Ιστορία των γεωμετρικών χρόνων

(1100-700 π.Χ.)Πολιτική

Μεταναστεύσεις

Η Γεωμετρική περίοδος αποτελεί την πρώτη από τις περιόδους στις οποίες διαιρείται η αρχαία ελληνική ιστορία. Ως αρχή της ορίζεται συμβατικά το έτος 1125 π.Χ., εποχή κατά την οποία,

σύμφωνα με την άποψη πολλών ερευνητών, ξεκίνησαν οι μεταναστεύσεις των ελληνικών φύλων από μεγάλα τμήματα της ηπειρωτικής Ελλάδας προς τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου, τα δυτικά

παράλια της Μικράς Ασίας και την Κύπρο. Οι μετακινήσεις αυτές μεγάλων πληθυσμών που διήρκεσαν περίπου μέχρι το 800 π.Χ. προκάλεσαν πολιτικές και κοινωνικές ανακατατάξεις, οι

οποίες χαρακτήρισαν και ως ένα βαθμό καθόρισαν την ιστορική πορεία των ελληνικών πληθυσμών μέχρι τη ρωμαϊκή κατάκτηση.

Πυξίδα της Γεωμετρικής Περιόδου με χαρακτηριστικό για την εποχή διάκοσμο.

Επειδή οι πληροφορίες που διέθεταν μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες οι ερευνητές της περιόδου ήταν ελάχιστες και αποσπασματικές και λόγω και της γενικότερης πτώσης του βιοτικού και

πολιτιστικού επιπέδου που είχε παρατηρηθεί σε σχέση με τους προγενέστερους μυκηναϊκούς χρόνους, η εποχή είχε χαρακτηριστεί στην παλαιότερη βιβλιογραφία ως οι "σκοτεινοί χρόνοι" της

ελληνικής ιστορίας ή ως ο "ελληνικός μεσαίωνας", άποψη όμως που τα τελευταία χρόνια έχει διασκευαστεί.

Χρυσό γεωμετρικό δισκάριο από τη Σκύρο. Διακοσμείται με ρόδακες και το σύμβολο του αγκυλωτού σταυρού. Τέτοιου είδους

κοσμήματα που χρησιμοποιούνται ως επίρραπτα σε ενδύματα έχουν άμεση σχέση με τα χρυσά δισκάρια από τον ταφικό κύκλο Α

των Μυκηνών. Σκύρος, Αρχαιολογικό Μουσείο 1025.

Οι αρχαιολόγοι και ιστορικοί συνήθως χωρίζουν την περίοδο που εξετάζουμε στις ακόλουθες υποδιαίρέσεις:

Σκοτεινοί χρόνοι

Πρώιμοι Σκοτεινοί χρόνοι (Υπομυκηναϊκή περίοδος): 1100-1050 π.Χ.

Ύστεροι Σκοτεινοί χρόνοι (Πρωτογεωμετρική περίοδος): 1050-900 π.Χ.

Γεωμετρική περίοδος

Πρώιμη Γεωμετρική περίοδος: 900-850 π.Χ.

Μέση Γεωμετρική περίοδος: 850-760 π.Χ.

Ύστερη Γεωμετρική περίοδος: 760-700 π.Χ.

Αγαλματίδιο πολεμιστή της Γεωμετρικής Περιόδου ο οποίος φέρει τη λεγόμενη «ασπίδα βοιωτικού τύπου» η οποία έμοιαζε αρκετά με τη μυκηναϊκή οκτώχημη, ήταν

όμως μικρότερη σε μέγεθος.

Μετά την κατάρρευση των μυκηναϊκών κέντρων άρχισαν βαθμιαία αλλά σταθερά να διαμορφώνονται οι

παράγοντες εκείνοι που διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην περαιτέρω ιστορική πορεία της Ελλάδας:

κατά τους λεγόμενους μεταβατικούς χρόνους σχηματίστηκε σε μεγάλο βαθμό ο ιστορικός

πληθυσμός του ελληνικού χώρου με τη συγχώνευση μυκηναϊκών πληθυσμιακών ομάδων και τμημάτων των

λαών που εισέβαλαν στον ελλαδικό χώρο, ενώ παράλληλα διατηρήθηκαν οι αναμνήσεις από το

λαμπρό μυκηναϊκό παρελθόν όπως αυτές αποκρυσταλλώθηκαν στο έπος, δημιουργήθηκε το

ελληνικό αλφάβητο από το φοινικικό, αναγεννήθηκαν οι τέχνες, εξαπλώθηκε ο ελληνισμός σε πολλά σημεία

της Μεσογείου, διαμορφώθηκε μια ενιαία εθνική, θρησκευτική και ηθική συνείδηση από όλους τους Έλληνες και οργανώθηκε κοινωνικά και πολιτικά ο

πληθυσμός της Ελλάδας με βάση το θεσμό της πόλης-κράτους.

Οινοχόη της Γεωμετρικής Περιόδου με χαρακτηριστικό

για την εποχή διάκοσμο.

Κατά τη Γεωμετρική περίοδο παρατηρούνται πολλαπλές μεταναστεύσεις ελληνικών φύλων ή τμημάτων τους από τις περισσότερο άγονες και δυσπρόσιτες περιοχές της ηπειρωτικής ελληνικής ενδοχώρας προς τα πεδινότερα και ευφορότερα παράλια του ελλαδικού κορμού, των νησιών, των μικρασιατικών παραλίων και της Κύπρου. Για τη γνώση και τη χρονολόγηση των μετακινήσεων

αυτών οι ερευνητές της περιόδου καταφεύγουν κυρίως στις ιστοριογραφικές μαρτυρίες, στις ποιητικές δημιουργίες, στις μυθολογικές παραδόσεις και στα αρχεία των πόλεων, τα οποία

συνήθως διασώζονται ως κατάλογοι αρχόντων, ιερέων, νικητών σε αγώνες κλπ., καθώς και στα αρχαιολογικά ευρήματα, τα οποία άλλοτε έρχονται σε αντίθεση και άλλοτε επιβεβαιώνουν τα

παραπάνω δεδομένα. Για παράδειγμα η κάθοδος των Δωριέων στην Πελοπόννησο χρονολογείται με βάση τους καταλόγους των βασιλέων στη Σπάρτη το 1148 π.Χ. ή το 1104 π.Χ. σύμφωνα με δύο διαφορετικούς υπολογισμούς, οι οποίοι όμως ελάχιστα απέχουν από τις χρονολογίες 1125

π.Χ. ή 1120 π.Χ. που προσφέρουν οι αρχαιολογικές παρατηρήσεις για το ίδιο γεγονός.

Εικόνα από ένα μέρος της οροσειράς της Πίνδου. Στις υπώρειές της πιθανότατα κατοικούσαν πρώιμοι Δωριείς οι οποίοι

κινήθηκαν προς τα πεδινά μέρη κατά τον 12ο αι.

Η μετανάστευση των ελληνικών φύλων σύμφωνα με νεότερες έρευνες πρέπει να ξεκίνησε πριν από την Υπομυκηναϊκή εποχή όπως αποδεικνύουν αρκετές καταστροφές και εγκαταλείψεις

οικισμών που χρονολογούνται στο τέλος της Μυκηναϊκής εποχής, περίπου στα 1125 π.Χ. Πολλοί ιστορικοί συνδέουν τη σαφή μείωση του αριθμού των οικισμών σε σχέση με την παλαιότερη

Yστεροελλαδική III Γ φάση με τις συνέπειες των εισβολών των νέων επιδρομέων. Ένα μέρος από τους οικισμούς αυτούς προφανώς αφανίστηκε εξαιτίας των πολεμικών επιχειρήσεων και των λεηλασιών, ενώ ένα άλλο μέρος τους εγκαταλείφτηκε από τους κατοίκους του, οι οποίοι είτε μετανάστευσαν είτε μεταφέρθηκαν από τους κατακτητές σε άλλες περιοχές. Υπάρχει ακόμη η πιθανότητα πολλοί από τους οικισμούς που ιδρύθηκαν από τους εισβολείς να μην άφησαν ίχνη

λόγω των υλικών που χρησιμοποιήθηκαν.

Κρατήρας από το μυκηναϊκό οικισμό Κουκουναριές στην Πάρο. Υστεροελλαδική ΙΙΙ Γ περίοδος, 12ος αιώνας π.Χ. Η κεραμική αυτού του τύπου έχει συνδεθεί με τους μυκηναίους αποίκους που μετά την καταστροφή των ανακτόρων τους

μετακινήθηκαν στα νησιά και ίδρυσαν νέους οικισμούς εκεί. Πάρος, Αρχαιολογικό Μουσείο 2027.

