἕξξεειιςς γγίίννοοννττααιι

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης τόνισε ότι προκειμένου να

αποκτήσει κανείς μια αρετή δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και

ξανά τέτοιου είδους πράξεις πράξεις δηλ που προσιδιάζουν στη

συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει πχ κανείς ανδρείος συμμετέχοντας

απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς

πλήθος δικαιοπραξιών) πρέπει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια

ποιότητα στις ενέργειές του αυτές οι πράξεις οι ενέργειες που θα

γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο

θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής απλώς τότε οι πράξεις

αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες

Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα

στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε αυτά είναι καλά είτε κακά

διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων

ενεργειών Γιrsquo αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη

ποιότητα

Συμβαίνει ωστόσο και το αντίστροφο να απορρέουν από τις έξεις

αντίστοιχες ενέργειες Για παράδειγμα όπως αναφέρει λίγο παρακάτω

στα Ηθικά Νικομάχεια laquoσυνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και

να τους αντιμετωπίζουμε αποκτούμε την αρετή της ανδρείας κι αφού την

αποκτήσουμε θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα

που προξενούν φόβοraquo Στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής

ξεκινάμε από την πράξη φτάνουμε στην αρετή επανερχόμαστε στην

πράξη κι έτσι δημιουργείται ένας κύκλος

Γιrsquo αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά

μας ώστε να μπορούμε να αποκτούμε την ηθική αρετή Αυτή την

ποιότητα την επιλέγει το ίδιο το άτομο και έτσι προκύπτει το μεγάλο θέμα

1177

της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη

συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών

77 οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός

του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη

σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή τόσο για την ιδιωτική όσο και

για τη δημόσια ζωή του ατόμου Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε

πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε

συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην

απόκτηση της αρετής

Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη

έμφαση α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και

στην αγωγή και

β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα

είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο Το

κάνει αυτό για τους εξής λόγους

κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα

συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη

για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους

ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων)

γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην

ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει

η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης

ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό

χρόνο και γιrsquo αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό

88 οοὐὐ μμιικκρρόόνν ndashndash ππάάμμπποολλυυ ndashndash ττοο ππᾶᾶνν Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη

λέξη πολύ τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν Η

δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης η τρίτη (στην πραγματικότητα το

πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης Η

κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο

νοήματος

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία

περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να

συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει

την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση

των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 11: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

1111

ΕΕννόόττηητταα 33ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η απόκτηση

μιας ηθικής αρετής είναι κάτι ανάλογο με την εκμάθηση των τεχνών

Όπως τεχνίτης γίνεται κανείς μόνο αν ασκηθεί με επιμονή στην τέχνη

του (οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνιται καί κιθαρίζοντες κιθαρισταί) με τον

ίδιο τρόπο γίνεται κανείς και δίκαιος ή σώφρων ή ανδρείος Επιμένοντας

στη σχέση της ηθικής αρετής με την ηθική πράξη προσκομίζει ένα νέο

επιχείρημα

1 Το νέο επιχείρημα Αντλείται από το χώρο της πολιτικής και

συγκεκριμένα αναφέρεται στον τρόπο που νομοθετούν οι νομοθέτες

Ενισχύει την άποψη ότι καμιά αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά είναι

αποτέλεσμα εθισμού επανάληψης άσκησης

Επιδίωξη του νομοθέτη σε μια πόλη είναι να κάνει τους πολίτες αγαθούς

με τον ίδιο τρόπο που και ο κάτοχος μιας τέχνης θέλει να δει ἀγαθόν

τεχνίτη τον μαθητή του Αυτό το υλοποιεί μέσα από τους νόμους που

νομοθετεί Οι νόμοι δηλαδή που νομοθετεί έχουν στόχο τη δημιουργία

τέτοιων συνηθειών στους πολίτες ώστε να εφαρμόζουν ένα τρόπο ζωής

που προάγει τις ανθρώπινες σχέσεις καλλιεργεί τις ηθικές αρετές και τον

πολιτισμό

Ενώ όμως όλοι οι νομοθέτες έχουν κοινή την επιδίωξη δεν βλέπουν όλοι

τους κόπους τους να στέφονται από την ίδια επιτυχία ndashούτε και όλων των

τεχνιτών οι μαθητές μαθαίνουν στον ίδιο βαθμό τελειότητας την τέχνη

που διδάσκονται Αυτό σημαίνει ότι άλλοι από τους νομοθέτες

οργανώνουν σωστά τον εθισμό των πολιτών και πετυχαίνουν το στόχο

τους άλλοι όμως δεν εθίζουν σωστά τους πολίτες με αποτέλεσμα οι

νομοθέτες να αποτυχαίνουν και να μην ασκούν τους πολίτες στην

απόκτηση της ηθικής αρετής

2 Διακρίνει ο Αριστοτέλης τα πολιτεύματα σε καλά και κακά

laquoδιαφέρει πολιτεία πολιτείας αγαθή φαύληςraquo Στο σημείο αυτό ο

Αριστοτέλης θέλει να πει laquoόταν μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα εννοούμε ότι με το ένα οι πολίτες ασκήθηκαν περισσότερο

στην αρετή με το άλλο λιγότεροraquo Δεν μιλάει δηλαδή για καλά και κακά

πολιτεύματαmiddot όσο εξαρτάται από τους νομοθέτες όλα τα πολιτεύματα

είναι καλά αφού όλων των νομοθετών η πρόθεση είναι να κάνουν τους

πολίτες ενάρετους αν τελικά διαπιστώνουμε διαφορά πολιτεύματος από

πολίτευμα πρόκειται στην ουσία για διαφορά ως προς το βαθμό

τελειότητας και με το λιγότερο τέλειο πολίτευμα δεν περνούμε στην

περιοχή του κακού το ένα πολίτευμα πράγματι βοηθά περισσότερο τους

πολίτες να ασκηθούν με το σωστότερο τρόπο στα έργα της αρετής ώστε

να γίνουν τελικά κάτοχοί της το άλλο απλώς επιτελεί το ίδιο αυτό έργο

με λιγότερη επιτυχία

Η διάκριση δηλ των πολιτευμάτων σε ανώτερα (ἀγαθά) και σε κατώτερα

(φαῦλα) γίνεται με κριτήριο τη μεγαλύτερη ή μικρότερη βοήθεια που

1122

προσφέρουν στον πολίτη οι νομοθέτες για να κατακτήσει με τη δική

τους καθοδήγηση την αρετή

Η ουσία του παραδείγματος των νομοθετών είναι να τονισθεί

α) αφενός η σημασία που έχει η αδιάκοπη άσκηση του ανθρώπου στα

έργα της αρετής και

β) αφετέρου η ευθύνη των νομοθετών σε ότι αφορά την επιτυχημένη ή

όχι τόσο επιτυχημένη άσκηση των πολιτών στην αρετή Η άσκηση έχει και

στην περίπτωση της αρετής την ίδια σημασία που έχει και για την

εκμάθηση μιας τέχνης

3 laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεται Κάθε μορφή ηθικής αρετής είτε αυτή γίνεται είτε φθείρεται

έχει αφετηρία της τις ίδιες αιτίες και επιδιώκεται με τα ίδια μέσα τη

συνεχή εξάσκηση (με το ρήμα φθείρεται νοείται πιο πολύ η ατελέσφορη

προσπάθεια για την κατάκτηση της αρετής παρά η φθορά της)

Το θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στο

σημείο αυτό είναι η γένεσις και η φθορά Με τρόπο επαγωγικό τονίζεται

η σημασία της άσκησης που δημιουργεί τον εθισμό Η αρετή σύμφωνα με

τον Αριστοτέλη κινείται ανάμεσα στη γένεση και στη φθορά Η γένεση

συντελείται με την άσκηση Οι άνθρωποι γίνονται αγαθοί εθιζόμενοι στα

αγαθά Μόνο που τώρα προσθέτει ένα νέο στοιχείο το εὖ ή το κακῶς

Δεν αρκεί δηλ η εξάσκηση για την απόκτηση της ηθικής αρετής Πρέπει

αυτή να γίνεται με σωστό τρόπο δηλ με την εφαρμογή ηθικών κανόνων

διαφορετικά δεν αποκτιέται η ηθική αρετή και οι άνθρωποι γίνονται

κακοί

Και επανέρχεται στα παραδείγματα με τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους για να δείξει ότι με την καλή εξάσκηση πετυχαίνει κανείς το

στόχο του ενώ με την κακή αποτυχαίνει Η καλή δηλαδή ή η κακή

εξάσκηση είναι το κριτήριο για την κατάκτηση ή όχι του στόχου

4 laquoοὐδέν ἄν ἔδει τοῦ διδάξοντοςraquo Στο σημείο αυτό κάνει λόγο για

εκείνον που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους (άρα και εκείνους που θα κατακτήσουν την αρετή) κατά τη

διαδικασία της εξάσκησής τους Επομένως στην ενότητα αυτή δέχεται τη

συμβολή της διδασκαλίας στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής

αναφέροντας το ρόλο του νομοθέτη και του δασκάλου

5 Τα νέα αποδεικτικά επιχειρήματα

Στην τρίτη ενότητα συνεχίζεται η παράθεση αποδεικτικών επιχειρημάτων

για την υποστήριξη της θέσης ότι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει

ἡμῖν ἐγγίνεται Συνοπτικά έχουν ως εξής

α) Για να υπάρξει ηθική αρετή προηγείται ο εθισμός στην ηθική πράξη

Αν αυτός δεν είναι καλός η προσπάθεια αποβαίνει άκαρπη η ηθική

αρετή δεν πραγματώνεται

Αυτά σημαίνουν ότι η ηθική αρετή είναι απόρροια της πράξης

Άρα η αρετή πραγματώνεται εκ των υστέρων συνεπώς δεν την έχουμε εκ

φύσεως

1133

β) Το επιχείρημα με τους νομοθέτες

Οι νομοθέτες προσπαθούν να κάνουν αγαθούς τους πολίτες με τον

εθισμό

Αν οι άνθρωποι ήταν καλοί ή κακοί εκ φύσεως θα ήταν άτοπο οι

νομοθέτες να ενεργούν με αυτό τον τρόπο Σκέφτονται λοιπόν και

ενεργούν όπως ενεργούν επειδή η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

στον άνθρωπο

γ) Το επιχείρημα με τους τεχνίτες και την αξία της διδασκαλίας

Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως στους ανθρώπους αυτοί θα ήταν

από φυσικού τους καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν να τους διδάξει

κανένας τίποτε σχετικό

Τώρα όμως τους διδάσκουν γιατί όλοι ξέρουν ότι κάνοντας σωστές

πράξεις θα γίνουν σωστοί άνθρωποι κάνοντας όχι σωστές δεν θα γίνουν

σωστοί

Ερωτήσεις

1 Με ποιο επιχείρημα ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη σχέση της

ηθικής αρετής με την ηθική πράξη

2 Ποιος είναι ο ρόλος του νομοθέτη κατά τον Αριστοτέλη και πώς

πραγματώνεται

3 Με βάση το δεδομένο κείμενο ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου

στην απόκτηση της ηθικής αρετής

4 μαρτυρεῖ βούλημα ἀρετή φθείρονται να δώσετε από δύο

ομόρριζα της νέας ελληνικής για κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

1144

ΕΕννόόττηητταα 44ηη

Η ενότητα αυτή είναι λογικό προϊόν της προηγούμενης Κι εδώ το

θέμα είναι η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της

ηθικής αρετής Στην τρίτη ενότητα με τα παραδείγματα έδειξε ότι αυτοί

που ασκούν το ίδιο επάγγελμα ή την ίδια τέχνη διαφέρουν μεταξύ τους

ανάλογα με την ποιότητα της διδασκαλίας

Σrsquo αυτήν εδώ την ενότητα διαπιστώνει με τη μέθοδο της αναλογίας

ότι και στις συναλλαγές και στις πράξεις οι άνθρωποι εξελίσσονται

διαφορετικά άλλοι γίνονται δίκαιοι και σώφρονες κι άλλοι άδικοι κι

ακόλαστοι Αυτή η διαφορετική εξέλιξη των ανθρώπινων χαρακτήρων

οφείλεται στο διαφορετικό βαθμό κατά τον οποίο προβαίνουν στις

ποικίλες ενέργειες

ΑΑννααλλυυττιικκάά

11 laquolaquoππρράάττττοοννττεεςς γγὰὰρρ ττὰὰ ἐἐνν ττοοῖῖςς σσυυννααλλλλάάγγμμαασσιιhelliphellip οοἳἳ δδὲὲ ἐἐκκ ττοοῦῦ οοὑὑττωωσσίί

Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τρία παραδείγματα για να δείξει με

αναλογικό τρόπο ότι

όπως οι τέχνες έτσι και οι αρετές αποκτώνται με τον εθισμό και

η ποιότητά τους είναι ανάλογη με την ποιότητα του εθισμού

Στα τρία αυτά παραδείγματα παρακολουθούμε

τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους

(κοινωνικές σχέσεις)

πώς αντιδρούν στις δύσκολες καταστάσεις και

πώς διαχειρίζονται τις επιθυμίες και τα συναισθήματά τους

Οι άνθρωποι λοιπόν στις καθημερινές τους συναλλαγές γίνονται

α) στις σχέσεις τους δίκαιοι ή άδικοι

β) σε όσα προξενούν φόβο ανδρείοι ή δειλοί

γ) στις επιθυμίες σώφρονες ή ακόλαστοι

δ) σε όσα προξενούν οργή πράοι ή οργίλοι

Αυτό σημαίνει ότι διακρίνονται δύο τρόποι αντίδρασης αντίθετοι μεταξύ

τους Ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση της αρετής ο άλλος όχι

Πιο συγκεκριμένα

α) Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται

καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό Αν

μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους γίνονται δίκαιοι αν όχι

άδικοι Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του

ανθρώπου ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεων του

β) ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις

δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους διαμορφώνει τη στάση

και τη συμπεριφορά τους Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν με

1155

ψυχραιμία και θάρρος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους

γίνονται ανδρείοι στην αντίθετη όμως περίπτωση γίνονται δειλοί

γ) ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό

τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους καθορίζει επίσης το

χαρακτήρα τους Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις

επιθυμίες και τις ορμές τους γίνονται συνετοί και πράοι αν όχι ασύδοτοι

και οξύθυμοι

Συνεπώς ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά

πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την

ηθική ποιότητά τους

Οι ηθικές πράξεις επομένως επιδρούν στην ανθρώπινη προσωπικότητα

και την ηθικοποιούν

22 Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τους όρους σσώώφφρροοννεεςς είναι οι εγκρατείς αυτοί που αντιστέκονται στις επιθυμίες

τους και τις χαλιναγωγούν ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από

σωματικές ηδονές ἀἀκκόόλλαασσττοοιι εκείνοι που ενδίδουν αλόγιστα στις επιθυμίες και αφήνονται

στις σωματικές ηδονές χωρίς μέτρο

ππρράάοοιι αυτοί που αντιδρούν απέναντι στην οργή ήρεμα και

συγκρατημένα

οορργγίίλλοοιι εκείνοι που αντιδρούν με βίαιο τρόπο εκρηκτικά και παράφορα

33 ΗΗ ββααθθμμιιααίίαα κκααττάάκκττηησσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την κατάκτηση της αρετής και για τις έξεις

χρησιμοποιεί τους ρηματικούς τύπους γινόμεθα γίνονται πράττοντες

εθιζόμενοι Οι τύποι αυτοί εκφράζουν ενέργεια ενώ ο ενεστώτας συχνή

επανάληψη ενέργειας

Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης καταδεικνύει ότι

οι αρετές κατακτώνται βαθμιαία

οι έξεις και οι αρετές δεν είναι εκ φύσεως αλλά αποτελέσματα

κάποιων ενεργειών

44 ΗΗ κκοοιιννωωννιικκήή δδιιάάσστταασσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Τόσο η δικαιοσύνη όσο και οι άλλες αρετές που αναφέρονται στα

παραδείγματα συνιστούν συμπεριφορές των ανθρώπων στο πλαίσιο των

καθημερινών διαπροσωπικών σχέσεων και του κοινωνικού βίου Αφού

λοιπόν έχουν αντανάκλαση στον κοινωνικό περίγυρο είναι φανερό ότι η

αρετή έχει κοινωνική διάσταση Εξάλλου κάθε κοινωνία έχει ένα

αξιολογικό σύστημα βάσει του οποίου κρίνει και αξιολογεί τους

ανθρώπους και προσδιορίζει την ηθικότητα των πράξεών τους

1166

55 ΠΠώώςς εεκκφφρράάζζεεττααιι σσττοο κκεείίμμεεννοο ηη δδιιάάκκρριισσηη σσυυμμππεερριιφφοορρώώνν

Αυτή η διάκριση στο κείμενο εκφράζεται

α) με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη

δίκαιοι -ἄδικοι

ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι - ἢ θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι ndashδειλοί

τά περί τάς ἐπιθυμίας-τά περί τάς ὀργάς

σώφρονες - πρᾶοι

ἀκόλαστοι -ὀργίλοι

β) με τα δύο laquoοὑτωσίraquo και

γ) το χιαστό σχήμα

φοβεῖσθαι θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι δειλοί

66 ἐἐκκ ττῶῶνν ὁὁμμοοίίωωνν ἐἐννεερργγεειιῶῶνν ααἱἱ ἕἕξξεειιςς γγίίννοοννττααιι

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης τόνισε ότι προκειμένου να

αποκτήσει κανείς μια αρετή δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και

ξανά τέτοιου είδους πράξεις πράξεις δηλ που προσιδιάζουν στη

συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει πχ κανείς ανδρείος συμμετέχοντας

απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς

πλήθος δικαιοπραξιών) πρέπει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια

ποιότητα στις ενέργειές του αυτές οι πράξεις οι ενέργειες που θα

γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο

θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής απλώς τότε οι πράξεις

αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες

Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα

στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε αυτά είναι καλά είτε κακά

διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων

ενεργειών Γιrsquo αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη

ποιότητα

Συμβαίνει ωστόσο και το αντίστροφο να απορρέουν από τις έξεις

αντίστοιχες ενέργειες Για παράδειγμα όπως αναφέρει λίγο παρακάτω

στα Ηθικά Νικομάχεια laquoσυνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και

να τους αντιμετωπίζουμε αποκτούμε την αρετή της ανδρείας κι αφού την

αποκτήσουμε θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα

που προξενούν φόβοraquo Στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής

ξεκινάμε από την πράξη φτάνουμε στην αρετή επανερχόμαστε στην

πράξη κι έτσι δημιουργείται ένας κύκλος

Γιrsquo αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά

μας ώστε να μπορούμε να αποκτούμε την ηθική αρετή Αυτή την

ποιότητα την επιλέγει το ίδιο το άτομο και έτσι προκύπτει το μεγάλο θέμα

1177

της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη

συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών

77 οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός

του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη

σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή τόσο για την ιδιωτική όσο και

για τη δημόσια ζωή του ατόμου Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε

πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε

συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην

απόκτηση της αρετής

Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη

έμφαση α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και

στην αγωγή και

β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα

είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο Το

κάνει αυτό για τους εξής λόγους

κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα

συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη

για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους

ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων)

γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην

ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει

η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης

ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό

χρόνο και γιrsquo αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό

88 οοὐὐ μμιικκρρόόνν ndashndash ππάάμμπποολλυυ ndashndash ττοο ππᾶᾶνν Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη

λέξη πολύ τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν Η

δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης η τρίτη (στην πραγματικότητα το

πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης Η

κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο

νοήματος

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία

περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να

συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει

την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση

των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 12: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

1122

προσφέρουν στον πολίτη οι νομοθέτες για να κατακτήσει με τη δική

τους καθοδήγηση την αρετή

Η ουσία του παραδείγματος των νομοθετών είναι να τονισθεί

α) αφενός η σημασία που έχει η αδιάκοπη άσκηση του ανθρώπου στα

έργα της αρετής και

β) αφετέρου η ευθύνη των νομοθετών σε ότι αφορά την επιτυχημένη ή

όχι τόσο επιτυχημένη άσκηση των πολιτών στην αρετή Η άσκηση έχει και

στην περίπτωση της αρετής την ίδια σημασία που έχει και για την

εκμάθηση μιας τέχνης

3 laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεται Κάθε μορφή ηθικής αρετής είτε αυτή γίνεται είτε φθείρεται

έχει αφετηρία της τις ίδιες αιτίες και επιδιώκεται με τα ίδια μέσα τη

συνεχή εξάσκηση (με το ρήμα φθείρεται νοείται πιο πολύ η ατελέσφορη

προσπάθεια για την κατάκτηση της αρετής παρά η φθορά της)

Το θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στο

σημείο αυτό είναι η γένεσις και η φθορά Με τρόπο επαγωγικό τονίζεται

η σημασία της άσκησης που δημιουργεί τον εθισμό Η αρετή σύμφωνα με

τον Αριστοτέλη κινείται ανάμεσα στη γένεση και στη φθορά Η γένεση

συντελείται με την άσκηση Οι άνθρωποι γίνονται αγαθοί εθιζόμενοι στα

αγαθά Μόνο που τώρα προσθέτει ένα νέο στοιχείο το εὖ ή το κακῶς

Δεν αρκεί δηλ η εξάσκηση για την απόκτηση της ηθικής αρετής Πρέπει

αυτή να γίνεται με σωστό τρόπο δηλ με την εφαρμογή ηθικών κανόνων

διαφορετικά δεν αποκτιέται η ηθική αρετή και οι άνθρωποι γίνονται

κακοί

Και επανέρχεται στα παραδείγματα με τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους για να δείξει ότι με την καλή εξάσκηση πετυχαίνει κανείς το

στόχο του ενώ με την κακή αποτυχαίνει Η καλή δηλαδή ή η κακή

εξάσκηση είναι το κριτήριο για την κατάκτηση ή όχι του στόχου

4 laquoοὐδέν ἄν ἔδει τοῦ διδάξοντοςraquo Στο σημείο αυτό κάνει λόγο για

εκείνον που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους κιθαριστές και τους

οικοδόμους (άρα και εκείνους που θα κατακτήσουν την αρετή) κατά τη

διαδικασία της εξάσκησής τους Επομένως στην ενότητα αυτή δέχεται τη

συμβολή της διδασκαλίας στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής

αναφέροντας το ρόλο του νομοθέτη και του δασκάλου

5 Τα νέα αποδεικτικά επιχειρήματα

Στην τρίτη ενότητα συνεχίζεται η παράθεση αποδεικτικών επιχειρημάτων

για την υποστήριξη της θέσης ότι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει

ἡμῖν ἐγγίνεται Συνοπτικά έχουν ως εξής

α) Για να υπάρξει ηθική αρετή προηγείται ο εθισμός στην ηθική πράξη

Αν αυτός δεν είναι καλός η προσπάθεια αποβαίνει άκαρπη η ηθική

αρετή δεν πραγματώνεται

Αυτά σημαίνουν ότι η ηθική αρετή είναι απόρροια της πράξης

Άρα η αρετή πραγματώνεται εκ των υστέρων συνεπώς δεν την έχουμε εκ

φύσεως

1133

β) Το επιχείρημα με τους νομοθέτες

Οι νομοθέτες προσπαθούν να κάνουν αγαθούς τους πολίτες με τον

εθισμό

Αν οι άνθρωποι ήταν καλοί ή κακοί εκ φύσεως θα ήταν άτοπο οι

νομοθέτες να ενεργούν με αυτό τον τρόπο Σκέφτονται λοιπόν και

ενεργούν όπως ενεργούν επειδή η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

στον άνθρωπο

γ) Το επιχείρημα με τους τεχνίτες και την αξία της διδασκαλίας

Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως στους ανθρώπους αυτοί θα ήταν

από φυσικού τους καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν να τους διδάξει

κανένας τίποτε σχετικό

Τώρα όμως τους διδάσκουν γιατί όλοι ξέρουν ότι κάνοντας σωστές

πράξεις θα γίνουν σωστοί άνθρωποι κάνοντας όχι σωστές δεν θα γίνουν

σωστοί

Ερωτήσεις

1 Με ποιο επιχείρημα ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη σχέση της

ηθικής αρετής με την ηθική πράξη

2 Ποιος είναι ο ρόλος του νομοθέτη κατά τον Αριστοτέλη και πώς

πραγματώνεται

3 Με βάση το δεδομένο κείμενο ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου

στην απόκτηση της ηθικής αρετής

4 μαρτυρεῖ βούλημα ἀρετή φθείρονται να δώσετε από δύο

ομόρριζα της νέας ελληνικής για κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

1144

ΕΕννόόττηητταα 44ηη

Η ενότητα αυτή είναι λογικό προϊόν της προηγούμενης Κι εδώ το

θέμα είναι η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της

ηθικής αρετής Στην τρίτη ενότητα με τα παραδείγματα έδειξε ότι αυτοί

που ασκούν το ίδιο επάγγελμα ή την ίδια τέχνη διαφέρουν μεταξύ τους

ανάλογα με την ποιότητα της διδασκαλίας

Σrsquo αυτήν εδώ την ενότητα διαπιστώνει με τη μέθοδο της αναλογίας

ότι και στις συναλλαγές και στις πράξεις οι άνθρωποι εξελίσσονται

διαφορετικά άλλοι γίνονται δίκαιοι και σώφρονες κι άλλοι άδικοι κι

ακόλαστοι Αυτή η διαφορετική εξέλιξη των ανθρώπινων χαρακτήρων

οφείλεται στο διαφορετικό βαθμό κατά τον οποίο προβαίνουν στις

ποικίλες ενέργειες

ΑΑννααλλυυττιικκάά

11 laquolaquoππρράάττττοοννττεεςς γγὰὰρρ ττὰὰ ἐἐνν ττοοῖῖςς σσυυννααλλλλάάγγμμαασσιιhelliphellip οοἳἳ δδὲὲ ἐἐκκ ττοοῦῦ οοὑὑττωωσσίί

Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τρία παραδείγματα για να δείξει με

αναλογικό τρόπο ότι

όπως οι τέχνες έτσι και οι αρετές αποκτώνται με τον εθισμό και

η ποιότητά τους είναι ανάλογη με την ποιότητα του εθισμού

Στα τρία αυτά παραδείγματα παρακολουθούμε

τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους

(κοινωνικές σχέσεις)

πώς αντιδρούν στις δύσκολες καταστάσεις και

πώς διαχειρίζονται τις επιθυμίες και τα συναισθήματά τους

Οι άνθρωποι λοιπόν στις καθημερινές τους συναλλαγές γίνονται

α) στις σχέσεις τους δίκαιοι ή άδικοι

β) σε όσα προξενούν φόβο ανδρείοι ή δειλοί

γ) στις επιθυμίες σώφρονες ή ακόλαστοι

δ) σε όσα προξενούν οργή πράοι ή οργίλοι

Αυτό σημαίνει ότι διακρίνονται δύο τρόποι αντίδρασης αντίθετοι μεταξύ

τους Ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση της αρετής ο άλλος όχι

Πιο συγκεκριμένα

α) Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται

καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό Αν

μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους γίνονται δίκαιοι αν όχι

άδικοι Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του

ανθρώπου ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεων του

β) ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις

δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους διαμορφώνει τη στάση

και τη συμπεριφορά τους Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν με

1155

ψυχραιμία και θάρρος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους

γίνονται ανδρείοι στην αντίθετη όμως περίπτωση γίνονται δειλοί

γ) ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό

τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους καθορίζει επίσης το

χαρακτήρα τους Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις

επιθυμίες και τις ορμές τους γίνονται συνετοί και πράοι αν όχι ασύδοτοι

και οξύθυμοι

Συνεπώς ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά

πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την

ηθική ποιότητά τους

Οι ηθικές πράξεις επομένως επιδρούν στην ανθρώπινη προσωπικότητα

και την ηθικοποιούν

22 Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τους όρους σσώώφφρροοννεεςς είναι οι εγκρατείς αυτοί που αντιστέκονται στις επιθυμίες

τους και τις χαλιναγωγούν ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από

σωματικές ηδονές ἀἀκκόόλλαασσττοοιι εκείνοι που ενδίδουν αλόγιστα στις επιθυμίες και αφήνονται

στις σωματικές ηδονές χωρίς μέτρο

ππρράάοοιι αυτοί που αντιδρούν απέναντι στην οργή ήρεμα και

συγκρατημένα

οορργγίίλλοοιι εκείνοι που αντιδρούν με βίαιο τρόπο εκρηκτικά και παράφορα

33 ΗΗ ββααθθμμιιααίίαα κκααττάάκκττηησσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την κατάκτηση της αρετής και για τις έξεις

χρησιμοποιεί τους ρηματικούς τύπους γινόμεθα γίνονται πράττοντες

εθιζόμενοι Οι τύποι αυτοί εκφράζουν ενέργεια ενώ ο ενεστώτας συχνή

επανάληψη ενέργειας

Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης καταδεικνύει ότι

οι αρετές κατακτώνται βαθμιαία

οι έξεις και οι αρετές δεν είναι εκ φύσεως αλλά αποτελέσματα

κάποιων ενεργειών

44 ΗΗ κκοοιιννωωννιικκήή δδιιάάσστταασσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Τόσο η δικαιοσύνη όσο και οι άλλες αρετές που αναφέρονται στα

παραδείγματα συνιστούν συμπεριφορές των ανθρώπων στο πλαίσιο των

καθημερινών διαπροσωπικών σχέσεων και του κοινωνικού βίου Αφού

λοιπόν έχουν αντανάκλαση στον κοινωνικό περίγυρο είναι φανερό ότι η

αρετή έχει κοινωνική διάσταση Εξάλλου κάθε κοινωνία έχει ένα

αξιολογικό σύστημα βάσει του οποίου κρίνει και αξιολογεί τους

ανθρώπους και προσδιορίζει την ηθικότητα των πράξεών τους

1166

55 ΠΠώώςς εεκκφφρράάζζεεττααιι σσττοο κκεείίμμεεννοο ηη δδιιάάκκρριισσηη σσυυμμππεερριιφφοορρώώνν

Αυτή η διάκριση στο κείμενο εκφράζεται

α) με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη

δίκαιοι -ἄδικοι

ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι - ἢ θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι ndashδειλοί

τά περί τάς ἐπιθυμίας-τά περί τάς ὀργάς

σώφρονες - πρᾶοι

ἀκόλαστοι -ὀργίλοι

β) με τα δύο laquoοὑτωσίraquo και

γ) το χιαστό σχήμα

φοβεῖσθαι θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι δειλοί

66 ἐἐκκ ττῶῶνν ὁὁμμοοίίωωνν ἐἐννεερργγεειιῶῶνν ααἱἱ ἕἕξξεειιςς γγίίννοοννττααιι

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης τόνισε ότι προκειμένου να

αποκτήσει κανείς μια αρετή δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και

ξανά τέτοιου είδους πράξεις πράξεις δηλ που προσιδιάζουν στη

συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει πχ κανείς ανδρείος συμμετέχοντας

απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς

πλήθος δικαιοπραξιών) πρέπει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια

ποιότητα στις ενέργειές του αυτές οι πράξεις οι ενέργειες που θα

γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο

θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής απλώς τότε οι πράξεις

αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες

Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα

στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε αυτά είναι καλά είτε κακά

διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων

ενεργειών Γιrsquo αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη

ποιότητα

Συμβαίνει ωστόσο και το αντίστροφο να απορρέουν από τις έξεις

αντίστοιχες ενέργειες Για παράδειγμα όπως αναφέρει λίγο παρακάτω

στα Ηθικά Νικομάχεια laquoσυνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και

να τους αντιμετωπίζουμε αποκτούμε την αρετή της ανδρείας κι αφού την

αποκτήσουμε θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα

που προξενούν φόβοraquo Στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής

ξεκινάμε από την πράξη φτάνουμε στην αρετή επανερχόμαστε στην

πράξη κι έτσι δημιουργείται ένας κύκλος

Γιrsquo αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά

μας ώστε να μπορούμε να αποκτούμε την ηθική αρετή Αυτή την

ποιότητα την επιλέγει το ίδιο το άτομο και έτσι προκύπτει το μεγάλο θέμα

1177

της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη

συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών

77 οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός

του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη

σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή τόσο για την ιδιωτική όσο και

για τη δημόσια ζωή του ατόμου Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε

πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε

συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην

απόκτηση της αρετής

Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη

έμφαση α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και

στην αγωγή και

β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα

είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο Το

κάνει αυτό για τους εξής λόγους

κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα

συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη

για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους

ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων)

γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην

ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει

η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης

ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό

χρόνο και γιrsquo αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό

88 οοὐὐ μμιικκρρόόνν ndashndash ππάάμμπποολλυυ ndashndash ττοο ππᾶᾶνν Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη

λέξη πολύ τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν Η

δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης η τρίτη (στην πραγματικότητα το

πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης Η

κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο

νοήματος

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία

περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να

συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει

την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση

των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 13: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

1133

β) Το επιχείρημα με τους νομοθέτες

Οι νομοθέτες προσπαθούν να κάνουν αγαθούς τους πολίτες με τον

εθισμό

Αν οι άνθρωποι ήταν καλοί ή κακοί εκ φύσεως θα ήταν άτοπο οι

νομοθέτες να ενεργούν με αυτό τον τρόπο Σκέφτονται λοιπόν και

ενεργούν όπως ενεργούν επειδή η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως

στον άνθρωπο

γ) Το επιχείρημα με τους τεχνίτες και την αξία της διδασκαλίας

Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως στους ανθρώπους αυτοί θα ήταν

από φυσικού τους καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν να τους διδάξει

κανένας τίποτε σχετικό

Τώρα όμως τους διδάσκουν γιατί όλοι ξέρουν ότι κάνοντας σωστές

πράξεις θα γίνουν σωστοί άνθρωποι κάνοντας όχι σωστές δεν θα γίνουν

σωστοί

Ερωτήσεις

1 Με ποιο επιχείρημα ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη σχέση της

ηθικής αρετής με την ηθική πράξη

2 Ποιος είναι ο ρόλος του νομοθέτη κατά τον Αριστοτέλη και πώς

πραγματώνεται

3 Με βάση το δεδομένο κείμενο ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου

στην απόκτηση της ηθικής αρετής

4 μαρτυρεῖ βούλημα ἀρετή φθείρονται να δώσετε από δύο

ομόρριζα της νέας ελληνικής για κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

1144

ΕΕννόόττηητταα 44ηη

Η ενότητα αυτή είναι λογικό προϊόν της προηγούμενης Κι εδώ το

θέμα είναι η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της

ηθικής αρετής Στην τρίτη ενότητα με τα παραδείγματα έδειξε ότι αυτοί

που ασκούν το ίδιο επάγγελμα ή την ίδια τέχνη διαφέρουν μεταξύ τους

ανάλογα με την ποιότητα της διδασκαλίας

Σrsquo αυτήν εδώ την ενότητα διαπιστώνει με τη μέθοδο της αναλογίας

ότι και στις συναλλαγές και στις πράξεις οι άνθρωποι εξελίσσονται

διαφορετικά άλλοι γίνονται δίκαιοι και σώφρονες κι άλλοι άδικοι κι

ακόλαστοι Αυτή η διαφορετική εξέλιξη των ανθρώπινων χαρακτήρων

οφείλεται στο διαφορετικό βαθμό κατά τον οποίο προβαίνουν στις

ποικίλες ενέργειες

ΑΑννααλλυυττιικκάά

11 laquolaquoππρράάττττοοννττεεςς γγὰὰρρ ττὰὰ ἐἐνν ττοοῖῖςς σσυυννααλλλλάάγγμμαασσιιhelliphellip οοἳἳ δδὲὲ ἐἐκκ ττοοῦῦ οοὑὑττωωσσίί

Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τρία παραδείγματα για να δείξει με

αναλογικό τρόπο ότι

όπως οι τέχνες έτσι και οι αρετές αποκτώνται με τον εθισμό και

η ποιότητά τους είναι ανάλογη με την ποιότητα του εθισμού

Στα τρία αυτά παραδείγματα παρακολουθούμε

τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους

(κοινωνικές σχέσεις)

πώς αντιδρούν στις δύσκολες καταστάσεις και

πώς διαχειρίζονται τις επιθυμίες και τα συναισθήματά τους

Οι άνθρωποι λοιπόν στις καθημερινές τους συναλλαγές γίνονται

α) στις σχέσεις τους δίκαιοι ή άδικοι

β) σε όσα προξενούν φόβο ανδρείοι ή δειλοί

γ) στις επιθυμίες σώφρονες ή ακόλαστοι

δ) σε όσα προξενούν οργή πράοι ή οργίλοι

Αυτό σημαίνει ότι διακρίνονται δύο τρόποι αντίδρασης αντίθετοι μεταξύ

τους Ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση της αρετής ο άλλος όχι

Πιο συγκεκριμένα

α) Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται

καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό Αν

μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους γίνονται δίκαιοι αν όχι

άδικοι Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του

ανθρώπου ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεων του

β) ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις

δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους διαμορφώνει τη στάση

και τη συμπεριφορά τους Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν με

1155

ψυχραιμία και θάρρος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους

γίνονται ανδρείοι στην αντίθετη όμως περίπτωση γίνονται δειλοί

γ) ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό

τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους καθορίζει επίσης το

χαρακτήρα τους Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις

επιθυμίες και τις ορμές τους γίνονται συνετοί και πράοι αν όχι ασύδοτοι

και οξύθυμοι

Συνεπώς ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά

πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την

ηθική ποιότητά τους

Οι ηθικές πράξεις επομένως επιδρούν στην ανθρώπινη προσωπικότητα

και την ηθικοποιούν

22 Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τους όρους σσώώφφρροοννεεςς είναι οι εγκρατείς αυτοί που αντιστέκονται στις επιθυμίες

τους και τις χαλιναγωγούν ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από

σωματικές ηδονές ἀἀκκόόλλαασσττοοιι εκείνοι που ενδίδουν αλόγιστα στις επιθυμίες και αφήνονται

στις σωματικές ηδονές χωρίς μέτρο

ππρράάοοιι αυτοί που αντιδρούν απέναντι στην οργή ήρεμα και

συγκρατημένα

οορργγίίλλοοιι εκείνοι που αντιδρούν με βίαιο τρόπο εκρηκτικά και παράφορα

33 ΗΗ ββααθθμμιιααίίαα κκααττάάκκττηησσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την κατάκτηση της αρετής και για τις έξεις

χρησιμοποιεί τους ρηματικούς τύπους γινόμεθα γίνονται πράττοντες

εθιζόμενοι Οι τύποι αυτοί εκφράζουν ενέργεια ενώ ο ενεστώτας συχνή

επανάληψη ενέργειας

Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης καταδεικνύει ότι

οι αρετές κατακτώνται βαθμιαία

οι έξεις και οι αρετές δεν είναι εκ φύσεως αλλά αποτελέσματα

κάποιων ενεργειών

44 ΗΗ κκοοιιννωωννιικκήή δδιιάάσστταασσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Τόσο η δικαιοσύνη όσο και οι άλλες αρετές που αναφέρονται στα

παραδείγματα συνιστούν συμπεριφορές των ανθρώπων στο πλαίσιο των

καθημερινών διαπροσωπικών σχέσεων και του κοινωνικού βίου Αφού

λοιπόν έχουν αντανάκλαση στον κοινωνικό περίγυρο είναι φανερό ότι η

αρετή έχει κοινωνική διάσταση Εξάλλου κάθε κοινωνία έχει ένα

αξιολογικό σύστημα βάσει του οποίου κρίνει και αξιολογεί τους

ανθρώπους και προσδιορίζει την ηθικότητα των πράξεών τους

1166

55 ΠΠώώςς εεκκφφρράάζζεεττααιι σσττοο κκεείίμμεεννοο ηη δδιιάάκκρριισσηη σσυυμμππεερριιφφοορρώώνν

Αυτή η διάκριση στο κείμενο εκφράζεται

α) με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη

δίκαιοι -ἄδικοι

ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι - ἢ θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι ndashδειλοί

τά περί τάς ἐπιθυμίας-τά περί τάς ὀργάς

σώφρονες - πρᾶοι

ἀκόλαστοι -ὀργίλοι

β) με τα δύο laquoοὑτωσίraquo και

γ) το χιαστό σχήμα

φοβεῖσθαι θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι δειλοί

66 ἐἐκκ ττῶῶνν ὁὁμμοοίίωωνν ἐἐννεερργγεειιῶῶνν ααἱἱ ἕἕξξεειιςς γγίίννοοννττααιι

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης τόνισε ότι προκειμένου να

αποκτήσει κανείς μια αρετή δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και

ξανά τέτοιου είδους πράξεις πράξεις δηλ που προσιδιάζουν στη

συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει πχ κανείς ανδρείος συμμετέχοντας

απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς

πλήθος δικαιοπραξιών) πρέπει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια

ποιότητα στις ενέργειές του αυτές οι πράξεις οι ενέργειες που θα

γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο

θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής απλώς τότε οι πράξεις

αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες

Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα

στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε αυτά είναι καλά είτε κακά

διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων

ενεργειών Γιrsquo αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη

ποιότητα

Συμβαίνει ωστόσο και το αντίστροφο να απορρέουν από τις έξεις

αντίστοιχες ενέργειες Για παράδειγμα όπως αναφέρει λίγο παρακάτω

στα Ηθικά Νικομάχεια laquoσυνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και

να τους αντιμετωπίζουμε αποκτούμε την αρετή της ανδρείας κι αφού την

αποκτήσουμε θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα

που προξενούν φόβοraquo Στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής

ξεκινάμε από την πράξη φτάνουμε στην αρετή επανερχόμαστε στην

πράξη κι έτσι δημιουργείται ένας κύκλος

Γιrsquo αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά

μας ώστε να μπορούμε να αποκτούμε την ηθική αρετή Αυτή την

ποιότητα την επιλέγει το ίδιο το άτομο και έτσι προκύπτει το μεγάλο θέμα

1177

της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη

συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών

77 οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός

του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη

σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή τόσο για την ιδιωτική όσο και

για τη δημόσια ζωή του ατόμου Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε

πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε

συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην

απόκτηση της αρετής

Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη

έμφαση α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και

στην αγωγή και

β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα

είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο Το

κάνει αυτό για τους εξής λόγους

κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα

συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη

για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους

ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων)

γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην

ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει

η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης

ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό

χρόνο και γιrsquo αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό

88 οοὐὐ μμιικκρρόόνν ndashndash ππάάμμπποολλυυ ndashndash ττοο ππᾶᾶνν Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη

λέξη πολύ τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν Η

δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης η τρίτη (στην πραγματικότητα το

πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης Η

κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο

νοήματος

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία

περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να

συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει

την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση

των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 14: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

1144

ΕΕννόόττηητταα 44ηη

Η ενότητα αυτή είναι λογικό προϊόν της προηγούμενης Κι εδώ το

θέμα είναι η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της

ηθικής αρετής Στην τρίτη ενότητα με τα παραδείγματα έδειξε ότι αυτοί

που ασκούν το ίδιο επάγγελμα ή την ίδια τέχνη διαφέρουν μεταξύ τους

ανάλογα με την ποιότητα της διδασκαλίας

Σrsquo αυτήν εδώ την ενότητα διαπιστώνει με τη μέθοδο της αναλογίας

ότι και στις συναλλαγές και στις πράξεις οι άνθρωποι εξελίσσονται

διαφορετικά άλλοι γίνονται δίκαιοι και σώφρονες κι άλλοι άδικοι κι

ακόλαστοι Αυτή η διαφορετική εξέλιξη των ανθρώπινων χαρακτήρων

οφείλεται στο διαφορετικό βαθμό κατά τον οποίο προβαίνουν στις

ποικίλες ενέργειες

ΑΑννααλλυυττιικκάά

11 laquolaquoππρράάττττοοννττεεςς γγὰὰρρ ττὰὰ ἐἐνν ττοοῖῖςς σσυυννααλλλλάάγγμμαασσιιhelliphellip οοἳἳ δδὲὲ ἐἐκκ ττοοῦῦ οοὑὑττωωσσίί

Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τρία παραδείγματα για να δείξει με

αναλογικό τρόπο ότι

όπως οι τέχνες έτσι και οι αρετές αποκτώνται με τον εθισμό και

η ποιότητά τους είναι ανάλογη με την ποιότητα του εθισμού

Στα τρία αυτά παραδείγματα παρακολουθούμε

τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους

(κοινωνικές σχέσεις)

πώς αντιδρούν στις δύσκολες καταστάσεις και

πώς διαχειρίζονται τις επιθυμίες και τα συναισθήματά τους

Οι άνθρωποι λοιπόν στις καθημερινές τους συναλλαγές γίνονται

α) στις σχέσεις τους δίκαιοι ή άδικοι

β) σε όσα προξενούν φόβο ανδρείοι ή δειλοί

γ) στις επιθυμίες σώφρονες ή ακόλαστοι

δ) σε όσα προξενούν οργή πράοι ή οργίλοι

Αυτό σημαίνει ότι διακρίνονται δύο τρόποι αντίδρασης αντίθετοι μεταξύ

τους Ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση της αρετής ο άλλος όχι

Πιο συγκεκριμένα

α) Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται

καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό Αν

μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους γίνονται δίκαιοι αν όχι

άδικοι Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του

ανθρώπου ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεων του

β) ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις

δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους διαμορφώνει τη στάση

και τη συμπεριφορά τους Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν με

1155

ψυχραιμία και θάρρος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους

γίνονται ανδρείοι στην αντίθετη όμως περίπτωση γίνονται δειλοί

γ) ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό

τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους καθορίζει επίσης το

χαρακτήρα τους Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις

επιθυμίες και τις ορμές τους γίνονται συνετοί και πράοι αν όχι ασύδοτοι

και οξύθυμοι

Συνεπώς ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά

πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την

ηθική ποιότητά τους

Οι ηθικές πράξεις επομένως επιδρούν στην ανθρώπινη προσωπικότητα

και την ηθικοποιούν

22 Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τους όρους σσώώφφρροοννεεςς είναι οι εγκρατείς αυτοί που αντιστέκονται στις επιθυμίες

τους και τις χαλιναγωγούν ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από

σωματικές ηδονές ἀἀκκόόλλαασσττοοιι εκείνοι που ενδίδουν αλόγιστα στις επιθυμίες και αφήνονται

στις σωματικές ηδονές χωρίς μέτρο

ππρράάοοιι αυτοί που αντιδρούν απέναντι στην οργή ήρεμα και

συγκρατημένα

οορργγίίλλοοιι εκείνοι που αντιδρούν με βίαιο τρόπο εκρηκτικά και παράφορα

33 ΗΗ ββααθθμμιιααίίαα κκααττάάκκττηησσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την κατάκτηση της αρετής και για τις έξεις

χρησιμοποιεί τους ρηματικούς τύπους γινόμεθα γίνονται πράττοντες

εθιζόμενοι Οι τύποι αυτοί εκφράζουν ενέργεια ενώ ο ενεστώτας συχνή

επανάληψη ενέργειας

Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης καταδεικνύει ότι

οι αρετές κατακτώνται βαθμιαία

οι έξεις και οι αρετές δεν είναι εκ φύσεως αλλά αποτελέσματα

κάποιων ενεργειών

44 ΗΗ κκοοιιννωωννιικκήή δδιιάάσστταασσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Τόσο η δικαιοσύνη όσο και οι άλλες αρετές που αναφέρονται στα

παραδείγματα συνιστούν συμπεριφορές των ανθρώπων στο πλαίσιο των

καθημερινών διαπροσωπικών σχέσεων και του κοινωνικού βίου Αφού

λοιπόν έχουν αντανάκλαση στον κοινωνικό περίγυρο είναι φανερό ότι η

αρετή έχει κοινωνική διάσταση Εξάλλου κάθε κοινωνία έχει ένα

αξιολογικό σύστημα βάσει του οποίου κρίνει και αξιολογεί τους

ανθρώπους και προσδιορίζει την ηθικότητα των πράξεών τους

1166

55 ΠΠώώςς εεκκφφρράάζζεεττααιι σσττοο κκεείίμμεεννοο ηη δδιιάάκκρριισσηη σσυυμμππεερριιφφοορρώώνν

Αυτή η διάκριση στο κείμενο εκφράζεται

α) με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη

δίκαιοι -ἄδικοι

ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι - ἢ θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι ndashδειλοί

τά περί τάς ἐπιθυμίας-τά περί τάς ὀργάς

σώφρονες - πρᾶοι

ἀκόλαστοι -ὀργίλοι

β) με τα δύο laquoοὑτωσίraquo και

γ) το χιαστό σχήμα

φοβεῖσθαι θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι δειλοί

66 ἐἐκκ ττῶῶνν ὁὁμμοοίίωωνν ἐἐννεερργγεειιῶῶνν ααἱἱ ἕἕξξεειιςς γγίίννοοννττααιι

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης τόνισε ότι προκειμένου να

αποκτήσει κανείς μια αρετή δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και

ξανά τέτοιου είδους πράξεις πράξεις δηλ που προσιδιάζουν στη

συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει πχ κανείς ανδρείος συμμετέχοντας

απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς

πλήθος δικαιοπραξιών) πρέπει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια

ποιότητα στις ενέργειές του αυτές οι πράξεις οι ενέργειες που θα

γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο

θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής απλώς τότε οι πράξεις

αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες

Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα

στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε αυτά είναι καλά είτε κακά

διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων

ενεργειών Γιrsquo αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη

ποιότητα

Συμβαίνει ωστόσο και το αντίστροφο να απορρέουν από τις έξεις

αντίστοιχες ενέργειες Για παράδειγμα όπως αναφέρει λίγο παρακάτω

στα Ηθικά Νικομάχεια laquoσυνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και

να τους αντιμετωπίζουμε αποκτούμε την αρετή της ανδρείας κι αφού την

αποκτήσουμε θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα

που προξενούν φόβοraquo Στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής

ξεκινάμε από την πράξη φτάνουμε στην αρετή επανερχόμαστε στην

πράξη κι έτσι δημιουργείται ένας κύκλος

Γιrsquo αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά

μας ώστε να μπορούμε να αποκτούμε την ηθική αρετή Αυτή την

ποιότητα την επιλέγει το ίδιο το άτομο και έτσι προκύπτει το μεγάλο θέμα

1177

της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη

συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών

77 οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός

του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη

σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή τόσο για την ιδιωτική όσο και

για τη δημόσια ζωή του ατόμου Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε

πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε

συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην

απόκτηση της αρετής

Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη

έμφαση α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και

στην αγωγή και

β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα

είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο Το

κάνει αυτό για τους εξής λόγους

κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα

συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη

για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους

ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων)

γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην

ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει

η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης

ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό

χρόνο και γιrsquo αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό

88 οοὐὐ μμιικκρρόόνν ndashndash ππάάμμπποολλυυ ndashndash ττοο ππᾶᾶνν Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη

λέξη πολύ τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν Η

δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης η τρίτη (στην πραγματικότητα το

πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης Η

κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο

νοήματος

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία

περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να

συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει

την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση

των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 15: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

1155

ψυχραιμία και θάρρος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους

γίνονται ανδρείοι στην αντίθετη όμως περίπτωση γίνονται δειλοί

γ) ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό

τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους καθορίζει επίσης το

χαρακτήρα τους Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις

επιθυμίες και τις ορμές τους γίνονται συνετοί και πράοι αν όχι ασύδοτοι

και οξύθυμοι

Συνεπώς ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά

πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την

ηθική ποιότητά τους

Οι ηθικές πράξεις επομένως επιδρούν στην ανθρώπινη προσωπικότητα

και την ηθικοποιούν

22 Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τους όρους σσώώφφρροοννεεςς είναι οι εγκρατείς αυτοί που αντιστέκονται στις επιθυμίες

τους και τις χαλιναγωγούν ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από

σωματικές ηδονές ἀἀκκόόλλαασσττοοιι εκείνοι που ενδίδουν αλόγιστα στις επιθυμίες και αφήνονται

στις σωματικές ηδονές χωρίς μέτρο

ππρράάοοιι αυτοί που αντιδρούν απέναντι στην οργή ήρεμα και

συγκρατημένα

οορργγίίλλοοιι εκείνοι που αντιδρούν με βίαιο τρόπο εκρηκτικά και παράφορα

33 ΗΗ ββααθθμμιιααίίαα κκααττάάκκττηησσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την κατάκτηση της αρετής και για τις έξεις

χρησιμοποιεί τους ρηματικούς τύπους γινόμεθα γίνονται πράττοντες

εθιζόμενοι Οι τύποι αυτοί εκφράζουν ενέργεια ενώ ο ενεστώτας συχνή

επανάληψη ενέργειας

Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης καταδεικνύει ότι

οι αρετές κατακτώνται βαθμιαία

οι έξεις και οι αρετές δεν είναι εκ φύσεως αλλά αποτελέσματα

κάποιων ενεργειών

44 ΗΗ κκοοιιννωωννιικκήή δδιιάάσστταασσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς

Τόσο η δικαιοσύνη όσο και οι άλλες αρετές που αναφέρονται στα

παραδείγματα συνιστούν συμπεριφορές των ανθρώπων στο πλαίσιο των

καθημερινών διαπροσωπικών σχέσεων και του κοινωνικού βίου Αφού

λοιπόν έχουν αντανάκλαση στον κοινωνικό περίγυρο είναι φανερό ότι η

αρετή έχει κοινωνική διάσταση Εξάλλου κάθε κοινωνία έχει ένα

αξιολογικό σύστημα βάσει του οποίου κρίνει και αξιολογεί τους

ανθρώπους και προσδιορίζει την ηθικότητα των πράξεών τους

1166

55 ΠΠώώςς εεκκφφρράάζζεεττααιι σσττοο κκεείίμμεεννοο ηη δδιιάάκκρριισσηη σσυυμμππεερριιφφοορρώώνν

Αυτή η διάκριση στο κείμενο εκφράζεται

α) με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη

δίκαιοι -ἄδικοι

ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι - ἢ θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι ndashδειλοί

τά περί τάς ἐπιθυμίας-τά περί τάς ὀργάς

σώφρονες - πρᾶοι

ἀκόλαστοι -ὀργίλοι

β) με τα δύο laquoοὑτωσίraquo και

γ) το χιαστό σχήμα

φοβεῖσθαι θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι δειλοί

66 ἐἐκκ ττῶῶνν ὁὁμμοοίίωωνν ἐἐννεερργγεειιῶῶνν ααἱἱ ἕἕξξεειιςς γγίίννοοννττααιι

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης τόνισε ότι προκειμένου να

αποκτήσει κανείς μια αρετή δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και

ξανά τέτοιου είδους πράξεις πράξεις δηλ που προσιδιάζουν στη

συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει πχ κανείς ανδρείος συμμετέχοντας

απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς

πλήθος δικαιοπραξιών) πρέπει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια

ποιότητα στις ενέργειές του αυτές οι πράξεις οι ενέργειες που θα

γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο

θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής απλώς τότε οι πράξεις

αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες

Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα

στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε αυτά είναι καλά είτε κακά

διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων

ενεργειών Γιrsquo αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη

ποιότητα

Συμβαίνει ωστόσο και το αντίστροφο να απορρέουν από τις έξεις

αντίστοιχες ενέργειες Για παράδειγμα όπως αναφέρει λίγο παρακάτω

στα Ηθικά Νικομάχεια laquoσυνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και

να τους αντιμετωπίζουμε αποκτούμε την αρετή της ανδρείας κι αφού την

αποκτήσουμε θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα

που προξενούν φόβοraquo Στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής

ξεκινάμε από την πράξη φτάνουμε στην αρετή επανερχόμαστε στην

πράξη κι έτσι δημιουργείται ένας κύκλος

Γιrsquo αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά

μας ώστε να μπορούμε να αποκτούμε την ηθική αρετή Αυτή την

ποιότητα την επιλέγει το ίδιο το άτομο και έτσι προκύπτει το μεγάλο θέμα

1177

της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη

συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών

77 οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός

του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη

σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή τόσο για την ιδιωτική όσο και

για τη δημόσια ζωή του ατόμου Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε

πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε

συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην

απόκτηση της αρετής

Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη

έμφαση α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και

στην αγωγή και

β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα

είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο Το

κάνει αυτό για τους εξής λόγους

κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα

συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη

για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους

ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων)

γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην

ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει

η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης

ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό

χρόνο και γιrsquo αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό

88 οοὐὐ μμιικκρρόόνν ndashndash ππάάμμπποολλυυ ndashndash ττοο ππᾶᾶνν Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη

λέξη πολύ τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν Η

δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης η τρίτη (στην πραγματικότητα το

πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης Η

κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο

νοήματος

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία

περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να

συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει

την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση

των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 16: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

1166

55 ΠΠώώςς εεκκφφρράάζζεεττααιι σσττοο κκεείίμμεεννοο ηη δδιιάάκκρριισσηη σσυυμμππεερριιφφοορρώώνν

Αυτή η διάκριση στο κείμενο εκφράζεται

α) με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη

δίκαιοι -ἄδικοι

ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι - ἢ θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι ndashδειλοί

τά περί τάς ἐπιθυμίας-τά περί τάς ὀργάς

σώφρονες - πρᾶοι

ἀκόλαστοι -ὀργίλοι

β) με τα δύο laquoοὑτωσίraquo και

γ) το χιαστό σχήμα

φοβεῖσθαι θαρρεῖν

ἀνδρεῖοι δειλοί

66 ἐἐκκ ττῶῶνν ὁὁμμοοίίωωνν ἐἐννεερργγεειιῶῶνν ααἱἱ ἕἕξξεειιςς γγίίννοοννττααιι

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης τόνισε ότι προκειμένου να

αποκτήσει κανείς μια αρετή δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και

ξανά τέτοιου είδους πράξεις πράξεις δηλ που προσιδιάζουν στη

συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει πχ κανείς ανδρείος συμμετέχοντας

απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς

πλήθος δικαιοπραξιών) πρέπει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια

ποιότητα στις ενέργειές του αυτές οι πράξεις οι ενέργειες που θα

γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο

θα κάνει όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής απλώς τότε οι πράξεις

αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες

Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα

στοιχεία του χαρακτήρα μας είτε αυτά είναι καλά είτε κακά

διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων

ενεργειών Γιrsquo αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη

ποιότητα

Συμβαίνει ωστόσο και το αντίστροφο να απορρέουν από τις έξεις

αντίστοιχες ενέργειες Για παράδειγμα όπως αναφέρει λίγο παρακάτω

στα Ηθικά Νικομάχεια laquoσυνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και

να τους αντιμετωπίζουμε αποκτούμε την αρετή της ανδρείας κι αφού την

αποκτήσουμε θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα

που προξενούν φόβοraquo Στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής

ξεκινάμε από την πράξη φτάνουμε στην αρετή επανερχόμαστε στην

πράξη κι έτσι δημιουργείται ένας κύκλος

Γιrsquo αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά

μας ώστε να μπορούμε να αποκτούμε την ηθική αρετή Αυτή την

ποιότητα την επιλέγει το ίδιο το άτομο και έτσι προκύπτει το μεγάλο θέμα

1177

της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη

συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών

77 οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός

του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη

σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή τόσο για την ιδιωτική όσο και

για τη δημόσια ζωή του ατόμου Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε

πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε

συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην

απόκτηση της αρετής

Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη

έμφαση α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και

στην αγωγή και

β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα

είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο Το

κάνει αυτό για τους εξής λόγους

κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα

συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη

για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους

ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων)

γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην

ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει

η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης

ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό

χρόνο και γιrsquo αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό

88 οοὐὐ μμιικκρρόόνν ndashndash ππάάμμπποολλυυ ndashndash ττοο ππᾶᾶνν Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη

λέξη πολύ τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν Η

δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης η τρίτη (στην πραγματικότητα το

πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης Η

κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο

νοήματος

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία

περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να

συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει

την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση

των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 17: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

1177

της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη

συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών

77 οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός

του ο Πλάτωνας ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη

σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή τόσο για την ιδιωτική όσο και

για τη δημόσια ζωή του ατόμου Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε

πως με την παιδεία και την αγωγή η οποία εθίζει το άτομο σε

συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς το άτομο βοηθιέται στην

απόκτηση της αρετής

Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη

έμφαση α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και

στην αγωγή και

β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή τόσο πιο πολλές θα

είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο Το

κάνει αυτό για τους εξής λόγους

κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα

συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη

για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους

ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων)

γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην

ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει

η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης

ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό

χρόνο και γιrsquo αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό

88 οοὐὐ μμιικκρρόόνν ndashndash ππάάμμπποολλυυ ndashndash ττοο ππᾶᾶνν Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη

λέξη πολύ τότε η σειρά παίρνει τη μορφή πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν Η

δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης η τρίτη (στην πραγματικότητα το

πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης Η

κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο

νοήματος

Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός στην τελευταία

περίοδο του κειμένου (laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo) επιλέγει να

συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων προκειμένου να καταδείξει

την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση

των παιδιών

σχήμα επιδιόρθωσης laquoοὐ μικρὸν οὖν hellip μᾶλλον δὲ τὸ πᾶνraquo

σχήμα λιτότητας laquoοὐ μικρὸνraquo

σχήμα άρσης ndash θέσης laquoοὐ μικρὸν hellip ἀλλὰ πάμπολυraquo

υπερβολήlaquoτὸ πᾶνraquo

ανιούσα κλιμάκωση laquoοὐ μικρὸν -gt πάμπολυ -gt τὸ πᾶνraquo

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 18: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

1188

99 ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς laquolaquoἕἕξξιιςςraquoraquo Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω

Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική

κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις χ+σ=ξ) η

λέξη αρχικά δήλωνε την laquoκατοχήraquo την απόκτησηraquo και μάλιστα την ίδια

την laquoπροσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση για κατοχήraquo αργότερα η

λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και

έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές ώστε να του έχει γίνει

πια συνήθεια (πβλ laquoη έξη τού έγινε δεύτερη φύσηraquo = laquoη ιδιότητα που

απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία του έγινε σαν κάτι φυσικό

τουraquo)

Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω από τη μορφή σχη-

(πβλ Μέλλοντας σχή-σω παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική

κατάληξη

-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)

γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= laquoη μορφή η εξωτερική όψη ενός πράγματοςraquo)

Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα

Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε

τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη

μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου τα μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα του αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση δηλ με

την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών

Ερωτήσεις 1 Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (για

την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει

σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)

2 laquoΚαὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονταιraquo ποια

η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σrsquo αυτή

ο Αριστοτέλης

3 Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει

κοινωνική διάσταση

4 Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση

της ηθικής αρετής

55 Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια

οι λέξεις στρεβλός ευεξία παμπληθής ποιότητα ομοιογένεια

πληθώρα δέος μισαλλοδοξία θαρραλέος περιστροφή

66 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις πράττοντες ὀργίλοι

ἀναστρέφεσθαι ἐνεργειῶν ἀποδιδόναι

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 19: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

1199

ΕΕννόόττηητταα 55ηη

ΘΘέέμμαα της ενότητας το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του

ανθρώπου

η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή

1 laquoΣημεῖον δέhellipτοῖς ἔργοιςraquo Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να

γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον) που

να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση

των laquoέξεωνraquo ένας λόγος παραπάνω αφού όπως είδαμε στην τρίτη

ενότητα laquoἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί

φθείρεταιraquo

Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι ενδεχομένως πάνω στο δρόμο που

θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της στην κακία

Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο

αποδεικτικό στοιχείο η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις

πράξεις μας

Δηλαδή

αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση

θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές

αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη θα πει

πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής

Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη που την πρόβαλλε συνεχώς

τονίζοντας ότι αἱ κατrsquo ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι

2 laquoὁ μέν γάρ ἀπεχόμενοςhellipδειλόςraquo Για να τεκμηριώσει την

προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων

α) ο σώφρων χαίρεται επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι

εγκρατής

Αντίθετα όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές

ηδονές είναι ακόλαστος

Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να

κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη

ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα το οποίο όμως δε δημιουργείται

από σωματικό ερέθισμα (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται

από σωματικό ερέθισμα ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί

ἡδοναί) Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω που σημαίνει νιώθω ευχάριστα

Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές

(laquoἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶνraquo) δεν εννοεί την πλήρη αποχή από

αυτές αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές την

έμμετρη απόλαυσή τους

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 20: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

2200

λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα

Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα λυποῦμαι που σημαίνει νιώθω

δυσάρεστα και ἄχθομαι που έχει σχεδόν την ίδια σημασία νιώθω

δυσάρεστα νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ

σώφρων είναι ο εγκρατής αυτός που απέχει από τις υλικές

απολαύσεις από τις σωματικές ηδονές με την έννοια ότι μπορεί και

επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει δοκιμάζοντας όμως παράλληλη

ευχαρίστηση γιrsquo αυτόmiddot στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό

περιεχόμενο συνετός μυαλωμένος αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο

και λογική

ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς

μέτρο Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές

απολαύσεις τις σωματικές ηδονές επιβάλλεται σrsquo αυτές και τις ελέγχει

αλλά νιώθει δυσάρεστα λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις

επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές

β) ανδρείος είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα τις αντίξοες

καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γιrsquo αυτό

Αν όμως απλώς τα υπομένει αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο είναι δειλός

Άρα οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση δείχνουν ότι

μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις

Αντίθετα αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν τότε αυτές δεν είναι

αποτέλεσμα ἕξεως δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του

χαρακτήρα μας

Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους

ἀνδρεῖος αισθάνεται ικανοποίηση χαρά όταν αντιμετωπίζει τα δεινά

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου αλλά μπορεί

και επιβάλλεται σrsquo αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής

δειλός λυπάται όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες και

νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων Ο φόβος του

υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει Αυτό

είναι στοιχείο της κακίας

3 laquoΠερί ἡδονάς γάρhellipἡ ἠθική ἀρετήraquo Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα laquoπερί

ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετήraquo Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την

ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του

ανθρώπου

Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς

μια ηθική στάση για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό πχ του

σώφρονος δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές αλλά

πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή

Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της

ηθικής αρετής Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει

βεβαιώνει την κατάκτησή της Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 21: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

2211

καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα

και πίεση της ψυχής σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή αντίθετα τη

φθείρουν ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί

ενάρετος

Όπως φαίνεται σrsquo αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο

συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των

ηθικών αρετών αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή

ευχαρίστησης για τον άνθρωπο

(σχολ Βιβλίου σελ 164-165)

4 laquoδιάhellipτην ἡδονήν τα φαῦλα πράττομενraquo (σχολ Βιβλίου σελ

165 +)

Εκτός από την ηδονή τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που

προκαλούν οι πράξεις της αρετής υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει

συχνά και τις ευτελείς μας πράξειςmiddot αυτή είναι μάλιστα που μας

παρασέρνει στο να τις πράττουμε Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη η

στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες

πράξεις και ενέργειές μας κάτι που μας κάνει τελικά να τις

αποφεύγουμε

Γιrsquo αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους

πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον

εαυτό του να αποκτήσει την αρετή δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το

κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον

ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του κάτι που θα το καταλάβει laquoἐκ

τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶςraquo από την ευχαρίστηση

δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις

ενέργειές μας γιrsquoαυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο

μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ότι αφορά laquoτο ἡδύ καί τήν ἡδονήν

οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήνraquo Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη

φωνή της σύνεσης και της λογικής και μrsquo αυτήν να διώχνουμε την ηδονή

αφού laquoοὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθαraquo

5 laquoὡς ὁ Πλάτων φησίνraquo Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές

στη διδασκαλία του Πλάτωνα κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που

έτρεφε γιrsquo αυτήν Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον

οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής laquoΗ πιο σωστή παιδεία η

πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ότι

αξίζει και να λυπούμαστε για ότι αξίζειraquo Είναι ίσως ο πιο σημαντικός

ορισμός της αγωγής

6 Ποια είναι η ορθή παιδεία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον

άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 22: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

2222

και να επιλέγει τις πρώτες Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται

στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην

πρέπουσα χαρά ή λύπη Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του

κοινωνικού συνόλου η κοινωνική αρμονία

7 Η κοινωνική διάσταση της αρετής διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων Εδώ γεννάται το ερώτημα ποιος έχει

την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους

ανθρώπους στην αρετή

Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη

καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι Αν σrsquo

αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου

κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι

οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα

συναισθήματα θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική

διάσταση της αρετής

Συνοψίζουμε λοιπόν Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί

α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και

έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο

β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή

μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς

γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας

και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε

Ερωτήσεις

1 Ποιο είναι το θέμα της 5ης ενότητας Ποιος ο ρόλος του

συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής

2 laquoΠερί ἡδονάςαὓτη ἐστίνraquo Ποια θεωρείται κατά τον Αριστοτέλη

ορθή παιδεία σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος

3 Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής απλά ή σύνθετα

για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου

σημεῖον ἐπιγινομένην ὑπομένων δεινά ἀπεχόμεθα εὐθύς

ἦχθαι ἡδονήν λύπην ἀνδρεῖος νέων ὀρθή

4 Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω αγωγή εξής δέος άριστος παράσημο χαρμόσυνος

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 23: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

2233

ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη

1 Δεῖ δέ μήhellipποία τις Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να

δώσει τον ορισμό της αρετής Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας

πρέπει να καθοριστούν

α)το προσεχές γένος της να υπαχθεί δηλ η έννοια στο πλησιέστερο

σύνολο που περιέχεται και

β)η ειδοποιόςδιαφορά της δηλ το ιδιαίτερο γνώρισμά της με το οποίο η

οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της

Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας

αρετή η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία

Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία α)τα πάθη αἱ δυνάμεις και αἱ

ἕξεις Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή (αφού κι

αυτή γίνεται στην ψυχή) ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η

αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη Αποκλείοντας τα δύο από τα

τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη χωρίς

να χρειαστεί να το αποδείξει

Πάθη ονόμασε την επιθυμία την οργή το φόβο το θάρρος το φθόνο τη

χαρά τη φιλία το μίσος τον πόθο τη ζήλια την ευσπλαχνία γενικά όλα

όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια

Τα αριστοτελικά πάθη που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη

ως laquoάλογες παρορμήσεις της ψυχήςraquo δεν είναι άλλο παρά βιολογικές

ιδιότητες το ανθρώπου Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως

βιολογικό είδος μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος

Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον

άνθρωπο καλό ή κακό ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι

όρισε γιrsquo αυτόν η φύσηmiddot άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί φθονεί ή

