Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

91
Ιστορία των γεωμετρικών χρόνων (1100-700 π.Χ.) Πολιτισμός

Transcript of Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Page 1: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Ιστορία των γεωμετρικών χρόνων

(1100-700 π.Χ.)Πολιτισμός

Page 2: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Ο πολιτισμός της Γεωμετρικής περιόδου φέρει έκδηλα τα ίδια γενικά χαρακτηριστικά με άλλες εκφάνσεις της εποχής, όπως την κοινωνία και την οικονομία, με τις οποίες είναι άλλωστε

αλληλένδετος. Στο ξεκίνημά του έφερε έντονα τα σημάδια της μυκηναϊκής παράδοσης, ενώ η ακόλουθη περίοδος των Σκοτεινών Xρόνων άφησε ελάχιστα ορατά κατάλοιπα, για να μπορούμε

να μιλήσουμε και για αυτή με κάποια βεβαιότητα. Στους γεωμετρικούς χρόνους οι τέχνες γνώρισαν μία σχετική άνθιση, ιδιαίτερα η κεραμική, στην οποία οι νεωτερισμοί είναι

περισσότεροι και ευδιάγνωστοι. H λογοτεχνία της εποχής υπήρξε κυρίως προφορική, αλλά το έπος αποκρυσταλλώθηκε προς τα τέλη της περιόδου χάρις στην επανάκτηση της γραφής. Στη

θρησκεία συνταιριάστηκε η μυκηναϊκή παρακαταθήκη με νέα στοιχεία, τα οποία οφείλονταν τόσο στην έλευση νέων φύλων όσο και στην επαφή με την Aνατολή.

Χάλκινο αγαλματίδιο ίππου με εξογκωμένο πρόσωπο. Από το

σπαρτιατικό εργαστήριο του 8ου αι.

Page 3: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Λογοτεχνία

Η σύνθεση και η μετάδοση ποιημάτων στο χρόνο δεν προϋποθέτει τη γνώση της γραφής. Στα ομηρικά ποιήματα τυπικές και επαναλαμβανόμενες λεκτικές φόρμουλες και μετρικές παραδοχές

φανερώνουν ότι πρόκειται για το τελικό προϊόν μίας μακράς προφορικής επεξεργασίας. Οι γλωσσικές και μετρικές ιδιαιτερότητες ανάγονται στη μυκηναϊκή παράδοση και ίσως ακόμα

παλαιότερα. Η παράδοση αυτή φαίνεται πως ήταν εντονότερη στη Θεσσαλία, τη Λέσβο και την απέναντι αιολική ακτή, πριν υιοθετηθεί από τους Ίωνες της Μικράς Ασίας και επιστρέψει στην

κυρίως Ελλάδα μέσω της Εύβοιας ή της Αττικής. 

Θραύσματα παπύρου με αποσπάσματα της Ιλιάδας του Ομήρου. Οι πάπυροι χρονολογούνται από τον 3ο αι. π.Χ. στην πτολεμαϊκή Αλεξάνδρεια.

Page 4: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Οι δακτυλικοί εξάμετροι στίχοι -στους οποίους έχουν συντεθεί τα ομηρικά έπη- αποτελούνται σε

μεγάλο μέρος από λογότυπους που μπορεί να διατηρήθηκαν προφορικά ίσως και για μία χιλιετία,

πριν καταλήξουν στην οριστική τους μορφή. Με τον όρο "λογότυπος" εννοούμε μία τυποποιημένη

φράση. Η απλούστερη και συνηθέστερη μορφή του είναι η σύνταξη του ίδιου ουσιαστικού με ένα ή

δύο μόνο συγκεκριμένα επίθετα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο λογότυπος "ροδοδάχτυλη

και πουρνογέννητη αυγή". Η χρήση των λογοτύπων επιτρέπει όχι ακριβώς την

απομνημόνευση ενός ποιήματος, αλλά την εκ νέου κάθε φορά σύνθεσή του. 

Το έργο του Ομήρου επηρέασε βαθειά την τέχνη και το πνεύμα του δυτικού κόσμου. Στην εικόνα, η προτομή του

ποιητή. Ρωμαϊκό αντίγραφο έργου του 5ου αιώνα π.Χ.Ο ελληνικός αποικισμός

Muenchen, Glyptothek. Χριστόπουλος, Γ. (εκδ.), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.

Β': Αρχαϊκός Ελληνισμός, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1971, σ. 160. ©

Glyptothek, Muenchen.

Page 5: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Στα ομηρικά ποιήματα η γλώσσα είναι μείξη αιολικών και ιωνικών στοιχείων. Ορισμένοι λεκτικοί

τύποι φαίνεται να απηχούν μία αρχαιότερη γλωσσική παράδοση από εκείνη της εποχής που

τοποθετείται θεωρητικά η καταγραφή τους. Το ίδιο συμβαίνει και με τον υλικό κόσμο που περιγράφουν.

Τόσο στην Ιλιάδα όσο και στην Οδύσσεια αναφέρονται αντικείμενα και έθιμα που σίγουρα δεν υφίσταντο πια την εποχή που εμφανίστηκε η γραφή στην Ελλάδα, όπως τα μεγάλα ασημοστόλιστα ξίφη και τα κράνη από δόντια αγριόχοιρου. Στη σύγχρονη

έρευνα επικρατεί η άποψη ότι ορισμένοι από τους ήρωες αυτών των επών -όπως ο Οδυσσέας, ο Τεύκρος και ο Αίαντας- αναφέρονταν ήδη σε

μυκηναϊκά ποιήματα. Ο ανθρώπινος τύπος βέβαια που αντιπροσωπεύει ο Οδυσσέας στην Ιλιάδα είναι

εντελώς καινούργιος. Αντίθετα, κάποιοι άλλοι ήρωες -μεταξύ των οποίων ο Νέστορας, ο

Αγαμέμνονας και ο Αχιλλέας- υπεισήλθαν στην αιολική φάση επεξεργασίας των επών και

συμπίπτουν χρονικά με την καταστροφή της πόλης που συμβατικά ονομάζεται Τροία VIIα (γύρω στο

1200 π.Χ.). Η πόλη αυτή, που την ανέσκαψε -αν και δεν την αναγνώρισε- ο Σλήμαν, θεωρείται το θέατρο των γεγονότων από τα οποία εμπνέεται η Ιλιάδα. 

Ερείπια των τειχών της Τροίας η οποία ανασκάφτηκε πρώτη φορά από τον Ερρίκο Σλήμαν το 1870.

Page 6: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Στον Όμηρο έχουν αποδοθεί ήδη από την αρχαιότητα και άλλα έπη -τα Κύκλια- από

τα οποία σώζονται οι επιτομές και σκόρπιοι στίχοι, καθώς και μερικοί ύμνοι.

Τα έργα αυτά παρουσιάζουν μεγάλες διαφοροποιήσεις τόσο από τα δύο μεγάλα

έπη όσο και μεταξύ τους και ανήκουν μάλλον σε μεταγενέστερη εποχή. 

Ο Νεοπτόλεμος ετοιμάζεται να θυσιάσει την Πολυξένη την ώρα

που οι Αχαιοί έχουν εισβάλει στην Τροία και τη λεηλατούν. Πίνακας

του Giovanni Battista Pittoni. 1730.

Page 7: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Όμηρος

Για κανένα άλλο έργο της παγκόσμιας λογοτεχνίας δεν έχουν γραφτεί τόσα πολλά και

αντιφατικά όσα για την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Ήδη από την αρχαιότητα υπήρχαν

πολλές διαφωνίες με πρώτη και σημαντικότερη την πατρότητα των δύο επών και το πρόσωπο

του Ομήρου. Αν και για τους αρχαίους Έλληνες δεν υπήρχε αμφιβολία ότι ο Όμηρος ήταν υπαρκτό πρόσωπο, οι απόψεις διίσταντο για την εποχή που έζησε, τον τόπο καταγωγής

του και το μέρος των επών που πραγματικά συνέθεσε ο ίδιος. Ο Ηρόδοτος πίστευε ότι ο

Όμηρος έζησε περίπου τετρακόσια χρόνια πριν από εκείνον, στα τέλη δηλαδή του 9ου αιώνα

π.Χ. Είναι γνωστό επίσης το επίγραμμα σύμφωνα με το οποίο επτά πόλεις

διεκδικούσαν την καταγωγή του Ομήρου: "Σμύρνη, Χίος, Κολοφών, Ιθάκη, Πύλος,

'Aργος, Αθήναι". Η αρχικά αιολική Σμύρνη -που στη συνέχεια εξιωνίστηκε- και η Χίος

διατηρούν ακόμα και σήμερα τους περισσότερους υποστηρικτές.

Σύγχρονη προτομή του Ομήρου στην Ιθάκη.

Page 8: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Ήδη από την αρχαιότητα είχε διατυπωθεί η άποψη ότι τα δύο έπη αποτελούν έργα διαφορετικών ποιητών. Οι λεγόμενοι Χωρίζοντες, θεωρούσαν γνήσιο έργο του Ομήρου μόνο την Ιλιάδα. Την άποψη αυτή υποστήριξαν και αρκετοί λόγιοι του 19ου αιώνα. Ωστόσο, οι σύγχρονες έρευνες

τείνουν εκ νέου να τονίσουν τα κοινά τους στοιχεία και οι περισσότερες διαφορές δικαιολογούνται από το διαφορετικό θέμα των δύο επών. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, οι

υφολογικές και γλωσσικές διαφορές μπορούν άνετα να ερμηνευθούν ως εξέλιξη της τεχνοτροπίας του ίδιου ποιητή. Η Ιλιάδα θα ήταν το νεανικό έργο του -και για αυτό περισσότερο συντηρητικό

και σύμφωνο με την παραδοσιακή ηρωική ποίηση- ενώ η νεοτεριστική και πιο εκλεπτυσμένη Οδύσσεια θα συντάχτηκε προς το τέλος της ζωής του.

Τα ομηρικά έπη παρουσιάζονταν στους μουσικούς αγώνες των Πυθίων και των

Παναθηναίων με τη συνοδεία κιθάρας. Στην εικόνα, αττική ερυθρόμορφη πελίκη με παράσταση κιθαρωδού. 475 π.Χ. Basle,

Antikenmuseum und Sammlung Ludwig.Cartledge, P. (ed.), The Cambridge Illustrated

History of Ancient Greece, Cambridge University Press, Cambridge 1998, σ. 236.© Antikenmuseum und Sammlung Ludwig,

Basle.

Page 9: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Η συζήτηση γύρω από τα έπη και τον Όμηρο αναζωπυρώθηκε μετά την Αναγέννηση στη Δύση και κορυφώθηκε στο β' μισό του 19ου και στο α' μισό του 20ού αιώνα. Η αντιπαράθεση πήρε τέτοιες διαστάσεις, ώστε η έκφραση ομηρικό ζήτημα κατέληξε να σημαίνει τη μακροχρόνια και αδιέξοδη διαμάχη. Η νεότερη έρευνα κατέδειξε την ανάγκη συνεξέτασης μίας σειράς άλλων παραμέτρων με

τις οποίες συνδέεται η επική ποίηση. Τέτοιοι είναι για παράδειγμα οι κοινωνικοί θεσμοί που κατέστησαν δυνατή τη δημιουργία και τη διατήρηση των ομηρικών επών. Πρόσφατες μελέτες

τονίζουν τον πανελλήνιο χαρακτήρα των ποιημάτων, τα οποία θα μπορούσαν να προορίζονται μόνο για το κοινό που συνέρεε από όλη την Ελλάδα στις μεγάλες γιορτές όπως της Ολυμπίας.

Ο Οδυσσέας με τους συντρόφους του στη σπηλιά

του Πολύφημου. Πίνακας μπαρόκ του ολλανδού

ζωγράφου Jacob Jordaens (1650).

Page 10: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Ένα άλλο στοιχείο που αναμφίβολα συνέβαλε στην παγίωση της μορφής των

επών και στη διατήρησή τους ήταν η χρήση της γραφής. Με τη βοήθειά της

ένας χαρισματικός ποιητής κατάφερε να οργανώσει το πλούσιο υλικό της

προγενέστερης επικής παράδοσης. Υπάρχουν δύο διαφορετικές απόψεις για την περίοδο που συνέβη αυτό. Σύμφωνα με την πρώτη, ο Όμηρος έζησε την εποχή που πρωτοεμφανίστηκε η γραφή -γύρω

στο 800 π.Χ.- και όντας ο ίδιος αγράμματος υπαγόρευσε τα έργα του σε

κάποιον που γνώριζε γραφή. Σύμφωνα με τη δεύτερη, η μορφή των ποιημάτων που έφτασε ως εμάς διαμορφώθηκε γύρω στο

700 π.Χ. και άρα ο ποιητής που ενοποίησε τα διάφορα προφορικά έπη ήταν

σύγχρονος του Ησιόδου.

Προτομή του Ομήρου (Βρεταννικό Μουσείο).

Page 11: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Ιλιάδα

Η πρώτη ιστορικά γνωστή καταγραφή της Ιλιάδας -όπως άλλωστε και της Οδύσσειας- έγινε στην Αθήνα με εντολή του Πεισίστρατου, γύρω στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ. Την εποχή που τα έπη

καταγράφτηκαν και χωρίστηκαν σε ραψωδίες από τους αλεξανδρινούς φιλολόγους (3ος-2ος αιώνας π.Χ.) υπήρχαν αρκετές τοπικές εκδόσεις τους· η Αργολική, η Κυπρία, η Κρητική, η

Σινωπική και άλλες. Οι αλεξανδρινοί, επίσης, θεωρούσαν ότι πολλοί στίχοι είχαν παρεισφρήσει αργότερα και δεν ήταν γνήσιοι. Δε συμφωνούσαν, ωστόσο, μεταξύ τους για το ποιοι ακριβώς ήταν

οι εμβόλιμοι στίχοι. Ανάλογες επεμβάσεις -προσθαφαιρέσεις στίχων- πραγματοποίησαν και οι φιλόλογοι της Περγαμηνής σχολής. Η σύγχρονη εντούτοις κριτική θεωρεί ως κατοπινές

επεμβάσεις πολύ λιγότερους στίχους απ' ό,τι οι παλαιότερες γενιές φιλολόγων.

Η οργή του Αχιλλέα. Πίνακας του γάλλου ζωγράφου Michel

Martin Drolling ,1810.

Page 12: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Η Ιλιάδα είναι μία επιβλητική σύνθεση περίπου 16.000 στίχων με στενά συνδεόμενη γλώσσα και δράση. Η βασική δομή της είναι σχετικά απλή, αλλά συχνά περιπλέκεται από λεπτομερείς

περιγραφές και μακροσκελείς παρεκβάσεις. Ορισμένα τμήματά της, όπως ο χαρακτηριστικός κατάλογος των πλοίων στη ραψωδία Β, προέρχονται πιθανόν ατόφια από το παραδοσιακό υλικό.

Η χρήση λογοτύπων είναι περισσότερο εμφανής απ' ό,τι στην Οδύσσεια, φαινόμενο εν μέρει αναμενόμενο εξαιτίας του θέματος που απαιτεί επαναλαμβανόμενες περιγραφές συγκρούσεων και

μονομαχιών. Γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Ιλιάδα είναι κατ' εξοχήν έπος ηρωικό και πολεμικό. Αποτελεί μάλιστα κατόρθωμα του ποιητή ότι ελαφραίνει τη μονοτονία των μαχών με

έξυπνες παρεκβάσεις και πολλές παρομοιώσεις.

Λεπτομέρεια πίθου με ανάγλυφη παράσταση της καθόδου των Ελλήνων από το Δούρειο Ίππο.

Περίπου 670 π.Χ. Μύκονος, Αρχαιολογικό Μουσείο.

ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.Κακριδής, Ι.Θ., Eλληνική Mυθολογία, τ. 5: Τρωικός

Πόλεμος, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1986, σ. 145, εικ. 120.

© ΥΠΠΟ.

Page 13: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Η γλώσσα που χρησιμοποιείται είναι τυπική και καμιά φορά βαρετή, έχει όμως και στιγμές εξαιρετικής δύναμης, υποβολής και περιεκτικότητας. Το αυστηρό και επιβλητικό ύφος είναι λίγο

άκαμπτο και στρατιωτικό ως προς τον τόνο και τη λεπτομέρεια. Εξυπηρετεί, όμως, την πραγμάτευση πολεμικών καταστάσεων και χαρακτήρων καθώς και το ηρωικό σύστημα αξιών.

Επιπλέον, σημαντική είναι η χρήση του άμεσου λόγου που προσδίδει δραματικότητα και σφρίγος στην αφήγηση. Τέλος, οι ειρηνικές σκηνές -όπως αυτές που διαδραματίζονται πίσω από τα τείχη της Τροίας- όσες αναφέρονται με αφορμή κάποιες παρεκβάσεις ή εκείνες που περιγράφουν την

ασπίδα του Αχιλλέα φανερώνουν ότι το "ηρωικό" έπος περιελάμβανε και άλλα στοιχεία πέρα από τα στρατιωτικά κατορθώματα.

Ο Πρίαμος παρακαλεί τον Αχιλλέα να του επιστρέψει το νεκρό Έκτορα. Πίνακας του

ζωγράφου Alexander Ivanov, 1824.

Page 14: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Αngres, Jean-August-Dominique. Δίας και Θέτις, 1810-1811. Tα Oμηρικά έπη επηρέασαν όχι μόνο τη δυτική σκέψη αλλά και την τέχνη, η οποία

άντλησε τα θέματά της από τα επεισόδια της Iλιάδας και της

Oδύσσειας. Aix-en-Provence, Musee Granet.

http://metalab.unc.edu/wm/paint/auth/ ingres

© Musee Granet, Aix-en-Provence.