Η εξασθένιση της κεντρικής πολιτικής εξουσίας των μυκηναϊκών βασιλείων και η αναζήτηση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης προκάλεσαν τη μετακίνηση των πληθυσμών που κατοικούσαν

στον ελλαδικό χώρο από τα ορεινά στα πεδινά. Οι πρώτες μετακινήσεις τοποθετούνται περίπου το 1125 π.Χ. και με αυτές συμπίπτει το τέλος του μυκηναϊκού πολιτισμού. Οι μεγάλες ηγεμονίες κατακερματίζονται και καταρρέει η οργάνωση και η λειτουργία των μυκηναϊκών κρατών έτσι

όπως αυτή σκιαγραφείται από τις πινακίδες, ενώ η ολοκληρωτική κατάρρευση του συστήματος που επικρατούσε φανερώνεται και από την εξαφάνιση της Γραμμικής Β' γραφής.

Καλλιτεχνική αναπαράσταση σκηνής

από το Μέγαρο μυκηναϊκού ανακτόρου την εποχή της ακμής

του Μυκηναϊκού πολιτισμού.

Διακρίνεται ο άναξ στο θρόνο και γύρω του

χαρακτηριστικοί στρατιώτες με

οκτώχημες ασπίδες και κράνη χάλκινα ή οδοντόφρακτα. Σε

πρώτο πλάνο η κυκλική εστία και στο βάθος οι ωραίες τοιχογραφίες που διακοσμούσαν τα

ανάκτορα.

Η δημιουργία όμως μεταναστευτικού κινήματος και η εξασθένιση των μυκηναϊκών κρατών οφείλεται επίσης και στις αναστατώσεις που προκλήθηκαν στο χώρο της ανατολικής Μεσογείου

από τους ονομαζόμενους Λαούς της θαλάσσης. Με τα προβλήματα που προκάλεσαν στις θαλάσσιες εμπορικές οδούς πλήγηκε ο κυριότερος κλάδος της ανακτορικής οικονομίας,

δεδομένου ότι ένα σημαντικό μέρος της ευημερίας των βασιλείων αυτών εξαρτιόταν από το εμπόριο με την Ανατολή, και παρέλυσε η εξάσκηση επαγγελμάτων που βρίσκονταν κάτω από την

άμεση διοίκηση και επίβλεψη των ανακτόρων.

Ψευδόστομος αμφορέας από τη Σκύρο. Υστεροελλαδική ΙΙΙ Γ περίοδος, 12ος αιώνας π.Χ. Η ζώνη της κοιλιάς φέρει παράσταση πλοίου με πτηνόσχημο ακρόπρωρο. Το θέμα της παράστασης έχει σχετισθεί με τους ''λαούς της θάλασσας'', που τη συγκεκριμένη

εποχή διασχίζουν με παρόμοια πλοία τις θάλασσες του μυκηναϊκού κόσμου.

Τα έπη της Ιλιάδας και της Οδύσσειας αναφέρονται στη μακροχρόνια εκστρατεία των μυκηναίων ηγεμόνων στην Τροία, η οποία και θεωρείται ως η τελευταία πολεμική επιχείρηση που ανέλαβαν από κοινού οι ηγεμόνες των αχαϊκών βασιλείων. Την περίοδο αυτή φαίνεται ότι πολλοί ευγενείς των μυκηναϊκών κρατών εκμεταλλευόμενοι την απουσία σταθερής ηγεμονίας προσπάθησαν να καταλάβουν την εξουσία. Η στάση του Θερσίτου στην Ιλιάδα, η δολοφονία του Αγαμέμνονα μετά την επιστροφή του, η διαγωγή των μνηστήρων της Πηνελόπης στο ανάκτορο του Οδυσσέα και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις υποδηλώνουν σύμφωνα με αρκετούς μελετητές την αποδυνάμωση της επιβολής των ηγεμόνων στους λαούς τους. Σύμφωνα με το Θουκυδίδη οι ενδοπολιτειακοί αγώνες για την κατάληψη της εξουσίας οδήγησαν στον εκπατρισμό πολλών ευγενών. Κατά τον ίδιο ιστορικό οι εσωτερικές αναταραχές παρατηρήθηκαν κυρίως στα πιο γόνιμα και εύφορα μέρη, τη Θεσσαλία, τη Βοιωτία και το μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου και επέφεραν επιπλέον μείωση του πληθυσμού εξαιτίας της δημιουργίας ρεύματος φυγάδων.

Πήλινος ανάγλυφος πίνακας από την ακρόπολη της Γόρτυνας. 630-610 π.Χ. Εικονίζεται η δολοφονία του

Αγαμέμνονα από την Κλυταιμνήστρα και τον Αίγισθο.

Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο 11152.

Τα τείχη, τα ανάκτορα και οι επιβλητικοί θολωτοί τάφοι έπαψαν να κατασκευάζονται στα μυκηναϊκά κέντρα ήδη από την Υστεροελλαδική ΙΙΙ Γ περίοδο, δηλαδή κατά το 12ο αιώνα π.Χ. Η απουσία

μνημειώδους αρχιτεκτονικής μαρτυρά την κατάρρευση του μυκηναϊκού πολιτισμού και την απουσία της ηγετικής εκείνης τάξης για τις ανάγκες της οποίας κατασκευάζονταν αυτά τα έργα. Το σύνολο

σχεδόν των γνωστών αρχαιολογικών λειψάνων εκείνης της εποχής αποτελείται από ιδιωτικές οικίες, οι οποίες είχαν λίθινα θεμέλια, ανωδομή από πλίνθους και άλλα ευτελή υλικά που άφησαν ελάχιστα ίχνη και δάπεδο από πατημένο χώμα. Έχει θεωρηθεί ότι αυτού του είδους οι κατοικίες εξυπηρετούσαν τις

στοιχειώδεις ανάγκες στέγασης ενός πληθυσμού όχι ιδιαίτερα εύπορου.

Την ίδια εποχή με την καταστροφή του μυκηναϊκού πολιτισμού πολλοί πολιτισμοί της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου κατέρρευσαν ή παρουσίασαν σημαντικά σημάδια παρακμής. Η έλλειψη

εμπορικών επαφών με τους λαούς αυτούς -τους Ασσύριους, τους Βαβυλώνιους και τους Αιγύπτιους- συνέτεινε στη διάλυση της οικονομίας των μυκηναϊκών κρατών. Αργότερα κατά τη Γεωμετρική περίοδο, μετά το 1050 π.Χ., οι εμπορικές και γενικότερα οι πολιτισμικές επαφές με

τους Φοίνικες αποκαταστάθηκαν και έγιναν περισσότερο έντονες. Μέσω των Φοινίκων οι Έλληνες μπόρεσαν όχι μόνο να γνωρίσουν τη φοινικική παράδοση αλλά και να υιοθετήσουν

στοιχεία από ολόκληρο το σύστημα των πολιτισμών της Μέσης Ανατολής.

Kατά τον 9ο αιώνα π.Χ., οι εμπορικές επαφές των Ελλήνων με την Ανατολή έδωσαν ώθηση στη χρυσοχοϊκή τέχνη. Στην εικόνα, χρυσό

περιδέραιο από τάφο στον Τεκέ της Κνωσού. Περίπου 800 π.Χ. Τα μοτίβα και το σχήμα των εξαρτημάτων του παραπέμπουν σε ανατολικά πρότυπα και ιδιαίτερα στη συροπαλαιστινιακή

τέχνη. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο Χ648.

Σύμφωνα με την επικρατέστερη σήμερα άποψη, με την ονομασία Δωριείς δηλώνονταν οι κάτοικοι της Δωρίδος που σχηματίστηκαν

λίγο πριν το τέλος της Μυκηναϊκής εποχής από μια

φυλετική ομάδα που κατοικούσε στην κεντρική Στερεά Ελλάδα και

είχε επικεφαλής το γένος των Ηρακλειδών, από τους Μακεδόνες που είχαν

μεταναστεύσει στην ίδια περιοχή και από διάφορα άλλα

πληθυσμιακά στοιχεία όπως υποδηλώνει το όνομα Πάμφυλοι

που έφερε μια από τις τρεις φυλές των Δωριέων. Αυτή πρέπει να

σχηματίστηκε για να πλαισιώσει τις δυνάμεις των Ηρακλειδών τις

παραμονές της μεγάλης εξόρμησής τους προσδοκώντας

συμμετοχή στη διανομή της λείας.

Ο Ηρακλής δέχεται κρασί από την Αθηνά, σταθερή βοηθό του στους περίφημους άθλους

του ήρωα. Οι απόγονοι του Ηρακλέους θεωρήθηκαν από την παράδοση ως οι πρώτοι

Δωριείς που κατέλαβαν την Πελοπόννησο. Ερυθρόμορφη αττική κύλιξ του Δούριδος (480

π.Χ.).

Η κάθοδος των Δωριέων στην Πελοπόννησο κατά το β' μισό του 12ου αιώνα π.Χ. είχε το χαρακτήρα στρατιωτικής επιχείρησης με κύριο στόχο την κατάληψη των άλλοτε ισχυρών μυκηναϊκών κέντρων. Η

εξασθένηση των κέντρων αυτών σε συνδυασμό με την αριθμητική υπεροχή των εισβολέων είχε ως πρώτο αποτέλεσμα την κατάληψη των Μυκηνών και της Τίρυνθας και την εγκατάσταση των Δωριέων

στο 'Aργος, στο βορειότερο τμήμα της κοιλάδας του Ευρώτα, στην πεδιάδα του Παμίσου και στην Κορινθία. Οι Δωριείς που έδρασαν στην Πελοπόννησο αποτέλεσαν 4 χωριστά σώματα με

ανεξάρτητους αρχηγούς. Οι Δωριείς με αρχηγό τον Τήμενο κατέλαβαν το 'Aργος, ενώ εκείνοι με αρχηγούς τους Αριστόδημο, Κρεσφόντη και Αλήτη κατέλαβαν τη Σπάρτη, τη Μεσσηνία και την

Κόρινθο αντίστοιχα. Μαζί τους πέρασε στην Πελοπόννησο και ένα τμήμα των Αιτωλών που εγκαταστάθηκε στην Ήλιδα.

Πινακίδα της Γραμμικής Γραφής Β καμένη και διατηρημένη λόγω φωτιάς. Ο μυκηναϊκός ανακτορικός πολιτισμός χάθηκε και εν πολλοίς ξεχάστηκε την

εποχή της φημολογούμενης «καθόδου των Δωριέων». Παλαιότερα η καταστροφή του μυκηναϊκού κόσμου αποδιδόταν στους Δωριείς, πλέον όμως θεωρείται πιο πιθανό οι Δωριείς να εκμεταλλεύτηκαν και όχι να προκάλεσαν άμεσα την κατάρρευση του κόσμου αυτού εγκαθιστάμενοι στη νότιο Ελλάδα.

Με την άφιξη και την εγκατάσταση των Δωριέων στο μεγαλύτερο τμήμα της Πελοποννήσου πολλοί από τους παλαιότερους κατοίκους των περιοχών που καταλήφθηκαν εξαναγκάστηκαν με

τη σειρά τους να μεταναστεύσουν, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα διαδοχικές μετακινήσεις πληθυσμών. Πολλοί Αχαιοί από την Αργολίδα και τη Λακωνία κατέφυγαν στην Αιγιαλεία και

ζήτησαν από τους Ίωνες που ήταν εγκατεστημένοι στην περιοχή αυτή να τους δεχτούν ως συνοίκους. Επειδή το αίτημά τους δεν έγινε δεκτό, έκαναν μάχη, νίκησαν και κατέλαβαν την

περιοχή που αργότερα πήρε το όνομα Αχαΐα.

Οι μετακινήσεις των ελληνικών φύλων μεταξύ

του 1125-1100 π.Χ. Οι Δωριείς κινήθηκαν από τη

Στερεά Ελλάδα στην Πελοπόννησο και

χωρισμένοι σε τρεις ομάδες κατέλαβαν το 'Aργος και τις Μυκήνες, το βόρειο τμήμα της κοιλάδας του Ευρώτα

και τη μεσσηνιακή πεδιάδα. Οι εισβολές τους έθεσαν σε

κίνηση τμήματα του παλαιότερου πληθυσμού. Χριστόπουλος, Γ. (εκδ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Β', Εκδοτική

Αθηνών, Αθήνα 1977, σ. 20.

Το τμήμα των Δωριέων που κατευθύνθηκε στην Αργολίδα είχε ως αρχηγό τον Τήμενο. Γύρω στο 1100 π.Χ. μετά από νίκη του κατέλαβε τις Μυκήνες και εγκαταστάθηκε στο 'Αργος, το οποίο

βρισκόταν σε οχυρή θέση, στο δρόμο που οδηγούσε στην ανατολική Πελοπόννησο και εξασφάλιζε την κατοχή όλης της πεδινής Αργολίδας. Αργότερα, οι Δωριείς αυτοί αποίκησαν την Επίδαυρο, την Τροιζήνα, τις Κλεωνές, τον Φλιούντα και τη Σικυώνα, ενώ στα μέσα περίπου του

10ου αιώνα π.Χ. οι Δωριείς της Επιδαύρου αποίκισαν την Αίγινα.

Η βορειοανατολική Πελοπόννησος τον 11ο και 10ο αιώνα π.Χ. Οι Δωριείς του 'Αργους κατέλαβαν την Τροιζήνα, την Επίδαυρο, τις Κλεωνές, το Φλιούντα, τη Σικυώνα και την

Αίγινα, ενώ οι παλαιότεροι κάτοικοι μετοίκησαν κυρίως στο ανατολικό Αιγαίο. Χριστόπουλος, Γ. (εκδ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Β', Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα

1977, σ. 27.

Μερικοί αυτόχθονες κάτοικοι αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν από την περιοχή της Αργολίδας, ενώ οι περισσότεροι παρέμειναν και εντάχθηκαν στο κράτος ως ελεύθεροι αλλά χωρίς πολιτικά

δικαιώματα. Τα προδωρικά αυτά γένη συνέχισαν να καλλιεργούν τα κτήματά τους και να εργάζονται στα εργαστήριά τους και αποτέλεσαν τη φυλή των Υρναθίων, αντίστοιχη με τους περίοικους της Σπάρτης. Η πολιτική αυτή τόσο του Τήμενου όσο και των διαδόχων του σε ιδεολογικό επίπεδο φαίνεται και από την προβολή τους ως διαδόχων του Αγαμέμνονα και

κληρονόμων του κράτους που αυτός εξουσίαζε.

Σκύφος από το 'Αργος με γραμμική διακόσμηση στην ταινία του σώματος. 11ος αιώνας π.Χ. Πρόκειται για ένα απλό έργο που ανήκει στη μεταβατική περίοδο από την εποχή του Χαλκού στην εποχή του

Σιδήρου, τη γνωστή ως Υπομυκηναϊκή. 'Αργος, Αρχαιολογικό Μουσείο 244 .

Η κατακτητική πολιτική των Δωριέων κατά τους πρώτους αιώνες μετά την εισβολή τους στην Πελοπόννησο συντέλεσε ώστε να δημιουργήσουν ένα ισχυρό κράτος τόσο σε έκταση όσο και σε

πληθυσμό. Εξάλλου η Επίδαυρος, η Σικυώνα, η Τροιζήνα, οι Κλεωνές και ο Φλιούς, οι πέντε δηλαδή πόλεις στις οποίες εγκαταστάθηκαν Δωριείς με Τημενίδες αρχηγούς συγκρότησαν

θρησκευτική ένωση η οποία είχε ως κέντρο το ιερό του Πυθαέως Απόλλωνα.

Το καταπληκτικό θέατρο της Επιδαύρου, κτίσμα της κλασικής εποχής, όπως σώζεται σήμερα. Η Επίδαυρος υπήρξε σημαντική δωρική πόλη κατά την

αρχαιότητα.

Σύμφωνα με τη σπαρτιατική παράδοση οι Δωριείς που έφτασαν στη Λακωνία με αρχηγό τον Αριστόδημο δε χρειάστηκε να πολεμήσουν. Ο βασιλιάς των Αχαιών και μια ομάδα των υπηκόων του

αποχώρησαν ακολουθώντας την παρότρυνση ενός προδότη, ο οποίος παρέμεινε με ένα τμήμα των παλαιών κατοίκων στις Αμύκλες, όπου οι Δωριείς τον αναγνώρισαν ως βασιλιά. Τα αρχαιολογικά

ευρήματα δεν έρχονται σε αντίθεση με την παράδοση αυτή, αφού τα παλαιότερα ίχνη κατοίκησης στη δωρική Σπάρτη αποτελούν πρωτογεωμετρικά αγγεία κατασκευασμένα στις Αμύκλες.

Ο ποταμός Ευρώτας στις όχθες του οποίου χτίσθηκε η Σπάρτη από τους Δωριείς.

Οι Δωριείς που εισέβαλαν στην κοιλάδα του Ευρώτα εγκαταστάθηκαν σε 4 κώμες, την Πιτάνη, τη Μεσόα, την

Κυνόσουρα και τις Λίμνες. Η εγκατάσταση, όπως προκύπτει από τα

αρχαιολογικά δεδομένα, είχε ολοκληρωθεί γύρω στο 950 π.Χ. Μετά το θάνατο του Αριστόδημου οι δίδυμοι

γιοι του Ευρυσθένης και Προκλής ύστερα από συμβουλή της Πυθίας

μοιράστηκαν το θρόνο. Σύμφωνα με την παράδοση αυτή, την οποία δέχονταν οι

Λακεδαιμόνιοι και με την οποία ερμηνεύεται ο θεσμός της διπλής

βασιλείας στη Σπάρτη, οι δύο γιοι του Αριστόδημου βρίσκονταν επικεφαλής

των 4 κωμών που συγκροτούσαν ενιαίο κράτος, αν και φαίνεται ότι η συνένωση

των 4 κωμών κάτω από μια ενιαία ηγεσία συνέβη αργότερα.

Πολεμιστές των Γεωμετρικών Χρόνων με πλήρη οπλισμό, μπροστά από τα πλοία τους. Διακρίνεται η χαρακτηριστική για την εποχή ασπίδα που μοιάζει με οκτώσχημη

και τα δυο δόρατα-ακόντια που φαίνεται να ήταν συνήθης επιθετικός οπλισμός.

Oι διάδοχοι του Ευρυσθένη και του Προκλή σχημάτισαν δύο διαφορετικές οικογένεις που ονομάζονταν Αγιάδες και Ευρυπωντίδες και είχαν χωριστό κοιμητήριο, οι πρώτοι σε μια συνοικία της

Πιτάνης και οι δεύτεροι στις Λίμνες. Από το γεγονός αυτό και σε συνδυασμό με όσα παραδίδονται σχετικά με τον Ευρυσθένη και τον Προκλή προκύπτει ότι οι 4 κώμες σχημάτιζαν αρχικά δύο

αυτόνομες κοινότητες με έδρες την Πιτάνη και τις Λίμνες που συνενώθηκαν αργότερα. Επειδή οι Σπαρτιάτες όπως και οι άλλοι Δωριείς και μετά τη διάσπασή τους χωρίζονταν σε 3 φυλές, έχει

παρατηρηθεί ότι οι 4 κώμες προτού συνενωθούν περιλάμβαναν στοιχεία και των 3 φυλών.

Τοπογραφικό σχέδιο της αρχαίας Σπάρτης. Η εγκατάσταση των Δωριέων εντοπίζεται σε τέσσερις κώμες: την Πιτάνη, τη Μεσόα, την

Κυνοσούρα και τις Λίμνες. Παπαχατζής, Ν.Δ., Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις: Κορινθιακά και Λακωνικά, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1994, σ. 341.

Το τμήμα των Δωριέων με αρχηγό τον Κρεσφόντη κατέλαβε χωρίς αντίσταση

τη Μεσσηνία. Σύμφωνα με την παράδοση οι Αχαιοί αποσύρθηκαν

γιατί οι υποτελείς τους Καύκωνες και Αρκάδες από εχθρότητα προς αυτούς αντιμετώπισαν φιλικά τους Δωριείς.

Παράλληλα αναφέρεται ότι ο Κρεσφόντης όχι μόνο δεν εξόντωσε όσους Μεσσηνίους παρέμειναν στη χώρα τους αλλά τους εξομοίωσε με τους Δωριείς. Η πολιτική του όμως αυτή προκάλεσε την αντίδραση των

τελευταίων οι οποίοι και τον δολοφόνησαν. Οι Δωριείς της

Μεσσήνης σύναψαν φιλικές σχέσεις με τους γείτονές τους Αρκάδες, επειδή

και οι δύο λαοί ανησυχούσαν ιδιαίτερα για τη συνεχώς αυξανόμενη στρατιωτική και πολιτική δύναμη των Σπαρτιατιών. Ο γάμος του Κρεσφόντη

με την κόρη του βασιλιά των Αρκάδων υποδήλωνε τη φιλία αυτή, η

οποία διατηρήθηκε και μετά το θάνατό του.

Χάλκινο συμπαγές αγαλματίδιο αλόγου της Γεωμετρικής Περιόδου.

Παρόλα αυτά οι Σπαρτιάτες, αφού κατέλαβαν την κοιλάδα του Ευρώτα και δεν ήταν πλέον εκτεθειμένοι σε κινδύνους που μπορούσαν να προέλθουν από την πλευρά των Αργείων και των

Αρκάδων, εισέβαλαν στη χώρα των Μεσσηνίων. Ο πόλεμος αυτός που είναι γνωστός ως Α' Μεσσηνιακός πόλεμος άρχισε πιθανόν το 735 π.Χ., διήρκεσε 20 χρόνια και έληξε με την υποταγή

των Μεσσηνίων. Κατά τα τελευταία χρόνια του πολέμου οι Αρκάδες και οι Αργείοι έστειλαν βοήθεια στους Μεσσηνίους, ενώ οι Κορίνθιοι συμπολέμησαν με τους Σπαρτιάτες.

Οι διαδοχικές κατακτήσεις των Σπαρτιατών στην κεντρική Μεσσηνία από το 950-700 π.Χ.

Χριστόπουλος, Γ. (εκδ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τ. Β', Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1971, σ. 51.

Η ομάδα των Δωριέων που κατέλαβε την Κόρινθο ήρθε από τη θάλασσα και είχε ως αρχηγό τον Αλήτη. Η θέση της Κορίνθου ήταν καίρια, αφού διέθετε δύο λιμάνια -το Λέχαιο στον Κορινθιακό και τις Κεγχρεές στο Σαρωνικό Κόλπο- και αποτελούσε τη φυσική διασταύρωση των θαλάσσιων δρόμων από την Ανατολή προς τη Δύση και αντίστροφα. Η καταστροφή ή η εγκατάλειψη πολλών οικισμών της Κορίνθου που υπήρχαν ήδη κατά την Υστεροελλαδική ΙΙΙ Γ περίοδο αποδίδεται από πολλούς ερευνητές στη δράση των Δωριέων στην περιοχή αυτή. Από τους αυτόχθονες κατοίκους

της Κορίνθου άλλοι παρέμειναν εκεί και άλλοι μετανάστευσαν. Όσοι παρέμειναν δεν υποβιβάστηκαν σε κατάσταση δουλείας αλλά αφέθηκαν ελεύθεροι στα κτήματα ή τα εργαστήριά

τους, όπως και στο ΄Aργος, και συναποτέλεσαν με τους Δωριείς τη φυλή των Κυνοκέφαλων. Ίσως στα μέσα του 10ου αιώνα π.Χ. ορισμένοι Δωριείς από την Κόρινθο με συμμάχους τους ομοεθνείς

τους από το ΄Aργος και τη Μεσσήνη κατέλαβαν τη Μεγαρίδα και αποπειράθηκαν μάταια να εισβάλουν στην Αττική. Οι Αθηναίοι διατήρησαν ζωντανή την ανάμνηση αυτής της επίθεσης στις

παραδόσεις της πόλης, όπως μαρτυρά ο μύθος για την αυτοθυσία του βασιλιά Κόδρου.

Τα σωζόμενα θεμέλια των λιμενικών εγκαταστάσεων στις Κεχρεές της Κορινθίας.

Γεωμετρικός κρατήρας από την Αττική του 8ου αι.

Η Αττική και η Εύβοια αποτελούσαν 2 από τις περιοχές οι οποίες διατήρησαν τις συμπαγέστερες μάζες του μυκηναϊκού

πληθυσμού και δεν υπέστησαν καταστροφές και ερημώσεις όπως άλλες περιοχές κατά το τέλος της Μυκηναϊκής εποχής. Οι Δωριείς δεν κατόρθωσαν ποτέ να κυριεύσουν την Αττική, η οποία εξακολούθησε σε όλη τη

διάρκεια των ιστορικών χρόνων να κατοικείται από Ίωνες. Σύμφωνα με την αττική παράδοση που αναφέρεται στην

κατοίκηση αυτή, γενάρχης των Αθηναίων θεωρούνταν ο Ίωνας, ο οποίος διαίρεσε τους

Ίωνες της Αττικής σε 4 φυλές: τους Γελέοντες, τους Αιγικορείς, τους Αργαδείς και τους Όπλητες. Ο γιος του Ξούθος μετά

τη νίκη του εναντίον των Θρακών ανακηρύχτηκε από τους Αθηναίους

πολέμαρχος.

Σύμφωνα με το Θουκυδίδη, η Αττική στα χρόνια του Κέκροπα ήταν χωρισμένη σε επιμέρους κώμες με ιδιαίτερες αρχές. Σε περίπτωση πολέμου οι άρχοντες καθεμιάς από αυτές συνέρχονταν για να συσκεφτούν με το βασιλιά. Ορισμένοι σύγχρονοι μελετητές τοποθετούν την κατάργηση

αυτών των τοπικών αυτοδιοικήσεων στα χρόνια της βασιλείας του Θησέα, στον οποίο αποδίδουν το συνοικισμό της Αττικής με τη δημιουργία κοινού κοινοβουλίου και πρυτανείου. Κάποιοι άλλοι θεωρούν ότι η σχετική με το Θησέα παράδοση αποτελεί μεταγενέστερη επινόηση και τοποθετούν

το συνοικισμό στα μέσα του 8ου αιώνα π.Χ.

Χάρτης της Αττικής με τις θέσεις που εντοπίστηκαν κατά τους γεωμετρικούς χρόνους. Οι περισσότερες παρουσιάζουν ανάμεσα στα 740 και 700 π.Χ. τα πρώτα σημάδια κατοίκησης μετά τη Μυκηναϊκή

περίοδο.

Κατά τη διάρκεια της Γεωμετρικής περιόδου, στον ελλαδικό χώρο μετακινήθηκαν πολλές πληθυσμιακές ομάδες. Οι σημαντικότερες μεταναστεύσεις ήταν των Βοιωτών, Θεσσαλών και Αινιάνων. Στις αρχές του 12ου αιώνα π.Χ. περίπου οι Βοιωτοί από την κεντρική Πίνδο όπου κατοικούσαν μέχρι τότε φαίνεται ότι μετακινήθηκαν και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή που αργότερα πήρε το όνομα Θεσσαλιώτις. Σύμφωνα με τις βοιωτικές παραδόσεις ένα μέρος των

Βοιωτών με αρχηγό τον Οφέλτα μετανάστευσε ακόμη νοτιότερα και εγκαταστάθηκε στην περιοχή που αργότερα ονομάστηκε Βοιωτία.

Αγγείο του τέλους της Γεωμετρικής περιόδου με μεγάλη παράσταση πολεμικού πλοίου σε αναχώρηση και στην άκρη αριστερά τη σκηνή του αποχαιρετισμού

ανάμεσα στον πολεμιστή και τη σύζυγό του. Ίσως απηχείται μυθολογικό επεισόδιο.

Ακόμη και όταν οι Βοιωτοί διασπάστηκαν σε πολλά κρατίδια, κατά τη μεταβολή της οργάνωσής τους από φυλές σε πόλεις, εξακολούθησαν κατά τη διάρκεια όλης της αρχαιότητας να τιμούν την Ιτωνία Αθηνά και να τελούν στο ιερό της κοινή γιορτή, τα λεγόμενα Παμβοιώτια, που σήμαιναν τη συγκέντρωση όλων των Βοιωτών, όπως δήλωνε και το όνομά τους. Αρχικά οι Βοιωτοί αυτοί

κατέλαβαν τη Χαιρώνεια και στη συνέχεια τον Ορχομενό και την Κορώνεια, η οποία για ορισμένους μελετητές αποτέλεσε ένα είδος πρωτεύουσας του βασιλείου και στην περιοχή της

οποίας ίδρυσαν το ιερό της Ιτωνίας Αθηνάς. Ως αρχηγός των Βοιωτών που κατέλαβαν τη Θήβα αναφέρεται ο Πολεμάτας.

Ακόμη και όταν οι Βοιωτοί διασπάστηκαν σε πολλά

κρατίδια, κατά τη μεταβολή της οργάνωσής τους από φυλές

σε πόλεις, εξακολούθησαν κατά τη διάρκεια όλης της αρχαιότητας να τιμούν την Ιτωνία Αθηνά και να τελούν

στο ιερό της κοινή γιορτή, τα λεγόμενα Παμβοιώτια, που σήμαιναν τη συγκέντρωση όλων των Βοιωτών, όπως

δήλωνε και το όνομά τους.

Η προοδευτική εξάπλωση των Θεσσαλών πέρα από τη Θεσσαλιώτιδα

όπου κατοικούσαν παρακολουθείται από τα αρχαιολογικά δεδομένα που

υπάρχουν στη διάθεση των ερευνητών. Τα ευρήματα αυτά, κυρίως η κεραμική που χρονολογείται στον 11ο και 10ο

αιώνα π.Χ., προέρχονται από διάφορες περιοχές της Θεσσαλίας και μαρτυρούν

3 τοπικούς πολιτισμούς. Ο πρώτος επιχωριάζει στην κεντρική και δυτική

Θεσσαλία και θεωρείται ότι είναι προϊόν των εισβολέων, ενώ ο δεύτερος που

παρατηρείται στην ευρύτερη περιοχή της Λάρισας και ο τρίτος στα παράλια του Παγασητικού κόλπου προέρχονται από

τα προθεσσαλικά στοιχεία που δεν είχαν υποκύψει στους νέους επιδρομείς. Από

τον 9ο αιώνα π.Χ. η πολιτισμική ενότητα αποκαθίσταται, γεγονός που δείχνει ότι ολοκληρώθηκε η κατάκτηση της χώρας

από τους Θεσσαλούς.

Από τη βόρεια Περ(ρ)αιβία ξεκίνησαν οι Αινιάνες που κατέληξαν στην ιστορική Αινίδα έπειτα από μακρινή διαδρομή διαμέσου της κεντρικής Στερεάς και με ενδιάμεσους σταθμούς, η

ανάμνηση των οποίων διατηρήθηκε με πολλή σαφήνεια στις παραδόσεις του φύλου αυτού. Η οριστική εγκατάστασή τους στην Αινίδα στην κοιλάδα του Ινάχου, παραπόταμου του Σπερχειού, από όπου εκτόπισαν τους παλαιούς κατοίκους, τους αχαιούς Ιναχιείς, πιθανόν να έγινε αφού είχε αδειάσει από τους Δωριείς όλη η περιοχή εκτός από το μικροσκοπικό τμήμα που εξακολουθούσε

να φέρει το όνομα Δωρίδα. Σε αντίθεση με τους Δωριείς που κινήθηκαν ως στρατιωτικές φάλαγγες και κατευθύνθηκαν εναντίων στόχων που είχαν οριστεί και επιλεγεί από πριν, οι

Αινιάνες αποπειράθηκαν τρεις φορές να εγκατασταθούν σε χώρες που τις θεωρούσαν κατάλληλες, τελικά όμως τις εγκατέλειψαν γιατί δεν ανταποκρίθηκαν στις προσδοκίες τους.

Η πορεία των Αινιάνων από την ηπειρωτική Κασσωπαία στην περιοχή της Κίρρας-Ιτέας και η εγκατάστασή

τους στην κοιλάδα του Σπερχειού. 1100-1050 π.Χ.

Χριστόπουλος, Γ. (εκδ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Β', Εκδοτική

Αθηνών, Αθήνα 1977, σ. 23.

Νεότερες θεωρίες

Πολλοί μελετητές θεωρούν ότι οι παραδόσεις των φιλολογικών κειμένων σχετικά με τις μετακινήσεις των λαών και πληθυσμών

σε όλη τη διάρκεια της Υπομυκηναϊκής και της Γεωμετρικής περιόδου αποτελούν εφευρέσεις των αρχαϊκών και κλασικών

χρόνων. Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, η μετανάστευση των Αθηναίων και άλλων Ιώνων στα μικρασιατικά παράλια

αποτελούσε αθηναϊκή πολιτική προπαγάνδα του 5ου αιώνα π.Χ. στο πλαίσιο του Πελοποννησιακού πολέμου, όταν οι Αθηναίοι

επιζητούσαν να συνασπίσουν σε συμμαχία κάτω από την επίβλεψή τους τα νησιά του Αιγαίου και προσπαθούσαν να

ενισχύσουν την ιδέα της κοινής καταγωγής των Ιώνων με την προβολή των κοινών λατρειών και της κοινής διαλέκτου. Είναι

χαρακτηριστικό ότι η πρώτη μαρτυρία για την αθηναϊκή μετανάστευση στο χώρο των μικρασιατικών παραλίων

εμφανίστηκε στις πηγές αμέσως πριν και λίγο μετά τους Περσικούς πολέμους, όταν οι πόλεις της Μικράς Ασίας βρέθηκαν

σε απόγνωση και αναγκάστηκαν να ζητήσουν τη βοήθεια των Αθηναίων για να αντιμετωπίσουν τον περσικό κίνδυνο.

Η παλαιότερη μαρτυρία για την κάθοδο των Ηρακλειδών στην

Πελοπόννησο παραδίδεται από το λυρικό ποιητή Τυρταίο που έγραψε στη Σπάρτη την εποχή που η πόλη

αυτή μόλις είχε τελειώσει έναν μακροχρόνιο πόλεμο για την

κατάκτηση της Μεσσήνης και προετοιμαζόταν να θεσπίσει το θεσμό

της διπλής βασιλείας. Η ταύτιση αυτών των βασιλέων ως απογόνων του Ηρακλή που επέστρεφαν στην

πατρίδα δικαιολογούσε και κατοχύρωνε τις επεκτατικές βλέψεις των Λακεδαιμονίων στη Μεσσηνία, προβάλλοντας τον Ηρακλή ως θεϊκό πρόγονο των σπαρτιατών βασιλέων.

Στο κέντρο του υπήρχε ένας υπόγειος τάφος χωρισμένος σε δύο διαμερίσματα. Στο ένα διαμέρισμα βρέθηκαν ένα πλούσια διακοσμημένο χάλκινο αγγείο που περιείχε την τέφρα ενός

άνδρα, ένα σιδερένιο σπαθί και δόρυ και η ταφή μιας γυναίκας η οποία έφερε πλούσια κτερίσματα από χρυσό. Στο άλλο διαμέρισμα βρέθηκαν οι σκελετοί 4 αλόγων που προφανώς θάφτηκαν μαζί με το ζεύγος, η ταυτότητα του οποίου είναι σχεδόν αδύνατον να διαπιστωθεί. Αυτό όμως που για την μελέτη της περιόδου έχει μεγαλύτερη σημασία είναι τα πολιτικά και κοινωνικά στοιχεία που προκύπτουν από τη μελέτη του οικοδομήματος αυτού και τα οποία φανερώνουν πως η ιεραρχική

οργάνωση της τοπικής κοινωνίας ήταν τέτοια που επέτρεπε σε μια οικογένεια ή μια άλλη μικρότερη ομάδα να εκμεταλλεύεται το πλεόνασμα της παραγωγής για τέτοιου είδους κατασκευές και ταφές. Το είδος των κτερισμάτων απηχεί πολύ έντονα εμπορικές και άλλου είδους επαφές με

την Ανατολή, ιδιαίτερα με την Κύπρο

Αξονομετρικό σχέδιο του αψιδωτού οικοδομήματος στο Λευκαντί. 10ος

αιώνας π.Χ. Στον κεντρικό χώρο διακρίνονται τα δύο υπόγεια

διαμερίσματα του τάφου. Pophan, M., Caligas, P.G., Sackett, L.H.,

Lefkandi II: The Protogeometric building at Toumba, Part 2: The excavation,

architecture and finds, The British School of Archaeology at Athens, εικ. 28. Σχέδιο J.

Coulton.

Πολιτική οργάνωση

Ο χαρακτήρας των κοινωνιών τη Γεωμετρική περίοδο ήταν φυλετικός, ενώ στα μέσα του 8ου αιώνα π.Χ. εμφανίστηκε ένας νέος τύπος πολιτικής οργάνωσης, η πόλη. Σημαντικός πολιτειακός

παράγοντας υπήρξε ο βασιλικός θεσμός, ενώ οι ευγενείς διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων. Μετά την κατάλυση των συγκεντρωτικών μυκηναϊκών κρατών τόσο οι κοινότητες τις οποίες ίδρυσαν τα ελληνικά φύλα που κατάκτησαν τον ελλαδικό χώρο όσο

και εκείνες που επέζησαν από τη Μυκηναϊκή εποχή είχαν φυλετική δομή. Επικεφαλής κάθε φυλετικού σχηματισμού ήταν ένας αρχηγός που εκλεγόταν από τη συνέλευση των πολεμιστών.

Βαθμιαία οι φυλετικοί αρχηγοί εξελίχτηκαν σε κληρονομικούς βασιλείς, όπως υποδηλώνεται από το γεγονός ότι στο Άργος, τη Σπάρτη, τη Μεσσηνία και την Κόρινθο βασίλευσαν απόγονοι του

Τήμενου, του Αριστόδημου, του Κρεσφόντη και του Αλήτη αντίστοιχα. Φαίνεται όμως πως ακόμη και όταν το αξίωμα έγινε κληρονομικό η συνέλευση των πολεμιστών επικύρωνε τη ανάρρηση του βασιλιά, έθιμο που στη Μακεδονία επιβίωσε μέχρι και τους χρόνους του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Βασιλείς επίσης τιτλοφορούνταν οι αρχηγοί των ισχυρών γενών οι οποίοι αποτελούσαν το συμβούλιο του βασιλιά. Το συμβούλιο συνέβαλε στη συσπείρωση των αρχηγών αυτών οι οποίοι

βαθμιαία περιόρισαν τις εξουσίες του βασιλιά.

Μέρος από χρυσό διάδημα της Γεωμετρικής εποχής από τάφο στο Λευκαντί Ευβοίας.

Για την εκτέλεση σοβαρών αποφάσεων συγκαλούνταν η συνέλευση των πολεμιστών, η αγορά, λέξη που δήλωνε

επίσης και τον τόπο συνάθροισης. Σκοπός των συγκεντρώσεων αυτών δεν ήταν η λήψη αποφάσεων ή η

επιδίωξη έγκρισης της απόφασης που είχε ήδη ληφθεί από το βασιλιά και το συμβούλιό του, αλλά η κοινοποίησή τους και η διάγνωση των εντυπώσεων που προκαλούνταν από αυτή. Ο

ελληνικός κόσμος της μεταβατικής περιόδου οφείλει τον ιδιόμορφο χαρακτήρα του στην κυρίαρχη θέση της

αριστοκρατίας. Μετά την ολοκλήρωση της κατάκτησης των ελληνικών εδαφών η αυστηρή διακυβέρνηση και η συνοχή

που επέβαλαν στις διάφορες φυλετικές ομάδες οι βασιλείς δεν ήταν πλέον απαραίτητες. Οι ευγενείς αντλώντας δύναμη από τη έγγειο ιδιοκτησία τους και από το πλήθος των ανθρώπων

που είχαν κάτω από τον άμεσο έλεγχό τους περιόρισαν σταδιακά τις εξουσίες του βασιλιά, απέκτησαν οι ίδιοι πολλές

αρμοδιότητες και κυριάρχησαν μέσα σε μικρό σχετικά χρονικό διάστημα στο δημόσιο βίο, η πορεία του οποίου

καθοριζόταν πλέον στις συνελεύσεις των μάχιμων ανδρών μόνο από τους ευγενείς. Οι πολιτικές αυτές ανακατατάξεις

εκδηλώθηκαν σχεδόν σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο κυρίως πριν από την έναρξη του δεύτερου μεγάλου αποικισμού στα

μέσα του 8ου αιώνα π.Χ., όπως εξάλλου απηχεί και το ομηρικό έπος.

Ταφικός πρωτογεωμετρικός αμφορέας από τη Σαλαμίνα.

Σύμφωνα με το ταφικό έθιμο της περιόδου, το

λαιμό του αγγείου περιβάλλει το όπλο του νεκρού, ένα σιδερένιο

ξίφος. Πειραιάς, Αρχαιολογικό Μουσείο

6358. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Σύμφωνα με πολλούς μελετητές η κοινωνική άνοδος των αριστοκρατικών γενών ήταν ένα

από τα σημαντικότερα κοινωνικά και πολιτικά φαινόμενα της εποχής και θα πρέπει να πραγματοποιήθηκε γενικά με επαναστατικό τρόπο. Παρόλα αυτά η

βασιλεία διατηρήθηκε σε αρκετές περιοχές όπως στη Λακωνία, το Άργος, την Αρκαδία, την Ήλιδα, τη Μακεδονία και αλλού. Όμως

οι πολιτικές δικαιοδοσίες της ήταν περιορισμένες, αν και στα μεταγενέστερα

χρόνια κάποιοι μεμονωμένοι ηγεμόνες μπόρεσαν να υπερβούν τα καθορισμένα όρια

της εξουσίας τους και να κυριαρχήσουν σχεδόν ολοκληρωτικά στον πολιτικό βίο. Τα ταφικά αγγεία της Γεωμετρικής εποχής δίνουν πληροφορίες για την κοινωνική και οικονομική θέση του

νεκρού. Στην εικόνα, αττικός γεωμετρικός αμφορέας από τον

Κεραμεικό. 755-750 π.Χ. Το αγγείο χρησίμευε ως σήμα στον τάφο μέλους μεγάλης αριστοκρατικής οικογένειας.

Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο 804.

Η πόλις υπήρξε ο χαρακτηριστικότερος και ιστορικά ο σημαντικότερος τύπος οργάνωσης του ελληνικού κράτους. Η εμφάνιση της πόλης, που για αιώνες αποτέλεσε τη βάση του ελληνικού

πολιτισμού, τοποθετείται στα μέσα του 8ου αιώνα π.Χ. και συμπίπτει χρονικά με την άνοδο της αριστοκρατίας και την παγίωση του οίκου ως κοινωνική μονάδα. Ο τύπος αυτός πολιτικής

οργάνωσης επικράτησε σε όλες τις ελληνικές εγκαταστάσεις της Μικράς Ασίας, στα νησιά και σε ορισμένα μόνο τμήματα της ηπειρωτικής Ελλάδας. Οι πόλεις σχηματίστηκαν από τμήματα φύλων,

που διασπάστηκαν κατά την περίοδο των μεταναστεύσεων ή αργότερα και αυτονομήθηκαν, και από τη συνένωση κωμών. Η φυλετική δομή επιβίωσε και σε πολλές πόλεις, όπως η διαίρεση σε φυλές και φρατρίες, ενώ παντού μέχρι τους αρχαϊκούς χρόνους επικρατούσε το εθιμικό άγραφο δίκαιο.

Το πρυτανείο της αρχαιότατης πόλης με το όνομα Λατώ – δηλαδή Λητώ στη δωρική – στην Κρήτη. Η μεγαλόνησος αποικίσθηκε από Δωριείς ως τον 9ο αι.

και παρέμεινε δωρική στο χαρακτήρα της έκτοτε.

Οι Μακεδόνες καθώς και οι πληθυσμοί που παρέμειναν στην περιοχή της Πίνδου και της Ηπείρου διατήρησαν ακόμη και κατά τους ιστορικούς χρόνους την παλαιά φυλετική οργάνωση με

επικεφαλής τον αρχηγό που εξελίχτηκε σε κληρονομικό βασιλιά, το συμβούλιο των αρχηγών των γενών που αποκαλούνταν συνήθως συμβούλιο των γερόντων και τη συνέλευση των πολεμιστών.

Δυο αγγεία της Γεωμετρικής Περιόδου (9ος - 8ος αι.) με λιτή διακόσμηση.

Οι αρχαίοι Έλληνες ταύτισαν την έννοια της πόλης με την πολιτεία και για το λόγο αυτό κύριο στοιχείο της αποτελούσε το πολίτευμα. Χαρακτηριστικό γνώρισμα της πόλης ήταν η περιορισμένη

της έκταση ή χώρα στην οποία εξέτεινε τη δικαιοδοσία της. Ο κύριος οικισμός περιλάμβανε την ακρόπολη και περιβαλλόταν τις περισσότερες φορές από τείχη. Άλλο χαρακτηριστικό της πόλης

ήταν η αυτονομία. Κάθε πόλη είχε τους δικούς της πολιούχους θεούς, τους δικούς της θεσμούς, τα δικά της νομίσματα και τη δική της στρατιωτική δύναμη.

Τοπογραφικό σχέδιο της Ακρόπολης και της ευρύτερης περιοχής κατά τη Γεωμετρική

εποχή. Ο πρώτος δημόσιος χώρος της Αθήνας, η ονομαζόμενη αγορά του Θησέα, δημιουργείται στους

βορειοδυτικούς πρόποδες της Ακρόπολης και επεκτείνεται στα

χρόνια του Σόλωνα στο χώρο ανάμεσα στον Άρειο Πάγο και τον

Αγοραίο Κολωνό. Τραυλός, Ι., Πολεοδομική Εξέλιξις

των Αθηνών, Εκδόσεις ΚΑΠΟΝ, Αθήνα 1993, σ. 23, εικ. 7. Σχέδιο: Ι.

Τραυλού.

Εθνική Συνείδηση

Κατά τη Γεωμετρική περίοδο συντελέστηκαν σημαντικές αλλαγές σε πολλούς τομείς της

κοινωνικής, πολιτικής και θρησκευτικής ζωής καθώς και της πολιτιστικής δημιουργίας των πληθυσμών που κατοικούσαν στον ευρύτερο

ελληνικό χώρο. Το όνομα Έλληνες καθιερώθηκε ως δηλωτικό μιας πληθυσμιακής ομάδας που τη συνέδεε η ίδια πανελλήνια εθνική συνείδηση.

Αποφασιστικής σημασίας για τη διαμόρφωση του λαού και του πολιτισμού της Ελλάδας υπήρξε η δημιουργία του ελληνικού αλφάβητου από το

φοινικικό και η ταχεία διάδοση του έπους με το οποίο καλλιεργήθηκε η συνείδηση της κοινής

καταγωγής όλων των Ελλήνων από τους ίδιους ηρωϊκούς προγόνους και προβλήθηκαν ως

ρυθμιστικοί κανόνες της ανθρώπινης ζωής η ομηρική θρησκεία και ηθική. Η λατρεία

ορισμένων θεών έγινε πανελλήνια και διαδόθηκαν κοινές δοξασίες σχετικές με τις ιδιότητές τους, τα

σύμβολά τους και τις σχέσεις μεταξύ τους.

Διακοσμημένος πήλινος Κένταυρος από το Λευκαντί Ευβοίας (8ος αι.). Η μυθολογία, διαμέσου της τέχνης και της προφορικής παράδοσης, συνετέλεσε

καταλυτικά στη σφυρηλάτηση της εθνικής συνείδησης των Ελλήνων.

Προς το τέλος της περιόδου οι Ολυμπιακοί Αγώνες απέκτησαν πανελλήνια ακτινοβολία, ενώ το ιερό της Ολυμπίας καθιερώθηκε ως τόπος συνάντησης των ελληνικών πληθυσμών, όπου συνειδητοποιούσε κανείς τις ομοιότητες και τις διαφορές των φύλων. Οι αμφικτυονίες με

θρησκευτικό και πολιτικό χαρακτήρα που εκείνη την εποχή ιδρύονταν ή επεκτείνονταν συνέβαλαν ακριβώς προς την ίδια κατεύθυνση ανάπτυξης κοινών δεσμών.

Το στάδιο της αρχαίας Ολυμπίας, λίκνο των Ολυμπιακών Αγώνων.

Μολονότι ο βασικός τύπος πολιτικής οργάνωσης των ελληνικών κοινωνιών κατά τους γεωμετρικούς χρόνους ήταν αυτός της πόλης, καθεμιά από τις οποίες παρουσιαζόταν ως ανεξάρτητη και αυτόνομη

μονάδα, είχε τον ιδιαίτερο βίο της και εργαζόταν για τη δική της υπεροχή και μεγαλείο, διαπιστώνονταν ωστόσο και ενωτικές τάσεις ή τάσεις προσέγγισης των πόλεων μεταξύ τους. Οι ευκαιρίες προσέγγισης και γνωριμίας που προσέφεραν οι κοινές θρησκευτικές εορτές, οι αγώνες, ιδαίτερα οι Ολυμπιακοί, τα

μαντεία και οι αμφικτυονίες συντελούσαν στη δημιουργία μιας πανελλήνιας εθνικής συνείδησης. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο τα στοιχεία που συνθέτουν την εθνική ταυτότητα είναι η κοινή καταγωγή, η

κοινή γλώσσα, η λατρεία κοινών θεών και η προσφορά κοινών θυσιών.

Ο δωρικός ναός της Αθηνάς στη μικρασιατική πόλη Άσσο

της Τρωάδος.

Στην προσέγγιση των διάφορων τμημάτων των ελληνικών φύλων μετά τη διάσπασή τους και στην

καλλιέργεια ειρηνικών σχέσεων μεταξύ τους συνέβαλαν οι κοινές θρησκευτικές εορτές. Η

ανάγκη επικοινωνίας και η συνειδητοποίηση πως τους συνέδεαν τα ίδια ήθη και έθιμα οδήγησε τις

ιωνικές πόλεις του ανατολικού Αιγαίου, που σχηματίστηκαν από διασπασμένες ομάδες μεταναστών, στην ίδρυση του κοινού του

Πανιωνίου, ενώ η εορτή του Απόλλωνα στο Τριόπιο συνέδεσε τις δωρικές πόλεις του νοτιοανατολικού Αιγαίου. Παράλληλα, η εορτή του Απόλλωνα στη Δήλο όπου γίνονταν γυμνικοί και μουσικοί αγώνες συγκέντρωνε όλους τους Ίωνες από την Αττική, την Εύβοια, τις Κυκλάδες και τη μικρασιατική Ιωνία.

Το άγαλμα του θεού Απόλλωνα στην σημερινή Ακαδημία Αθηνών κοιτάζει από

ψηλά την σύγχρονη πολιτεία των Αθηναίων.

Οι αγώνες των οποίων η φήμη επεκτάθηκε και έξω από τον τόπο στον οποίο τελούνταν συνέβαλαν επίσης προς

αυτή την κατεύθυνση. Από τους τοπικούς αγώνες τα Ολύμπια νωρίτερα από τα Ίσθμια, τα Νέμεα και τα Πύθια απέκτησαν πανελλήνια ακτινοβολία. Στην ανάπτυξη συνεκτικών δεσμών συνέβαλαν και τα μαντεία που ήταν προσαρτημένα σε διάφορα ιερά

κυρίως του Απόλλωνα και του Δία. Τα μαντεία των Δελφών και της Δωδώνης απέκτησαν πανελλήνιο

χαρακτήρα, όπως προκύπτει από τα αναθήματα που βρέθηκαν σε αυτά αλλά και από άλλες μαρτυρίες. Από

την ανάπτυξη συνεκτικών δεσμών προήλθαν οι αμφικτυονίες που αποτελούσαν συνένωση γειτονικών

πόλεων σε κοινό ιερό για τη λήψη αποφάσεων σχετικών με την κατασκευή και συντήρηση ναών, την προσφορά θυσιών και την οργάνωση πανηγύρεων. Οι

αμφικτυονίες αυτές λειτούργησαν σε περιορισμένα γεωγραφικά πλαίσια, ενώ η Αμφικτυονία των Δελφών

απέκτησε πανελλήνιο χαρακτήρα. Σύγχρονος ιστορικός παρατηρεί πως και το γεγονός ότι τα μέλη της

συγκροτούνταν επίσημα όχι ως πολίτες αλλά ως μέλη φυλής αποτελεί εμφανές κριτήριο της αρχαιότητάς της,

ενώ η ίδρυσή της θα πρέπει να αναχθεί πριν από την ανάπτυξη της πόλης σε πολιτική μονάδα

Τα Νέμεα ήταν πανελλήνιοι αγώνες, που τελούνταν κάθε δύο

χρόνια στο ιερό του Διός στη Νεμέα προς τιμήν του ήρωα

Οφέλτη. Στην εικόνα, μία από τις παλαιότερες αγωνιστικές

επιγραφές που αναφέρεται στις τέσσερις νίκες του Αρίστι από

τις Κλεωνές. Νεμέα, Αρχαιολογικό Μουσείο.

Κάθε μέλος της αμφικτυονίας είχε δικαίωμα συμμετοχής στο αμφικτυονικό συμβούλιο με δύο εκπροσώπους που ονομάζονταν πυλαγόρας και ιερομνήμων, είχε δηλαδή το δικαίωμα δύο ψήφων. Η αρχή της ισοψηφίας των μελών καθιέρωνε την ισοτιμία τους έτσι ώστε η Αμφικτυονία να μην

κινδυνεύει να γίνει υποχείριο των μεγάλων φυλετικών ομάδων. Τα μέλη της δεσμεύονταν με όρκο να μην καταστρέψουν καμιά από τις αμφικτυονίδες πόλεις και με τον τρόπο αυτό η αμφικτυονία προβαλλόταν όχι μόνο ως συνεκτικός δεσμός των φυλετικών ομάδων αλλά και ως εγγυητής της

ειρηνικής τους συνύπαρξης.

Το 336 π.Χ. το συνέδριο της δελφικής Αμφικτιονίας αποφάσισε να κόψει το δικό του νόμισμα. Στην εικόνα, αργυρός στατήρας αμφικτιόνων. Περίπου 336

π.Χ. Στον οπισθότυπο εικονίζεται πάνω σε ομφαλό ο θεός Απόλλων ακουμπισμένος σε λύρα να κρατάει κλαδί ελιάς. Την παράσταση πλαισιώνει η

επιγραφή ΑΜΦΙΚΤΙΟΝΩΝ. Αθήνα, Νομισματικό Μουσείο 1898/99/ΚΖ' 4.

Τα ομηρικά έπη έθεσαν τις βάσεις για τη συνειδητοποίηση της κοινής ταυτότητας των Ελλήνων, αφού όλες οι φυλές αδιάκριτα γνώρισαν τον Όμηρο και αποδέχτηκαν τις ιδέες του. Η παρατήρηση του Ηρόδοτου ότι ο Ησίοδος και ο Όμηρος διέπλασαν το θρησκευτικό κόσμο των Ελλήνων είναι απόλυτα ακριβής. Πολλοί ερευνητές παραλληλίζουν την αριστοκρατικά οργανωμένη κοινωνία

των θεών του ποιητή με τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα της εποχής του. Παράλληλα, τα ομηρικά ποιήματα άμβλυναν τις διαφορές των αναρίθμητων τοπικών θεοτήτων του ελληνισμού,

ενώ οι ομηρικοί θεοί απέκτησαν αντικειμενική υπόσταση και το ομηρικό δωδεκάθεο βρήκε πανελλήνια αναγνώριση.

Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του ανάμεσα στις Σειρήνες, σκηνή από ερυθρόμορφο αμφορέα της κλασικής εποχής.

Με τη σύνθεση μιας μυθικής παράδοσης που αγκάλιαζε όλα τα φύλα ενισχύθηκε η ιδέα της κοινής ταυτότητας. Σε μια εποχή κατά την οποία η πόλη άρχισε να επιβάλλεται ως σύμβολο της

πολιτειακής ζωής των Ελλήνων, τα ομηρικά έπη διατηρούσαν την ανάμνηση των μυθικών χρόνων όπου ήρωες από όλα τα ελληνικά φύλα συμμετείχαν σε μια κοινή εκστρατεία. Με τον τρόπο αυτό τα ομηρικά έπη δεν υπήρξαν μόνο το σημαντικότερο λογοτεχνικό έργο της αρχαίας γραμματείας

αλλά αποτέλεσαν επιπλέον τον πιο αποφασιστικό παράγοντα για τη διαμόρφωση κοινής συνείδησης και για την παγίωση κοινών θρησκευτικών πεποιθήσεων.

Αττική οινοχόη με παράσταση μάχης εμπνευσμένης από την Iλιάδα. Περίπου 730 π.Χ. Στην κοιλιά του αγγείου εικονίζονται σιαμαίοι

δίδυμοι, οι οποίοι ταυτίστηκαν με τους Μολίονες και Ακτορίονες, τους νεαρούς αδελφούς από την Ηλεία που πολέμησαν

εναντίον του Νέστορα. Ο μύθος τους ενέπνευσε τη γεωμετρική τέχνη και συνδέθηκε με τα

αριστοκρατικά γένη της Αθήνας, τον 8ο αιώνα π.Χ.

Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς P 4885.

Κατά τον 8ο αιώνα π.Χ. άρχισε η εξάπλωση των Ελλήνων έξω από τα στενά όρια των δικών τους γεωγραφικών πλαισίων, η οποία οργανώθηκε και επιτελέστηκε χάρη στην ανεξάρτητη

πρωτοβουλία διάφορων ελληνικών πόλεων με σκοπό την αντιμετώπιση της οικονομικής καθίζησης που υπέστη ένα μεγάλο ποσοστό του ελεύθερου πληθυσμού τους. Σε διάστημα δύο

αιώνων οι Έλληνες κατόρθωσαν να εγκατασταθούν σε περιοχές που ήταν διασπαρμένες σε ολόκληρη σχεδόν την έκταση της Μεσογείου και ίδρυσαν αυτοδύναμες πολιτείες. Η μεγάλη

αύξηση του πληθυσμού στο ελληνικό ηπειρωτικό έδαφος και η αδυναμία βελτίωσης της γεωργικής παραγωγής κατά το τέλος της μεταβατικής περιόδου αποτέλεσαν, σύμφωνα με

αρκετούς ερευνητές, δύο από τους σημαντικότερους παράγοντες που οδήγησαν στο δεύτερο μεγάλο ελληνικό αποικισμό.

Ο ελληνικός αποικισμός κατά τον 8ο αιώνα π.Χ. Χριστόπουλος, Γ. (εκδ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Β', Εκδοτική Αθηνών,

Αθήνα 1977, σ. 62-63. Επεξεργασία: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού.

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η

Καθημερινή», Αθήνα 2010, σ.σ. 74-106

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/03 (Γεωμετρική Περίοδος)

Γ) Στα άρθρα της ιστοσελίδας http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art/

(Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Andrewes A, Η Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, μτφρ. Ανδρέας Παναγόπουλος, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1983

Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970

Boardman John, Οι αρχαίοι Έλληνες στην υπερπόντια εξάπλωσή τους, μτφρ. Ηλίας Ανδρεάδης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

Boardman John, Αθηναϊκά μελανόμορφα αγγεία, μτφρ. Όλγα Χατζηαναστασίου, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1980

Boardman John, Αθηναϊκά ερυθρόμορφα αγγεία – αρχαϊκή περίοδος, μτφρ. Ελευθερία Παπουτσάκη-Σερμπέτη, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1985

Boardman John, Ελληνική πλαστική – αρχαϊκή περίοδος, μτφρ. Εύα Σημαντώνη-Μπουρνιά, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1982

Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79

Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998

Flaceliere Robert, Ο Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος των Αρχαίων Ελλήνων, μτφρ. Γεράσιμος Βανδώρος, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1995

Glotz Gustave, Η Ελληνική Πόλις, μτφρ. Αγνή Σακελλαρίου, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1989

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ. Β’, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1970

Κοκκορού-Αλευρά Γεωργία, Η Τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας. Σύντομη Ιστορία (1050-50 π.Χ.), εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1991

Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996

Manfredi Valerio Massimo, Οι Έλληνες της Δύσης, μτφρ. Βανέσα Λάππα, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 1997

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

Μπαμπινιώτης Γεώργιος (επιμ.), Η Γλώσσα της Μακεδονίας – η αρχαία Μακεδονική και η ψευδώνυμη γλώσσα των Σκοπίων, εκδ. Ολκός, Αθήνα 1992

Parke H.W, Οι Εορτές στην Αρχαία Αθήνα, μτφρ. Χαράλαμπος Ορφανός, εκδ. Δαίδαλος-Ιωαν. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 2000

Παπαχατζής Νικόλαος, Η θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987

Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)

Προμπονάς Ιωάννης, Ελληνική Επική Ποίηση, από τα μυκηναϊκά χρόνια ως σήμερα, Αθήνα 1990

Ραμού-Χαψιαδή Άννα, Από τη φυλετική στην πολιτική κοινωνία. Πολιτειακή εξέλιξη της Αθήνας, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1982

Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη αρχαιότητα, Αθήνα 1998

Τραυλός Ιωάννης, Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, εκδ. Καπόν, Αθήναι 1993( Β’ έκδοση)

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

http://www.ehw.gr/ehw/forms( Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για την αρχαία Ελλάδα)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)