ευσπλαχνίζεται φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον

κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν Άρα με τα πάθη δεν

βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής

Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη Δηλαδή

τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα αν δεν είχαμε την ικανότητα

συμμετοχής σrsquoαυτά

Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό

Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του

απέναντι στα πάθη Η σωστή στάση κατά τον Αριστοτέλη είναι η

μεσότητα Για παράδειγμα αν μιλάμε για την οργή λάθος είναι

α) να οργιζόμαστε σφοδρά άγρια

β) να οργιζόμαστε χαλαρά laquoἀνειμένωςraquo

Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές η α υπερβολική η β ελλειμματική

και οι δύο εξίσου λάθος Κακία η μία κακία και η άλλη

Έτσι λοιπόν αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις

συμπεραίνεται ότι ανήκει στις laquoἕξειςraquo

Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ τα

μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του

ανθρώπου απέναντι στα πάθη

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 24: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

2244

Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει

περισσότερες από μία ἕξεις είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου

είτε θετικές είτε αρνητικές

πχ δικαιοσύνη ndash αδικία

ανδρεία ndash δειλία

Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις

αφού αυτές είναι δύο λογιών Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις

δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή ποια είναι η ποιότητά της laquoποία τιςraquo Με

άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης

που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές

2 laquoῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήήhelliphellip εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιιννraquoraquo διερευνώντας την ειδοποιό

διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη

στα πράγματα Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη

είναι

α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια

κατάστασή του

β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι

προορισμένο

Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της

αρετής που επιδρά θετικά στα όντα το επίρρημα laquoεὖraquo και το επίθετο

ἀγαθός

Όσο για τη λέξη ἀρετή στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο

Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο αλλά τη θεωρεί ως μια

ικανότητα ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό το προτέρημα την

αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων που τους δίνει τη δυνατότητα που

αναφέραμε προηγουμένως (αβ)

3 laquoαὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖraquo Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω

κάτι να εκπληρωθεί να φτάσει στην τέλεια στην ολοκληρωμένη μορφή

του να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του

έχει αναθέσει η φύση

laquoΤέλοςraquo λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη ο σκοπός για τον οποίο

δημιουργείται ένα ον και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού

σκοπού ύπαρξης ενός όντος η ανώτατη φάση εξέλιξής του η

τελειοποίησή του που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι

πλασμένο

44 laquoτό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσινraquo Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια

Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς

παρούσες στο μυαλό του για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο

στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων κάθε

δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα

στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν

κινήσεως (= αρχή της αύξησής του) Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που

θα γεννηθεί κάτι από τη φύση αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία

που αν δεν εμποδιστεί από έξω θα ακολουθήσει μια από πριν

καθορισμένη πορεία Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 25: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

2255

τελείωσή του) Πολλά βέβαια μπορούν να συμβούν καθrsquo οδόν ώστε το

φυσικό αυτό ον να μη φτάσει ποτέ στο τέλος του Αυτό όμως δεν σημαίνει

απολύτως τίποτε ως προς το τέλος που έχει οριστεί για αυτό το ον

β) Αξεχώριστη με την έννοια του τέλους είναι στον Αριστοτέλη η ιδέα ότι

καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει να επιτελέσει ένα

συγκεκριμένο ἔργον η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια Βασική

αντίληψη του Αριστοτέλη είναι ότι laquoἡ φύσις οὐδὲν ποιεῖ μάτηνraquo (= η φύση

τίποτα δεν κάνει μάταια χωρίς λόγο) Αυτό σημαίνει ότι η laquoφύσιςraquo

ανέθεσε κατά τον Αριστοτέλη σε καθετί σrsquo αυτό τον κόσμο ένα laquoἔργονraquo

έναν συγκεκριμένο προορισμό Όταν επιτελεστεί αυτό το έργο τότε το ον

φτάνει στο τέλος στην τελειοποίησή του στην επίτευξη του σκοπού

ύπαρξής του (τελεολογική αντίληψη) Υπάρχει λοιπόν laquoἔργονraquo του

οφθαλμού laquoἔργονraquo του ίππου laquoἔργονraquo του ανθρώπου laquoἔργονraquo του

χεριού και laquoἔργονraquo του ποδιού Σε άλλο σημείο στα Ἠθικὰ Νικομάχεια ο

Αριστοτέλης θα μιλήσει για το laquoἔργονraquo που επιτελεί ο κάθε επιμέρους

laquoτεχνίτηςraquo (αθλητής αγαλματοποιός κιθαριστής) παράλληλα με το

laquoἔργονraquo του ανθρώπου που είναι laquoψυχῆς ἐνέργεια κατὰ λόγον ἢ μὴ ἄνευ

λόγουraquo όπως αναφέρεται και σε σχόλιο του σχολικού μας βιβλίου

5 laquoοἷον η τοῦ ὀφθαλμοῦ΄hellip πολεμίουςraquo Για να γίνουν εναργέστερα και πιο

κατανοητά τα γνωρίσματα που διαφοροποιούν την αρετή από τις άλλες

έξεις και ο συσχετισμός της αρετής με όλα τα όντα έμψυχα και άψυχα ο

Αριστοτέλης δίνει δύο παραδείγματα ένα από τα όργανα του σώματος

και ένα από τα ζώα

α) όταν το μάτι έχει αρετή τότε και το ίδιο είναι αξιόλογο και επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (βλέπει καλά)

β) η αρετή του αλόγου κάνει το άλογο αξιόλογο και ικανό να επιτελεί

τέλεια τον προορισμό του (να τρέχει να μεταφέρει τον αναβάτη και να

βοηθάει τον πολεμιστή μπροστά στους αντιπάλους)

6 laquoεἰ δή ἡ ἕξιςraquo

Ο Αριστοτέλης αφού έδειξε τα χαρακτηριστικά της αρετής στα άψυχα και

στα έμψυχα καταλήγει συμπερασματικά (δή) στην αρετή του ανθρώπου

στην ηθική αρετή laquoΠοία τιςraquo λοιπόν είναι η αρετή του ανθρώπου Ποια η

ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή του ανθρώπου καλή έξη

Η απάντησή του στο ερώτημα ποια είναι αυτή η ειδοποιός διαφορά είναι

ότι ἀρετή είναι η ἕξη laquoἀφrsquo ἧς ἀγαθός ἄνθρωπος γίνεται καί ἀφrsquo ἧς εὖ

τό ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσειraquo

Δηλαδή μια ἕξις είναι αρετή όταν

α ) κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή

του

β) βοηθάει αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο που

είναι προορισμένο γι΄αυτόν

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί έναν υποθετικό λόγο που

εκφράζει το πραγματικό laquoαν λοιπόν έτσι συμβαίνει με όλα τα πράγματα

και η αρετή του ανθρώπου θα μπορούσε να ήταν κάποια συνήθειαraquo

Καταλήγει σε ένα συμπέρασμα χωρίς να χρησιμοποιεί δευτερεύουσα

συμπερασματική πρόταση που εκφράζει αποκρυσταλλωμένη άποψη

αλλά έναν υποθετικό συλλογισμό Αφήνει δηλ περιθώρια για συζήτηση

διαφωνία και περαιτέρω διερεύνηση Ο υποθετικός λόγος εκφέρεται με

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 26: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

2266

δυνητική ευκτική αντί απλής οριστικής που δηλώνει βεβαιότητα Με αυτό

τον τρόπο ο Αριστοτέλης αποφεύγει το δογματισμό Αυτή η θεώρηση των

πραγμάτων προσδίδει στο έργο του ένα ιδιαίτερο ύφος το οποίο δεν είναι

αυστηρό αλλά διαλλακτικό και απλό καθώς μάλιστα χρησιμοποιεί

πολλά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή των ανθρώπων της

εποχής του

7 laquoΠῶς δέ τοῦτrsquo ἔσται Με τη φράση αυτή ο Αριστοτέλης προεξαγγέλλει

τη διερεύνηση ενός νέου θέματος ποια είναι η φύση η ιδιαίτερη

ποιότητα ης αρετής

Ερωτήσεις

1 laquoΔεῖ δέhellipποία τιςraquo Για ποιο λόγο ο Αριστοτέλης δεν αρκείται στον

ορισμό της αρετής μόνο ως έξης

2 laquoῬητέον οὖνhellipεὖ ἀποδίδωσινraquo Ποια χαρακτηριστικά αποδίδει στην

αρετή στο συγκεκριμένο χωρίο (να διευκρινίσετε τους αναγκαίους

αριστοτελικούς όρους)

3 laquoεἰ δή τοῦτrsquohellipἀποδώσειraquo Να σχολιάσετε τη διατύπωση του ορισμού

της ηθικής αρετήςuml 4 δραμεῖν σπουδαῖον ἀποτελεῖ ἐνεγκεῖν να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

5 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις

παρακάτω φόρτος φυσιολογικός δρομέας δωρεά συνοχή βάθρο

66 Να αντιστοιχίσετε τις λέξεις της Α στήλης με τις ετυμολογικά συγγενείς

τους στη Β στήλη

ΑΑ ΒΒ

μμεεῖῖννααιι ββηημμααττοοδδόόττηηςς

δδρρααμμεεῖῖνν δδυυσσααρρέέσσκκεειιαα

ἐἐννεεγγκκεεῖῖνν ααννααμμοοννήή

ἐἐππιιββάάττηηνν φφεερρέέφφωωννοο

φφααννεερρὸὸνν

δδρροομμοολλόόγγιιοο

ἀἀρρεεττὴὴ φφάάσσμμαα

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 27: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

2277

EEEνννόόότττηηητττααα 777ηηη

Ο Αριστοτέλης απαντώντας στο ερώτημα που έθεσε προηγουμένως laquoτίςἐστιν ἡ

φύσις αὐτῆς(=της αρετής)raquo προσδιορίζει ότι η αρετή είναι μεσότητα

Πώς ορίζει την έννοια της μεσότητας

1 laquoἘν παντίhellipἴσονraquo Δίνει αρχικά τις έννοιες τό πλεῖον τό ἔλαττον και τό

ἴσον Απαραίτητη προϋπόθεση για να αποδοθούν σε ένα πράγμα οι έννοιες

αυτές είναι να παρουσιάζει συνέχεια και να μπορεί να διαιρεθεί (συνεχεῖ καί

διαιρετῷ) Τότε μπορούμε να πάρουμε ένα κομμάτι μεγαλύτερο (τό πλεῖον) ή

μικρότερο (τό ἔλαττον) ή ένα κομμάτι ίσο με ένα άλλο

2 laquoκαί ταῦταhellipἤ πρός ἡμᾶςraquo Και οι τρεις έννοιες προσδιορίζονται με δύο

τρόπους (ή δύο είναι τα κριτήρια προσδιορισμού τους)

α) σε σχέση με το πρᾶγμα (αντικειμενικός)

β) σε σχέση προς ἡμᾶς (υποκειμενικός)

3 laquoΛέγω δέhellipκαί πάληςraquo Στο χωρίο αυτό προσπαθεί να ορίσει ποιο είναι το

μέσον σε κάθε μια από τις δύο περιπτώσεις Για το σκοπό αυτό ονομάζει τα δύο

άκρα χρησιμοποιώντας τους όρους πλεονάζει ἐλλείπει ὑπερβολή ἔλλειψις

Έτσι ονομάζει μέσον

α) σε σχέση με το πράγμα αυτό που ισαπέχει από τα άκρα

είναι ένα και το ίδιο για όλους

ορίζεται σύμφωνα με την

αριθμητική

β) σε σχέση προς ἡμᾶς αυτό που δεν είναι πάρα πολύ

δεν είναι πολύ λίγο

δεν είναι ένα ούτε το ίδιο για όλους

Στην πρώτη περίπτωση το μέσον αφορά μια ποσότητα και ορίζεται με

τους κανόνες της αριθμητικής Το μέσον αυτό είναι ένα και αφού καθοριστεί

αμετάβλητο Είναι το ίδιο για όλους όλοι έχουμε την ίδια άποψη γιrsquo αυτό

υπάρχει δηλαδή ένα μέσον που το αποδεχόμαστε όλοι Είναι αυτό που απέχει

εξίσου από τα δύο άκρα του πράγματος Δεν επιδέχεται άρνηση ή αντίρρηση

γιατί καθορίζεται αντικειμενικά με τα δεδομένα της αριθμητικής

Στη δεύτερη περίπτωση το μέσον αφορά την ποιότητα και ορίζεται σε

σχέση με τις έννοιες της υπερβολής και της έλλειψης οι οποίες όμως δεν

προσδιορίζονται με τον ίδιο τρόπο για όλους όπως φαίνεται από το παράδειγμα

που χρησιμοποιεί από το χώρο του αθλητισμού Συνεπώς το μέσον σε αυτήν

την περίπτωση δεν είναι ένα αλλά άπειρα όσα και οι άνθρωποι

Η υποκειμενικότητα των κριτηρίων παραπέμπει στις ανθρώπινες

ανάγκες και στον διαφορετικό τρόπο που ικανοποιούνται από κάθε άνθρωπο

Υπάρχει ωστόσο ένας γνώμονας που προσανατολίζει κάθε φορά το μέσο αυτό

είναι laquoτο πρέπονraquo (δέον) που συνδέεται από τη μια με ένα αίτημα ισορροπίας του

ανθρώπου και από την άλλη με τη φρόνηση Επειδή το δέον αυτό που χρειάζεται

κάθε άνθρωπος για να περιέλθει σε κατάσταση ισορροπίας διαφοροποιείται

από περίπτωση σε περίπτωση ο Αριστοτέλης εύλογα αναγνώρισε στη μεσότητα

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 28: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

2288

που αφορά τον άνθρωπο α) ότι δεν είναι μία και μοναδική και β) ούτε ίδια για

όλους τους ανθρώπους Αυτό το μέσο είναι σχετικό και ο προσδιορισμός του

εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής μπορεί

να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς παράγοντες όπως τις

ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή τον τόπο τα κοινωνικά

πρότυπα κτλ Σrsquo αυτό το σημείο αξίζει να επισημάνουμε ότι οι όροι laquoαντικειμενικόςraquo

και laquoυποκειμενικόςraquo δεν υπήρχαν την εποχή του Αριστοτέλη Είναι αλήθεια ότι

πολύ συχνά οι επιστήμονες κατά τη διάρκεια της επιστημονικής έρευνας

βρίσκονται αντιμέτωποι με την ανάγκη να εκφράσουν με τις κατάλληλες λέξεις

τις νέες ιδέες ή επιστημονικές τους συλλήψεις Αυτό αποτελεί μια δύσκολη

διαδικασία και οι επιλογές τους είναι δύο ή να επινοήσουν καινούριες λέξεις ή

να χρησιμοποιήσουν ήδη υπάρχουσες με διαφορετικό νοηματικό περιεχόμενο

Έτσι βλέπουμε ότι και ο Αριστοτέλης για να πλησιάσει στον προσδιορισμό των

εννοιών αυτών χρησιμοποίησε τον όρο laquoκατrsquo αὐτὸ τὸ πρᾶγμαraquo για την έννοια

της αντικειμενικότητας και τον όρο laquoπρὸς ἡμᾶςraquo για τον όρο της

υποκειμενικότητας

4 Η αρετή ως μεσότητα Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ορίσει την

έννοια της μεσότητας χρησιμοποιεί τους όρους ὑπερβολή-ἔλλειψις με την

έννοια της λανθασμένης συμπεριφοράς του ανθρώπου ενώ τον όρο μέσον

με την έννοια της σωστής συμπεριφοράς Έτσι στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας ο λόγος είναι για την απόκτηση σωστών (μέσω της σωστής

συμπεριφοράς) ιδιοτήτων με την έννοια ότι μας οδηγούν στην ηθική αρετή

και λανθασμένων (μέσω της λανθασμένης συμπεριφοράς) με την

έννοια ότι μας απομακρύνουν από την ηθική αρετή ἀνδρεῖοι σώφρονες

πρᾶοι~δειλοί ἀκόλαστοι ὀργίλοι

Η υπερβολή η έλλειψη και η αρετή(=το μέσον) στα παραδείγματα της 4ης

ενότητας μπορούν να αποδοθούν ως εξής

ὑπερβολή μέσον ἔλλειψις θρασύτης ἀνδρεία δειλία

ὀργιλότης πραότης ἀοργησία

ἀκολασία σωφροσύνη ἀναισθησία

Στη δεύτερη και τρίτη περίπτωση ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει το άκρο της

έλλειψης στην 4η ενότητα ίσως γιατί σπάνια συναντώνται ως συμπεριφορές

5laquoΟὕτω δήhellipτό πρός ἡμᾶς Με το laquoοὕτω δήraquo ο Αριστοτέλης καταλήγει στο

συμπέρασμα ότι ο κάθε ειδικός πρέπει να αποφεύγει την έλλειψη κι την

υπερβολή να αναζητεί το μέσον του πράγματος από ποιοτική και όχι από

ποσοτική άποψη Αλλά ο καθορισμός της μεσότητας είναι δύσκολη υπόθεση για

τον άνθρωπο Χρειάζεται τη διαδικασία της αυτογνωσίας Οι άνθρωποι

ξεπερνούν το μέτρο ή υπολείπονται αυτού όταν δεν ξέρουν τον εαυτό τους και

τις δυνάμεις τους Πότε η ανδρεία γίνεται θράσος Όταν ο άνθρωπος ξεπερνά

κάποια όρια που συνδέονται με τις σωματικές και ψυχικές δυνάμεις του Αν

κάποιος μπορεί να φέρει σε πέρας μια αποστολή αντιμετωπίζοντας με επιτυχία

τους κινδύνους που αυτή ενέχει αποδεικνύεται ανδρείος Αν κάνει λάθος

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 29: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