Η Ιλιάδα ανήκει σε εκείνα τα ελάχιστα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας που άσκησαν

μοναδική γοητεία και τεράστια επιρροή από τη στιγμή της δημιουργίας τους μέχρι σήμερα. Mόνο με τη Βίβλο μπορεί να

συγκριθεί η επίδραση και η σημασία που είχε τουλάχιστον για το Δυτικό κόσμο.

Ίσως, γιατί κατά κάποιον τρόπο τον εμπεριέχει.

Page 15: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Οδύσσεια

Η Οδύσσεια έχει έκταση περίπου 12.000 στίχων και ανήκει στην ίδια μεγαλόπνοη επική παράδοση με την Ιλιάδα. Μοιράζεται με αυτήν πολλά στοιχεία από την τυπική γλώσσα των επών,

μέρος του θεματικού υλικού και αρκετές μορφολογικές ιδιαιτερότητες. Πρόκειται όμως κατά βάθος για ένα διαφορετικού είδους ποίημα. Η Οδύσσεια κατά κάποιο τρόπο επεκτείνει τα όρια του ηρωικού στοιχείου σε νέες περιοχές πέρα από τη ρώμη και τις πολεμικές αρετές. Σε αυτήν

εντάσσονται και αξίες όπως η εγκαρτέρηση, η αντοχή, η οικογενειακή γαλήνη, ο σεβασμός ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες, η συζυγική αγάπη, η αγάπη του παιδιού προς τον πατέρα, η

ομορφιά της φύσης και τελικά μία πιο ώριμη και κάπως μελαγχολική αποδοχή της ανθρώπινης μοίρας. Η σύγκρουση για το δημόσιο συμφέρον και η νομιμοφροσύνη έχουν αντικατασταθεί από

τον αγώνα για την προσωπική, οικονομική και πολιτική επιβίωση. 

Η Πηνελόπη υφαίνει ενώ οι μνηστήρες προσπαθούν να την πείσουν να διαλέξει το νέο της σύζυγο. Πίνακας

του John William Waterhouse.

Page 16: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Το αρχέτυπο της ιστορίας του περιπλανόμενου ναυτικού έχει αναγνωριστεί σε ανατολικά επικά έργα, αλλά το προφορικό υλικό από το οποίο συγκροτήθηκε η Οδύσσεια άρχισε να δημιουργείται στα μυκηναϊκά χρόνια. Φαίνεται να συντάχτηκε στη μορφή που τη γνωρίζουμε μία γενιά μετά την Ιλιάδα και πιθανόν, όπως είχε υποστηρίξει ο Λογγίνος ήδη από την αρχαιότητα, να είναι έργο της γεροντικής ηλικίας του Ομήρου. Η γλώσσα της παρουσιάζει επαναλήψεις, είναι συχνά ασαφής και συμβατική σε σχέση με την Ιλιάδα, αλλά δεν καταλήγει ποτέ να είναι πλεονάζουσα και μονότονη

όπως στη σύγχρονη προφορική ποίηση ή στο μεγαλύτερο μέρος των γραπτών αφηγηματικών ποιημάτων. Οι κοινοί λογότυποι μεταξύ των δύο επών είναι εντυπωσιακά λίγοι, ενώ υπάρχουν και

ορισμένοι που απαντούν στο ένα μόνο από τα δύο. Ο λόγος στην Οδύσσεια είναι περισσότερο γαλήνιος -σχεδόν χαλαρός- σε σύγκριση με την Ιλιάδα. Το ύφος της αφήγησης είναι λιγότερο

δυνατό και εκφραστικό. Η δράση όμως είναι τόσο περίπλοκη και αναπάντεχη, ώστε να μη χρειάζεται λεκτικούς αντιπερισπασμούς, ηχηρά επίθετα και πομπώδεις παρομοιώσεις. 

Παραγναθίδα κράνους. Ο Οδυσσέας εικονίζεται σκεπτικός στην ακτή της Ωγυγίας. 425-400 π.Χ.

Berlin, Staatliche Museen Preubischer Kulturbesitz 7863.

Κακριδής, Ι.Θ., Eλληνική Mυθολογία, τ. 5: Τρωικός Πόλεμος, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα

1986, σ. 204, εικ. 168.© Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz,

Berlin.

Page 17: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Ομηρικοί Ύμνοι

Οι Ομηρικοί ύμνοι αποτελούν μία συλλογή 33 επικών ποιημάτων, γραμμένων σε εξάμετρο. Κατά την αρχαιότητα ονομάζονταν προοίμια, δηλαδή άσματα που προηγούνταν μίας οίμης (ενός αφηγηματικού ποιήματος). Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς και από ποιους συμπιλήθηκε η

συλλογή. Καθώς όμως δεν αναφέρεται από τους αλεξανδρινούς φιλολόγους των ελληνιστικών χρόνων, είναι πιθανόν να έγινε από τους Περγαμηνούς, οι οποίοι τους συναγωνίζονταν στη

συλλογή παλαιότερων έργων και στη σύσταση βιβλιοθήκης.

Μακέτα της ακρόπολης του Περγάμου στα ελληνιστικά χρόνια. Βερολίνο, Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz, Antikensammlung,

Pergamonmuseum.

Page 18: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Οι ύμνοι αυτοί οφείλουν το όνομά τους στον Όμηρο, στον οποίο μάλιστα ο Θουκυδίδης απέδιδε τον Ύμνο στον Απόλλωνα. Στην πραγματικότητα πρόκειται για έργα διαφόρων εποχών με έντονη γλωσσική και ποιητική

ανομοιογένεια. Σημαντικά επίσης διαφέρουν και ως προς την έκτασή τους. Οι μεγαλύτεροι από αυτούς -οι Ύμνοι στον

Απόλλωνα και στον Ερμή- ξεπερνούν τους 500 στίχους και δύσκολα θα μπορούσαν να αποτελούν προοίμια. Φαίνονται να συνιστούν ολοκληρωμένες συνθέσεις με αφηγηματικό χαρακτήρα σε αντίθεση με άλλους, των οποίων σώζονται λιγότεροι από 10 στίχοι, και αποτελούν απλές επικλήσεις

στους θεούς ή ίσως και να έχουν σωθεί ως αποσπάσματα. Ο παλαιότερος είναι μάλλον ο Ύμνος στη Δήμητρα και συνήθως χρονολογείται στα τέλη του 7ου αιώνα π.Χ.

'Aλλοτε στον 7ο κι άλλοτε στον 6ο αιώνα τοποθετείται και ο Ύμνος στον Ερμή. Θεωρείται όμως πιθανόν οι ύμνοι αυτοί να αποτελούν την αποκρυσταλλωμένη μορφή ύμνων που

κυκλοφορούσαν σε διάφορες τοπικές εκδοχές ήδη από τον 8ο αιώνα π.Χ. Επιδράσεις από τον Ησίοδο και από την

ορφική ποίηση διακρίνουν οι ειδικοί στους Ύμνους στην Αφροδίτη και στον 'Aρη αντίστοιχα. Τέλος, ο Ύμνος στο Διόνυσο φαίνεται πως ανήκει στην Πρώιμη Ελληνιστική

περίοδο.

Ανάγλυφο με παράσταση της

Δήμητρας και της Κόρης. Περίπου 480

π.Χ. Ελευσίνα, Aρχαιολογικό

Μουσείο 5085. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Πρέκα-Αλεξανδρή, Κ., Ελευσίς, ΥΠΠ0-ΤΑΠΑ,

Αθήνα 1997, σ. 29, εικ. 16.

© ΥΠΠΟ.

Page 19: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Τέχνες

Περιορισμένα είναι τα στοιχεία που διαθέτουμε για τις τέχνες στη διάρκεια των Σκοτεινών Xρόνων. H αρχιτεκτονική άφησε ελάχιστα κατάλοιπα, κυρίως εξαιτίας της χρήσης φθαρτών υλικών αλλά και των καταστροφών που προξένησαν οι επόμενες φάσεις

κατοίκησης, όπου αυτή συνεχίστηκε. H μεταλλοτεχνία βρισκόταν στο στάδιο της

μετάβασης από την τεχνολογία του χαλκού σε εκείνη του σιδήρου. Από τα ευρήματα που έχουμε

όμως μόνο στα όπλα συναντάμε κάποιες επιδράσεις από τη χρήση του νέου υλικού. Tα

κεραμικά ευρήματα αντιθέτως είναι πολύ περισσότερα και χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον

(κάποτε μάλιστα και με υπερβολή) για την εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τη

δημογραφική εξέλιξη, τα έθιμα, το εμπόριο ή και ακόμα τις δομές της κοινωνίας.

Πήλινη κούκλα, ίσως παιχνίδι, ίσως ειδώλιο της Ποτνίας Θηρών, της

Γεωμετρικής Περιόδου.

Page 20: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Στη Γεωμετρική περίοδο η διακόσμηση της κεραμικής εξελίχθηκε ταχύτερα και στην περίπτωση της Aθήνας -μέσω των πρώτων εικονιστικών παραστάσεων- έγινε φορέας της ιδεολογίας και των

αξιών της άρχουσας τάξης. Αν και δεν μπορούμε ακόμα να μιλήσουμε για ανατομικά ακριβή γλυπτική, οι πρώτες απόπειρες σχεδιασμού ανθρώπων και ζώων ποικίλλουν ως προς το βαθμό

φυσιοκρατικής τους απόδοσης ανάλογα με το υλικό κατασκευής. Έντονα αφαιρετικά και σχηματοποιημένα εμφανίζονται τα χαλκά ειδώλια. Τα ελάχιστα δείγματα πηλοπλαστικής είναι λίγο πιο ζωντανά, καθώς το υλικό τους επιτρέπει περισσότερο ρέουσες φόρμες. Τα ελεφάντινα

όμως είναι εκείνα που διακρίνονται για την καλύτερη απόδοση των ανατομικών τους λεπτομερειών. Το γεγονός αυτό οφείλεται εν μέρει στις ιδιότητες του υλικού τους, οπωσδήποτε

όμως και στις επιρροές από την Ανατολή, που είναι άλλωστε και η πηγή προέλευσής του.

Χάλκινο ειδώλιο οπλίτη από την περιοχή των Φαρσάλων. Περίπου 700 π.Χ. Η γεωμετρική τέχνη

ακολουθώντας το επικό πνεύμα της εποχής απεικονίζει τον άνθρωπο ως ήρωα-πολεμιστή με αφαιρετικό και

σχηματικό τρόπο. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Χ 12831.

ΥΠΠΟ/ΤΑΠ. Βοκοτοπούλου, Ι., Ελληνική Τέχνη: Αργυρά και Χάλκινα Έργα Τέχνης, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα

1997, σ. 56, εικ. 17.© ΥΠΠΟ.

Page 21: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Δεν μπορεί να εκτιμήσει κανείς τη σπουδαιότητα της γεωμετρικής τέχνης, αν την προσεγγίσει με τα σημερινά κριτήρια. Κατ' αρχήν δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτό που εμείς ονομάζουμε τέχνη

εκείνες τις περιόδους είχε πάντοτε χρηστική ή λατρευτική σημασία και δε γινόταν αντιληπτή παρά μόνο μέσα στο πλαίσιο της εκπλήρωσης των αναγκών που υπηρετούσε. H αφαιρετική και γεωμετρική πρόσληψη της μορφής δεν αποτελούσε αναλυτική προσέγγιση με σκοπό να

αναδειχθεί η ουσία -όπως στο σύγχρονο κυβισμό- αλλά μία επίπονη διαδικασία δόμησης της μορφής και δημιουργίας βασικού εικονιστικού λεξιλογίου σε έναν κόσμο που στερούνταν, σχεδόν

εντελώς, παραστατικών προτύπων.

Page 22: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Κεραμική

Εισαγωγή

Το τέλος του μυκηναϊκού κόσμου είχε σημάνει οριστικά κατά τον 11ο αιώνα π.Χ. Τα ανάκτορα

και οι δομές της εξουσίας, που είχαν ως τότε επιτρέψει την άνθιση των τεχνών,

καταστράφηκαν· οι τοπικές όμως κοινωνίες -αν και συρρικνωμένες- συνέχισαν σε μεγάλο βαθμό

να ζουν με τον ίδιο περίπου τρόπο. Βέβαια η κεραμική εξακολούθησε να κατασκευάζεται και

αποτελεί μάλιστα για τους σύγχρονους αρχαιολόγους μία από τις βασικές παραμέτρους για τη χρονολόγηση και τον προσδιορισμό των αλλαγών που σημειώθηκαν. Από τα μισά του

11ου αιώνα και μέχρι το τέλος του 10ου αναπτύχθηκε μία καινούργια τεχνοτροπία

κεραμικής, που ονομάζεται πρωτογεωμετρική, και την οποία μπορούμε καλύτερα να

παρακολουθήσουμε στην Αττική. Από το 900 ως το 700 περίπου π.Χ. η κεραμική αυτή εξελίχθηκε σχετικά αργά και άνθισε η καθαρά γεωμετρική

τεχνοτροπία. Οι τρεις κυριότερες φάσεις της (πρώιμη, μέση και ύστερη) διακρίνονται

σαφέστερα και πάλι στην Αττική.

Υπομηκυναϊκός αμφορέας, 11ος αι. π.Χ. Αθήνα, Εθνικό

Αρχαιολογικό Μουσείο.

Page 23: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Για τις υπόλοιπες περιοχές του ελληνικού κόσμου οι χρονολογήσεις βασίζονται σε μεγάλο βαθμό σε συγκρίσεις της τοπικής

κεραμικής με την αττική. Δεν ακολουθούν βέβαια πάντα ούτε τα ίδια

χρονολογικά όρια, ούτε όλες τις διακοσμητικές και μορφολογικές

ιδιαιτερότητες της τελευταίας. Τα βήματα της εξέλιξης επηρεάζονταν σε κάθε

περιοχή από διαφορετικούς παράγοντες, όπως ήταν για παράδειγμα η συνέχεια της μινωικής και μυκηναϊκής παράδοσης στην Κρήτη, η στενή σχέση της Εύβοιας με την

Αττική και η ευκολότερη επαφή της ανατολικής Ελλάδας με την Κύπρο και τη Φοινίκη. Τα τοπικά εργαστήρια, ωστόσο,

ανεξαρτητοποιήθηκαν από τις αττικές επιρροές στο β' μισό του 8ου αιώνα π.Χ., ενώ την ίδια εποχή ο γεωμετρικός ρυθμός

εξαπλώθηκε στη Δύση χάρις στην εμπορική και αποικιακή δραστηριότητα

της Κορίνθου και της Εύβοιας.

Page 24: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Οι καινοτομίες του γεωμετρικού ρυθμού περιλαμβάνουν τη χρήση του πολλαπλού πινέλου και του διαβήτη και την επαναφορά της εικονιστικής διακόσμησης. Η τελευταία,

όμως, υπόκειται σε αυστηρή σχηματοποίηση και αφαίρεση και δεν είναι κατάλληλη για αφηγηματικές σκηνές. Τα

θέματα μάλλον αντανακλούν τις αλλαγές στις κοινωνικές πρακτικές. Ιδιαίτερα στην Αθήνα οι σκηνές πρόθεσης και

εκφοράς του νεκρού στα υπερμεγέθη επιτύμβια αγγεία έχουν συνδεθεί από τους ειδικούς με τη νεοεισηγμένη πρακτική της καύσης. Οι άνδρες με άλογα και άρματα

φανερώνουν την άνθιση μίας "πολεμικής" αριστοκρατίας που αναπροσάρμοσε τις κοινωνικές αξίες σύμφωνα με τις ανάγκες της. Τέλος, η σταδιακή υιοθέτηση ανατολικών

μοτίβων συμπίπτει -τουλάχιστον χρονικά- με τις αυξανόμενες εμπορικές δραστηριότητες ανάμεσα στους

Έλληνες και τους λαούς της ανατολικής ακτής της Μεσογείου.

Αμφορέας του «Ζωγράφου του Διπύλου» με πλήρη διακόσμηση γεωμετρικών

σχημάτων και παράσταση εκφοράς στην κοιλιά του αγγείου. 8ος αι. π.Χ.

Page 25: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Αττική

Πρωτογεωμετρική 1050-900 π.X. Μορφολογικά και διακοσμητικά η αττική

πρωτογεωμετρική κεραμική μοιάζει να αποτελεί συνέχεια της υπομυκηναϊκής. H πιο

αντιπροσωπευτική σειρά πρωτογεωμετρικών αγγείων προέρχεται από το νεκροταφείο του

Kεραμεικού. Περιλαμβάνει αμφορείς με λαιμό, αμφορείς με λαβές στην κοιλιά, υδρίες,

ληκύθους, οινοχόες με τριφυλλόσχημο στόμιο, καλάθους που θυμίζουν το ομώνυμο σκεύος από

καλάμι, πυξίδες, σκύφους, κανθάρους και κύπελλα. Σπανιότερα εμφανίζονται ζωόμορφα

αγγεία σε σχήμα πάπιας ή ελαφιού και αποτελούν πιθανόν κυπριακή επίδραση.

Ομόκεντρα ημικύκλια και κύκλοι, μοτίβα γραμμικά και "σκακιέρας" αποτελούν τη

συνήθη διακόσμηση. Ταυτόχρονα εμφανίζονται και τα πρώτα δείγματα εικονιστικής

διακόσμησης. Προς το τέλος της πρωτογεωμετρικής φάσης ένα μεγάλο μέρος της

επιφάνειας του αγγείου καλύπτεται με μαύρο χρώμα, συνήθεια που θα συνεχιστεί και στην ακόλουθη φάση, στην πρώιμη γεωμετρική.

Πρωτογεωμετρικός αμφορέας, δεύτερο μισό του 10ου αι. π.Χ. Αθήνα, Μουσείο Κεραμεικού.

Page 26: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Πρώιμη γεωμετρική, 900-850 π.X. Στη φάση αυτή εγκαταλείπονται τα σχέδια με διαβήτη και

προτιμώνται συνθέσεις με ζιγκ-ζαγκ, καμπύλες γραμμές και μαιάνδρους. Σε ορισμένες περιπτώσεις τα μοτίβα

παρουσιάζονται μέσα σε πλαίσιο. Μεταξύ των πιο διαδεδομένων σχημάτων συγκαταλέγονται οι κρατήρες, οι

άποδοι σκύφοι και οι οξυπύθμενες πυξίδες, οι οποίες προορίζονταν να κρεμιούνται.

Mέση γεωμετρική, 850-760 π.X. H επιφάνεια των αγγείων κατά τη φάση αυτή διαιρείται

σε περισσότερες ζώνες και διακοσμείται με δέσμες παράλληλων γραμμών. Ως μοτίβο διακόσμησης ο

μαίανδρος εξακολουθεί να είναι σε χρήση, ενώ εμφανίζονται τα άγκιστρα και ο συνδυασμός τριγώνων και

ρόμβων. Ανάμεσα στους νέους τύπους αγγείων ξεχωρίζουν ο κρατήρας με το πρόσθετο στέλεχος στήριξης μεταξύ της λαβής και του χείλους, η κανάτα με το φαρδύ

λαιμό και η επίπεδη πυξίδα με την τορνευτή λαβή στο πώμα. Mερικές φορές στη θέση αυτής της λαβής

συναντάμε από ένα ως τέσσερα ιππάρια. Οι μορφές ανθρώπων και ζώων είναι ακόμη αρκετά σπάνιες (ιππάρια,

ελάφια, χοίροι, σκηνή μάχης και μία θρηνωδός).

Γεωμετρικός αμφορέας, αρχές του 9ου αι. π.Χ.. Αθήνα, Μουσείο Κεραμεικού.

Page 27: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Yστερη γεωμετρική, 760-700 π.X. Η κεραμική αυτής της φάσης επηρεάζεται από σημαντικές μεταβολές στα δημογραφικά και

οικονομικά δεδομένα της Aττικής. Tα περισσότερα αγγεία προέρχονται και πάλι από νεκροταφεία όπως του Kεραμεικού, του Θορικού, της Eλευσίνας και του Mυρρινούντα. Πολλά από αυτά είναι

τεραστίων διαστάσεων και έχουν χρησιμοποιηθεί ως επιτύμβια μνημεία. Oι αμφορείς με λαιμό και οι κρατήρες συνηθίζονται στους ανδρικούς τάφους, ενώ οι αμφορείς με λαβές στην κοιλιά στους

γυναικείους. Οι εικονιστικές παραστάσεις εκτείνονται σε όλο και μεγαλύτερο τμήμα της επιφάνειας του αγγείου, εκτοπίζοντας σταδιακά τα παραπληρωματικά κοσμήματα.

Γεωμετρικό λουτήριον, τέλος του 8ου αι. π.Χ. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο.

Page 28: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Για πρώτη φορά είμαστε σε θέση να ξεχωρίσουμε την τεχνοτροπία συγκεκριμένων αγγειογράφων,

όπως ο "ζωγράφος του Διπύλου" και ο "ζωγράφος του Hirschfeld". Διακρίνονται κυρίως από τη

διακόσμηση μεγάλων επιτύμβιων αγγείων, τα οποία συνήθως φέρουν σκηνές πρόθεσης και εκφοράς. 'Aλλα συνήθη θέματα της υστερογεωμετρικής

αττικής κεραμικής είναι οι πολεμιστές, οι σκηνές μάχης, τα άλογα και σπανιότερα άλλα ζώα. Στα

σχήματα προστέθηκαν τα ανοιχτά κωνικά κύπελλα, τα πιάτα, οι κοτύλες και οι κρατήρες με υψηλή διάτρητη βάση. Oι ζωγράφοι που αναφέραμε οδήγησαν τη γεωμετρική αγγειογραφία στο

αποκορύφωμά της, καταδεικνύοντας ταυτόχρονα τους περιορισμούς και τη συμβατικότητά της. Η

εκτόνωση της γεωμετρικής αυστηρότητας ήλθε με τη ρήξη που αντιπροσωπεύει -τόσο θεματολογικά όσο και τεχνοτροπικά- η πρωτοαττική κεραμική.

Γεωμετρικός αμφορέας, δεύτερο τέταρτο του 8ου αι. π.Χ. Μόναχο, Staatliche

Antikensammlungen.

Page 29: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Kόρινθος.

Η κεραμική παραγωγή της Κορίνθου, όπως και ολόκληρης της Πελοποννήσου, στη διάρκεια του 11ου και του 10ου αιώνα π.Χ. βρισκόταν σε στενή εξάρτηση από τα αττικά πρότυπα. Από το 900

περίπου π.Χ. η κεραμική της Κορίνθου αρχίζει να διαμορφώνει ξεχωριστούς τύπους αγγείων. Ακολουθούνταν βέβαια η αττική παράδοση κάλυψης μέρους της επιφάνειας με μαύρο χρώμα, αλλά ταυτόχρονα αναπτύχθηκε και η διακόσμηση με λεπτές παράλληλες γραμμές ζωγραφισμένες με τη

βοήθεια του τροχού. Οι εικονιστικές παραστάσεις ήταν ελάχιστες και περιορίζονταν κυρίως σε σχηματοποιημένα πτηνά. Αγγεία αυτής της περιόδου, όπως μία ορισμένη κατηγορία σκύφων, ανήκουν στα πρώτα ελληνικά αγγεία που έφτασαν στη Δύση (Σικελία και κάτω Ιταλία). Στα

δημοφιλή σχήματα της κορινθιακής γεωμετρικής κεραμικής συγκαταλέγονται οι κοτύλες, οι οινοχόες με κωνικό σώμα και υψηλό λαιμό και οι πυξίδες με κυλινδρικό σώμα και θολωτό πώμα. Όλα αυτά τα

αγγεία διαδόθηκαν σε μεγάλο μέρος της Μεσογείου χάρη στις εμπορικές και αποικιακές δραστηριότητες της Κορίνθου. Προς τα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. -και ενώ ακόμα στην Αττική

κυριαρχούσε ο ύστερος γεωμετρικός ρυθμός- οι κορίνθιοι κεραμείς υιοθέτησαν μία νέα τεχνοτροπία με έντονα ανατολίζοντα στοιχεία, το λεγόμενο πρωτοκορινθιακό ρυθμό.

Γεωμετρικός σκύφος κορινθιακού εργαστηρίου

(περ.740 π.Χ.).

Page 30: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Άργος

Η πρώιμη και η μέση γεωμετρική κεραμική της Αργολίδας

παρακολουθούσε τα επιτεύγματα της Αττικής και της Κορίνθου,

αντιγράφοντας από τη μία τις μεγάλες μαύρες επιφάνειες και από την άλλη τις λεπτές παράλληλες γραμμές. Κατά την ύστερη γεωμετρική φάση, ωστόσο, τα

μοτίβα διαφοροποιήθηκαν και κυριάρχησαν οι επάλληλες

τεθλασμένες γραμμές, οι ρόμβοι και οι έλικες. Από τις εικονιστικές

παραστάσεις η πιο διαδεδομένη παρίστανε έναν άνδρα να οδηγεί

άλογο. Το χαρακτηριστικότερο σχήμα αγγείου ήταν ο πίθος με πώμα και τρεις ταινιωτούς ποδίσκους. Ο τύπος αυτός θυμίζει κυκλαδικά και κρητικά αγγεία της ίδιας περιόδου, φανερώνοντας έτσι τις περιοχές με τις οποίες η Αργολίδα

διατηρούσε στενές σχέσεις. Παράσταση αλόγων στο λαιμό αργολικού

γεωμετρικού αμφορέα (8ος αι. π.Χ.).

Page 31: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

H ομάδα της Θάψου.

Αυτή η ομάδα -που ανήκει στο β' μισό του 8ου αιώνα π.Χ.- συνδέεται συχνά με την Κόρινθο, επειδή περιλαμβάνει τα ίδια

σχήματα αγγείων και φαίνεται να έχει χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή τους ο

ίδιος πηλός. Οφείλει το όνομά της στη σικελική Θάψο, όπου βρέθηκαν τα πρώτα

δείγματά της. Ως προς τη διακόσμηση διαφέρει από την κορινθιακή κεραμική, εξαιτίας των ασυνήθιστων μοτίβων της

και των περισσότερο συχνών εικονιστικών της παραστάσεων. Είναι

άγνωστη στην Κόρινθο αλλά διαδεδομένη στη βόρεια Πελοπόννησο,

την κεντρική Ελλάδα και τη Σικελία. Πιθανόν να κατασκευαζόταν στα

Μέγαρα. Εξάλλου -σύμφωνα με το Θουκυδίδη- στη Θάψο είχαν

εγκατασταθεί για σύντομο χρονικό διάστημα οι αποικιστές από τα Μέγαρα,

πριν μετακινηθούν και ιδρύσουν τα Υβλαία Μέγαρα το 728 π.Χ.

Αngres, Jean-August-Dominique. Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του ξεφεύγουν από τη σπηλιά του Κύκλωπα με τέχνασμα, 1819.

Page 32: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Eύβοια

Οι μαρτυρίες για την κεραμική της Εύβοιας στη διάρκεια των Σκοτεινών Χρόνων είναι ισχνές. Προς το τέλος αυτής της περιόδου (γύρω στο 950 π.Χ.) φαίνεται πως οι ευβοείς κεραμείς γνώριζαν την κεραμική της Αττικής, από την οποία και δανείστηκαν ορισμένα διακοσμητικά μοτίβα, για να τα

συνδυάσουν με άλλα δικής τους έμπνευσης. Ιδιαίτερα δημοφιλείς υπήρξαν οι σκύφοι οι διακοσμημένοι με ομόκεντρα ημικύκλια. Τα αγγεία αυτά συναντιούνται -είτε ως εισηγμένα είτε ως

τοπικές απομιμήσεις- στη Θεσσαλία, τη Μακεδονία, την Κύπρο, τη Συρία (Αλ Μίνα) και τις περιοχές των πρώτων εγκαταστάσεων των Ευβοέων στη Μεγάλη Ελλάδα. Από το Λευκαντί, κοντά στην

Ερέτρια, προέρχεται επίσης ένα τροχήλατο πήλινο ειδώλιο με μορφή κενταύρου.

Τροχήλατο πήλινο ειδώλιο με τη μορφή κενταύρου

και δυο αμφορίσκους στην πλάτη. Σπάνιο έργο του

ευβοϊκού εργαστηρίου του 8ου αι.

Page 33: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Η ίδια τεχνοτροπία συνεχίστηκε μέχρι περίπου τα μισά του 9ου αιώνα π.Χ. και τα έργα αυτής

της περιόδου συνιστούν μία ιδιότυπη υπο-πρωτογεωμετρική φάση της ευβοϊκής

κεραμικής, αντίστοιχη χρονικά με την πρώιμη και μέση γεωμετρική φάση της Αττικής. Γύρω

στο 750 π.Χ. εμφανίστηκε ένας σημαντικός αγγειογράφος, που συμβατικά αποκαλείται ζωγράφος Censola, ο οποίος διακόσμησε

αγγεία με μορφές πολεμιστών και αλόγων. Συνήθεις ήταν επίσης οι απεικονίσεις πτηνών. Η εξάπλωση των εικονιστικών παραστάσεων

εικάζεται ότι οφείλεται σε επίδραση του γεωμετρικού ρυθμού της Νάξου. Περισσότερο

βέβαιη θεωρείται η υιοθέτηση από τους ευβοείς κεραμείς της θεσσαλικής

οπισθότμητης οινοχόης και της κορινθιακής κοτύλης. Μεταξύ των άλλων σχημάτων

ξεχωρίζουν οι κρατήρες-πίθοι με πώμα και οι αμφορείς με υψηλό κωνικό πόδι και

αντίστοιχο λαιμό. Αντόν Ραφαέλ Μένγκς (Anton Raphael Mengs, 1728-1779), Η

Άρτεμις ως προσωποποίηση της νύχτας (1764).

Page 34: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Bοιωτία

Μέχρι τα μέσα του 8ου αιώνα π.Χ. η κεραμική της Βοιωτίας δεν έχει να επιδείξει

ιδιαίτερα επιτεύγματα. Την εποχή αυτή διαμορφώθηκε ένας τοπικός γεωμετρικός ρυθμός με δάνεια από την Αττική και την

Εύβοια, ο οποίος συνεχίστηκε μέχρι περίπου τα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ. Ως ευβοϊκή

επίδραση ερμηνεύονται οι οινοχόες με τους ομόκεντρους κύκλους και οι υψηλοί αμφορείς

με το κωνικό πόδι. 'Aλλα διαδεδομένα σχήματα ήταν οι πίθοι, οι αρύβαλλοι, οι

πυξίδες και οι κάνθαροι. Οι τελευταίοι ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς στη βοιωτική κεραμική

παραγωγή σε όλη τη διάρκεια της αρχαιότητας. Οι απεικονίσεις είναι αμελείς στην εκτέλεσή τους, αλλά εμπλουτίζουν τη

συνήθη γεωμετρική θεματολογία (πολεμικές και ταφικές σκηνές) με παραστάσεις

κυνηγιού, χορού και της Πότνιας θηρών. Ένα από τα κέντρα παραγωγής της -ίσως μάλιστα

το σημαντικότερο- ήταν η Θήβα. Βοιωτική πυξίδα του 8ου αι. π.Χ.

Page 35: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Δυτική Ελλάδα και αποικίες

Στο β' μισό του 8ου αιώνα π.Χ. εμφανίστηκε στη δυτική Ελλάδα μία σειρά αγγείων που έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά με την ύστερη γεωμετρική κεραμική της Κορίνθου. Η διάταξη όμως

των μοτίβων καθώς και η ποιότητα του πηλού συνηγορούν υπέρ της άποψης ότι πρόκειται για τοπικά προϊόντα. Μέχρι στιγμής έχουν αποδοθεί σε τοπικά εργαστήρια ευρήματα από τη Φωκίδα, την Ιθάκη και την Ήπειρο. Πρόκειται για κρατήρες, αμφορείς και οινοχόες. Από την άλλη μεριά του Ιονίου -στη Μεγάλη Ελλάδα και τη Σικελία- οι πρώτες αποικίες ιδρύθηκαν γύρω στα μέσα

του 8ου αιώνα π.Χ. Είναι, ωστόσο, βεβαιωμένο ότι ευβοϊκή και κορινθιακή κεραμική (σκύφοι με ομόκεντρα ημικύκλια και "σκύφοι") είχε ήδη νωρίτερα φτάσει στις περιοχές αυτές. Οι Ευβοείς ίδρυσαν την πρώτη αποικία, τις Πιθηκούσσες, στην Ίσχια -ένα νησί στον κόλπο της Νάπολης-

κατά το β' τέταρτο του 8ου αιώνα και πολύ σύντομα την Κύμη στην απέναντι ακτή.

Η νήσος Ίσκια.

Page 36: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Στις Πιθηκούσσες αναπτύχθηκε μία κατηγορία ύστερης γεωμετρικής κεραμικής που συνδύαζε στοιχεία από την Ερέτρια και την Κόρινθο. Από εκεί εξαγόταν στην ιταλική ενδοχώρα και στις φοινικικές αποικίες της δυτικής Μεσογείου, όπως στην Καρχηδόνα. Βρήκε μάλιστα πολλούς

μιμητές, τόσο από τους Ετρούσκους όσο και από τους Φοίνικες της Ιβηρικής. Τα σχήματα που κυριάρχησαν στο εργαστήρι των Πιθηκουσσών είναι ο κρατήρας, η κωνική οινοχόη, η λήκυθος, ο σκύφος και η κορινθιακή κοτύλη. Οι εικονιστικές παραστάσεις τους δε, διακρίνονται τόσο για την

επιμελή εκτέλεση όσο για την πρωτοτυπία τους. Αξιομνημόνευτες είναι μία σκηνή ναυαγίου σε κρατήρα και μία παράσταση του "δέντρου της ζωής", χαρακτηριστική εικόνα ανατολικής έμπνευσης. Τέλος, από την Ίσχια προέρχεται και ένα όστρακο που φέρει την πιο πρώιμη

υπογραφή κεραμέα.

Ευβοϊκός κρατήρας από τις Πιθηκούσες με σκηνή ναυαγίου. 735-710 π.Χ. Στοσχεδιαστικό ανάπτυγμα διακρίνονται οι λεπτομέρειες της

παράστασης.Ischia, Museo dell' Isola.

Carratelli, P.G. (ed.), The Western Greeks, Bompiani 1996, σ. 135.

Page 37: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Kυκλάδες.