2299

υπολογισμό των δυνάμεών του (υπερεκτίμηση) αποδεικνύεται παράτολμος

Όταν στηρίζεται σε δυνάμεις που νομίζει ότι έχει αλλά στην πραγματικότητα

δεν έχει γίνεται θρασύς Από αυτό το παράδειγμα καταλαβαίνουμε ότι η

σωκρατική αυτογνωσία διαδραματίζει σπουδαιότατο ρόλο στον καθορισμό των

ηθικών αρετών και στην κατάκτησή τους

6 Νέα γνωρίσματα της αρετής

Στην 7η ενότητα προκύπτουν νέα γνωρίσματα της αρετής τα ακόλουθα

α) Η αρετή βρίσκεται στο μέσον μεταξύ δύο άκρων της ὑπερβολής και

της και προσδιορίζεται με κριτήρια υποκειμενικά (πρός ἡμᾶς)

Με τη φράση πρός ἡμᾶς δίνεται η εντύπωση ότι ο Αριστοτέλης πλησιάζει

τη σχετικοκρατική σοφιστική στάση που εκφράζεται με τη φράση του

Πρωταγόρα Πάντων χρημάτων μέτρον ἐστίν ἄνθρωπος τῶν μέν ὄντων ὡς

ἔστιν τῶν δέ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν = μέτρο όλων των πραγμάτων είναι ο

άνθρωπος αυτών που υπάρχουν πως υπάρχουν και αυτών που δεν

υπάρχουν πως δεν υπάρχουν Υπάρχει δηλαδή ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι

η αρετή προσδιορίζεται αυθαίρετα από τον καθένα σύμφωνα με το

συμφέρον του κάθε φορά Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει στον Αριστοτέλη

αφού στην ενότητα 10 βλέπουμε ότι προστίθεται ένα ακόμη στοιχείο ο

ορθός λόγος η λογική και μάλιστα του συνετού ανθρώπου που

διασφαλίζει σχετική αντικειμενικότητα για τον προσδιορισμό του μέσου

β) Η αρετή είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης και επιλογής του ανθρώπου

(τοῦθrsquo αἱρεῖται)

γ) Η αρετή ρυθμίζεται από τη λογική Σrsquo αυτό μας οδηγεί η λέξη

ἐπιστήμων ο οποίος επιζητά και επιλέγει τη μεσότητα μέσα από μια

λογική διεργασία

Ερωτήσεις 1 Πώς προσδιορίζεται στο κείμενο η έννοια της μεσότητας για τα πράγματα και

για τον άνθρωπο Να τεκμηριώσετε την απάντησή σας και με αναφορές σε

συγκεκριμένα χωρία

2 Ἐν παντὶ δὴ συνεχεῖοὐ τὸ τοῦ πράγματος ἀλλὰ τὸ πρὸς ἡμᾶς

Με ποια κριτήρια είναι δυνατός κατά το χωρίο αυτό ο καθορισμός του

μέσου και ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεσότητας ανάλογα

με το κριτήριο καθορισμού της

3 Να γράψετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μία από τις λέξεις που

δίνονται λαβεῖν ἄγουσα εἰώθασιν ἔχουσιν φθειρούσης

44 Να βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω απόβλητα

ταυτότητα εχεμύθεια λάφυρο λοιπόν διαδρομή

55 Να δώσετε για κάθε θέμα του ρήματος laquoἔχωraquo παράγωγα (απλά ή

σύνθετα) στα νέα ελληνικά

εχ- οχ- -ουχία

-ούχος σχ- ωχ-

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 30: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

3300

ΕΕννόόττηητταα 88ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης προσδιόρισε την αντικειμενική

και την υποκειμενική μεσότητα χωρίς να τη συνδέσει ρητά με την ηθική

αρετή Στην παρούσα ενότητα κάνει τη σύνδεση αυτή παραλληλίζοντας

την αρετή με τις τέχνες ως προς την επιδίωξη του μέσου

1 laquolaquoΕΕἰἰ δδὴὴ ππᾶᾶσσαα ἐἐππιισσττήήμμηηhelliphellip ππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Ο Αριστοτέλης έδειξε στην 7η ενότητα ότι η υποκειμενική μεσότητα είναι

η φύσις της αρετής Τώρα πρέπει να δείξει ότι αυτό ισχύει και για την

ηθική αρετή Για το σκοπό αυτό προβαίνει σε σύγκριση των εννοιών

επιστήμητέχνη-φύσις-αρετή αναφερόμενος στη μεσότητα που ισχύει

στις τέχνες

Στην πρώτη υποθετική πρόταση επισημαίνει ότι κάθε τεχνική εργασία

συνδέεται με σκοπό και πράξη (τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ) Τον τρόπο με τον

οποίο επιτελείται αυτός ο σκοπός δίνουν οι μετοχές βλέπουσα ἄγουσα

2 laquolaquo((ὅὅθθεενν εεἰἰώώθθαασσιινν ἐἐππιιλλέέγγεειιννhelliphellipππρρὸὸςς ττοοῦῦττοο ββλλέέπποοννττεεςς ἐἐρργγάάζζοοννττααιι))raquoraquo

Η τέχνη λειτουργεί σωστά όταν αποβλέπει στο μέσον Τότε τα έργα της

είναι πετυχημένα είναι τέλεια ολοκληρωμένα (τοῖς εὖ ἔχουσιν ἔργοις)

Αυτά τα έργα πάνω τους δεν έχουν τίποτε το υπερβολικό ώστε να πρέπει

να το αφαιρέσουμε και τίποτε δεν τους λείπει ώστε να πρέπει να τους το

προσθέσουμε Αν υπήρχε έλλειψη ή υπερβολή δε θα υπήρχε τελειότητα

γιατί αυτές φθείρουν την τελειότητα ενώ η μεσότητα τη διασώζει

Τέτοια πετυχημένα έργα είναι τα έργα της κλασικής τέχνης των

αρχαίων Ελλήνων στα οποία πράγματι τίποτε δεν μπορούμε να

προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε γιατί έχουν ως γνώρισμα τη μεσότητα

το μέτρο Είναι γνωστό ότι οι αρχαίοι Έλληνες περιφρονούσαν το

υπερβολικό μέγεθος και τον όγκο των έργων τέχνης των ανατολικών

λαών που ξέφευγαν από το μέσον και έφταναν στην υπερβολή

Άριστα έργα λοιπόν σύμφωνα με το κείμενο θα μπορούσαν να

ονομαστούν εκείνα που έχουν το γνώρισμα του μέσου του μέτρουmiddot εκείνα

από τα οποία τίποτε δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε και στα οποία τίποτε

δεν μπορούμε να προσθέσουμε

Κύριο μέλημα λοιπόν του καλού τεχνίτη που σκοπεύει να φτιάξει

τέλεια έργα είναι η μεσότητα Εδώ αξίζει να σταθούμε στα δύο ρήματα

που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης εἰώθασιν λέγομεν Και τα δύο

αποδίδουν την κοινή γνώμη και καθημερινή πρακτική αλλά και

παραπέμπουν σε μια μακρά φιλοσοφική παράδοση

α) Στην καθημερινή ζωή τους αρκεί να θυμηθούμε τις γνωστές φράσεις

laquoμηδὲν ἄγανraquo και laquoμέτρον ἄριστονraquo που υποδεικνύουν την τήρηση του

μέτρου Επιπλέον η laquoὕβριςraquo προς τους θεούς αποτελούσε υπέρβαση του

μέτρου και επέφερε την τιμωρία

β) Στην τέχνη τα κλασικά έργα τέχνης των αρχαίων Ελλήνων είχαν ως

γνώρισμα τη μεσότητα Οι αρχαίοι Έλληνες σε αντίθεση με τους

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 31: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

3311

ανατολικούς λαούς απέφευγαν και αποδοκίμαζαν την υπερβολή στα

έργα τους

γ) Στη φιλοσοφία Η έννοια του μέτρυ υπάρχει ήδη στους

προσωκρατικούς φιλοσόφους Φαίνεται από μια άποψη σαν να

ξαναπιάνει ο Αριστοτέλης το νήμα του Αναξίμανδρου του Ηράκλειτου

του Πυθαγόρα Η έννοια της laquoΔίκηςraquo της laquoπαλίντονης αρμονίηςraquo laquoτου

μέτρουraquo επανέρχεται με άμεσο και έμμεσο τρόπο στον στοχασμό του

Αριστοτέλη Επίσης την τήρηση του μέτρου εξυμνούσε τόσο ο Δημόκριτος

όσο και ο Πλάτων Ο Δημόκριτος έλεγε laquoκαλὸν ἐν παντὶ τὸ ἴσον

ὑπερβολὴ δὲ καὶ ἔλλειψις οὔ μοι δοκέειraquo (= σε κάθε πράγμα καλό είναι το

ίσιο (δηλαδή το μέτρο)˙ η υπερβολή και η έλλειψη δεν μου αρέσει) Ο

Πλάτων πάλι αναφέρει στον Φίληβο laquoμετριότης γὰρ καὶ συμμετρία

κάλλος δήπου καὶ ἀρετὴ πανταχοῦ συμβαίνει γίγνεσθαιraquo (= το μέτρο και η

συμμετρία συμβαίνει να μεταβάλλονται σε ομορφιά και αρετή) Επίσης ο

Ιπποκράτης στην ιατρική του τόνιζε την αξία του μέτρου για τη

διατήρηση της υγείας

3 laquolaquoἡἡ δδrsquorsquo ἀἀρρεεττὴὴ helliphellip κκααὶὶ ἡἡ φφύύσσιιςςraquoraquo

Σύγκριση τέχνης και αρετής

Στο χωρίο αυτό ο Αριστοτέλης συσχετίζει τις έννοιες τέχνη (η οποία εδώ

ταυτίζεται με τον όρο laquoἐπιστήμηraquo) φύση και αρετή και διαπιστώνει ότι

έχουν ένα κοινό γνώρισμα αλλά και διαφορές Το κοινό τους γνώρισμα

είναι ότι και οι τρεις έχουν τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές Η

διαφορά τους έγκειται σε τι δίνει μορφή η καθεμιά (σχολ βιβλίου)

Τα τέλεια έργα τέχνης όμως έχουν γνώρισμα την αρετή σύμφωνα με όσα

αναφέρονται στην ενότητα 6 laquoκάθε αρετή όποιου πράγματος είναι

αρετή και το ίδιο το πράγμα το κάνει να φτάσει στην τέλεια κατάστασή

του και το βοηθάει να εκτελέσει σωστά το έργο που είναι προορισμένο

γιrsquoαυτόraquo Αφού λοιπόν τα έργα τέχνης βρίσκονται σε τέλεια κατάσταση

επιδιώκοντας τη μεσότητα έχουν και αυτά το γνώρισμα της αρετής

4laquolaquoττοοῦῦ μμέέσσοουυ ἂἂνν εεἴἴηη σσττοοχχαασσττιικκήήraquoraquo

ΣΣυυμμππέέρραασσμμαα κκααιι οολλοοκκλλήήρρωωσσηη ττοουυ σσυυλλλλοογγιισσμμοούύ

Για να αποδείξει ο Αριστοτέλης ότι η αρετή έχει ως στόχο της το μέσον

καταφεύγει στον εξής υποθετικό συλλογισμό

α΄ προκείμενη εἰ δή πᾶσα ἐπιστήμη τό ἔργον εὖ ἐπιτελεῖ πρός τό μέσον

βλέπουσα καί εἰς τοῦτο ἄγουσα τά ἔργα

β΄προκείμενη (εἰ) ἡ ἀρετή ἀκριβεστέρα καί ἀμείνων ἐστίν πάσης τέχνης

Συμπέρασμα (η αρετή) τοῦ μέσου ἄν εἴη στοχαστική

Το είδος του υποθετικού συλλογισμού ο οποίος στηρίζεται σε προκείμενες

από τις οποίες η μία τουλάχιστο είναι υποθετική πρόταση μπορούμε να

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 32: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

3322

πούμε ότι ταιριάζει στο επιστημονικό ύφος γιατί βρίσκεται μακριά από το

δογματισμό και γιατί μέσα στη μεθοδολογία της επιστημονικής έρευνας

είναι και η διατύπωση υποθέσεων οι οποίες αργότερα επαληθεύονται ή

διαψεύδονται

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το εκφραστικό σχήμα της

δυνητικής ευκτικής και της απλής σκέψης του λέγοντος Η δυνητική

ευκτική εκφράζει αυτό που είναι δυνατό πιθανό ενδεχόμενο στο παρόν

ή στο μέλλον

Από την άλλη με τον όρο απλή σκέψη του λέγοντος περιγραφόταν μια

πρόταση στην οποία ο λέγων δήλωνε εμφαντικά ότι η σκέψη που ο ίδιος

διατύπωνε δεν ήταν παρά μία μόνο από τις σκέψεις που θα μπορούσαν να

γίνουν και να διατυπωθούν για το συγκεκριμένο θέμα μια από τις

ενδεχόμενες σκέψεις Στην πραγματικότητα με τον εκφραστικό αυτό

τρόπο ο λέγων δήλωνε πως ήταν πρόθυμος να παραδεχτεί αμέσως από

την αρχή ότι δεν θεωρούσε τη δική του σκέψη ως τη μοναδική ότι δεν

επέμενε στη δική του σκέψη θεωρώντας περιττή ή εξ αρχής λανθασμένη

κάθε άλλη σκέψη και πρόταση Είναι φανερό ότι τέτοιους εκφραστικούς

τρόπους διαλέγει μόνο το άτομο που είναι εφοδιασμένο με ορισμένα

ψυχικά χαρακτηριστικά έλλειψη εγωισμού σεβασμό της προσωπικότητας

του άλλου συγκαταβατικότητα κτλ)

Έτσι λοιπόν ο Αριστοτέλης αποφεύγει τον κατηγορηματικό και δογματικό

χαρακτήρα που θα είχε η ίδια πρόταση αν το ρήμα της ήταν στην

οριστική η οποία εκφράζει ο πραγματικό Η διατύπωση με δυνητική

ευκτική δείχνει ύφος μετριοπαθές νηφάλιο και ήπιο που προσιδιάζει στον

επιστημονικό λόγο

5 laquoλέγω δέ τήν ἠθικήνraquo

Διαχωρίζει την ηθική αρετή από τη διανοητική αρετή που σχετίζεται με

τον νου και παραπέμπει στη θεωρητική ζωή του ανθρώπου Διευκρινίζει

ότι η ηθική αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις δηλαδή στην

εξωτερίκευση του ανθρώπου στη συμπεριφορά του εν γένει

Διευκρινίζει ότι πρόκειται για την ηθική αρετή και όχι για τη διανοητική

γιατί η ηθική είναι εκείνη που έχει να κάνει με πράξεις και

συναισθήματα όπου υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και μέσον Αντίθετα

οι διανοητικές αρετές δεν είναι μεσότητες αφού δεν έχουν σχέση με

πράξεις και συναισθήματα ενώ δεν μπορεί να θεωρηθεί κακό σrsquo αυτές η

έλλειψη και η υπερβολή Αντίθετα μάλιστα για παράδειγμα στη

διανοητική αρετή της σοφίας είναι πολύ καλό να έχει κανείς πάρα πολλές

γνώσεις (να βρίσκεται στην υπερβολή)

6 laquoπερί πάθηraquo Τα αριστοτελικά πάθη σχεδόν ταυτίζονται με αυτά που

σήμερα ονομάζουμε συναισθήματα και είναι θετικά ή αρνητικά

ευχάριστα ή δυσάρεστα και σ΄αυτά έχουν εφαρμογή οι τρεις ποσοτικές

έννοιες (υπερβολή έλλειψη το μέσον) Ακόμη τα συναισθήματα και η

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 33: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

3333

δράση του ανθρώπου επιδέχονται τον έλεγχο με βάση τις τρεις αυτές

ποσοτικές έννοιες-κριτήρια

Ερωτήσεις

1 Ποιο κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα διακρίνει ο Αριστοτέλης στις τρεις

αυτές έννοιες σε ποια από τις τρεις δίνει το προβάδισμα και γιατί κατά

τη γνώμη σας της δίνει το προβάδισμα αυτό

2 Ο Αριστοτέλης διευκρινίζει στο τέλος της ενότητας ότι όταν

αναφέρεται στην αρετή εννοεί την ηθική και όχι τη διανοητική αρετή

Πώς εξηγείται η άποψη αυτή

2 Να δώσετε δύο ομόρριζα στη νέα ελληνική για κάθε μια από τις λέξεις

του κειμένου ἐπιτελεῖ ἀφελεῖν προσθεῖναι σῳζούσης ἄγουσα

φθειρούσης λέγομεν ἠθικήν

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 34: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

3344

ΕΕννόόττηητταα 99ηη

Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης κατέληξε στο συμπέρασμα ότι

η αρετή συνδέεται με τα πάθη και τις πράξεις και ότι σrsquo αυτά τα πάθη και

τις πράξεις υπάρχει η υπερβολή η έλλειψη και το μέσον

Στην ενότητα 9 α) προχωρεί παραθέτοντας παραδείγματα laquoπαθώνraquo

(συναισθημάτων) με τα οποία εξετάζει αναλυτικά την προηγούμενη

υπόθεσή του (ενότητα 8) την υποβάλλει σε λογικό έλεγχο και καταλήγει

σε συμπέρασμα διατυπωμένο με έγκλιση οριστική που εκφράζει το

πραγματικό και το βέβαιο

β) Διατυπώνει συγκεκριμένες προϋποθέσεις οι οποίες οριοθετούν τα

πάθη και τις πράξεις ώστε να γίνεται εφικτή η προσέγγιση της

μεσότητας της αρετής

11 laquolaquoΟΟἷἷοονν κκααὶὶ φφοοββηηθθῆῆννααιιhelliphellipοοὐὐκκ εεὖὖraquoraquo α) αναφέρει ορισμένα laquoπάθηraquo

(συναισθήματα)φόβο θάρρος επιθυμία οργή ευσπλαχνία και τα

κατατάσσει σε δύο κατηγορίες ευχάριστα-δυσάρεστα

β) τονίζει ότι σε όλα μπορεί να υπάρχει και υπερβολή (μᾶλλον) και

έλλειψη (ἧττον)