Σε όλη τη διάρκεια της Γεωμετρικής περιόδου η κεραμική των Κυκλάδων

αντανακλά αττικά πρότυπα. Οι ιδιατερότητες ορισμένων εργαστηρίων

έγιναν εντονότερες κυρίως στο β' μισό του 8ου αιώνα π.Χ. Στη Μήλο κατασκευάζονταν

κρατήρες (και βάσεις για κρατήρες) διακοσμημένοι με πουλιά και αιγάγρους.

Από τη Νάξο προέρχονται δύο τύποι αμφορέων: ο ένας είναι ανάλογος με εκείνους της μέσης γεωμετρικής φάσης στην Αττική, ενώ ο άλλος χαρακτηριστικά υψηλός και με

ταινιωτή διακόσμηση. Οι εικονιστικές παραστάσεις των ναξιακών αγγείων

ενέπνευσαν πιθανόν ανάλογες δημιουργίες στην Εύβοια. Από το παριανό εργαστήριο

ξεχωρίζουν ορισμένοι αμφορείς, η παραγωγή των οποίων συνεχίστηκε και κατά το α' μισό

του 7ου αιώνα π.Χ. Τέλος από τη Θήρα προέρχεται μία σειρά αμφορέων με αραιά

γεωμετρικά σχέδια προσεκτικά εκτελεσμένα. Κεντρική θέση κατείχε συνήθως ένα

σχηματοποιημένο άνθος εγγεγραμμένο σε κύκλο.

Αμφορέας θηραϊκού εργαστηρίου με γεωμετρική διακόσμηση. Αρχές 7ου αιώνα π.Χ. Σαντορίνη, Αρχαιολογικό

Μουσείο 1783. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.http://www.culture.gr./2/21/211/2112

1m/g211um02.html.

Page 38: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Aνατολική Eλλάδα

Όπως στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας -με εξαίρεση την Αττική και την Κρήτη- έτσι και

στην ανατολική Ελλάδα μόνον η ύστερη γεωμετρική κεραμική αξίζει μνείας. Η Ρόδος

υπήρξε σημαντικό κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου, καθώς

βρισκόταν στο θαλάσσιo δρόμο που συνέδεε την κυρίως Ελλάδα και την Ιωνία με την Κύπρο, τη Φοινίκη και την Αίγυπτο. Η

κεραμική του νησιού φανερώνει τις επιδράσεις ποικίλων παραδόσεων που

συναντήθηκαν στο νησί. Κρατήρες, κάνθαροι, οινοχόες και χαρακτηριστικοί κυπριακοί τύποι

-όπως το λεγόμενο "κυπριακό φλασκί"- αποτελούν τα περισσότερο διαδεδομένα

σχήματα. Στη διακόσμηση παρεισέφρησαν αρκετά ανατολίζοντα μοτίβα: δέντρα, πλοχμοί και ρομβοειδείς συνθέσεις. Στη Σάμο και τη Χίο εμφανίστηκαν στα τέλη του 8ου αιώνα

π.Χ. οι πρόδρομοι των τύπων που κυριάρχησαν στην τοπική κεραμική στη

διάρκεια της Αρχαϊκής περιόδου (π.χ. ο χιακός κάλυκας). Αμφορέας ροδιακού εργαστηρίου των Γεωμετρικών

Χρόνων.

Page 39: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Για την κεραμική μεγάλων κέντρων -όπως η Μίλητος, η Έφεσος και η Σμύρνη- τα

στοιχεία είτε είναι ανεπαρκή λόγω περιορισμένης ανασκαφικής

δραστηριότητας, είτε παραμένουν ακόμη αδημοσίευτα. Στη βόρεια Ιωνία το

χαρακτηριστικότερο σχήμα ήταν οι "κύλικες με πτηνά" , των οποίων η παραγωγή

συνεχίστηκε μέχρι τον 6ο αιώνα π.Χ. Τέλος, από την περιοχή της Αιολίδας γνωρίζουμε

ελάχιστα δείγματα διακοσμημένης κεραμικής. Αντιθέτως καλά τεκμηριωμένη είναι η παραγωγή μίας ακόσμητης γκρίζας

κεραμικής που ονομάζεται αιολικό μπούκερο (bucchero) και συνδέεται μάλλον με

φρυγικές και λυδικές επιρροές.

Κεραμική των ύστερων των Γεωμετρικών Χρόνων από το

Αρχαιολογικό Μουσείο της Ρόδου.

Page 40: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Κρήτη

Η Κρήτη είναι η περιοχή όπου διακρίνεται καλύτερα η συνέχεια της μυκηναϊκής παράδοσης διαμέσου των Σκοτεινών Χρόνων. Ίσως μάλιστα οι μετακινήσεις πληθυσμών από την

Πελοπόννησο προς την Κρήτη και την Κύπρο να συνετέλεσαν στη διατήρηση της τεχνογνωσίας των χρηστικών τεχνών, όπως της κεραμικής. Τα σημαντικότερα κέντρα ήταν τα ίδια με εκείνα της προηγούμενης περιόδου: η Κνωσός, η Φαιστός και η Γόρτυς. Στην πρωτογεωμετρική φάση (1050-

900 π.Χ.) οι κρητικοί κεραμείς φαίνονται εξοικειωμένοι με τα αττικά διακοσμητικά πρότυπα, εφαρμόζοντάς τα μερικές φορές σε σχήματα με μακρά παράδοση, όπως στους ψευδόστομους αμφορείς. Από την άλλη τα πτηνόσχημα αγγεία φανερώνουν κυπριακές επιρροές. Τέλος, δε

λείπουν και οι ελεύθερες αποδόσεις σκηνών κυνηγιού και μάχης.

Ψευδόστομος αμφορέας, προϊόν πιθανόν του εργαστηρίου των Κουρτών της

κεντρικής Κρήτης. Τέλη 10ου αιώνα π.Χ. Αν και το σχήμα του αγγείου παραπέμπει σε παλαιότερα πρότυπα, η διακόσμηση με

τα διαγραμμισμένα τρίγωνα και τα ομόκεντρα ημικύκλια χαρακτηρίζουν την

Πρωτογεωμετρική περίοδο.Π253. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ

Μαραγκού, Λ., (επιμ.), Μινωικός και Ελληνικός Πολιτισμός από την συλλογή

Μητσοτάκη, Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1992,

σ. 136,εικ. 140.

Page 41: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Οι γνώσεις μας για το α' μισό του 9ου αιώνα π.Χ. είναι περιορισμένες, ενώ στο β' μισό του εμφανίζεται μία τεχνοτροπία που έχει ονομαστεί πρωτογεωμετρικός ρυθμός Β'. Στην

πραγματικότητα, όμως, τα χαρακτηριστικά του είναι ανατολίζοντα με κυρίαρχα μοτίβα τον πλοχμό, την έλικα και το τόξο. Αν και οι σχέσεις με την Κύπρο είναι διαπιστωμένες την εποχή αυτή, η πηγή έμπνευσής του θα πρέπει μάλλον να αναζητηθεί στη συριακή μεταλλοτεχνία, της

οποίας έργα εισάγονταν και έβρισκαν μίμηση στο νησί. Τον 8ο αιώνα π.Χ. ξεχωρίζει η παραγωγή του εργαστηρίου της Κνωσού. Μειώνεται η συχνότητα των εικονιστικών παραστάσεων και τα

σπουδαιότερα σχήματα αγγείων είναι: ο πίθος με κάθετα τοιχώματα, ο πίθος με ωοειδές σώμα και τρεις ταινιωτούς ποδίσκους και το λεγόμενο "κυπριακό φλασκί". Πρόκειται για ένα είδος οινοχόης

με σφαιρικό σώμα και υψηλό λαιμό, ένα ιδιαίτερα προσφιλές σχήμα στην Κύπρο.

Πυξίδα με σιρούς στο κάλυμμα, μέσα του 9ου αι. π.Χ. Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς.

Page 42: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Ελεφαντόδοντο

Στη διάρκεια των Σκοτεινών Χρόνων, για έναν περίπου αιώνα, φαίνεται πως είχε διακοπεί κάθε επικοινωνία με την Ανατολή. Κατά συνέπεια, εξέλειψαν και όλα τα προϊόντα από εισηγμένα πολύτιμα υλικά. Πηγή του ελεφαντόδοντου ήταν η Συρία, όπου σύμφωνα με τους ειδικούς

υπήρχαν ακόμα άγριοι ελέφαντες. Τα πρώτα δείγματα ελεφάντινων αντικειμένων, μετά το τέλος του μυκηναϊκού κόσμου, είναι ένα αγαλμάτιο πάπιας και μία σφραγίδα από τον Κεραμεικό που χρονολογούνται στα μέσα του 9ου και στις αρχές του 8ου αιώνα π.Χ. αντίστοιχα. Μεγαλύτερη

σημασία, όμως, έχουν τα δύο σχεδόν ακέραια γυμνά γυναικεία ειδώλια που βρέθηκαν στο Δίπυλο μαζί με τα κομμάτια από άλλα τρία. Τα δύο καλοδιατηρημένα παριστάνουν μορφές με πόλο στο

κεφάλι και με τα χέρια κολλημένα στους μηρούς. Οι ανατομικές αναλογίες τους είναι περισσότερο φυσιοκρατικές απ' ό,τι στα σύγχρονά τους χάλκινα ειδώλια, γεγονός που οφείλεται εν μέρει στις ιδιότητες του ελεφαντόδοντου. Το υλικό αυτό -όπως και το ξύλο- επιτρέπει την ομαλή λάξευσή

του καθώς και την απόδοση πλαστικότητας και όγκου.

Page 43: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Οι φιγούρες του Διπύλου έχουν θεωρηθεί θεότητες και οι περισσότεροι ερευνητές τις

συγκρίνουν με ανάλογες μορφές από ελεφαντόδοντο, διαδεδομένες στη Συρία και τη Φοινίκη κατά τον 9ο και 8ο αιώνα π.Χ. Οι

ομοιότητες είναι εμφανείς με ειδώλια της θεάς Ιστάρ ή Αστάρτης από τη Nimrud, που

κατασκευάζονταν στο βορειοσυριακό βασίλειο της Χάμα μέχρι περίπου το 720

π.Χ. και εισάγονταν στη Ρόδο και την Κρήτη. Τα ειδώλια όμως του Διπύλου είναι

έργα ελλήνων τεχνιτών (ίσως Ιώνων), οι οποίοι προσάρμοσαν τα εύσαρκα ανατολικά

μοντέλα στο ελληνικό γεωμετρικό ιδίωμα και χρησιμοποίησαν στις λεπτομέρειες

αποκλειστικά ελληνικά μοτίβα, όπως το μαίανδρο και το ψαροκόκαλο.

Η μικρογλυπτική σε ελεφαντόδοντο γνώρισε μεγάλη άνθιση τους ακόλουθους αιώνες (7ο

και 6ο π.Χ.) κυρίως στην Ιωνία και τη Σπάρτη. Οι ανασκαφικές έρευνες έφεραν στο

φως εξαίρετα δείγματα από την Έφεσο, τις Ερυθρές, τη Σάμο, τη Σπάρτη, την Περαχώρα

και τους Δελφούς.

Ελεφαντοστέινο αγαλμάτιο γυμνής θεάς από το νεκροταφείο του

Κεραμεικού, τρίτο τέταρτο του 8ου αι. π.Χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό

Μουσείο.

Page 44: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Αρχιτεκτονική

Ελάχιστα αρχιτεκτονικά λείψανα έχουν σωθεί από τους οικισμούς και

τα ιερά των Σκοτεινών Χρόνων. Λίγο καλύτερη εμφανίζεται η κατάσταση

στα νεκροταφεία τα οποία μας επιτρέπουν να συνάγουμε κάποιες πληροφορίες για το μέγεθος, την

οργάνωση και τις επαφές του οικισμού στον οποίο ανήκαν. Με βάση τα

στοιχεία αυτά πρέπει να υποθέσουμε ότι τον 11ο και το 10ο αιώνα π.Χ.

σημαντικά κέντρα ήταν η Αθήνα, το 'Aργος, το Λευκαντί, η Ιωλκός, η

Κνωσός και η Ιαλυσός. Περισσότερες πληροφορίες διαθέτουμε από τα τέλη

του 9ου αιώνα π.Χ. και έπειτα. Οι τοίχοι των σπιτιών κατασκευάζονταν από άψητες πλίνθους πάνω σε λίθινα θεμέλια και σπανιότερα από μικρούς

ακατέργαστους λίθους χωρίς συνδετικό υλικό. Οι στέγες, συνήθως

δίριχτες, είχαν ξύλινο σκελετό και καλύπτονταν με ξερά χόρτα.

Πήλινο ομοίωμα ναού από το Ηραίο του Άργους, δεύτερο μισό του 8ου αι. π.Χ. Αθήνα, Εθνικό

Αρχαιολογικό Μουσείο.

Page 45: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Το σχήμα των σπιτιών στην αρχή ήταν ωοειδές ή αψιδωτό και εξαιρετικά σπάνια κυκλικό. Οι τύποι αυτοί όμως δεν μπορούσαν να συνδυαστούν εύκολα σε πολεοδομικούς σχηματισμούς και επιπλέον πρόσφεραν λιγότερο εκμεταλλεύσιμο χώρο. Έτσι από τον 8ο αιώνα π.Χ. επικράτησε το

ορθογώνιο σχήμα. Χτιστά έδρανα περιέτρεχαν τους εσωτερικούς τοίχους των σπιτιών και χρησίμευαν για καθίσματα και για κρεβάτια. Ο αερισμός γινόταν κυρίως από την πόρτα, ενώ τα παράθυρα ήταν σχετικά σπάνια. Συνήθως σε μία άκρη του σπιτιού υπήρχαν μικρές εστίες που

χρησιμοποιούνταν για το μαγείρεμα και τη θέρμανση. Το νερό συγκεντρωνόταν σε μεγάλα πήλινα αγγεία, τα οποία μπορούσαν να χρησιμεύουν και για την αποθήκευση τροφίμων. Αν κρίνουμε από

τις παραστάσεις σε αγγεία, οπωσδήποτε θα υπήρχαν και κάποια ξύλινα έπιπλα.

Αριστερά: Σχεδιαστική αποκατάσταση αψιδωτής οικίας στα Νιχώρια Μεσσηνίας, 800-750 π.Χ. McDonald, W. A., Coulson, D., Rosser, J. (eds.), Excavations at

Nichoria in Southwest Greece, vol. 3: Dark Age and Byzantine Occupation, The University of Minnesota Press, Minneapolis 1983, σ. 37, εικ. 2-23.

Δεξιά: Αποκατάσταση ωοειδούς οικίας του 8ου αιώνα π.Χ. στη Σμύρνη. Snodgrass, A.M., The Dark Age of Greece, Edinburgh University Press, Edinburgh 1971. Σχέδιο:

R. V. Nicholls.

Page 46: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Όσον αφορά τον πολεοδομικό σχεδιασμό δε φαίνεται να ακολουθούνταν κάποιο πλάνο, αν και μερικές φορές ένα μεγαλύτερο σπίτι δεσπόζει στο κέντρο του οικισμού και θεωρείται συνήθως η κατοικία του τοπικού άρχοντα. Στη Γεωμετρική περίοδο διαμορφώθηκαν οι θεσμοί εκείνοι που

οδήγησαν στη δημιουργία της πόλης-κράτους. Υπήρξε λοιπόν η ανάγκη για έναν ανοιχτό χώρο -πλατεία ή αγορά- για τις συναθροίσεις των πολιτών. Καλύτερα διατηρημένοι είναι κατά κανόνα οι

οικισμοί που εγκαταλείφθηκαν ή μετακινήθηκαν μετά τη Γεωμετρική περίοδο, αφού δε διαταράχτηκαν από κατοπινές οικοδομικές επεμβάσεις. Στην Πελοπόννησο χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις στα Νιχώρια της Μεσσηνίας και στην Ασίνη της Αργολίδας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον

παρουσιάζει ο οικισμός στο Καρφί της Κρήτης, αφού φανερώνει συνεχή κατοίκηση από τα υπομινωικά χρόνια μέχρι και την Πρωτογεωμετρική περίοδο. Στη Σμύρνη εντοπίστηκε ένα τμήμα

από το οχυρωματικό τείχος από τον 9ο π.Χ., του οποίου όμως η επιμελημένη και επιβλητική κατασκευή ξαφνιάζει σε σχέση με τα ταπεινά σπίτια του οικισμού. Δύο άλλοι σημαντικοί οικισμοί

στο Αιγαίο είναι της Ζαγοράς στην 'Aνδρο και του Εμποριού στη Χίο. Στον πρώτο τα σπίτια έχουν χτιστεί σε συστάδες και προστατεύονται από οχυρωματικό τείχος, ενώ στο δεύτερο εμφανίζονται απομονωμένα το ένα από το άλλο και η μόνη οχυρή θέση είναι η ακρόπολη.

Αναπαράσταση του γεωμετρικού οικισμού και του οχυρωματικού τείχουςτης Zαγοράς στην 'Aνδρο. Ο οικισμός ιδρύθηκε πριν το 800 π.Χ., ενώ εγκαταλείφθηκε το700 π.Χ.Καμπίτογλου, Α., Αρχαιολογικό Μουσείο

'Aνδρου: Οδηγός, Αθήνα 1991, εικ. 5. Σχέδιο: J. J. Coulton.

© H Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία.

Page 47: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Μεταλλοτεχνία

Σημαντικές μεταβολές σημειώθηκαν στις τεχνικές της μεταλλοτεχνίας και στη

διάδοση των προϊόντων τους στη διάρκεια των Σκοτεινών Χρόνων και της

Γεωμετρικής περιόδου. Οι αρχαιολογικές μαρτυρίες όμως παραμένουν περιορισμένες

και συχνά οι αρχαιολόγοι ερμηνεύουν υποθετικά μόνο τα σπουδαία κοινωνικά και

οικονομικά φαινόμενα με μοναδικό έρεισμα τις ισχνές αντανακλάσεις τους

στον υλικό πολιτισμό της εποχής.

Ζακ Λουί Νταβίντ, Ο Άρης αφοπλίζεται από την Αφροδίτη και τις Τρεις Χάριτες (1824). Η τέχνη του Νεοκλασικισμού εξιδανίκευσε τον αρχαίο

ελληνικό κόσμο και συγχρόνως ανανέωσε το ενδιαφέρον γι’ αυτόν, ακόμη και για λιγότερο «λαμπερές» περιόδους, όπως η Γεωμετρική.

Page 48: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Για παράδειγμα δεν έχει ακόμα απαντηθεί πειστικά το ερώτημα της προέλευσης του κασσίτερου που χρησιμοποιούνταν στα κράματα χαλκού. Ξέρουμε ότι στους ιστορικούς χρόνους ήταν γνωστά

τα κοιτάσματα της Ουαλίας και αργότερα της Γερμανίας, αλλά την εποχή που μας αφορά είναι πιθανότερο ο κασσίτερος να έφτανε από το Αφγανιστάν μέσω της Συρίας και της Φοινίκης. Ο

χαλκός βέβαια υπήρχε πάντα άφθονος στην Κύπρο και την Ισπανία αλλά και σε άλλες περιοχές της ανατολικής Μεσογείου, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας. Τα στοιχεία αυτά -σε

συνδυασμό με την απουσία προϊόντων από ορείχαλκο στα τέλη του 11ου και τις αρχές του 10ου αιώνα π.Χ.- οδήγησαν ορισμένους μελετητές στην άποψη ότι κατά την περίοδο αυτή είχε διακοπεί

η επικοινωνία του ελλαδικού χώρου με την Ανατολή.

Σιδερένια πόρπη τοξωτού σχήματος. 8ος αι.

Page 49: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Στην Ελλάδα επίσης υπήρχαν πλούσια κοιτάσματα σιδηρομεταλλεύματος. Θα πρέπει όμως να υποθέσουμε ότι θα χρειάστηκε αρκετός χρόνος στους ντόπιους μεταλλουργούς να τα

αναγνωρίσουν και κυρίως να δαμάσουν την καινούργια τεχνολογία εξαγωγής σιδήρου από το μετάλλευμα. H τεχνολογία αυτή είναι αρκετά πιο περίπλοκη από εκείνη του χαλκού και διαδόθηκε

στη Μικρά Ασία μετά την κατάρρευση της αυτοκρατορίας των Χετταίων γύρω στο 1200 π.Χ. Μέχρι τότε ήταν αποκλειστικό προνόμιο μίας μικρής κάστας μεταλλουργών και ο σίδηρος είχε

την αξία πολύτιμου μετάλλου. Στην παλαιότερη έρευνα ήταν κοινός τόπος ότι οι Δωριείς έφεραν το σίδηρο στην Ελλάδα. Σήμερα όμως γίνεται αντιληπτό ότι η εισαγωγή της χρήσης του σιδήρου είναι συνυφασμένη με ένα πολυδιάστατο πλέγμα πληθυσμιακών και οργανωτικών κοινωνικών

αλλαγών, μέρος των οποίων αποτελεί και η άφιξη των Δωριέων.

Χάλκινο ειδώλιο βοοειδούς. 9ος αι.

Page 50: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Ένα άλλο πρόβλημα που οφείλεται κυρίως στην πενία των ευρημάτων είναι ο προσδιορισμός των

εισηγμένων μεταλλικών προϊόντων από την Ανατολή και ο διαχωρισμός τους από τις

απομιμήσεις τους που κατασκευάζονταν στην Ελλάδα. Φοινικικές φιάλες είναι γνωστές από τον

Κεραμεικό ήδη από τον 9ο αιώνα π.Χ. και η εισαγωγή τους συνεχίστηκε και κατά τον 8ο, μαζί με προϊόντα ενός βορειοσυριακού εργαστηρίου. Από το

Ιδαίο 'Aντρο της Κρήτης γνωρίζουμε μία σειρά αναθηματικών ασπίδων με ανατολίζουσες

παραστάσεις, που χρονολογούνται στο τέλος του 8ου και τις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. Αν και για

πολλά χρόνια είχε επικρατήσει η άποψη ότι επρόκειτο για είδη εισαγωγής, φαίνεται πως

κατασκευάζονταν στην Κρήτη, είτε από εγκατεστημένους ανατολίτες τεχνίτες είτε από

ντόπιους, αφού η μινωϊκή και η μυκηναϊκή παραδοσιακή τεχνογνωσία δεν είχαν ολότελα

ξεχαστεί. Όπλα και κοσμήματα είναι οι δύο κύριες κατηγορίες ευρημάτων από τους Σκοτεινούς Χρόνους. Στη Γεωμετρική περίοδο επιπλέον αναπτύχθηκαν πολλές τοπικές σχολές που

κατασκεύαζαν ειδώλια και αγγεία. Χάλκινο ειδώλιο πετεινού. 9ος αι.

Page 51: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Όπλα

Η επαναστατική αλλαγή που σημειώθηκε στη μεταλλοτεχνία με τη χρήση του σιδήρου δε φαίνεται να έφερε στον οπλισμό τον αντίκτυπο που της απέδωσαν παλαιότερες γενιές μελετητών. Η

επικράτηση των Δωριέων αποδιδόταν σε μεγάλο βαθμό στη χρήση σιδερένιων όπλων. Όμως, στη διάρκεια των Σκοτεινών Χρόνων εκτός από τα σιδερένια συνέχισαν να κατασκευάζονται και όπλα

από κράματα χαλκού. 'Aλλωστε έχει αποδειχθεί ότι ορισμένα από αυτά τα κράματα είναι σκληρότερα και άρα καταλληλότερα για όπλα.

Aποκατάσταση χάλκινης αναθηματικής ασπίδας με παραστάσεις κυνηγιού από το Ιδαίο Άντροντης Κρήτης. Η εικονογραφία

και το καλλιτεχνικό ύφοςμαρτυρούν ανατολίζουσες επιδράσεις. Σχέδιο: E.

Kunze.Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο.

ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Μπουρνιά-Σημαντώνη, Ε., Αρχαιολογία των πρώιμων ελληνικών χρόνων,

Ινστιτούτοτου Βιβλίου-Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1997, σ. 244, εικ. 220.

Page 52: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Όσον αφορά τον αμυντικό οπλισμό το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι χρησιμοποιούνταν κράνη και ασπίδες. Το κράνος της Τίρυνθας -που χρονολογείται στα μέσα του 11ου αιώνα π.Χ.-

φέρει παραγναθίδες και αποτελείται από δύο μεταλλικά πλαϊνά τμήματα, που συνδέονταν μεταξύ τους με δέρμα. Προέρχεται

πιθανόν από το Βορρά. Οι ασπίδες πρέπει να ήταν επίσης δερμάτινες και το μόνο που σώζεται από αυτές είναι λίγοι

μεταλλικοί ομφαλοί από την Κρήτη, την Τίρυνθα, την Αθήνα και τη Σκύρο. Οι ομφαλοί αυτοί προσαρμόζονταν στο κέντρο

της ασπίδας και η πρακτική τους σημασία δεν είναι εξακριβωμένη. Το ξίφος αποτελούσε το κυρίως επιθετικό όπλο

και ήταν του ίδιου τύπου με αυτό που χρησιμοποιούσαν οι Μυκηναίοι. Ήταν ξίφος πλήσσοντος και νήσσοντος τύπου,

δηλαδή μπορούσε να κόβει και να τρυπά. Τα περισσότερα ξίφη προέρχονται από την Ήλιδα, την Αιτωλία, την Κεφαλλονιά και την Ήπειρο. Οι αιχμές δοράτων θυμίζουν και αυτές μυκηναϊκά πρότυπα και ανάλογα με το βάρος τους ανήκαν σε δόρατα για

εξ επαφής σύγκρουση ή για ρίψη.

Χάλκινο κράνος από τάφο της Τίρυνθας. Μέσα 11ου αιώνα π.Χ. Ναύπλιο, Αρχαιολογικό Mουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

http://www.culture.gr./2/21/211/21104m/g211dm04.html © ΥΠΠΟ.

Page 53: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Δεν μπορούμε για τη μελέτη του οπλισμού να βασιστούμε ιδιαίτερα στις αγγειογραφίες της εποχής, καθώς οι μορφές είναι σχηματοποιημένες και τα όπλα τους πανομοιότυπα. Τα κωνικά

κράνη και οι οκτώσχημες ή μυκηναϊκές ασπίδες που βλέπουμε να φέρουν οι εικονιζόμενοι πολεμιστές πρέπει να ήταν

κατασκευασμένες από δέρμα, καθώς δεν έχει βρεθεί τίποτα ανάλογο. Όπως φαίνεται από τα ευρήματα του Κεραμεικού, του 'Aργους και της Κρήτης συνεχίστηκε η χρήση του μυκηναϊκού

αμφίστομου ξίφους και του δόρατος. Η σημαντικότερη μαρτυρία για τον οπλισμό της εποχής προέρχεται από έναν τάφο του β' μισού

του 8ου αιώνα π.Χ. στο 'Aργος. Εκεί βρέθηκε ένα από τα παλαιότερα και καλύτερα διατηρημένα κράνη του τύπου με το

πεταλόσχημο λοφίο. Τα επιμέρους στοιχεία του είναι σφυρηλατημένα ξεχωριστά και συνδεδεμένα μεταξύ τους με

καρφιά. Έχει κωνικό σχήμα και φέρει παρωτίδες. Οι τελευταίες έχουν μυκηναϊκή προέλευση, αλλά ο τύπος του λοφίου αυτού ήταν κοινός στο ασσυριακό βασίλειο. Μαζί με το κράνος βρέθηκε και

ένας κωδωνόσχημος θώρακας που αποτελεί το παλαιότερο δείγμα τέτοιου είδους προστασίας του σώματος. Η ιδέα του

κωδωνόσχημου θώρακα πιθανόν να προήλθε από την κεντρική Ευρώπη, αλλά ο θώρακας του 'Aργους είναι μάλλον προϊόν

τοπικής παραγωγής.

Χάλκινη πανοπλία από το 'Aργος. 750-700 π.Χ. Αποτελείται από κράνος και κωδωνόσχημο θώρακα. 'Aργος, Αρχαιολογικό Μουσείο B 26-27. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Βοκοτοπούλου, Ι., Ελληνική Τέχνη: Αργυρά και Χάλκινα Έργα Τέχνης, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1997, σ. 55, εικ. 16. © ΥΠΠΟ.

Page 54: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Μικροπλαστική

Το τέλος του μυκηναϊκού κόσμου σήμανε και το τέλος των τεχνών με υψηλές τεχνικές απαιτήσεις. Η μεγάλη γλυπτική, που άκμασε

εξυπηρετώντας το ανακτορικό σύστημα, κατέρρευσε μαζί με αυτό. Στη διάρκεια των Σκοτεινών Χρόνων το μορφολογικό λεξιλόγιο

αναπαράστασης ανθρώπων και ζώων φαίνεται εξαιρετικά φτωχό και τα μόνα στοιχεία που διαθέτουμε για τη μελέτη του είναι ελάχιστα

και προχειροφτιαγμένα έργα της πηλοπλαστικής. H παραγωγή μικρών χάλκινων ειδωλίων άρχισε γύρω στο 900 π.X. και άνθισε στη διάρκεια του 8ου αιώνα π.X. H μελέτη τους ανέδειξε ομάδες με κοινά

τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά, οι οποίες συνδέθηκαν με συγκεκριμένα κέντρα παραγωγής και προσδιορίστηκε η σχέση τους

με τα κατοπινά μεγάλα έργα γλυπτικής αυτών των περιοχών. Οι διακρίσεις βέβαια των εργαστηρίων χαλκουργίας δεν είναι ούτε πάντοτε εξακριβωμένες, ούτε απόλυτα σαφείς. Η μαρτυρία τους, ωστόσο, παραμένει εξαιρετικά σημαντική, ιδίως για πόλεις και

περιοχές τις οποίες δεν αναφέρει η γραπτή παράδοση.

Χάλκινο ειδώλιο ηνιόχου πάνω σε άρμα από την Ολυμπία. Β' τέταρτο 8ου αιώνα π.Χ. Ολυμπία, Αρχαιολογικό Μουσείο Β 1670. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ. Γιαλούρη, Α., Γιαλούρης Ν., Ολυμπία: Το Μουσείο και το Ιερό, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1995, σ. 55, εικ. γ.

© ΥΠΠΟ.

Page 55: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Tα περισσότερα από αυτά τα αγαλματίδια ήταν αφιερώματα σε ιερά τοπικά (Αθήνα, 'Aργος, Σάμος) ή

πανελλήνια (Ολυμπία, Δελφοί, Δωδώνη). Οι ανθρώπινες μορφές εμφανίζονται πολύ

σχηματοποιημένες και η οποιαδήποτε ταύτιση θα ήταν μάλλον αυθαίρετη. Αυτό, ωστόσο, δεν εμπόδισε ορισμένους μελετητές τους να αναγνωρίσουν ένα

ζεύγος Δία και Ήρας και ένα σύμπλεγμα Ηρακλή και Νέσσου, και τα δύο προερχόμενα από την Ολυμπία.

Διαφορετικές ερμηνείες έχουν δοθεί σε ένα σύμπλεγμα ανδρών πιασμένων από τους ώμους σε κυκλική

διάταξη, που βρέθηκε στο ίδιο ιερό. Ορισμένοι τούς θεωρούν "χορευτές", ενώ άλλοι "άνδρες που πατούν

σταφύλια". Πολύ συχνές είναι οι μορφές γυμνών πόλεμιστών που κραδαίνουν δόρυ (Oλυμπία, Δωδώνη,

Ακρόπολη). Ένας μάλιστα που βρέθηκε στην Καρδίτσα φέρει και τη χαρακτηριστική οκτώσχημη

ασπίδα ή "ασπίδα του Διπύλου". Μερικά από αυτά τα αγαλματίδια προορίζονταν για τη διακόσμηση του

χείλους τριποδικών λεβήτων ή άλλων μεγάλων ανοιχτών αγγείων. Τέλος, ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι από νωρίς οι χαλκοπλάστες απεικόνισαν

την ίδια τους την εργασία: υπάρχουν λίγα ειδώλια που παριστάνουν άνδρες να κατασκευάζουν όπλα.

Χάλκινη ομάδα ανδρών σε κύκλο από την Ολυμπία. Πιθανόν 9ος

αιώνας π.Χ.Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Χ 6236. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.Βοκοτοπούλου, Ι., Ελληνική

Τέχνη: Αργυρά και Χάλκινα Έργα Τέχνης, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα

1997, σ. 45, εικ. 1. © ΥΠΠΟ.

Page 56: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Από τα ζώα περισσότερο δημοφιλή ήταν τα ιππάρια και τα πουλιά, ενώ τα ελάφια εμφανίζονται σπανιότερα. Συνήθως πατούν σε διάτρητη βάση ή σε πλάκα με γεωμετρικά σκαλίσματα στο κάτω

μέρος της. Έχουν βρεθεί αρκετά ιππάρια, ώστε να είμαστε σε θέση να διακρίνουμε τις τοπικές σχολές, μεταξύ των οποίων οι σημαντικότερες ήταν: η λακωνική, η αργολική, η κορινθιακή και η

θεσσαλική. Από τεχνικής πλευράς όλα τα αγαλματίδια είναι συμπαγή και χυτευμένα σε μήτρα. Προς το τέλος της Γεωμετρικής περιόδου αυξήθηκαν οι εγχάρακτες λεπτομέρειες και άρχισαν να

επικρατούν περισσότερο φυσικές αναλογίες στην απόδοση του σώματος. Ταυτόχρονα εμφανίστηκαν και οι πρώτες επιγραφές που δηλώνουν το όνομα του αναθέτη.

Χάλκινο σύμπλεγμα φοράδας με πουλάρι. Β' τέταρτο ή μέσα 8ου αιώνα π.Χ.

Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Χ 7647. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Βοκοτοπούλου, Ι., Ελληνική Τέχνη: Αργυρά και Χάλκινα Έργα Τέχνης, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1997, σ. 52, εικ. 12.

© ΥΠΠΟ.

Page 57: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Τορευτική

Τα χαρακτηριστικότερα μεταλλικά αγγεία της Γεωμετρικής περιόδου ήταν οι λέβητες και οι τρίποδες που χρησίμευαν

στη στήριξή τους. Οι λέβητες ήταν πάντα σφυρήλατοι, ενώ οι λαβές και οι τρίποδες ήταν κατά κανόνα χυτοί.

Διακρίνονται σε τρεις κυρίως κατηγορίες:

Pαβδωτοί τρίποδεςΉταν κατασκευασμένοι από χυτές ράβδους που ενώνονταν στη στεφάνη στήριξης του λέβητα. Tο κάθε πόδι κατέληγε σε οπλή ή πλακίδιο και ήταν διακοσμημένο με έλικες και πλοχμούς. Ο τύπος αυτός προέρχεται από την Kύπρο και την ανατολική Μεσόγειο, όπου ήταν ήδη γνωστός το 12ο αιώνα π.Χ. Στον ελληνικό χώρο γνωρίζουμε δείγματά του

από την Κρήτη, τη Σαντορίνη και την Aττική. Στην τελευταία μάλιστα περιοχή εμφανίζονται συχνά και πήλινες

απομιμήσεις του. Χάλκινος ραβδωτός τρίποδας πρωτογεωμετρικών χρόνων από την Κνωσό. Τα

σκέλη του απολήγουν στο κάτω τμήμα τους σε οπλές και στο πάνω σε έλικες εν είδει ιωνικού κιονοκράνου.

Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο Χ 379. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ. Aνατολική Mεσόγειος: Kύπρος-Δωδεκάνησα-Kρήτη 16ος-6ος π.X., Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου

Μάρτιος-Ιούνιος 1998, Πανεπιστήμιο Κρήτης-ΥΠΠΟ ΚΓ' ΕΠΚΑ, Ηράκλειο 1998, σ. 231, αρ. κατ. 274.

© ΥΠΠΟ.

Page 58: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

YποκρητήριαΤο υποκρητήριο ήταν μία τετράπλευρη βάση για λέβητα, η οποία έφερε διακόσμηση από χυτές ή περίτμητες μορφές. Tροχοί βρίσκονται συχνά

προσαρμοσμένοι στα άκρα των τεσσάρων ποδιών του. Η προέλευση των υποκρητηρίων είναι

ανατολική και σχετίζεται με τύπους της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. Πρόκειται μάλλον για φοινικικά

έργα που γνώρισαν μεγάλη διάδοση στην Κύπρο, ενώ δείγματα ελληνικής κατασκευής έχουν βρεθεί

στην Κρήτη και τους Δελφούς.

Χάλκινος λέβητας, που στηρίζεται πάνω σε σιδερένιο υποκρητήριο. Γύρω από το χείλος του συνάπτονται οκτώ κεφαλές γρυπών και τέσσερις άρπυιες με διπλά ανθρωπόμορφα γενειοφόρα

κεφάλια. Τέλος του 8ου αι. π.Χ. Από το «δρόμο» του βασιλικού τάφου 79 της Σαλαμίνας. Ύψος, 1,25 μ. Κυπριακό Μουσείο, Λευκωσία, (από το βιβλίο

του Β. Καραγιωργη «Αρχαία Κύπρος», εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1978).

Page 59: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Tριποδικοί λέβητεςΤριποδικοί ονομάζονται οι λέβητες των οποίων τα πόδια είναι σύμφυτα με το σώμα του αγγείου. Κατά κανόνα οι τριποδικοί λέβητες έφεραν μεγάλες κυκλικές λαβές και εξελίχθηκαν από σκεύη χρηστικά σε σκεύη αναθηματικά. Αρκετά συχνά τους συναντάμε επίσης και ως έπαθλο αγώνων.

Διακρίνονται πέντε διαφορετικοί τύποι ανάλογα με το μέγεθος και τη διακόσμηση. Στην Α' ομάδα ανήκουν οι σχετικά μικρών διαστάσεων λέβητες που είχαν καθαρά χρηστικό χαρακτήρα και

κατασκευάζονταν στη διάρκεια του 9ου αιώνα π.Χ. Στη Β' ομάδα ανήκουν λέβητες μεγαλύτερου μεγέθους με λαβές διακοσμημένες με ειδώλια αλόγων. Τα πόδια έχουν κοιλανθεί στο εσωτερικό προς εξοικονόμηση μετάλλου, ένα στοιχείο που από τις αρχές του 8ου αιώνα π.Χ. γίνεται μόνιμο χαρακτηριστικό όλων των τριποδικών λεβήτων. Η παραγωγή αυτού του τύπου χρονολογείται στο

α' μισό του 8ου αιώνα.

Χάλκινος χυτός τριποδικός λέβητας από την Ολυμπία. Πρόκειται για αγγείο μικρών

διαστάσεων με χρηστικό χαρακτήρα. Ανήκει στην ομάδα Α' και χρονολογείται

στον 9ο αιώνα π.Χ.Ολυμπία, Αρχαιολογικό Μουσείο Β 1240.

ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.Γιαλούρη, Α., Γιαλούρης Ν., Ολυμπία: Το Μουσείο και το Ιερό, Εκδοτική Αθηνών,

Αθήνα 1995, σ. 50, εικ. β.© ΥΠΠΟ.

Page 60: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Οι άλλοι τρεις τύποι είναι σύγχρονοι μεταξύ τους και τοποθετούνται στο β' μισό του 8ου αιώνα π.Χ. Είναι όλοι τους υπερμεγέθεις και μάλλον κατασκευάζονταν αποκλειστικά ως αφιερώματα, γεγονός που το επιβεβαιώνει και η προέλευση των περισσοτέρων από την Ολυμπία. Η τομή των

ποδιών είναι Π ή διπλό Τ. Διακρίνονται μεταξύ τους κυρίως από τη διακόσμησή τους. Η Γ' ομάδα θεωρήθηκε αργίτικη και είναι διακοσμημένη με ενάλληλα τρίγωνα, ρόδακες ή σταυρούς της

Μάλτας. Η Δ' ομάδα φέρει ριποειδή κοσμήματα στα πόδια και σπανίως εικονιστικές παραστάσεις, με βάση τις οποίες έχει χαρακτηριστεί κορινθιακή. Η τελευταία ομάδα (Ε') φέρει συνήθως

τεράστιες λαβές, οι οποίες στηρίζονταν στο χείλος είτε με πρόσθετες μεταλλικές ράβδους είτε με ειδώλια που έμοιαζαν να κρατούν τη λαβή από τις δύο πλευρές της. Η ομάδα αυτή έχει αποδοθεί

σε αττικό εργαστήριο και χρονολογείται μεταξύ του 730 και 700 π.Χ.

Αποκατάσταση σφυρήλατου τριποδικού λέβητα, σύμφωνα με πρωτότυπο έργο του 8ου αιώνα π.Χ. Φέρει τεράστιες κυκλικές λαβές

που διακοσμούνται με ειδώλια αλόγων και στερεώνονται με μεταλλικά ραβδάκια στο χείλος του τρίποδα. Σύμφωνα με τη

διακόσμηση και το μέγεθός του ανήκει στην ομάδα Ε'.Ολυμπία, Αρχαιολογικό Μουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Tzachou-Alexandri, O. (ed.), Mind and Body: Athletic Contests in Ancient Greece, Ministry of Culture-The National Hellenic Commitee

I.C.O.M., Athens 1989, σ. 216, εικ. 104.© ΥΠΠΟ

Page 61: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Κοσμήματα

Λίγα κοσμήματα έχουν έρθει στο φως από τους Σκοτεινούς Χρόνους και τα περισσότερα ανήκουν σε δύο κατηγορίες με άμεση χρηστική σημασία. Πρόκειται για τις πόρπες και τις περόνες, με τις

οποίες στερέωναν τα ενδύματα. Στη Γεωμετρική περίοδο οι δύο αυτοί τύποι εμφανίζουν μεγαλύτερη ποικιλία και πλαισιώνονται και από άλλα είδη κοσμημάτων όπως δαχτυλίδια,

σκουλαρίκια, διαδήματα και περίαπτα. Και στις δύο εποχές το κύριο υλικό κατασκευής τους ήταν ο ορείχαλκος και ο χρυσός και σπανιότερα ο σίδηρος. Οι ψήφοι περιδεραίων από φαγεντιανή και η ένθεση ηλέκτρου και ορείας κρυστάλλου εμφανίζονται περιστασιακά μόνο στην Αττική και την

Κρήτη.

Ταινιωτά σκουλαρίκια. Απολήγουν σε τραπέζιο που φέρει στα άκρα του σχηματοποιημένα ρόδια. Προέρχονται από τάφο στα ΒΔ του

Αρείου Πάγου. Περίπου 850 π.Χ.Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς J 148.

ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.Δεσποίνη, Α., Ελληνική Τέχνη: Αρχαία Χρυσά

Κοσμήματα, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα1996, σ. 90, εικ. 59.© ΥΠΠΟ.

Page 62: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Πόρπες Πρόκειται για ένα είδος παραμάνας με λιγότερο ή περισσότερο διακοσμημένο στέλεχος, της

οποίας η προέλευση ανάγεται στους μυκηναϊκούς χρόνους. Οι παλαιότεροι τύποι είναι οι βιολόσχημες και οι φυλλόσχημες πόρπες, γνωστές από την Αττική και την Εύβοια. Ένας άλλος τύπος με μακρά εξέλιξη είναι η τοξωτή πόρπη. Το τόξο της έφερε στο ένα του άκρο ορθογώνιο

πλακίδιο πόρπωσης και μερικές φορές διακοσμητικά σφαιρίδια. Ο τύπος αυτός ήταν διαδεδομένος στην Αττική, αλλά στα τέλη του 8ου αιώνα παραλήφθηκε από τη Βοιωτία, όπου το πλακίδιο

πόρπωσης έγινε μεγαλύτερο και έφερε πλούσια εγχάρακτη διακόσμηση. Από την Εύβοια και την Αττική πέρασαν στη Βοιωτία και οι πόρπες με ημισεληνοειδές τόξο που έφτανε μέχρι και τα 20 εκατοστά μήκος. Στα τέλη του 10ου αιώνα π.Χ. εμφανίστηκαν στη Μακεδονία οι οκτώσχημες

πόρπες, που -όπως λέει και το όνομά τους- κατασκευάζονταν από δύο αντιθετικές σπείρες σύρματος σε σχήμα "8". Τέλος, από τη Ρόδο είναι γνωστός ένας τύπος πόρπης με ολόγλυφα πτηνά

στο τόξο.

Δύο οκτώσχημες χάλκινες πόρπες από το νεκροταφείο των τύμβων στη Βεργίνα. Χρησιμοποιούνταν για τη στερέωση του ενδύματος στον ώμο.Α' μισό 9ου αιώνα

π.Χ. Θεσσαλονίκη, Αρχαιολογικό Μουσείο

ΑΗ.ΙΙ.η-η'. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.Αρχαία Μακεδονία, Greek Ministry of

Culture, National Hellenic Commitee-ICOM, International Cultural Corporation of

Ausralia, Aθήνα 1988, σ. 175, εικ. 97.© ΥΠΠΟ.

Page 63: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

ΠερόνεςΗ εμφάνισή τους ανάγεται στους υπομυκηναϊκούς χρόνους και γνώρισαν ευρεία διάδοση στη

Γεωμετρική περίοδο. Πρόκειται για καρφίτσες, των οποίων το μήκος μπορούσε να φτάσει μέχρι και τα 40 εκατοστά. Ο περισσότερο διαδεδομένος τύπος τους είχε δισκοειδή κεφαλή και κάτω από

αυτήν έφερε ένα διακοσμητικό σφαιρίδιο. Στους γεωμετρικούς χρόνους προστέθηκαν δακτύλιοι και αμφικωνικά μέλη. Κάποτε μάλιστα οι κεφαλές είχαν σχήμα αγγείου.

Ζεύγος περόνων από την Κνωσό. Περίπου 800 π.Χ. Αποτελούνται από ασημένια βελόνα και χρυσή κεφαλή που απολήγει σε πελεκάνο και

συνδέονται μεταξύ τους με αλυσίδα. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο Χ 656.

YΠΠO/ΤΑΠ. Δεσποίνη, Α., Ελληνική Τέχνη: Αρχαία Χρυσά

Κοσμήματα, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα1996, σ. 178, εικ. 169.

© ΥΠΠΟ.

Page 64: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

΄Aλλα κοσμήματαΟ μεγαλύτερος αριθμός από τα υπόλοιπα κοσμήματα κατασκευαζόταν από χρυσό. Διάφοροι τύποι

σκουλαρικιών είναι γνωστοί από το Λευκαντί (οκτώσχημα), την Ελευσίνα (μηνοειδή) και την Κόρινθο (σπειροειδή). Τα πιο περίτεχνα, όμως, προέρχονται από την Αθήνα και χρονολογούνται στο β' μισό του 9ου αιώνα π.Χ. Έχουν σχήμα τραπεζίου, κοκκιδωτή διακόσμηση και απολήγουν σε σχηματοποιημένα ρόδια. Τα διαδήματα κατασκευάζονταν από ένα έλασμα χρυσού και συχνά έφεραν παραστάσεις ανθρώπων και ζώων ανατολικής έμπνευσης. Τα καλύτερα δείγματά τους

έχουν βρεθεί στην Κρήτη, την Αθήνα και την Ερέτρια. Στην Ελευσίνα, τα Σπάτα και την Κρήτη της Ύστερης Γεωμετρικής περίοδου συναντάμε περίαπτα και περιδέραια από πλακίδια

διακοσμημένα με κοκκίδωση και ένθετους λίθους. Τέλος, χάλκινα πτηνόσχημα ή αγγειόσχημα περίαπτα είναι γνωστά από τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία και την Πελοπόννησο.

Χρυσά κοσμήματα από πρωτογεωμετρικές ταφές στο Λευκαντί. 9ος αιώνας π.Χ.

Ερέτρια, Αρχαιολογικό Μουσείο ΜΕ 8691-96, ΜΕ 8644-45. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Sapouna-Sakellaraki, E., Eretria: Site and Museum, Ministry of Culture Archaeological Receipts Fund, Athens

1995, σ. 68, εικ. 49.© ΥΠΠΟ.

Page 65: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Θρησκεία

Οι μεγάλες αλλαγές που ακολούθησαν την καταστροφή των μυκηναϊκών ανακτόρων επηρέασαν και την εξέλιξη των λατρευτικών συνηθειών. Παρότι διαφαίνεται η συνέχεια του ελληνικού

πανθέου, είναι εξίσου βέβαιο ότι η αποδιοργάνωση του κοινωνικού ιστού και οι μετακινήσεις πληθυσμών μετέβαλαν τόσο τις λατρευτικές όσο και τις ταφικές πρακτικές. Οι αρχαιολογικές

έρευνες οδηγούν στο συμπέρασμα ότι διακόπηκε η λατρεία στα μικρά ιερά των ανακτόρων και νέα κέντρα λατρείας εμφανίστηκαν σε διάφορες τοποθεσίες, άλλοτε μέσα σε οικισμούς, άλλοτε

στα όριά τους και μερικές φορές σε απομακρυσμένες περιοχές ή σε κορυφές βουνών. Μία ειδική μορφή ηρωικής ή ταφικής λατρείας εμφανίζεται συχνά σε παλαιούς μυκηναϊκούς τάφους.

Αναπαράσταση της πρώτης φάσης του μεγαρόσχημου ναού στα Ύρια

της Νάξου, που χρονολογείται περίπου στα 800 π.Χ. Στο εσωτερικό

του υπήρχε πιθανόν μία σειρά ξύλινωνστηριγμάτων που

υποβάσταζαν την επίπεδη στέγη.

Page 66: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Στη διάρκεια των Σκοτεινών Χρόνων εντοπίζεται λατρευτική δραστηριότητα στην Ασίνη της Αργολίδας, στα Νιχώρια της Μεσσηνίας, στην Κομποθέκρα της Ηλείας, στο Καλαπόδι της Φωκίδας και σε σπήλαιο του Υμηττού στην Αττική. Παράλληλα εμφανίζονται και τα πρώτα

στοιχεία λατρείας των θεών του δωδεκάθεου σε ιερά που επρόκειτο να έχουν μακραίωνη παρουσία, όπως αυτά της Αρτέμιδος στη Μουνιχία και στη Βραυρώνα Αττικής, του Δία στην

Ολυμπία, του Απόλλωνα στη Σπάρτη, της Αθηνάς Αλέας στην Τεγέα, του Ποσειδώνα στον Ισθμό και της Ήρας στο 'Aργος και στη Σάμο. Υπήρχαν βέβαια και πολλά μικρά ιερά για τους άλλους

θεούς, τα οποία ωστόσο δεν άφησαν αρχιτεκτονικά κατάλοιπα.

Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα του αψιδωτού ναού στη Mένδη της Xαλκιδικής. 10ος αιώνας π.Χ.

Μένδη Χαλκιδικής, ΙΣΤ' Εφορεία Προϊστορικών και Kλασικών

Aρχαιοτήτων.

Page 67: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Στη Μέση Γεωμετρική περίοδο (γύρω στο 800 π.Χ.) ιδρύθηκαν αρκετοί καινούργιοι ναοί όπως της Αρτέμιδος στην Έφεσο, της Ήρας στην

Περαχώρα και του Απόλλωνα στην Ερέτρια. Σε πολλούς από αυτούς άρχισαν να τοποθετούνται ήδη λατρευτικά αγάλματα και οι βάσεις τέτοιων

αγαλμάτων έχουν βρεθεί στην Έφεσο και στη Δρήρο της Κρήτης. Στο αγροτικό ιερό του Καρφιού στην Κρήτη φαίνεται αδιάρρηκτη η συνέχεια της λατρείας από τους ύστερους μυκηναϊκούς χρόνους ως τη Γεωμετρική περίοδο. Εξάλλου, οι αναφορές της Ιλιάδας στο ξόανο της Αθηνάς στην

Τροία επιβεβαιώνουν τη σημασία του λατρευτικού αγάλματος ως έκφανση της θείας παρουσίας μέσα στην κοινότητα. Τέλος, οι ανασκαφές στα

διάφορα ιερά της εποχής παρείχαν σημαντικά στοιχεία για τα αναθήματα. Η ποσότητα και η ποικιλία των ευρημάτων μάς επιτρέπει να μιλάμε, με βάση

τα στατιστικά στοιχεία, για μία ραγδαία αύξηση των αναθηματικών προσφορών από τα μέσα του 9ου αιώνα και ύστερα. Πρόκειται κυρίως για

πόρπες, περόνες, κεραμική και πήλινα ειδώλια. Τα αναθήματα, τα κατάλοιπα προσφορών και θυσιών, οι παραστάσεις στα αττικά αγγεία και τα

κτερίσματα των τάφων φανερώνουν μία συστηματοποίηση των τελετουργιών κατά τον 8ο αιώνα π.Χ

Πήλινο γυναικείο ειδώλιο, ίσως θεάς, από το ιερό της κάτω ακροπόλεως της Τίρυνθας. Περίπου 1000 π.Χ. Το αγαλματίδιο έχει υψωμένα χέρια και φορά ποδήρες φόρεμα, διάδημα στο κεφάλι και περιδέραια στο λαιμό. Nαύπλιο,

Αρχαιολογικό Mουσείο 26173. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ. http://www.culture.gr./2/21/211/21104m/g211dm04.html .

Page 68: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Μύθος και τελετουργία

Ήδη από τα τέλη του περασμένου αιώνα, η επιστήμη της θρησκειολογίας διέκρινε στις διάφορες τελετουργίες το

σημαντικότερο και καταλληλότερο υλικό, για να κατανοήσει και να ερμηνεύσει τον τρόπο με τον οποίο αναπτύχθηκε η θρησκευτική συνείδηση στα πρώιμα

στάδια της ανθρώπινης κοινωνίας. Μέχρι τότε η προσέγγιση αυτή γινόταν κυρίως μέσω των μύθων, οι

οποίοι έχουν συνήθως στενά τοπικό χαρακτήρα και ως επί το πλείστον δημιουργήθηκαν ή προσαρμόστηκαν κατά

τρόπο ώστε να εξηγούν εκ των υστέρων μία προϋπάρχουσα ιεροτελεστία. Στα πρώιμα στάδιά της η θρησκειολογική έρευνα απέδιδε τις τελετουργίες στον

πρωτογονισμό και τη φαντασία των ανθρώπων. Σήμερα, ωστόσο, (χάρη και στη συμβολή των εθνογραφικών

μελετών από τους "αποδομητές" και τους "μελετητές της συμπεριφοράς") η τελετουργία τείνει να θεωρείται ένα

αυτόνομο σύστημα παράλληλο με αυτό της γλώσσας. Υπό αυτή την οπτική, η τελετουργία είναι μία συμβολική

ενέργεια που έχει απομακρυνθεί ή αποκοπεί εντελώς από τον αρχικό της χαρακτήρα. Απευθύνεται στο

εξωανθρώπινο στοιχείο που γίνεται αντιληπτό ως "ιερό" ή ως "ισχυρό" και η κοινωνική λειτουργία της συνίσταται στη δημιουργία συνείδησης ομαδικότητας, αλληλεγγύης

και επικοινωνίας των μελών της ομάδας.

Ομοίωμα ναΐσκου με λατρευτή μέσα σε αυτό σε στάση

επίκλησης προς το θεό, τρίτο τέταρτο του 8ου αι. π.Χ.

Page 69: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Η αρχή της ελληνικής θρησκείας -όπως και όλων των άλλων θρησκειών- βρίσκεται πολύ κοντά στη μαγεία, η οποία ωστόσο κατά τη Γεωμετρική περίοδο είχε ήδη υποχωρήσει αισθητά. Στη θέση

της είχε αναπτυχθεί ένα πολύπλοκο σύστημα θρησκευτικών αξιών και μία ευμετάβλητη αλλά ξεκάθαρη ιεραρχία. Στη βάση ολόκληρου του συστήματος υπήρχε μία πλειάδα μύθων για την κοσμογονία, οι οποίοι διατηρήθηκαν με όλες τις αντιφάσεις και τις διαπλοκές τους μέχρι την ύστερη αρχαιότητα. Ακολουθούσαν διάφοροι άλλοι μύθοι, θεμελιώδεις για την ανθρώπινη

υπόσταση και γνωστοί με τη μία ή την άλλη μορφή στους περισσότερους αρχαίους πολιτισμούς. Ανάμεσά τους καίρια θέση κατέχουν μύθοι όπως εκείνος του θανάτου και της αναγέννησης, του κατακλυσμού, της γνώσης ως θείας προσφοράς, της αρπαγής, της πολιορκίας, του ταξιδιού και

του ανταλλάγματος.

Πήλινα ομοιώματα ροδιών των ύστερων γεωμετρικών χρόνων. Το ρόδι ήταν σύμβολο γονιμότητας και συνδεόταν με τη χθόνια λατρεία.

'Aργος, Αρχαιολογικό Μουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ. http://www.culture.gr./2/21/211/21104m/g211dm03.html.

Page 70: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Αρκετές από τις τελετουργίες είχαν χαρακτήρα αναμνηστικό. Υποτίθεται ότι τελούνταν σε ανάμνηση του μυθικού κατορθώματος κάποιου θεού ή ήρωα. 'Aλλες πάλι είχαν χαρακτήρα αποτρεπτικό,

καθαρτικό ή επικλητικό. Οι μύθοι που συνδέονταν με αυτές εξυπηρετούσαν διαφορετικού χαρακτήρα ομάδες ή κοινωνικά φαινόμενα. 'Aλλες ήταν οι τελετουργίες της οικογένειας και άλλες της φυλής, άλλο ρόλο επιφύλασσαν στους εφήβους και άλλο στους ηλικιωμένους, διαφορετικούς στόχους επιδίωκαν οι γεωργοί με τις ιεροτελεστίες τους και διαφορετικούς οι πολεμιστές. Υπήρχαν τελετουργίες ειδικές για τη μύηση στα μυστήρια της ζωής και του θανάτου, για το κυνήγι, για την αποτροπή των λοιμών, για

την ανάληψη καθηκόντων και υποχρεώσεων, για την αναχώρηση σε ταξίδι ή σε πόλεμο. Η μελέτη τους και η αντιπαραβολή τους με τους μύθους μπορεί να φωτίσει την αλληλεπίδραση της θρησκείας και της

κοινωνικής οργάνωσης των Ελλήνων από τη σύσταση κιόλας των πόλεων-κρατών στο τέλος της Γεωμετρικής περιόδου.

Κέρνος γεωμετρικών χρόνων από το νεκροταφείο του Βούρκου στη Χαλκίδα.

Χαλκίδα, Αρχαιολογικό Μουσείο ΜΧ 1659. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.Σαπουνά-Σακελαράκη, Ε., Χαλκίς: Ιστορία-Τοπογραφία και Μουσείο, ΥΠΠΟ-

ΤΑΠΑ, Αθήνα 1995, σ. 65, εικ. 31.

Page 71: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Ταφικά Έθιμα

Aθήνα

Στη διάρκεια των Σκοτεινών Χρόνων η κυρίαρχη πρακτική στα αθηναϊκά νεκροταφεία ήταν η καύση.

Ο νεκρός καιγόταν σε πυρά που στηνόταν σε σημείο διαφορετικό από εκείνο του τάφου και στη συνέχεια η τέφρα και τα οστά τοποθετούνταν σε ένα κεραμικό αγγείο, το οποίο θαβόταν σε έναν

απλό λάκκο. Το σχήμα του αγγείου διέφερε ανάλογα με το φύλο: αμφορείς με λαιμό και

κρατήρες για τους άντρες και αμφορείς με λαβές στην κοιλιά για τις γυναίκες. Μαζί με το ταφικό αγγείο τοποθετούνταν και άλλα κεραμικά και

μεταλλικά κτερίσματα. Περί το 800 π.Χ. ο ενταφιασμός αντικατέστησε την καύση του νεκρού και μειώθηκαν αισθητά τα πολύτιμα κτερίσματα.

Την ίδια εποχή στο νεκροταφείο του Διπύλου χρησιμοποιήθηκαν υπερμεγέθη αγγεία ως ταφικά σήματα. Τα αγγεία αυτά ήταν αρκετά προσεγμένα

ως προς την κατασκευή και η διακόσμησή τους περιελάμβανε συνήθως και εικονιστικές

παραστάσεις.

Γεωμετρικός κρατήρας, τρίτο τέταρτο του 8ου αι. π.Χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Page 72: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Στο τέλος του 8ου αιώνα π.Χ. άρχισαν να θάβουν και παιδιά στα νεκροταφεία των ενηλίκων. Τα κτερίσματα δεν τοποθετούνταν πια απευθείας στον τάφο, αλλά σε ειδικό λάκκο προσφορών

σκαμμένο δίπλα του. Τέλος γύρω στο 700 π.Χ. επανήλθε στη μόδα η καύση, αλλά τώρα λάμβανε χώρα ακριβώς στο σημείο ταφής και όχι σε ξεχωριστή πυρά (δευτερογενής). Ταυτόχρονα

σταμάτησαν σχεδόν εντελώς οι ταφές μέσα στα όρια του οικισμού.

Αριστερά: Ταινιωτά σκουλαρίκια. Απολήγουν σε τραπέζιο που φέρει στα άκρα του σχηματοποιημένα ρόδια.Προέρχονται από τάφο στα

ΒΔ του Αρείου Πάγου. Περίπου 850 π.Χ.Αθήνα, Μουσείο Αρχαίας Αγοράς J 148. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Δεξιά: Χρυσά κοσμήματα από πρωτογεωμετρικές ταφές στο Λευκαντί. 9ος αιώνας π.Χ.

Ερέτρια, Αρχαιολογικό Μουσείο ΜΕ 8691-96, ΜΕ 8644-45. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Page 73: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Άλλες περιοχές.

Παρόμοιες αλλαγές συντελέστηκαν και σε άλλες πόλεις. Στην Κόρινθο γύρω στο 750 και στο 'Aργος γύρω στο 700 π.Χ. καθιερώθηκε η συστηματική χρήση των νεκροταφείων, πράγμα που φανερώνει μία θεσμική και διοικητική ανάπτυξη της πόλης. Η καύση ήταν διαδεδομένη στην

Εύβοια, τη Βοιωτία, τη Φωκίδα και την Κρήτη. Στο 'Aργος, όμως, ο ενταφιασμός συνεχίστηκε στη διάρκεια του 8ου αιώνα και αντικαταστάθηκε από καύση μόλις στα 700 π.Χ. Στην Κόρινθο πάλι η καύση δεν ήταν ποτέ ιδιαίτερα δημοφιλής. Η μείωση των κτερισμάτων σε ποιότητα και

ποσότητα, εκτός από την Αθήνα εμφανίζεται και στις άλλες πόλεις με μικρές χρονικές αποκλίσεις.

Υστερογεωμετρικός ταφικός πίθος από τη Θήβα. Το σώμα του διακοσμείται σε

ζώνες, με γεωμετρικά μοτίβα της εποχής: μαιάνδρους, ρόμβους, παράλληλες

γραμμές και κατακόρυφες κυματιστές ταινίες.

Θήβα, Αρχαιολογικό Μουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Page 74: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Οι αλλαγές αυτές ερμηνεύτηκαν από τους ειδικούς όχι ως μεταβολές στις λατρευτικές δοξασίες, αλλά ως απόρροια των κοινωνικών αλλαγών. Η ταυτόχρονη παρουσία γεωμετρικών αγγείων και χρυσών διαδημάτων με ανατολίζουσες παραστάσεις φανερώνει το διχασμό των εύπορων τάξεων να επιλέξουν ανάμεσα στη συντηρητική τοπική παράδοση και τις έντονες εξωτερικές επιδράσεις,

που κατέστησαν δυνατές μέσω της αύξουσας εμπορικής δραστηριότητας. Τέλος, η επιλογή μεταξύ του ενταφιασμού και της πρωτογενούς ή δευτερογενούς καύσης συνδέεται με το υψηλό κόστος

των δύο τελευταίων και αντανακλά το εύρος της κοινωνικής διαφοροποίησης. Η ελαχιστοποίηση, ωστόσο, των διαφορών που παρατηρείται προς τα τέλη της περιόδου θα πρέπει να ερμηνευθεί ως

σταδιακή επικράτηση των δημοκρατικών θεσμών.

Ταφές από το νεκροταφείο στη Μένδη της Χαλκιδικής. Τέλη8ου-τέλη 6ου αιώνα π.Χ.

Χαλκιδική, ΙΣΤ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων. http://alexander.macedonia.culture.gr/2/21/211/21116/g211pa20.html

© ΥΠΠΟ.

Page 75: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Ηρωικές Λατρείες

Κατά τη Γεωμετρική περίοδο αναπτύχθηκε ιδιαίτερα μία καινούργια μορφή λατρείας, που την αποκαλούμε συνήθως ταφική ή

ηρωική. Οι παλαιότεροι θολωτοί ή θαλαμωτοί μυκηναϊκοί τάφοι αποτέλεσαν

σημεία λατρευτικής και τελετουργικής δραστηριότητας που εμφανίζεται συνήθως με τη μορφή προσφορών και κτερισμάτων. Οι παλαιότερες ενδείξεις τέτοιας λατρείας χρονολογούνται στο β' μισό του 8ου αιώνα π.Χ. και προέρχονται από διάφορα σημεία

του ελλαδικού χώρου με εξαίρεση την Κρήτη, τη Θεσσαλία και τη βορειοδυτική Πελοπόννησο. Δεν είναι τυχαίο ότι στις

περιοχές αυτές είχε συσπειρωθεί και επιβιώσει η μυκηναϊκή παράδοση.

Χάλκινο σύμπλεγμα ήρωα με κένταυρο, ανάθημα στην Ολυμπία του 8ου αι. Η μυθολογία και η ηρωολατρεία είχαν διαποτίσει την τέχνη των Γεωμετρικών Χρόνων, όπως συνέβη άλλωστε και στις επόμενες περιόδους της αρχαίας

ελληνικής τέχνης.

Page 76: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Βέβαια εκτός από τους τάφους υπήρχαν και άλλα σημεία όπου λατρεύονταν οι ήρωες της Μυκηναϊκής εποχής, όπως το Μενελάειο στη Σπάρτη. Τα περισσότερα στοιχεία προέρχονται από το 'Aργος, τις Μυκήνες και τη Μεσσηνία. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως στην Αττική, η ταφική λατρεία αποτελούσε είτε μία τοπική ιδιαιτερότητα (Θορικός) είτε υπόθεση μίας ολιγομελούς ελίτ

(Αχαρνές). Αλλού πάλι, όπως στο Μεδεώνα της Φωκίδας, η λατρεία αυτή επιβίωσε και στα αρχαϊκά χρόνια. 'Aλλωστε, δε λείπουν και οι αναφορές αρχαίων συγγραφέων σε ηρώα (τάφους

ηρώων από την εποχή της Τρωικής εκστρατείας ή και παλαιότερα) που ήταν δημοφιλή ακόμα και στα ρωμαϊκά χρόνια.

Είσοδος θολωτού τάφου από το Θορικό. Στον τάφο αυτό έχουν εντοπισθεί στοιχεία λατρείας κατά τη

Γεωμετρική περίοδο.Θορικός, Β' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων.

http://www.perseus.tuftus.edu/cgi-bin/image?lookup=1987.08.2216 & type=site.

© ΥΠΠΟ.

Page 77: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Με αφορμή το γεγονός αυτό έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η ηρωική και ταφική λατρεία επηρεάστηκε

από τη διάδοση των ομηρικών επών. Ωστόσο, δε διαθέτουμε

καμιά ένδειξη για τη διάδοση των ομηρικών επών στην κυρίως Ελλάδα στη διάρκεια του 8ου

αιώνα π.Χ. Από την άλλη πλευρά, στην Ιωνία -όπου τα έπη ήταν

γνωστά- δεν έχουν μέχρι σήμερα εντοπιστεί ίχνη τέτοιας λατρείας. Οι παρατηρήσεις αυτές καθιστούν μάλλον αβάσιμη τη σύνδεση της ηρωικής λατρείας με την επική

ποίηση.

Μικρή υδρία του βοιωτικού εργαστηρίου της Γεωμετρικής

Περιόδου (8ος αι.).

Page 78: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Δωδεκάθεο

Στη διάρκεια των Σκοτεινών Χρόνων και της Γεωμετρικής περιόδου διαμορφώθηκε η σύνθεση του ελληνικού δωδεκάθεου. Απαρτιζόταν από ατομικούς προσωποποιημένους θεούς και πιθανόν

να οφείλει την προέλευσή του σε μία μικρασιατική παράδοση δώδεκα θεών, γνωστή από την Ξάνθο της Λυκίας και τη Γιαζιλίκαγια. Ο αριθμός παραμένει σταθερός, αλλά τα ονόματα

διαφέρουν στις αναφορές των διαφόρων πηγών. Η συχνότερη μεταβολή που παρατηρείται είναι η αντικατάσταση της Εστίας από το Διόνυσο. Η γεωμετρική τέχνη, ωστόσο, δεν επιτρέπει την

αδιαμφισβήτητη ταύτιση των εικονιζόμενων μορφών με κάποιους θεούς, εξαιτίας της αφαιρετικής και σχηματικής προσέγγισής τους. Από τις πολλές μεταγενέστερες απεικονίσεις εκείνη που

οριστικοποίησε τη σύνθεση του δωδεκάθεου είναι η ζωφόρος του Παρθενώνα.

Κάτοψη και όψη του Δελφινίου στη Δρήρο της Κρήτης. Μέσα

8ουαιώνα π.Χ. Marinatos, S., "Le temple

geometrique de Dreros", Bulletin de Correspondance Hellenique 60

(1936), πιν. 17 και 31.© Ecole Francaise d' Athenes.

Page 79: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Μεταξύ των δώδεκα οι νεότεροι ερευνητές διακρίνουν διάφορες ομάδες θεών: πατριαρχικούς, όπως ο Ζευς και ο Ποσειδώνας, νεαρούς θεούς, όπως ο Απόλλων και ο Ερμής, θεές που

προέρχονται από μία πανάρχαια μητριαρχική παράδοση, όπως η Ήρα και η Δήμητρα, και θεές παρθένες, όπως η Αθηνά και η 'Aρτεμις. Ο Zευς ήταν ο αδιαμφισβήτητος κυρίαρχος θεός. Το

όνομά του τον συνδέει με τον ινδικό θεό του ουρανού Dyaus pitar και το ρωμαϊκό Diespiter/Jupiter που σημαίνει Oυράνιος Πατέρας. Ταυτόχρονα ήταν και ο θεός των καιρικών φαινομένων, του οποίου η χαρακτηριστικότερη επιφάνεια ήταν ο κεραυνός. Λατρευόταν με

πολλές επωνυμίες μεταξύ των οποίων: Υέτιος, Ελευθέριος, Ελλάνιος, Δικταίος. Γυναίκα του ήταν η Ήρα, το όνομα της οποίας ίσως σημαίνει "ώριμη για γάμο". Την ΄Hρα χαρακτηρίζει μία

ιδιαίτερη σχέση με το ναό. Οι περισσότεροι πρώιμοι ναοί είναι αφιερωμένοι σε αυτήν (Σάμος, 'Aργος, Περαχώρα, Ολυμπία). Η αρμοδιότητά της ως προστάτιδα του γάμου επιδέχεται ποικίλες

ερμηνείες ανάλογα με τους μύθους και τις τελετές της κάθε περιοχής.

Χάλκινο σύμπλεγμα, που έχει θεωρηθεί ότι απεικονίζει το ιερό ζεύγος του Δία και της

Ήρας. Α' μισό 8ου αιώνα π.Χ.Boston, Museum of Fine Arts 63.2755.

Βοκοτοπούλου, Ι., Ελληνική Τέχνη: Αργυρά και Χάλκινα Έργα Τέχνης, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα

1997, σ. 46, εικ. 2.© Museum of Fine Arts, Boston.

Page 80: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Ο Ποσειδώνας του οποίου το όνομα ερμηνεύεται συνήθως ως "σύζυγος της γης", ήταν θεός της θάλασσας και -όπως είναι αναμενόμενο- έχαιρε ιδιαίτερης δημοτικότητας μεταξύ των Ελλήνων. Η

λατρεία του στη μυκηναϊκή Πύλο, στην αμφικτυονία της Καλαυρείας, στον Ισθμό της Πελοποννήσου και στη Μυκάλη της Ιωνίας συνδέθηκε με την καταγωγή των παλαιότερων

ελληνικών φύλων (Ίωνες, Αιολείς, Βοιωτοί). Η Aθηνά φαίνεται πως πήρε το όνομά της από την πόλη της Αθήνας και όχι η πόλη από τη θεά. Αυτό προκύπτει από τις μυκηναϊκές πινακίδες, όπου εμφανίζεται η "δέσποινα της Αθάνας" (η Κυρά της Αθήνας). Θεά πολεμική και προστάτιδα των

ακροπόλεων και των τειχών φέρει συχνά το επίθετο Πολιάς και Πρόμαχος, ενώ οι ειρηνικές δραστηριότητες βρίσκονται υπό την προστασία της Αθηνάς Εργάνης.

Ποσειδών και Αμφιτρίτη, πίνακας του Jacob de Gheyn (II) (c. 1565-1629).

Page 81: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Το προομηρικό όνομα του Aπόλλωνα ήταν Απέλλων και συνδεόταν με το θεσμό των ετήσιων συναθροίσεων που καλούνταν απέλλες. Ήταν ο θεός που εξέφραζε την ακμή της νεότητας και τον τιμούσαν ως: Αρχηγέτη, Επικούριο, Λύκειο, Δελφίνιο, Πύθιο και Μουσαγέτη. Ως προστάτης των

Μουσών και θεός της μαντικής διατηρούσε ταυτόχρονα και μία πανάρχαιη καταστροφική διάσταση, που ανάγεται σε συροφοινικικά και χεττιτικά πρότυπα. Η σφαίρα επιρροής της

Aρτέμιδος, αδελφής του Απόλλωνα, κάλυπτε έναν ευρύ χώρο από το κυνήγι και τα ζώα μέχρι το γάμο και τον τοκετό. Η ιδιότητά της ως Πότνια θηρών και θεά της φύσης τη συνδέει με τη

μικρασιατική Κυβέλη.

Λεπτομέρεια από τη λαβή μελανόμορφου κρατήρα, του γνωστού ως αγγείο

Francois.Εικονίζεται η 'Aρτεμις ως Πότνια θηρών να κρατά στο ένα της χέρι πάνθηρα και

στο άλλο ελάφι. Περίπου 570 π.Χ. Firenze, Museo Archeolgico Etrusco 4209.© Museo Archeolgico Etrusco, Firenze.

Page 82: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Η Aφροδίτη η θεά της ευχάριστης ολοκλήρωσης του ερωτισμού, οφείλει την

καταγωγή της στη σημιτική θεά Ιστάρ-Αστάρτη. Το ελληνικό της όνομα

συνδέεται με το μύθο της γέννησής της στον αφρό της θάλασσας της Κύπρου. Ο

Eρμής, θεός αγγελιοφόρος και ψυχοπομπός, ήταν ο κατεξοχήν αρμόδιος για τις μεταβατικές καταστάσεις και τη μετακίνηση. Ερμάς ονομαζόταν αρχικά

ένας σωρός από πέτρες και στη συνέχεια μία στήλη με φαλλικό σύμβολο που σηματοδοτούσε κάποιο όριο ή μία

κατεύθυνση. Η Δήμητρα ήταν -όπως δείχνει και το όνομά της- η θεά μητέρα και

η θεά της γεωργίας και της συγκομιδής, χωρίς ωστόσο να ταυτίζεται ποτέ με τη γη.

Η Γέννηση της Αφροδίτης, πίνακας του William-Adolphe Bouguereau (1825–1905).

Page 83: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Ο Διόνυσος, ο θεός του οίνου και της μανίας, φέρει στο πρώτο συνθετικό του ονόματός του το

όνομα του πατέρα του Δία. Θεωρείται ότι "εισήχθη" από τη Φρυγία ή τη Λυδία κατά τον

8ο ή 7ο αιώνα π.Χ., αλλά μέχρι σήμερα αυτό δεν έχει εξακριβωθεί με βεβαιότητα. Ούτε ο

΄Hφαιστος είχε ελληνική καταγωγή, αφού στη γενέτειρά του τη Λήμνο είχε διατηρηθεί

πληθυσμός μη ελληνικός μέχρι και τον 6ο αιώνα π.Χ. Ήταν ο θεός της φωτιάς και της

μεταλλουργίας. Τέλος, ο ΄Aρης ήταν ένας θεός χωρίς ιδιαίτερη δημοτικότητα. Φαίνεται πως

πρόκειται για την προσωποποίηση του επιθέτου άρειος, το οποίο στην Ιλιάδα αποδίδεται σε διάφορους θεούς και σημαίνει πολεμικός ή

μάχιμος. Αν και οι αντίπαλοι τον θυμούνταν πάντα πριν τις μάχες, ο 'Aρης σε λίγα μόνο μέρη είχε ναό και απολάμβανε οργανωμένη λατρεία.

Ο λεγόμενος Άρης Ludovisi, ρωμαϊκό αντίγραφο ενός ελληνιστικού πρωτοτύπου

με μερική αποκατάσταση από τα χέρια του ιταλού μπαρόκ γλύπτη Μπερνίνι το

1622. Πιθανόν αποτελούσε μέρος συμπλέγματος απέναντι στα αγάλματα

του Αχιλλέα και της Θέτιδος.

Page 84: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Άλλοι θεοί

Εκτός από το δωδεκάθεο υπήρχε μία πλειάδα από ελάσσονες θεούς με αρκετές διαφορές μεταξύ τους ανάλογα με τον τόπο λατρείας. Η Εστία, που κάποτε συμπεριλαμβανόταν και στους δώδεκα,

ήταν η θεά της εστίας της οικογένειας και της πόλης. Η Ειλείθυια ήταν η θεά του τοκετού και θεωρείται ότι το όνομά της προήλθε από το ρηματικό τύπο "ελεύθυια" (η ερχόμενη). Σχετιζόταν άλλοτε με την Ήρα και άλλοτε με την 'Aρτεμη και τα ιερά της βρίσκονταν έξω από τα όρια της

πόλης. Ένας άλλος προομηρικός θεός ήταν ο Ενυάλιος, θεός του πολέμου, που στην Ιλιάδα ταυτίζεται με τον 'Aρη. Η Εκάτη αποτελούσε ξεχωριστή θεότητα -τουλάχιστον ως τα κλασικά

χρόνια- όταν άρχισε όλο και συχνότερα να ταυτίζεται με την 'Aρτεμη. Ήταν η θεά της σελήνης, των νυχτερινών τελετουργιών, της μαγείας αλλά και των οδών, για αυτό αποκαλούνταν και

Ενοδία. Η καταγωγή της ήταν καρική και το σημαντικότερο ιερό της βρισκόταν στη Λάγινα της Καρίας.

'Aγαλμα τρίμορφης Εκάτης, από το ρωμαϊκό λουτρό της Σικυώνας. Η μορφή που διακρίνεται στην εικόνα

φοράει πόλο και κρατά αγγείο και δάδα. Η τριπλή αυτή απεικόνιση πιθανόν να συνδέεται με το ρόλο

που είχε η Εκάτη ως θεά των οδών.Αρχαιολογικό Μουσείο Σικυώνας. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Παπαχατζής, Ν., Αρχαία Κόρινθος: Τα Μουσεία της Κορίνθου, Ισθμίας και Σικυώνος, Εκδοτική Αθηνών,

Αθήνα 1993, σ. 107, εικ. 44. © ΥΠΠΟ.

Page 85: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Από την αχανή οικογένεια των θεών, των ημίθεων και των ηρώων αξίζει να αναφέρουμε και ορισμένες θεότητες που η λατρεία τους είχε καθαρά τοπικό

χαρακτήρα. Ο τιτάνας Προμηθέας για παράδειγμα λατρευόταν κυρίως στην Αθήνα, συχνά σε

συνδυασμό με τον Ήφαιστο, γιατί και οι δύο χειρίζονταν τη φωτιά. Όμως, ενώ ο Ήφαιστος ήταν

μεταλλουργός, ο Προμηθέας ήταν κεραμέας. Η Λητώ, η μητέρα της 'Aρτεμης και του Απόλλωνα,

λατρευόταν κυρίως στην Κρήτη και τη Λυκία. Στις θαλάσσιες θεότητες ανήκε η Θέτιδα που λατρευόταν στη Φάρσαλο και τη Σηπιάδα της Θεσσαλίας καθώς και στη Σπάρτη. Ο γιος της Αχιλλέας λατρευόταν ως

Ποντάρχης, δηλαδή ως κύριος της Μαύρης θάλασσας. Μία άλλη αντίστοιχη θαλασσινή θεότητα ήταν η

Λευκοθέα, η οποία στη Φιγάλεια λατρευόταν με το όνομα Ευρυνόμη. Τέλος, ένας θαλασσινός γέροντας

παρουσιαζόταν από τόπο σε τόπο με διαφορετικά ονόματα: Πρωτεύς, Φόρκυς, Νηρεύς, Γλαύκος.

Τριάδα χάλκινων αγαλματιδίων από το ναό του Δελφινίου Απόλλωνα στη Δρήρο. Περίπου 700 π.Χ. Πιθανόν να απεικονίζουν τον Απόλλωνα, τη μητέρα του Λητώ

και την αδελφή του 'Aρτεμη.Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο 245-47.

Page 86: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Στα όρια ανθρώπου και ζώου ο Παν απεικονιζόταν ως ένας τραγοπόδαρος,

συχνά ιθυφαλλικός θεός. Ήταν πραγματικά ο θεός των ορίων μεταξύ

του πολιτισμένου κόσμου και της άγριας φύσης. Η λατρεία του ήταν

σημαντική στην Αρκαδία, ενώ στην Αττική εμφανίστηκε μόλις στη

διάρκεια του 5ου αιώνα π.Χ. Υπήρχαν βέβαια απειράριθμες ομαδικές

θεότητες όπως οι νύμφες των πηγών και των δασών που συνόδευαν την

'Aρτεμη, οι Νηρηίδες τις οποίες εξουσίαζε η Θέτιδα, καθώς και οι

σάτυροι, οι σειληνοί και οι μαινάδες που αποτελούσαν το διονυσιακό θίασο. Ανάμεσα στις άλλες ομαδικές θεότητες αξίζει να μνημονεύσουμε τις Χάριτες, τις Μοίρες, τις Μούσες, τις Ευμαινίδες ή Ερινύες, τις Ώρες, τους Κορύβαντες,

τους Τελχίνες και τους Καβείρους.

Λεπτομέρεια ερυθρόμορφου κρατήρα. Εικονίζεται ο τραγόμορφος θεός Παν να κυνηγάει βοσκό. Περίπου 470 π.Χ. Boston, Museum of Fine Arts 63.2755.Κακριδής, Ι.Θ., Eλληνική Mυθολογία, τ. 3: Οι Ήρωες, Εκδοτική Αθηνών,

Αθήνα1986, σ. 337, εικ. 186.

Page 87: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η

Καθημερινή», Αθήνα 2010, σ.σ. 74-106

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/03 (Γεωμετρική Περίοδος)

Γ) Στα άρθρα της ιστοσελίδας http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art/

(Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

Page 88: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Andrewes A, Η Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, μτφρ. Ανδρέας Παναγόπουλος, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1983

Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970

Boardman John, Οι αρχαίοι Έλληνες στην υπερπόντια εξάπλωσή τους, μτφρ. Ηλίας Ανδρεάδης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

Boardman John, Έθιμα ταφής στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, μτφρ. Ξένος Θεόδωρος & Βιζυηνού Ουρανία, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1994

Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79

Bury John & Meiggs Russell, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, τ.Α – Β, μτφρ. Ρούλη Τατάκη, Κ.Ν. Πετρόπουλος, Άννα Παπαδημητρίου – Γραμμένου, Κωνσταντίνος Μπουραζέλης , Άγγελος Ματθαίου, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2011 (επανέκδοση)

Coldstream, J. N., Γεωμετρική Ελλάδα, μτφr. Κεφαλίδου Ευρυδίκη, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1997

Cook R.M., Ελληνική Αγγειογραφία, μτφρ. Τσουκλίδου Δέσποινα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1994

Desborough, V. R.d' A., Οι ελληνικοί σκοτεινοί αιώνες, μτφ. Κόρτη-Kόντη Στέφη, εκδ. Καρδαμίτσα Αθήνα 1995

Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998

Page 89: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Flaceliere Robert, Ο Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος των Αρχαίων Ελλήνων, μτφρ. Γεράσιμος Βανδώρος, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1995

Glotz Gustave, Η Ελληνική Πόλις, μτφρ. Αγνή Σακελλαρίου, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1989

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ. Β’, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1970

Κοκκορού-Αλευρά Γεωργία, Η Τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας. Σύντομη Ιστορία (1050-50 π.Χ.), εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1991

Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996

Manfredi Valerio Massimo, Οι Έλληνες της Δύσης, μτφρ. Βανέσα Λάππα, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 1997

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

Page 90: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Μπαμπινιώτης Γεώργιος (επιμ.), Η Γλώσσα της Μακεδονίας – η αρχαία Μακεδονική και η ψευδώνυμη γλώσσα των Σκοπίων, εκδ. Ολκός, Αθήνα 1992

Mπρούσκαρη, K., Aπό τον Aθηναϊκό Kεραμεικό του 8ου π.X. αιώνα, Aθήνα 1979.

Mπουρνιά-Σημαντώνη Ελένη, Aρχαιολογία των πρώιμων ελληνικών χρόνων. Oι αιώνες της διαμόρφωσης (1050-600 π.X.), Aθήνα 1997.

Parke H.W, Οι Εορτές στην Αρχαία Αθήνα, μτφρ. Χαράλαμπος Ορφανός, εκδ. Δαίδαλος-Ιωαν. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 2000

Παπαχατζής Νικόλαος, Η θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987

Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)

Προμπονάς Ιωάννης, Ελληνική Επική Ποίηση, από τα μυκηναϊκά χρόνια ως σήμερα, Αθήνα 1990

Ραμού-Χαψιαδή Άννα, Από τη φυλετική στην πολιτική κοινωνία. Πολιτειακή εξέλιξη της Αθήνας, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1982

Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη αρχαιότητα, Αθήνα 1998

Snodgrass Antony, Τα επιθετικά και αμυντικά όπλα των αρχαίων Ελλήνων, μτφρ.Βασιλική Σταματοπούλου, εκδ. Univercity Studio Press, Αθήνα 2003

Τραυλός Ιωάννης, Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, εκδ. Καπόν, Αθήναι 1993( Β’ έκδοση)

Page 91: Γεωμετρική εποχή (δ.πολιτισμός)

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

http://www.ehw.gr/ehw/forms( Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για την αρχαία Ελλάδα)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)