γ) και την υπερβολή και την έλλειψη τις αξιολογεί αρνητικά laquoἀμφότερα

(δηλ το μᾶλλον και το ἧττον) οὐκ εὖraquo αφού και τα δύο μας

απομακρύνουν από τη μεσότητα

Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι κοντά στα επιρρήματα laquoμᾶλλονraquo και

laquoἧττονraquo πρέπει να εννοήσουμε τη γενική laquoτοῦ δέοντοςraquo Μrsquo αυτόν τον

τρόπο το κείμενο αποκτά δεοντολογικά χαρακτήρα ενώ ταυτόχρονα

καθορίζονται τα όρια του μέτρου

2 laquolaquoττὸὸ δδrsquorsquo ὅὅττεε δδεεῖῖ κκααὶὶ ἐἐφφrsquorsquo οοἷἷςς κκααὶὶ ππρρὸὸςς οοὓὓςς κκααὶὶ οοὗὗ ἕἕννεεκκαα κκααὶὶ ὡὡςς δδεεῖῖ μμέέσσοονν ττεε

κκααὶὶ ἄἄρριισσττοονν ὅὅππεερρ ἐἐσσττὶὶ ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςςraquoraquo

Κριτήριο ορθότητας της ανθρώπινης συμπεριφοράς Η μεσότητα των

συναισθημάτων που είναι το laquoἄριστονraquo κατά τον Αριστοτέλη

διασφαλίζεται υπό ορισμένες προϋποθέσεις οι οποίες καθορίζονται με

κατηγορηματικό τρόπο Πρόκειται για κανόνες δεοντολογικούς γιrsquo αυτό

και επαναλαμβάνεται ή εννοείται το δεῖ (=πρέπει) Αυτοί οι κανόνες

είναι

ὅτε δεῖ χρόνος

ἐφrsquo οἷς δεῖ συνθήκες

πρός οὕς δεῖ πρόσωπα

οὗ ἕνεκα σκοπός

ὡς δεῖ τρόπος

Κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις το συναίσθημα είναι μέσον και

άριστον ενώ ο άνθρωπος κατευθύνεται σε ηθικά ορθές πράξεις

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 35: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

3355

Ο Αριστοτέλης βλέπει την αρετή ως προϋπόθεση της ευδαιμονίας Για να

γίνει κανείς ευτυχής πρέπει πρώτα να γίνει ενάρετος Και ενάρετος είναι

εκείνος που εκδηλώνει μια συμπεριφορά που θεμελιώνεται στην

επιτυχημένη εκτίμηση κάθε φορά των αντικειμενικών συνθηκών κατά

την ώρα της πράξης

Η μεσότητα λοιπόν σε σχέση με εμάς δεν είναι πάντοτε η ίδια αλλά

προσαρμόζεται και αναζητείται κάθε φορά μέσα στις πολλές και

διαφορετικές συνθήκες και καταστάσεις που εκδηλώνεται το πάθος

Είναι επομένως προσωπική ευθύνη του κάθε ανθρώπου να καθορίζει

κάθε φορά το laquoδεῖraquo για να καταλήξει στο καλύτερο αποτέλεσμα

3Η έννοια του laquoδέοντοςraquo στην αρχαιότητα και σήμερα

Το ερώτημα είναι αυτό το δεῖ είναι μια λέξη ακαθόριστη ή έχει

περιεχόμενο σαφές και αυτονόητο

Για τον αρχαίο Έλληνα φαίνεται ότι το laquoπρέπειraquo είναι σαφώς

καθορισμένο πράγμα που μαρτυρούν πολλά κείμενα της εποχής

Πλάτωνος Νόμοι laquoΌταν οι άνθρωποι συζητούν για νόμους όλη τους

σχεδόν η συζήτηση είναι για το τι είναι ηδύ και τι είναι λυπηρόν και στης

πόλης τη ζωή και στων ανθρώπων την προσωπική ζωή γιατί αυτές είναι

πράγματι οι δύο μεγάλες φυσικές πηγές και όποιος αντλεί από την πηγή

που πρέπει τη στιγμή που πρέπει αυτός μόνος αυτός έχει την ελπίδα να

κερδίσει μια μέρα την ευδαιμονίαraquo

Περί δικαίου(Ψευδοπλατωνικός διάλογος)

laquoΚατά τη γνώμη μου όλα όσα γίνονται τη στιγμή και με τον τρόπο που

πρέπει είναι δίκαια ενώ είναι άδικα όσα δε γίνονται ούτε τη στιγμή ούτε

με τον τρόπο που πρέπειraquo

Σοφοκλής laquoΟιδίπους Τύραννοςraquo

ω φως στερνή φορά να σrsquo αντικρύσω

τώρα που φανερώθηκα πως είμαι

παιδί εκείνων που δεν έπρεπε να ήμουν

πως ζω με όποιους δεν έπρεπε να ζούσα

κι είμαι αυτών που δεν έπρεπε φονιάς

Το τι πρέπει ή τι δεν πρέπει θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν σαν

ένα κέντρο ζωής γύρω από το οποίο οργανώνεται η σκέψη και ο λόγος

που θα την υπηρετήσει

Ποια κριτήρια όμως διέθετε ο αρχαίος Έλληνας που τον βοηθούσαν

να βεβαιώνεται κάθε φορά για την ορθότητα των πράξεών του

α) η πόλις Στην αρχαιότητα η πόλη-κράτος δεν είναι απλώς ένα

διοικητικό φαινόμενο Είναι κάτι ουσιαστικότερο η συγκεκριμενοποίηση

ενός πνεύματος που διαμορφώνεται και διασφαλίζεται μέσα από την

παράδοση Κι αυτό είναι το πνεύμα της κοινότητας οι άγραφοι

παραδοσιακοί κανόνες συμβίωσης Είναι αυτοί οι άγραφοι νόμοι που

παρουσιάζονται μπροστά στο Σωκράτη και του υποδεικνύουν ποιο είναι

το ορθό που οφείλει να πράξει Αυτό σημαίνει ότι η πόλις είναι η αρχή

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 36: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

3366

που ορίζει τι είναι τι ορθό και τι το μη ορθό στην κάθε ξεχωριστή

περίπτωση

β) Ένα δεύτερο κριτήριο είναι η παράδοση του τόπου η παλιότερη αλλά

και η κοντινότερη Σrsquo αυτήν μπορούσε να ανατρέχει σε κάθε περίπτωση

της ζωής του γιατί αυτή είχε δημιουργήσει τα πρότυπα των αρετών

Είχε επομένως ο αρχαίος Έλληνας πρότυπα και υποδείγματα για να

αποφασίζει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση αν η πράξη του βρισκόταν

ή όχι κοντά στην αρετή που εκπροσωπούσαν τα πρότυπά του

Κι αν οι πόλεις-κράτη είχαν τα δικά τους πρότυπα η καθεμιά υπήρχαν

ωστόσο άλλα όπως ο Αχιλλέας ή ο Αίαντας που ανήκαν σε όλους τους

Έλληνες και προσδιόριζαν με το βάρος της προσωπικότητάς τους τη

συμπεριφορά των Ελλήνων

γ) ο ορθός λόγος η λογική του ανθρώπου και κυρίως του φρόνιμου

ανθρώπου υποδεικνύει στον άνθρωπο τι πρέπει να πράξει και τι όχι

Επειδή όμως το laquoπρέπειraquo και το laquoδεν πρέπειraquo είναι εκφράσεις και του

σημερινού νεοελληνικού λόγου ας δούμε ποιοι παράγοντες ορίζουν

σήμερα το περιεχόμενό τους

α) η θρησκεία το περιεχόμενο και οι αξίες της προδιέγραψαν με

καθοριστικό τρόπο τη γενικότερη συμπεριφορά μας και έδωσαν πιο

συγκεκριμένο νόημα στις λέξεις καλό και κακό Οι λέξεις αυτές

απόκτησαν νόημα θρησκευτικό-μεταφυσικό ενώ στον αρχαίο λόγο

χρησιμοποιούνταν για να περιγράψουν τον αξιόλογο και τον ασήμαντο

αντίστοιχα πολίτη

β) Η παράδοση και τα ιστορικά πρότυπα ως φορείς συγκεκριμένων

αρετών είναι έννοιες που εξακολουθούν να λειτουργούν και σήμερα ως

κριτήρια για την αξιολόγηση των πράξεών μας

γ) οι νόμοι του κράτους

Μολονότι λοιπόν και στο νεοελληνικό μας λόγο οι εκφράσεις laquoπρέπειraquo ή

laquoδεν πρέπειraquo μοιάζουν ασαφείς ως προς το περιεχόμενό τους εντούτοις

στην πραγματικότητα λένε κάτι το απολύτως ξεκάθαρο και συγκεκριμένο

μέσα στα πλαίσια της γενικότερης laquoκοινωνικήςraquo μας γλώσσας

Στις μέρες μας βέβαια η γενικότερη πολιτική και κοινωνική μας ζωή

δέχονται έντονες παγκόσμιες επιρροές που μπορεί να οδηγήσουν στην

καθιέρωση είτε νέων είτε νεότροπων κριτηρίων

4 laquoμέσον τε καὶ ἄριστονraquo

Η αρετή είναι μεσότητα κατά τον Αριστοτέλη μεταξύ υπερβολής και

ελλείψεως Αν η υπερβολή και η έλλειψη αποτελούν πάντοτε λάθος

(ἁμαρτίαν) και γιrsquo αυτό ψέγονται από τους ανθρώπους το μέσον η

μεσότητα επισύρει τον έπαινο γιατί είναι το ορθό Το μᾶλλον και το ἧττον

είναι πάντοτε λάθη οὐκ εὖ ενώ το μέσον είναι το άριστον

Η αρετή λοιπόν είναι μεσότητα που προκύπτει από τον τρόπο που

αντιμετωπίζουμε το συναίσθημα Κι αυτός ο τρόπος είναι η παρέμβαση

της λογικής που ανταποκρίνεται στις πέντε απαιτήσεις του δέοντος

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 37: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

3377

Είναι όμως και ἄριστον Αλλά αυτό αν το δούμε από την πλευρά του

αγαθού είναι ακρότητα γιατί είναι τελειότητα το σπουδαιότερο

γνώρισμα του ανθρώπου που δεν μπορεί να ξεπεραστεί από κάτι άλλο

ούτε είναι κατώτερο από κάτι άλλο

Συμπερασματικά στο χωρίο αυτό φαινομενικά έχουμε οξύμωρο σχήμα

καθώς ο Αριστοτέλης ταυτίζει το μέσον με το άριστο Το μέσον όπως έχει

ήδη αναφέρει ο φιλόσοφος βρίσκεται ανάμεσα στην υπερβολή και την

έλλειψη Το laquoἄριστονraquo όμως κανονικά αποτελεί ακρότητα και όχι

μεσότητα καθώς βρίσκεται στην υπερβολή Για τον Αριστοτέλη laquoἄριστονraquo

είναι η τελειότητα το laquoτέλοςraquo η ανώτερη αξία των όντων που προκύπτει

από τη μεσότητα Εδώ λοιπόν αποκτά τη σημασία του ιδανικού του

προτύπου της μετρημένης συμπεριφοράς που οφείλουμε να

ακολουθήσουμε αν θέλουμε να κατακτήσουμε την αρετή που είναι η

μεσότητα Έτσι οι δύο έννοιες τελικά ταυτίζονται και η αντίφαση αίρεται

Αξιοπρόσεκτη είναι η θέση και το γένος της αντωνυμίας laquoὅπερraquo η οποία

αναφέρεται στη λέξη laquoἄριστονraquo κι έτσι συσχετίζεται και ετυμολογικά η

λέξη laquoἄριστονraquo με τη λέξη laquoἀρετῆςraquo

5Η κοινωνική διάσταση της αρετής

Τα ρήματα δεῖ ψέγεται ἐπαινεῖται αναφέρονται στην κοινωνική

διάσταση της αρετής Οι αρετές ισχύουν μέσα στην κοινωνία είναι

κοινωνικά καθιερωμένες και αναγνωρισμένες Εξάλλου οι προϋποθέσεις που καθορίζουν τη μεσότητα των παθών και των πράξεων αφορούν την

καθημερινή κοινωνική πραγματικότητα Όσο για τον έπαινο και τον ψόγο

μιας συμπεριφοράς και οι δύο απορρέουν από την αποδοχή ή την

απόρριψη της συγκεκριμένης συμπεριφοράς από το κοινωνικό σύνολο

Διαδραματίζουν επομένως σημαντικό ρόλο στη συμπεριφορά των

πολιτών Γιrsquo αυτό πχ ο Περικλής στο πρώτο έτος του Πελοποννησιακού

πολέμου επαινεί τους νεκρούς Αθηναίους και το πολίτευμα της Αθήνας

για να δείξει το χρέος και το καθήκον των ζωντανών

Οι τρέσαντες οι δειλοί στην αρχαία Σπάρτη γνώριζαν την περιφρόνηση

ολόκληρης της πόλης

6 Η οργάνωση της ενότητας

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης ξεκινάει με αναλογία (οἷονhellip)

χρησιμοποιώντας παραδείγματα παθών Στη συνέχεια χρησιμοποιεί

επαγωγικό συλλογισμό και καταλήγει σε οριστικό και βέβαιο

συμπέρασμα

Ο συλλογισμός 1η προκείμενη τό μέσον ἐπαινεῖται και κατορθοῦται

2η προκείμενη ταῦτα δrsquo ἄμφω τῆς ἀρετῆς

συμπέρασμα μεσότης τις ἄρα ἐστίν ἡ ἀρετή

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 38: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

3388

Στην προηγούμενη ενότητα υπήρχε ένας υποθετικός συλλογισμός που

κατέληγε σε δυνητικό συμπέρασμα (ἡ ἀρετή τοῦ μέσου ἄν εἴη

στοχαστική) Στην 9η ενότητα υποβάλλει το δυνητικό συμπέρασμα σε

έλεγχο προσκομίζοντας παραδείγματα και διατυπώνει έναν δεύτερο

συλλογισμό που καταλήγει σε ένα συμπέρασμα διατυπωμένο με

οριστική η οποία δηλώνει το βέβαιο και πραγματικό Αυτός ο τρόπος που

ξετυλίγει τη σκέψη του δείχνει πόσο μεθοδικά λειτουργεί η σκέψη του

Αριστοτέλη

ΕΕρρωωττήήσσεειιςς 1 laquoμᾶλλον καί ἧττονraquo να συσχετίσετε τη φράση αυτή με τη θεωρία

της μεσότητας του Αριστοτέλη

2 Ο A Lesky γράφει για τα Ηθικά Νικομάχεια ότι laquoείναι μια

ανάλυση του ηθικού όπως αυτό εμφανίζεται κάτω από τις

διάφορες συνθήκες της πραγματικότηταςraquo και προσθέτει laquoο

Αριστοτέλης σε πολύ ανώτερο βαθμό από τον Πλάτωνα

λαμβάνει υπόψη του την επικαιρότητα της ανθρώπινης

συμπεριφοράςraquo Να δείξετε την αλήθεια αυτών των απόψεων με

τη βοήθεια χωρίων της ενότητας

3 φοβηθῆναι ψέγεται ἄμφω να γράψετε από δύο ομόρριζα για

κάθε λέξη

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 39: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

3399

ΕΕννόόττηητταα 1100ηη

1 Το επίρρημα ἔτι συνδέει την ενότητα 10 με την προηγούμενη Μrsquo αυτόν

τον τρόπο ο Αριστοτέλης υποδηλώνει ότι θα δοθούν ακόμα μερικά

στοιχεία σχετικά με την υπερβολή και την έλλειψη που εξετάζονται από

την προηγούμενη ενότητα ως λάθος και με το μέσον που εξετάζεται ως

σωστό

2 laquoἚτι τό μέν ἁμαρτάνεινhellipπαντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης

α) προβάλλει τη βασική αντίθεση ανάμεσα

rarrστο λάθος (ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη) και

rarrστο σωστό (ως σχετικό με το μέσον) και

β) συσχετίζει τελικά το λάθος με την κακία και τους κακούς

και το σωστό με την αρετή και με τους καλούς

γ) διατυπώνει τον ορισμό της αρετής

Πώς εκτυλίσσεται η σκέψη του Αριστοτέλη

Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία έξω από το

μέσον γιrsquo αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους (πολλαχῶς

παντοδαπῶς) και εύκολα (ῥᾴδιον) να αποτύχει στο στόχο του να κάνει

λάθοςmiddot έτσι η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με το λάθος και

επομένως με την κακία και τους κακούς

Το μέσον βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο γιrsquo αυτό με ένα μόνο τρόπο (μοναχῶς

ἁπλῶς) και δύσκολα (χαλεπόν) μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του να

κάνει το σωστόmiddot γιrsquo αυτό το μέσον σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς

Αντιθετικά ζεύγη εννοιών

Ο Αριστοτέλης προκειμένου τονίσει την αντίθεση ανάμεσα στην κακία και στο

λάθος από τη μια και στην αρετή και το σωστό από την άλλη χρησιμοποιεί

αντιθετικά ζεύγη εννοιών που χαρακτηρίζουν το αγαθότην ορθή πράξη και το

κακότην εσφαλμένη πράξη

Α

το αγαθόη ορθή πράξη

Β

το κακόη εσφαλμένη πράξη

α τό δέ κατορθοῦν (ἔστιν) μοναχῶς

β τό ἀγαθόν (ἔστιν) τοῦ πεπερασμένου

γ τό ἐπιτυχεῖν χαλεπόν

δ ἐσθλοί ἐσμέν ἁπλῶς

ε ἡ μεσότης τῆς ἀρετῆς (ἐστιν)

α΄ τό μέν ἁμαρτάνειν ἐστίν πολλαχῶς

β΄ τό κακόν (ἔστιν) τοῦ ἀπείρου

γ΄ τό ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ ῥᾴδιον

δ΄ παντοδαπῶς δέ κακοί (ἐσμεν)

ε΄ τῆς κακίας ἡ ὑπερβολή καί ἡ

ἔλλειψις

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 40: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

4400

Οι έννοιες που αντιτίθενται

τό ἁμαρτάνειν τό κατορθοῦν

πολλαχῶς μοναχῶς

τό κακόν τό ἀγαθόν

τό ἄπειρον τό πεπερασμένον

ῥᾴδιον χαλεπόν

τό ἀποτυχεῖν τό ἐπιτυχεῖν

ἡ κακία ἡ ἀρετή

ἡ ὑπερβολή καί ἡ ἔλλειψις ἡ μεσότης

ἐσθλοί κακοί

ἁπλῶς παντοδαπῶς

(α) Το να πράττεις το σωστό μπορεί να γίνει με ένα τρόπο

(α΄) Αντίθετα μπορεί κανείς να σφάλλει με πολλούς τρόπους

(β) Το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο

(β΄) Το κακό είναι γνώρισμα του απείρου Είναι δύσκολη η κατάκτηση της

αρετής Οι άνθρωποι ευκολότερα επιλέγουν το κακό από το καλό Στη

μυθολογία ο Ηρακλής ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα σε δύο δρόμους

της αρετής και της κακίας Ο δρόμος της αρετής ήταν δύσβατος ενώ της κακίας

ευκολοδιάβατος και λαμπρός

(γ) Είναι δύσκολο να επιτύχει κανείς το καλό

(γ΄) Αντίθετα η αποτυχία έρχεται πιο εύκολα Η κατάκτηση της αρετής είναι ένα

επίπονο αγώνισμα Γιrsquo αυτό λίγοι είναι εκείνοι που καταφέρνουν να φτάσουν σrsquo

αυτήν Αντίθετα πολλοί είναι αυτοί που επιδίδονται στις εφήμερες απολαύσεις

της ζωής παραβαίνοντας τους ηθικούς κανόνες οδηγούμενοι από τα πάθη της

ψυχής και τις αδυναμίες

(δ) Καλοί με ένα τρόπο μπορούμε να γίνουμε

(γ΄) Κακοί όμως γινόμαστε με πολλούς τρόπους Η καλοσύνη είναι μία και απλή

ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Χαρακτηριστικό της κακίας είναι η

πολυμορφία

(ε) Γνώρισμα της αρετής είναι η μεσότητα

(ε΄) Γνώρισμα της κακίας είναι η υπερβολή και η έλλειψη Η αρετή είναι

μεσότητα προς ἡμᾶς που εξασφαλίζεται με τη βοήθεια του ορθού λόγου τον

οποίο διαθέτουν οι φρόνιμοι άνθρωποι Η φρόνηση και η σοφία έχει μεγάλη

σημασία στην κατανόηση της αριστοτελικής ηθικής Κάθε αρετή βρίσκεται

ανάμεσα σε δύο κακίες η μία στην πλευρά της υπερβολής και η άλλη στην

πλευρά της έλλειψης

3 laquoἐσθλοί μέν γάρ ἁπλῶς παντοδαπῶς δέ κακοίraquo

Ο στίχος αυτός είναι άγνωστης προέλευσης και δείχνει ότι η καλοσύνη είναι μία

και απλή ενώ οι δρόμοι της κακίας πολλοί και ποικίλοι Στο στίχο τονίζεται ότι

οι άνθρωποι οδηγούνται στην κακία μέσα από την υπερβολή κάνοντας δηλαδή

πράξεις και ενέργειες σε υπερβολικό βαθμό ή αντίθετα παραλείποντας να

κάνουν αυτά τα οποία πρέπει Η ζωή του ενάρετου είναι μετρημένη και σταθερή

καθώς ο ενάρετος είναι προσηλωμένος σε σταθερές αρχές και αξίες και

επιδιώκει πάντα το μέτρο Η πορεία είναι μία Αντίθετα υπάρχουν πολλές

διαβαθμίσεις πάνω από το μέτρο γιrsquo αυτούς που το ξεπερνούν και κάτω από το

μέτρο γιrsquo αυτούς που υπολείπονται

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 41: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

4411

Ο Αριστοτέλης προσπαθώντας να ενισχύσει την άποψη ότι τι σφάλμα γίνεται με

πολλούς τρόπους το σωστό όμως με έναν επικαλείται τους Πυθαγορείους οι

οποίοι διατύπωσαν τη θεωρία των ἐναντίων Σύμφωνα με αυτή οι αρχές των

όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων

πέρας

περιττὸν

ἓν

δεξιὸν

ἄρρεν

ἠρεμοῦν

εὐθὺ

φῶς

ἀγαθὸν

τετράγωνον

ἄπειρον

ἄρτιον

πλῆθος

ἀριστερὸν

θῆλυ

κινούμενον

καμπύλον

σκότος

κακὸν

ἑτερόμηκες

4 laquoἜστιν ἄρα ἡ ἀρετήhellipὁρίσειενraquo Ορισμός της αρετής

Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης ολοκληρώνει την προσπάθειά του να ορίσει την

αρετή δίνοντας έναν πλήρη ορισμό της έννοιας ο οποίος περιλαμβάνει όλα τα

γνωρίσματά της η αρετή είναι μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα που επιλέγεται

ελεύθερα από το άτομοmiddot βρίσκεται στο μέσον που ορίζεται με υποκειμενικά

κριτήρια και καθορίζεται με τη λογική και μάλιστα με τη λογική του φρόνιμου

ανθρώπου

Τα γνωρίσματα της αρετής σύμφωνα με τον πλήρη ορισμό του Αριστοτέλη είναι

τα εξής

α) είναι laquoἕξιςraquo μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα που προκύπτει από επανάληψη

ενεργειών Η ποιότητα των έξεων εξαρτάται από την ποιότητα των ενεργειών

μας Αφού λοιπόν υπάρχουν έξεις καλές και κακές δεν αρκεί να

χαρακτηρίζουμε τις αρετές έξεις αλλά πρέπει να βρούμε την ειδοποιό διαφορά

που την διακρίνει από τις άλλες έξεις

β) ως laquoἕξιςraquo είναι προαιρετική εδώ τίθεται το μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας

της βούλησης του ανθρώπου δηλαδή της ελευθερίας να διαμορφώνει απόψεις

και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και με τις

επιλογές του χωρίς καταναγκασμό Αν ο δρόμος προς την αρετή ήταν

υποχρεωτικός για όλους αν δεν υπήρχε δηλαδή η δυνατότητα επιλογής αλλά ο

καταναγκασμός τότε καμία αξία για τον άνθρωπο δεν θα είχε η αρετή Η αρετή

είναι ηθικό αγώνισμα δύσκολο συνδέεται με το χαρακτήρα του ανθρώπου την

αγωγή του τη λογική του και εξαρτάται από τη δική του βούληση αν θα

αγωνιστεί για την κατάκτησή της Από την ελευθερία της βούλησης απορρέει

και η ηθική ευθύνη που έχει ο άνθρωπος για τις πράξεις του

Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαίρεσις η οποία

αποτελεί έναν από τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και

για το χαρακτηρισμό μιας πράξης ως ενάρετης οι άλλοι δύο όροι είναι

η συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (εἰδώς)

η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της (βεβαίως καί

ἀμετακινήτως)

γ) βρίσκεται σε ένα μέσον ανάμεσα σε δύο κακίες-υπερβολή και έλλειψη- που

προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο ο οποίος με τη χρήση της λογικής

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι

Page 42: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ «ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ»5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/nikomaxia_sxol.pdf · 33 5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται Ο Αριστοτέλης

4422

μπορεί να συνεκτιμά διάφορους αστάθμητους και μεταβλητούς

παράγοντες όπως τις ιδιαίτερες ανάγκες του τις περιστάσεις την εποχή

τον τόπο τα κοινωνικά πρότυπα κτλ δ) βρίσκεται στο μέσον που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου

Είναι δεδομένο ότι το μέσον προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο Έτσι όμως

δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσον με το δικό

του τρόπο και επομένως με κριτήρια υποκειμενικά και ο προσδιορισμός του

μέσου και ο ορισμός της αρετής θα διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο Ο

Αριστοτέλης προσθέτει στον ορισμό ένα κοινό κριτήριο τον ὀρθόν λόγον

στοιχείο σημαντικό για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής που διασφαλίζει την

αντικειμενικότητα μάλιστα ο φιλόσοφος διευκρινίζει ότι αναφέρεται ειδικά στη

λογική του laquoφρόνιμουraquo ανθρώπου και όχι στην κοινή ανθρώπινη λογική

λόγος Ο λόγος αποτελεί ένα από τα στάδια στην πορεία προς την αρετή Το

πρώτο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους πολίτες να ενεργούν ενάρετα ενώ το

δεύτερο είναι ο λόγος (η λογική η φρόνηση) με τον οποίο καθένας ξεχωρίζει το

καλό και το κακό τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνειmiddot έτσι ο λόγος βοηθάει το

νόμο και τελειοποιεί το έργο του

φρόνιμος (σχόλ Βιβλίου)

5 laquoΜεσότης δὲ δύο κακιῶνhellip καὶ αἱρεῖσθαιraquo

Μετά τον ορισμό της αρετής δίνονται κάποιες διευκρινίσεις οι οποίες ουσιαστικά

συνιστούν τον ορισμό της μεσότητας Η μεσότητα λοιπόν βρίσκεται ανάμεσα σε

δύο κακίες η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής σε σχέση με αυτό

που πρέπει ενώ η άλλη από την πλευρά της έλλειψης Όλα αυτά συμβαίνουν

στο χώρο των συναισθημάτων και των πράξεων και είναι αντίθετα με την αρετή

η οποία βρίσκει και επιλέγει το σωστό

Ερωτήσεις

1 Αναπτύξτε τον συλλογισμό του Αριστοτέλη όπως αυτός

παρουσιάζεται στην πρώτη παράγραφο της ενότητας Σε ποιο

συμπέρασμα καταλήγει

2 Να επισημάνετε τις αντιθέσεις του κειμένου με τις οποίες τονίζεται

ότι το λάθος (laquoἁμαρτάνεινraquo) συνδέεται με την κακία και το σωστό

(laquoκατορθοῦνraquo) με την αρετή Ποιες λέξεις αναφέρονται στο

laquoἁμαρτάνεινraquo και ποιες στο laquoκατορθοῦνraquo

33 φρόνιμος τοῦ δέοντος να εξηγήσετε αφού λάβετε υπόψη και τα όσα

αναφέρονται στην προηγούμενη ενότητα ποιος ορίζει το περιεχόμενό

τους και ποια είναι τα όρια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού σrsquo

αυτές τις έννοιες

4 ραθυμία ραδιουργία ευπαθής μεσόγειος προορισμός λιποψυχώ

αφορίζω σχέση εφεύρεση έμπρακτος εντευκτήριο βέλος

αφαιρετικός δεοντολογία με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν

ετυμολογική συγγένεια

5 Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για

καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις ῥᾴδιον σκοποῦ ἐπιτυχεῖν

ἀρετῆς προαιρετική πάθεσι


ηθικα νικομαχεια ενότητα 2η

ηθικα νικομαχεια ενότητα 2η

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΑ ΗΘΙΚΑ

ΛΕΞΙΛΟΓΙΚΑ ΗΘΙΚΑ

κλωνοποιηση ηθικα διλημματα

κλωνοποιηση ηθικα διλημματα

ηθικα νικομαχεια ενότητα 5η

ηθικα νικομαχεια ενότητα 5η

ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΟΛΙΤΕΕΙΑ Τ - 5lyk-petroup.att ...5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/plato_sxolia.pdf · 33 κόσμο του σπηλαίου στον κόσμο του φωτός,

ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΟΛΙΤΕΕΙΑ Τ - 5lyk-petroup.att ...5lyk-petroup.att.sch.gr/mourti/plato_sxolia.pdf · 33 κόσμο του σπηλαίου στον κόσμο του φωτός,

Πολιιικό Πρόγραμμα Φιλαναγνωίας 5 ου Γ.Λ.Π ...5lyk-petroup.att.sch.gr/upload/filanagnosia.pdf · 2016. 10. 18. · Πολιιικό Πρόγραμμα

Πολιιικό Πρόγραμμα Φιλαναγνωίας 5 ου Γ.Λ.Π ...5lyk-petroup.att.sch.gr/upload/filanagnosia.pdf · 2016. 10. 18. · Πολιιικό Πρόγραμμα

Ναρκωτικά)5lyk-kerkyr.ker.sch.gr/projects/2013project1.pdf · 2013-05-13 · φίλους και συγγενείς καπνιστές. Το ίδιο ισχύει και

Ναρκωτικά)5lyk-kerkyr.ker.sch.gr/projects/2013project1.pdf · 2013-05-13 · φίλους και συγγενείς καπνιστές. Το ίδιο ισχύει και

Γίνεταιήγεννιέταιέναςεγκληματίας ...5lyk-petroup.att.sch.gr/upload/egklimatologia_project.pdf · 2016-10-18 · ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι(ερευνητές(ασχολήθηκαν(με(τις(αιτίες’παρουσίασης’εγκληματικής

Γίνεταιήγεννιέταιέναςεγκληματίας ...5lyk-petroup.att.sch.gr/upload/egklimatologia_project.pdf · 2016-10-18 · ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι(ερευνητές(ασχολήθηκαν(με(τις(αιτίες’παρουσίασης’εγκληματικής

4ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΛΙΜΟΥ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ... · 2014. 10. 4. · ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ..... 38 1 η ΕΝΟΤΗΤΑ (B1, 1-3):

4ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΛΙΜΟΥ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ... · 2014. 10. 4. · ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ..... 38 1 η ΕΝΟΤΗΤΑ (B1, 1-3):

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ, ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑlyk-n-moudan.chal.sch.gr/Downloads/Yliko/1545042613, Ithika Nik.pdf · ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ, ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ, ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑlyk-n-moudan.chal.sch.gr/Downloads/Yliko/1545042613, Ithika Nik.pdf · ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ, ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ

Εφαρμογή Νέων Τχνολογιών oν χώρο ου Σχολίου.5lyk-iliou.att.sch.gr/joomla/images/pdf_files/project/...Εφαρμοή ων νέων Τχνολοιών

Εφαρμογή Νέων Τχνολογιών oν χώρο ου Σχολίου.5lyk-iliou.att.sch.gr/joomla/images/pdf_files/project/...Εφαρμοή ων νέων Τχνολοιών

DÉMOKRITOS - Fysisfysis.cz/presokratici/demokritos/68b.pdf · Démokritos, pracovní verze 24. 1. 2014 1 Démokritos Fragmenta DK 68 B ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΥ ΗΘΙΚΑ ΠΥΘΑΓΟΡΗΣ

DÉMOKRITOS - Fysisfysis.cz/presokratici/demokritos/68b.pdf · Démokritos, pracovní verze 24. 1. 2014 1 Démokritos Fragmenta DK 68 B ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΥ ΗΘΙΚΑ ΠΥΘΑΓΟΡΗΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΤΟΜΟΣ1

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ ΤΟΜΟΣ1

1.ΣΟ ΤΝΔΓΡΗΟ ΔΗΡΖΝΖ ΣΖ ΒΗΔΝΝΖ (1814-1815)5lyk-petroup.att.sch.gr/terzi/sxedia_ist_g_gp_a.pdfΚΕΦΑΛΑΙΟ Α’ Η Εσρώπη και ο κόμος ον

1.ΣΟ ΤΝΔΓΡΗΟ ΔΗΡΖΝΖ ΣΖ ΒΗΔΝΝΖ (1814-1815)5lyk-petroup.att.sch.gr/terzi/sxedia_ist_g_gp_a.pdfΚΕΦΑΛΑΙΟ Α’ Η Εσρώπη και ο κόμος ον

5lyk-ilioup.att.sch.gr5lyk-ilioup.att.sch.gr/.../2016_2017/germanika/class_12.pdfCreated Date 6/23/2017 10:01:36 AM

5lyk-ilioup.att.sch.gr5lyk-ilioup.att.sch.gr/.../2016_2017/germanika/class_12.pdfCreated Date 6/23/2017 10:01:36 AM

Αφηγημαικές 2 0χνικές Ο αφηγη 2ής και Ο αφηγη 2ής μ 0 βάη ...5lyk-petroup.att.sch.gr/upload/afigimatikes texnikes - fonissa.pdf · Αφηγημαικές

Αφηγημαικές 2 0χνικές Ο αφηγη 2ής και Ο αφηγη 2ής μ 0 βάη ...5lyk-petroup.att.sch.gr/upload/afigimatikes texnikes - fonissa.pdf · Αφηγημαικές

DÉMOKRITOS - fysis.cz fileDémokritos, pracovní verze 24. 1. 2014 1 Démokritos. Fragmenta DK 68 B . ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΥ ΗΘΙΚΑ . ΠΥΘΑΓΟΡΗΣ . ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΤΟΥ

DÉMOKRITOS - fysis.cz fileDémokritos, pracovní verze 24. 1. 2014 1 Démokritos. Fragmenta DK 68 B . ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΥ ΗΘΙΚΑ . ΠΥΘΑΓΟΡΗΣ . ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΤΟΥ

ΜΑΓΙΣΣΕΣ ΤΟΥ ΣΑΛΕΜ.5lyk-koryd.att.sch.gr/wp-content/uploads/2016-2017-Α1... · 2017-09-25 · οπισθοδρόμησε, ενώ υπήρχαν και πληροφορίες

ΜΑΓΙΣΣΕΣ ΤΟΥ ΣΑΛΕΜ.5lyk-koryd.att.sch.gr/wp-content/uploads/2016-2017-Α1... · 2017-09-25 · οπισθοδρόμησε, ενώ υπήρχαν και πληροφορίες

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ; - 5lyk-kater.pie.sch.gr5lyk-kater.pie.sch.gr/autosch/joomla15/images/stories/activities/project_2016/... · Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΟ

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ; - 5lyk-kater.pie.sch.gr5lyk-kater.pie.sch.gr/autosch/joomla15/images/stories/activities/project_2016/... · Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΟