Ιστορία των ρωμαϊκών χρόνων (30 π.Χ. – 324 μ.Χ.)

Ο πολιτισμός

Εισαγωγή

Οι γόνιμες κι αμφίδρομες πολιτισμικές επιδράσεις των λαών της ιταλικής χερσονήσου, κυρίως των Ετρούσκων και των Ελλήνων της Κάτω Ιταλίας και της Σικελίας, στις παραδόσεις και τα ήθη των Ρωμαίων, ήδη από την πρώτη χιλιετία π.Χ., συνετέλεσαν στη διαμόρφωση ενός πολυδιάστατου

καλλιτεχνικού, πνευματικού και θρησκευτικού φαινομένου, γνωστού ως ελληνορωμαϊκού πολιτισμού. Η δημιουργία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, που εκτεινόταν σε τρεις ηπείρους γύρω από τη Μεσόγειο -

την Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική- και στην οποία διαβίωσαν ειρηνικά για περισσότερο από τέσσερις αιώνες λαοί με διαφορετικές πολιτισμικές παραδόσεις, σε συνδυασμό με το πολύ καλά

οργανωμένο διοικητικό σύστημα των Ρωμαίων αποτέλεσε το κατάλληλο πολιτικό υπόβαθρο, που ευνόησε τη διάδοση του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού στους λαούς της Ευρώπης.

Μέρος από το τείχος του

Αδριανού στα σύνορα

ρωμαιοκρατούμενης Αγγλίας και

Σκωτίας, το απώτατο βόρειο

σύνορο της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας. Ως εκεί έφταναν οι επιδράσεις του ελληνορωμαϊκού

πολιτισμού.

Ελληνορωμαϊκή τέχνη

Οι Ρωμαίοι γνώριζαν την ελληνική τέχνη, πολύ πριν κατακτήσουν τον ελληνικό χώρο. Τα καλλιτεχνικά

επιτεύγματα των Ελλήνων, που ζούσαν στις πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας και της Σικελίας ήδη από τους

γεωμετρικούς χρόνους, συνετέλεσαν στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της ρωμαϊκής τέχνης, ιδιαίτερα μετά τον 4ο

αιώνα π.Χ. Με τη σταδιακή κατάκτηση των ελληνιστικών βασιλείων, από τις αρχές του 2ου αιώνα π.Χ., οι Ρωμαίοι

ήρθαν αμεσότερα σε επαφές με τους λαούς της Μεσογείου, γνώρισαν καλύτερα τις καλλιτεχνικές

παραδόσεις τους και η τέχνη τους δέχτηκε εντονότερα τις ελληνιστικές επιδράσεις.

Η ιδιαιτερότητα της ελληνορωμαϊκής τέχνης έγκειται στη γόνιμη σύζευξη μορφολογικών στοιχείων και

εκφραστικών τάσεων, τόσο ελληνικών όσο και ρωμαϊκών. Οι Έλληνες καλλιτέχνες μέσα από τα έργα τους μπόρεσαν, όχι μόνο να αποδώσουν τη δυναμική των καλλιτεχνικών

ρευμάτων της εποχής τους, αλλά ταυτόχρονα και να αναδείξουν την τεχνοτροπική παράδοση της πατρίδας

τους, να αποδείξουν τις ικανότητές τους και να εκφράσουν τις προσωπικές τους ευαισθησίες.

Μέρος τοιχογραφίας από τη Βίλλα των Μυστηρίων στην Πομπηία. Ο ελληνορωμαϊκός πολιτισμός αποτέλεσε τη σύνθεση του ελληνικού πνεύματος

(φιλοσοφία, γράμματα, ήθη και έθιμα, θρησκεία, γλώσσα) με το ρωμαϊκό τρόπο σκέψης και είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός υβριδίου που αποτέλεσε τον

κατεξοχήν πρόγονο του σημερινού ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Η τέχνη, κατά τη διάρκεια της Δημοκρατικής περιόδου στη Ρώμη (503-31 π.Χ.), γινόταν όλο και περισσότερο

διακοσμητική εξυπηρετώντας παράλληλα την πολιτική ιδεολογία της άρχουσας τάξης και την ανάγκη της για

κοινωνική προβολή.Κύριο καλλιτεχνικό φαινόμενο των χρόνων του Αυγούστου (31 π.Χ.-14 μ.Χ.), με τον οποίο ξεκινά μια νέα περίοδος της

ρωμαϊκής ιστορίας, γνωστή ως Αυτοκρατορία, ήταν η υιοθέτηση εκφραστικών μέσων και μορφών, που αντλούσαν

τα πρότυπά τους από το κλασικό ελληνικό παρελθόν. Το ρεύμα αυτό, που έμεινε γνωστό στην ιστορία της τέχνης ως "κλασικισμός", γίνεται περισσότερο εμφανές στη γλυπτική.Γύρω στα μέσα του 1ου αιώνα μ.Χ., ρεαλιστικά στοιχεία και

διακοσμητικά μοτίβα προσδίδουν δυνατό πάθος στην έκφραση των μορφών.

Κατά το 2ο αιώνα μ.Χ., η τέχνη κάνει στροφή προς τον κλασικισμό και ιδιαίτερα προς τα καλλιτεχνικά ρεύματα της

εποχής του Αυγούστου. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα της αντωνίνειας τεχνοτροπίας είναι η εκτεταμένη χρήση της

φωτοσκίασης, προκειμένου να αποδοθεί η πλαστικότητα των μορφών, και η έντονη στίλβωση των αγαλμάτων.

Κατά τον 3ο αιώνα μ.Χ., επικράτησαν πιο λιτές τάσεις στην τέχνη. Οι μορφές παριστάνονταν επίπεδες και μετωπικές,

προαναγγέλλοντας με τον τρόπο αυτό τις βυζαντινές καλλιτεχνικές κατευθύνσεις.

Άγαλμα του Οκταβιανού Αυγούστου ως Magistratus. Η κεφαλή σμιλεύτηκε τον 1ο αι. μ.Χ. και το σώμα τον 2ο

αι.

Γλυπτική

Νεοαττικά και αρχαϊστικά έργα

Οι Ρωμαίοι κατά τη διάρκεια της σταδιακής επικράτησής τους στη νότια Iταλία, στα τέλη του 3ου αιώνα π.Χ., καθώς και στα ελληνιστικά

βασίλεια από το 2ο αιώνα π.Χ., μετέφεραν πολλά έργα τέχνης στη Ρώμη και σε άλλες ιταλικές πόλεις, τα περισσότερα από τα οποία ήταν προϊόντα λεηλασιών. Υπό την επήρεια της γοητείας που οι δημιουργίες αυτές ασκούσαν, οι Ρωμαίοι επιδόθηκαν με ζήλο στην αντιγραφή τους

είτε από το ίδιο το πρωτότυπο, είτε από γύψινα εκμαγεία του. Μολονότι η πιστότητα και η ποιότητα της αντιγραφής ποικίλλουν κατά περίπτωση, τα ρωμαϊκά αυτά έργα έχουν αποδειχτεί σημαντικά για την

ιστορία της ελληνικής τέχνης, αφού ένας πολύ σημαντικός αριθμός αρχαϊκών, κλασικών και ελληνιστικών αγαλμάτων μάς είναι σήμερα

γνωστός από ρωμαϊκά αντίγραφα. Πολλοί Έλληνες τεχνίτες εγκαταστάθηκαν στην Ιταλία κι εργάστηκαν τόσο σε αντιγραφικά εργαστήρια όσο και στη διακόσμηση ναών και

άλλων κτηρίων, όπως για παράδειγμα, ο Τιμαρχίδης και ο αδερφός του Τιμοκλής και οι γιοι του πρώτου, Πολυκλής και Διόνυσος. Ο

Πασιτέλης από την Κάτω Ιταλία εγκατέστησε το εργαστήριό του στη Ρώμη, στις αρχές του 1ου αιώνα π.Χ., και αναδείχτηκε σε έναν από

τους πιο εμπευσμένους γλύπτες και τορευτές της εποχής του· τόσο ο ίδιος όσο και οι μαθητές του ανέπλαθαν ελεύθερα σε νέες μορφές και

συνθέσεις, κυρίως από άργυρο και χαλκό, έργα της κλασικής πλαστικής, ιδιαίτερα του αυστηρού ρυθμού.

Άγαλμα της Αταλάντης που αποδίδεται στον

Πασιτέλη (1ος αι. π.Χ.).

Στον ελληνικό χώρο μεγάλο κέντρο αντιγραφικής εργασίας, με προορισμό του κυρίως τις αγορές της Δύσης, υπήρξε η Αθήνα. Μία ξεχωριστή κατηγορία

ανάγλυφων πλακών και μαρμάρινων αγγείων, τα θέματα των οποίων ήταν εμπνευσμένα από έργα

στημένα στην αγορά, στην ακρόπολη και σε μεγάλα ιερά, ονομάστηκαν "νεοαττικά". Από τους πιο

γνωστούς νεοαττικούς γλύπτες ήταν ο Σαλπίων, ο Σωσίβιος και ο Πόντιος, ενώ ένα από τα πιο

χαρακτηριστικά νεοαττικά σύνολα αποτελούν τα ανάγλυφα του Πειραιά.

Πολλά κέντρα αντιγραφικής εργασίας άκμασαν επίσης στη Ρόδο και σε πολλές πόλεις της Μικράς Ασίας,

όπως στην Έφεσο, στις Τράλλεις, στη Μαγνησία επί τω Μαιάνδρω, στην Πέργαμο, στην Αφροδισιάδα.

Μαρμάρινο αγγείο με ανάγλυφες παραστάσεις Μαινάδων και πολεμιστών που

αποδίδεται στον Σωσίβιο. (1ος αι. π.Χ.).

Πορτραίτα και αγάλματα

Tο ιδιωτικό πορτρέτο θα μπορούσε να θεωρηθεί ως το πιο αντιπροσωπευτικό είδος της ρωμαϊκής

τέχνης. Προφανώς, αυτό το είδος τέχνης εντάσσεται στην παράδοση των Ρωμαίων να κατασκευάζουν και να φυλάγουν στο άτριο

(atrium) των σπιτιών τους κέρινα ζωγραφιστά προσωπεία των προγόνων τους. Κατά τη διάρκεια

της Δημοκρατικής περιόδου, οι ταφικές αυτές μάσκες, που απέδιδαν με τρόπο ρεαλιστικό τις

ατέλειες του προσώπου και τα σημάδια της προχωρημένης ηλικίας και τόνιζαν τα ατομικά χαρακτηριστικά των εικονιζομένων, άρχισαν

σταδιακά να αντικαθίστανται από μαρμάρινα ή χάλκινα πορτρέτα, τα οποία σύμφωνα με ορισμένους μελετητές αποτέλεσαν τους

προδρόμους των αντίστοιχων αυτοκρατορικών.

Ρεαλιστικό πορτραίτο ρωμαίου πατρικίου. Οι Ρωμαίοι τελειοποίησαν το ρεαλιστικό πορτραίτο το οποίο, ξεκινώντας από την ελληνική τέχνη, έγινε δημοφιλές τους

ελληνιστικούς χρόνους στον ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο.

Τα αυτοκρατορικά πορτρέτα -εξέφρασαν ίσως όσο κανένα άλλο είδος τέχνης- το νέο πολιτικό και ηθικό σύστημα αξιών, το οποίο

αναδείχτηκε κατά τη μετάβαση από τη Δημοκρατική στην Αυτοκρατορική περίοδο. Το νέο χαρακτηριστικό της εικονογραφίας ήταν η αγαλματική απεικόνιση των

αυτοκρατόρων με νεανικά χαρακτηριστικά, ακόμα κι όταν εκείνοι βρίσκονταν σε προχωρημένη ηλικία· τα πρότυπά τους

ήταν το κλασικό αθλητικό ιδεώδες κάλλους του 5ου αιώνα π.Χ. και ιδιαίτερα οι πολυκλείτειοι τύποι. Στην κατεύθυνση αυτή

συνετέλεσε και η τάση στην εικονογραφία των ρωμαίων στρατηγών της Δημοκρατικής περιόδου, οι οποίοι όταν έρχονταν

στον ελληνικό χώρο, αρέσκονταν να τους αναπαριστάνουν με ιδεαλιστικά χαρακτηριστικά, όπως δηλαδή παρίσταναν

παλαιότερα τους ελληνιστικούς βασιλείς.Στην επίσημη τέχνη ο αυτοκράτορας υπαγόρευε ο ίδιος τον

εικονιστικό του τύπο στη Ρώμη, απ' όπου με διάφορα εκμαγεία (imagines) διαδιδόταν σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Αφορμή

για τη δημιουργία ενός καινούργιου τύπου πορτρέτου αποτελούσαν κάποια σημαντικά γεγονότα, όπως η άνοδος στο θρόνο, οι επισκέψεις στις επαρχίες, οι επέτειοι, τα γενέθλια, οι γάμοι και οι αποθεώσεις κάποιων μελών της αυτοκρατορικής

οικογένειας.

Άγαλμα ρωμαίου στρατηγού. Τα ρεαλιστικά χαρακτηριστικά του – ταλαιπωρημένου από τις ευθύνες και τους πολέμους – προσώπου, δεν ανταποκρίνονται στο ιδεαλιστικά πλασμένο νεανικό σώμα. 1ος αι. π.Χ.

Χαρακτηριστικές είναι οι αναπαραστάσεις των αυτοκρατόρων ως θεών ή ηρώων. Ο Κλαύδιος από το Μητρώο της Ολυμπίας απεικονίζεται ως Δίας με έναν αετό στα

πόδια του να κρατά φιάλη και σκήπτρο. Ένα ακόμη αντιπροσωπευτικό παράδειγμα

αποτελούν τα πολυάριθμα αγάλματα του Αντίνοου, συντρόφου του αυτοκράτορα

Αδριανού, που στήθηκαν σε πολλές πόλεις μετά τον πνιγμό του στο Νείλο και τη

θεοποίησή του από τον αυτοκράτορα. Ο ωραίος έφηβος παριστάνεται αφηρωισμένος (ηρωική γυμνότητα) με ευγενικό πρόσωπο, πλούσια κόμη και ισορροπημένες αναλογίες

σώματος. Οι φιλέλληνες αυτοκράτορες της Αντωνίνειας δυναστείας, στους

αγαλματικούς τους τύπους, εμφανίζονται να φορούν ελληνικό ένδυμα. Από την εποχή του

Αδριανού αρχίζουν να παριστάνονται γενειοφόροι, ακολουθώντας ως πρότυπό τους τούς Έλληνες φιλοσόφους της Ελληνιστικής

κυρίως περιόδου.

Προτομή του Μάρκου Αυρηλίου ως έλληνα φιλοσόφου.

Οι θωρακοφόροι ανδριάντες συμβόλιζαν τη στρατιωτική ισχύ του

αυτοκράτορα κι αποτελούσαν το κύριο μέσο έκφρασης της

αυτοκρατορικής ιδεολογίας, όπως άλλωστε φαίνεται στον πλούσια

κοσμημένο θώρακα του Αδριανού από την Ιεράπετρα της Κρήτης, πάνω στον οποίο εικονίζεται η λύκαινα με το Ρώμο και το Ρωμύλο, ενώ με το αριστερό του πόδι ο αυτοκράτορας

εμφανίζεται να πατά πάνω στον τράχηλο ενός νικημένου εχθρού

πεσμένου στο έδαφος.

Προτομή του αυτοκράτορα Δομιτιανού με στρατιωτικό θώρακα στον οποίο απεικονίζεται η αιχμαλωσία των εχθρών της Ρώμης.1ος αι. μ.Χ..

Ιστορικό ανάγλυφο

Αναπόσπαστο αρχιτεκτονικό μέλος σημαντικών πολιτικών και λατρευτικών οικοδομημάτων, όπως αψίδων θριάμβου, κιόνων, βάσεων αγαλμάτων, ναών και βωμών, αποτελούσε το ιστορικό ανάγλυφο, το οποίο απεικόνιζε -ή καλύτερα "αφηγείτο"- πολεμικές επιχειρήσεις και θριάμβους,

πομπές και θυσίες, με εξαιρετική λεπτομέρεια. Σε αντίθεση με τους Έλληνες, οι οποίοι για να αναπαραστήσουν σημαντικές στιγμές από τον

πολιτικό τους βίο αντλούσαν τα θέματά τους από τη μυθολογία, (για παράδειγμα, έχει ερμηνευτεί ότι ο γλυπτός διάκοσμος των μετοπών του Παρθενώνα με τις σκηνές Αμαζονομαχίας,

Κενταυρομαχίας και Γιγαντομαχίας συμβολίζει τις μάχες των Ελλήνων κατά των Περσών), οι Ρωμαίοι εκδήλωσαν ένα ιδιαίτερο πάθος για την πιστή και ρεαλιστική εικονογραφική απόδοση

των ιστορικών γεγονότων.

Απόσπασμα από το μεγαλειώδες

ιστορικό ανάγλυφο του κίονα του

Τραϊανού στη Ρώμη (113 μ.Χ.), όπου

απεικονίζονται οι ρωμαϊκές νίκες επί

των Δακών τον 2ο αι. μ.Χ. ο κίονας έχει ύψος 30 μ. και σε όλο το μήκος του αναπτύσσεται το

ανάγλυφο συνολικού μήκους 190 μ.

Παρόλα αυτά, η ελληνική τέχνη επηρέασε μορφολογικά το ρωμαϊκό ιστορικό ανάγλυφο. Στη ζωφόρο του βωμού της Ειρήνης στη Ρώμη (Ara Pacis), πολλοί μελετητές διακρίνουν έντονες επιρροές από την

παναθηναϊκή πομπή της ζωφόρου του Παρθενώνα. Παριστάνεται η τελετή των εγκαινίων του μνημείου, μετά τη νικηφόρα εκστρατεία του Αυγούστου στη Γαλατία και στην Ισπανία (13 π.Χ.), και η πομπή ρωμαίων αξιωματούχων και ιερέων, του ίδιου του Αυγούστου και μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας. Ο κλασικός χαρακτήρας της ζωφόρου, σε συνδυασμό με την απλότητα και τη σαφήνεια

των μορφών, οφείλεται στην εκτέλεση του έργου από έλληνες καλλιτέχνες.

Μέρος από τη ζωφόρο του βωμού της Ειρήνης, του κλασικότερου, ίσως έργου της ρωμαϊκής γλυπτικής.

Το πρώτο χρονολογικά σωζόμενο ιστορικό ανάγλυφο στον ελληνικό χώρο είναι το μνημείο του Αιμίλιου Παύλου στους Δελφούς. Μια μακρά ζωφόρος με επεισόδια από τη μάχη της Πύδνας (168 π.Χ.) περιτρέχει το άνω τμήμα μιας υψηλής ορθογώνιας βάσης, πάνω στην οποία ήταν

στημένο το έφιππο άγαλμα του ρωμαίου στρατηγού. Το μνημείο έγινε από έλληνες τεχνίτες και προοριζόταν αρχικά για τον ηττημένο μακεδόνα βασιλιά Περσέα.

Μέρος από το ανάγλυφο του μνημείου του Αιμιλίου Παύλου με απεικόνιση μάχης μεταξύ Ελλήνων και Ρωμαίων. (2ος αι. π.Χ.).

Σημαντικό μνημείο αποτελεί η ζωφόρος που σώζεται από ένα μεγάλο βωμό προς τιμήν των αυτοκρατόρων Μάρκου Αυρήλιου και Λεύκιου

Ούηρου στην Έφεσο. Ο βωμός αφιερώθηκε για τη νίκη τους κατά των Πάρθων (161-5 μ.Χ.) και στη

ζωφόρο του αναπαριστάνονται πολυπρόσωπες συνθέσεις με σκηνές θυσίας, μάχης και θριάμβου.

Αν και η όλη σύλληψη του μνημείου είναι ρωμαϊκή, στην τεχνοτροπία του επικρατεί η ελληνιστική

παράδοση της σχολής της Περγάμου. Οι παραστάσεις του θριαμβικού τόξου που έστησε ο

αυτοκράτορας Γαλέριος στη Θεσσαλονίκη, απεικονίζουν σε βαθύ ανάγλυφο τους περσικούς

πολέμους του αυτοκράτορα (296 μ.Χ.). Η συμμετρία και η ιεραρχία στις αναλογίες των μορφών, καθώς

και η παράσταση των σκηνών μάχης, προδίδουν την έντονα ελληνική τεχνοτροπία του μνημείου. Τα

γεγονότα χωρίζονται μεταξύ τους με διακοσμητικά στοιχεία, ενώ στην κεντρική σκηνή η δεσπόζουσα φυσιογνωμία του Γαλέριου κορυφώνει ολόκληρη

την πυραμιδοειδή διάταξη της παράστασης. Φαίνεται ότι πολλοί τεχνίτες από διαφορετικές

περιοχές εργάστηκαν στο ρωμαϊκό αυτό μνημείο, το οποίο σύμφωνα με ορισμένους μελετητές παραμένει

δίχως παράλληλο στην Aνατολή. Ανάγλυφα της αψίδας του Γαλερίου

στη Θεσσαλονίκη. Η πόλη αποτέλεσε αγαπημένο τόπο διαμονής του

καίσαρα.

Σαρκοφάγοι

Οι σαρκοφάγοι ήταν μεγάλες ορθογώνιες λίθινες θήκες, μέσα στις οποίες εναπόθεταν το σώμα του νεκρού. Το κάλυμμά τους ήταν συνήθως αμφικλινές, ενώ όταν ήταν επίπεδο, είχε το σχήμα

στρώματος πάνω στο οποίο παριστάνονταν ανακεκλιμένες οι μορφές των νεκρών. Στις μικρασιατικές σαρκοφάγους οι μορφές των νεκρών στέκονται συνήθως στα μετακιόνια διαστήματα

ή σε κόγχες. Φυτικά μοτίβα, φύλλα, άνθη, καρποί και ρόδακες είναι από τις πιο συνηθισμένες απεικονίσεις των

ανάγλυφων παραστάσεών τους. Εξίσου συχνά τα θέματα αντλούνται από την καθημερινή ζωή, κυρίως την ποιμενική, αλλά κι από γνωστούς μυθολογικούς κύκλους με έρωτες, μούσες, θαλάσσιες μορφές και εποχές του έτους, ενώ κάποιες φορές στη σκηνή εμφανίζεται να συμμετέχει κι ο ίδιος ο

νεκρός.

Παράσταση ρωμαϊκής σαρκοφάγου με θέμα Έρωτες που αγωνίζονται σε αρματοδρομία.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ανάγλυφος διάκοσμος των πρώτων χριστιανικών

σαρκοφάγων (3ος-4ος αιώνας μ.Χ.), ο οποίος δανείζεται παγανιστικά στοιχεία, για να

αποδώσει τις χριστιανικές μορφές. Έτσι, για παράδειγμα, οι τρεις μάγοι που προσκυνούν το

θείο βρέφος παριστάνονται ως βάρβαροι βασιλείς που προσφέρουν δώρα στον αυτοκράτορα, η

θριαμβευτική υποδοχή που επιφυλάσσει ο λαός της Ιερουσαλήμ στον Ιησού παρουσιάζεται ως

είσοδος του αυτοκράτορα σε πόλη (adventus), οι σκηνές από την παιδική ζωή του Χριστού

παίρνουν στοιχεία από το διονυσιακό ή τον ορφικό κύκλο, ενώ τα πορτρέτα των αποστόλων

δανείζονται κάποια χαρακτηριστικά τους από την αυτοκρατορική προσωπογραφία.

Μεγάλα κέντρα παραγωγής μαρμάρινων σαρκοφάγων αναπτύχθηκαν στη Ρώμη, στις

πόλεις της νοτιοδυτικής Μικράς Ασίας και στην Αθήνα.

Λεπτομέρεια από τον πλούσιο γλυπτό διάκοσμο της λεγόμενης Σαρκοφάγου Portonaccio, έργου της εποχής του Μάρκου Αυρηλίου. Παριστάνονται οι ρωμαϊκές

νίκες στην ανατολή με πρότυπο τις παραστάσεις της ελληνιστικής τέχνης της Περγάμου.

Ζωγραφική

Αντιπροσωπευτικό δείγμα της υψηλής ποιότητας που εμφανίζει η επαρχιακή ζωγραφική στις ανατολικές

επαρχίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αποτελούν οι προσωπογραφίες των νεκρών πάνω σε λεπτούς

ξύλινους πίνακες. Αν και τέτοιου είδους δημιουργίες των πρώτων χριστιανικών αιώνων -που παραμένουν

πολύ κοντά στην ελληνιστική παράδοση- ζωγραφίστηκαν σε όλη την έκταση της ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας, οι κλιματολογικές συνθήκες επέτρεψαν τη διάσωση συνόλων μόνον από την

Αίγυπτο. Από το 2ο αιώνα μ.Χ., πολλές προσωπογραφίες αρχίζουν να εμφανίζονται

περισσότερο σχηματικές, τα μάτια μεγαλώνουν και βαθαίνουν και η έκφραση αποπνευματώνεται,

προαναγγέλλοντας χαρακτηριστικά της βυζαντινής ζωγραφικής.

Γυναικείο πορτραίτο σε εγκαυστική τεχνική από την Αίγυπτο (Φαγιούμ). Η ελληνορωμαϊκή

ζωγραφική αγγίζει νέα επίπεδα έκφρασης μέσω αυτών των προσωπογραφιών που

εισαγάγουν εμμέσως τη μεσαιωνική ζωγραφική.

Σημαντικά μνημεία για την ανασύσταση της πρώιμης χριστιανικής ζωγραφικής (2ος και 3ος αιώνας μ.Χ.) αποτελούν τα σύνολα των κατακόμβων, αφού ο ζωγραφικός διάκοσμος των

βασιλικών δεν έχει σωθεί. Τα σύνολα αυτά είναι επηρεασμένα από την ελληνιστική παράδοση κι η όλη εικονογραφική τους σύλληψη προσομοιάζει με την αντίστοιχη γλυπτική των πρώτων

χριστιανικών σαρκοφάγων. Σκηνές από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη συνδυάζονται με τους άθλους του Ηρακλή, οι Αιγύπτιοι στην Ερυθρά θάλασσα παρουσιάζονται ως ρωμαίοι στρατιώτες,

ενώ ο Χριστός στον τύπο του καλού ποιμένα απεικονίζεται ως Ορφέας.

Αριστερά: Ο Καλός Ποιμένας, τοιχογραφία από την Κατακόμβη της Δομιτίλλας στη Ρώμη, αρχές 3ου αι.Δεξιά: Η Θεραπεία της Αιμορροούσας, τοιχογραφία από την Κατακόμβη των Μαρκελλίνου και Πέτρου, αρχές 4ου αι.

Ψηφιδωτά

Η τέχνη του ψηφιδωτού δαπέδου, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα, γνώρισε τη μεγαλύτερη ακμή της στα ελληνιστικά και στα ρωμαϊκά χρόνια. Μικρές κυβόσχημες χρωματιστές ψηφίδες

από διάφορα υλικά, όπως μάρμαρο, γυαλί ή πηλό, εντίθενται σε ειδικά διαμορφωμένο δάπεδο και δημιουργούν πολύπλοκες παραστάσεις, οι οποίες συνήθως μιμούνται ή αντιγράφουν σύγχρονους ζωγραφικούς πίνακες. Στην πλειοψηφία τους οι ψηφοθέτες ήταν Έλληνες και για το λόγο αυτό οι

ελληνιστικές παραδόσεις γονιμοποίησαν την τέχνη του ρωμαϊκού ψηφιδωτού.

Επιδαπέδιο ψηφιδωτό σε άριστη κατάσταση από την πόλη Ζεύγμα στη Μεσοποταμία. Η

ελληνιστική ζωγραφική του

ψηφιδωτού συνέχισε να ανθεί στους

ρωμαϊκούς χρόνους, τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση.,

εμπνεόμενη τόσο από μυθολογικά θέματα όσο και από στιγμές

της καθημερινότητας.

Ολοκληρωμένη εικόνα στην Ανατολή δίνουν τα τριακόσια περίπου δάπεδα της Αντιόχειας και της Δάφνης στη Συρία, ενώ πολύ χαρακτηριστικά για την τεχνοτροπία των τελευταίων χρόνων της

αρχαιότητας είναι τα περίφημα ψηφιδωτά μιας έπαυλης στη Μυτιλήνη με σκηνές από κωμωδίες του Μένανδρου. Σημαντικά ψηφιδωτά δάπεδα προέρχονται από μια ιδιωτική έπαυλη στην

Κόρινθο με παραστάσεις ποιμενικού βίου και από άλλες ιδιωτικές οικίες στη Θεσσαλονίκη με απεικονίσεις αγωνιστικού τεθρίππου και διονυσιακού θιάσου.

Παράσταση του Ορφέα του 3ου -4ου αι. μ.Χ. από τη μεγάλη συλλογή ψηφιδωτών της Αντιόχειας.

Μικροτεχνία

Η συμβολή των ελλήνων τεχνιτών στην κατεργασία πολύτιμων λίθων και μετάλλων υπήρξε καθοριστική στην εξέλιξη όλων των μορφών της

ρωμαϊκής μικροτεχνίας: της σφραγιδολιθίας, της

νομισματοποιίας, της αργυροχοΐας, της χρυσοχοΐας, της

κοσμηματοτεχνίας, της υαλουργίας. Στο τέλος της Δημοκρατικής

περιόδου, πολλοί έλληνες τεχνίτες εγκαταστάθηκαν στη Ρώμη, για να καλύψουν τις όλο και περισσότερο

αυξανόμενες ανάγκες των ανώτερων κοινωνικών τάξεων για έργα τέχνης,

κυρίως όμως για τα αντικείμενα ελληνιστικής τεχνοτροπίας.

Καμέα με την απεικόνιση του αυτοκράτορα Καλιγούλα και

της προσωποποιημένης Ρώμης.

Επίσημο χαρακτήρα είχαν οι κειμήλιοι λίθοι (camei) από πολύτιμους ή

ημιπολύτιμους λίθους, όπως ινδικό σαρδόνυχα και κυανό γυαλί, ή από

μέταλλο, που αναπαρίσταναν τις νίκες και τους θριάμβους των

αυτοκρατόρων, τα πορτρέτα των μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας, ή

κάποιες μυθολογικές σκηνές. Οι σφραγιδόλιθοι ήταν πολύτιμα δώρα,

που ανταλλάσσονταν μεταξύ των μελών των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων της Ρώμης. Συνήθως, κατασκευάζονταν από τους ίδιους

τεχνίτες που έφτιαχναν τα νομίσματα της όψιμης Δημοκρατικής περιόδου, με

τα οποία είχαν εξάλλου πολλές τεχνοτροπικές ομοιότητες. Φημισμένος τεχνίτης ήταν ο έλληνας Διοσκουρίδης, που φιλοτέχνησε το σφραγιδόλιθο του

Αύγουστου, τη λεγόμενη Gemma Augusta.

Το καμέο του Αυγούστου από τον Διοσκουρίδη (Gemma Augustea).

Αναμνηστικά δώρα ήταν τα περίφημα αργυρά αγγεία -κάλυκες, σκύφοι, κάνθαροι και δίσκοι- διακοσμημένα όλα με φυτικά μοτίβα και μυθολογικές παραστάσεις, όπου συχνά το ρόλο των μυθικών προσώπων υποδύονταν μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας. Σημαντικά σύνολα

αργυροχοΐας προέρχονται από τον Τάραντα και την Πέργαμο.Ένα πλούσιο σύνολο κτερισμάτων προέρχεται από έναν ταφικό τύμβο της Τραϊανούπολης στην ελληνική Θράκη και χρονολογείται στα τέλη του 1ου ή στις αρχές του 2ου αιώνα μ.Χ. Ανάμεσα σε λίγα αργυρά και χρυσά αντικείμενα και σε αρκετά πήλινα αγγεία, εντυπωσιάζουν τα χάλκινα σκεύη, οι αμφορείς, οι οινοχόες, οι φιάλες, οι λεκανίδες, τα λυχνάρια και οι ακέραιοι τριποδικοί

λυχνοστάτες με την ιδιαίτερα περίτεχνη διακόσμηση.

Αργυρός σκύφος με ανάγλυφη

παράσταση του θριάμβου του αυτοκράτορα

Τιβέριου. 1ος αι. μ.Χ.

Τα κοσμήματα που προέρχονται από τη Συρία αποτελούν ένα σημαντικό σύνολο, στο οποίο συγκεράζονται τεχνικές και μοτίβα από την τοπική και την ελληνιστική παράδοση. Μια πρακτική

-ήδη γνωστή από τους ελληνιστικούς χρόνους- η ένθεση χρυσών και αργυρών νομισμάτων στη θέση των πολύτιμων λίθων γενικεύτηκε τον 3ο αιώνα μ.Χ. και έδωσε εξαιρετικά δείγματα

κοσμημάτων. Πολύ σημαντικά δείγματα υαλουργίας προέρχονται από τις Κεγχρεές· πίνακες από έγχρωμα κομμάτια γυαλιού, σε ποικιλία θεμάτων, παριστάνουν οικοδομήματα σε λιμάνι, πουλιά και

πρόσωπα. Από ρωμαϊκούς τάφους της Θεσσαλονίκης προέρχονται αντικείμενα από ερυθρό, κυανό και υπόλευκο γυαλί, ενώ σημαντικά είναι και τα γυάλινα αγγεία από την Έδεσσα.

Χρυσά σκουλαρίκια του 3ου αι. μ.Χ. από τη Δυτική Ευρώπη.

Αρχιτεκτονική

Εισαγωγή

Οι αρχιτεκτονικοί τύποι των οικοδομημάτων στις ανατολικές επαρχίες της ρωμαϊκής επικράτειας ακολούθησαν σε γενικές γραμμές τις ελληνιστικές παραδόσεις, ενώ παράλληλα δέχτηκαν και

πολλές ρωμαϊκές επιδράσεις. Οι αρχιτέκτονες των ρωμαϊκών χρόνων ενδιαφέρθηκαν ιδιαίτερα για την κατασκευή μεγάλων εσωτερικών χώρων με όσο το δυνατό λιγότερα στηρίγματα. Οι μεγάλες

θολωτές κατασκευές, τα τόξα, οι καμάρες, οι κυλινδρικοί θόλοι και οι τρούλοι αποτελούν χαρακτηριστικούς ρωμαϊκούς αρχιτεκτονικούς τύπους. Ο τονισμός της εισόδου του κτηρίου με

την κατασκευή μνημειακών προσόψεων -μια τάση που συναντάται ήδη από την ελληνιστική εποχή- αποκτά πρωταρχική σημασία στη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, με αποτέλεσμα να

δημιουργούνται συνθετότερες μορφές οικοδομημάτων.

Το καταπληκτικό Pont De Gard, το ρωμαϊκό υδραγωγείο-γέφυρα στη νότιο Γαλλία αποτελεί μνημείο παγκόσμια ς Κληρονομιάς της UNESCO.

Η μέθοδος της λεγόμενης χυτής τοιχοποιίας ευνόησε ιδιαίτερα την κατασκευή τέτοιων οικοδομημάτων ή αρχιτεκτονικών τμημάτων ικανών να κρατούν τις πιέσεις. Το γνωστό opus

caementicium, ένα πολύ σκληρό και ανθεκτικό μίγμα από σπασμένες πέτρες, άμμο, χαλίκια και θραύσματα πλίνθων συνδεδεμένα με ασβεστοκονίαμα, ήταν φθηνότερο υλικό από το μάρμαρο ή τον πωρόλιθο και δουλευόταν ευκολότερα ακόμα κι από ανειδίκευτους τεχνίτες. Οι τοίχοι που κατασκευάζονταν με τη μέθοδο αυτή επενδύονταν εξωτερικά με λίθους ή πλίνθους σε διάφορα

σχήματα και αποκτούσαν πιο διαρθρωμένη όψη.

Το εσωτερικό του Κολοσσαίου στη Ρώμη (80 μ.Χ.).

Αψίδες Θριάμβου

Από τα πιο χαρακτηριστικά και καλύτερα διατηρημένα ρωμαϊκά οικοδομήματα

είναι οι αψίδες θριάμβου, που έστηναν οι ρωμαίοι στρατηγοί και οι αυτοκράτορες

στις διάφορες πόλεις της επικράτειας, για να τελέσουν τους θριάμβους τους. Το ιστορικό ανάγλυφο, με το οποίο ήταν

διακοσμημένες, αναπαριστούσε λεπτομερειακά τις στρατιωτικές

επιχειρήσεις τους και μνημόνευε για πάντα τις περιφανείς ρωμαϊκές νίκες.

Στον ελληνικό χώρο δε χτίστηκαν πολλά τέτοια οικοδομήματα. Τυπική παραμένει η αψίδα του Γαλέριου στη Θεσσαλονίκη,

αν και σήμερα διατηρούνται οι δύο δυτικοί από τους τέσσερις πεσσούς, που είχε αρχικά το μνημείο. Ανεγέρθηκε λίγο

μετά το 305 μ.Χ., για να εξυμνήσει με ανάγλυφες παραστάσεις σε τέσσερις

επάλληλες ζώνες τις νίκες του αυτοκράτορα κατά των Περσών (296-7

μ.Χ.).

Η Αψίδα του Γαλερίου στη Θεσσαλονίκη.

Θέατρα και Αμφιθέατρα

Η ανοικοδόμηση θεάτρων στις ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο ακολούθησε τις αρχιτεκτονικές παραδόσεις των αντίστοιχων κλασικών και ελληνιστικών. Από τις

πιο χαρακτηριστικές διαφορές μεταξύ ενός ελληνικού και ενός ρωμαϊκού θεάτρου είναι ότι η σκηνή του δεύτερου ήταν ημικυκλική και το σκηνικό οικοδόμημα πολυώροφο. Το θέατρο στην

Άσπενδο της Μικράς Ασίας αποτελεί σήμερα, ίσως, το καλύτερα σωζόμενο θέατρο της Ρωμαϊκής περιόδου και χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 2ου αιώνα μ.Χ.

Το υπέροχο θέατρο της Ασπένδου στην Παμφυλία.

Το ρωμαϊκό θέατρο στο Δίον, όπως φαίνεται από την τοιχοδομία του, κατασκευάστηκε στο 2ο αιώνα μ.Χ. Το κοίλο του πρέπει να διέθετε εικοσιτέσσερις σειρές λίθινων εδωλίων και ήταν

στηριγμένο σε έντεκα ακτινωτά διατεταγμένες σφηνοειδείς καμάρες. Το σκηνικό οικοδόμημα, που ήταν ανεξάρτητο από το κοίλο, είχε διακόσμηση με πολύχρωμη ορθομαρμάρωση, ενώ στις κόγχες του είχαν στηθεί αγάλματα. Ως προς την αρχιτεκτονική διάρθρωση, προσομοιάζει με τα

ρωμαϊκά θέατρα της Κορίνθου και των Πατρών.

Το ρωμαϊκό θέατρο της Παλμύρας

στην Αραβία αποτελεί

έξοχο παράδειγμα

θεάτρου στην

Ανατολή, καθώς είναι

άριστα διατηρημένο

.

Σε μεγαλύτερες πόλεις, όπου συνήθως ο εκρωμαϊσμός της κοινωνίας ήταν περισσότερο έντονος, καινούργια θεάματα για τον ελληνικό κόσμο, όπως οι θηριομαχίες κι οι μονομαχίες, επέβαλαν ένα νέο τύπο θεάτρου, το αμφιθέατρο. Στην ανατολική αυτοκρατορία χτίστηκαν ελάχιστα αμφιθέατρα

σε σχέση με τη Ρώμη ή τις δυτικές επαρχίες. Πολύ συχνά επιχειρούσαν να δώσουν τη μορφή αρένας σε αρχαία ελληνικά θέατρα αφαιρώντας τις πρώτες σειρές εδωλίων και υψώνοντας στην

περιφέρεια της ορχήστρας ένα προστατευτικό κιγκλίδωμα, για να μη διατρέχουν οι θεατές κίνδυνο από τα θηρία. Η μετατροπή του κλασικού θεάτρου των Φιλίππων του 4ου αιώνα π.Χ. σε

αμφιθέατρο, κατά το 2ο και 3ο αιώνα μ.Χ., και οι αλλαγές που έγιναν στο θέατρο του Διονύσου στην Αθήνα εντάσσονται στα πλαίσια αυτής της προσαρμογής της λειτουργικότητας των κτηρίων

στις ανάγκες των ρωμαϊκών θεαμάτων και στη μεγαλύτερη προσέλευση των θεατών.

Το άριστα διατηρημένο αμφιθέατρο της Νιμ στη Γαλλία.

Ωδεία

Τα ωδεία είχαν τη μορφή και την αρχιτεκτονική διάρθρωση μικρών, σχετικά, σκεπαστών θεάτρων. Στην κλασική αγορά της Αθήνας ο Αγρίππας, γαμπρός και στρατηγός του Αύγουστου, έχτισε το 15 π.Χ. ένα ωδείο, το οποίο μπορούσε να χωρέσει χίλιους περίπου ακροατές. Η στέγη του δεν είχε εσωτερικά στηρίγματα κι αυτό θεωρήθηκε μια από τις πιο τολμηρές αρχιτεκτονικές

δοκιμές για την εποχή του.Τρεις Τρίτωνες και ισάριθμοι Γίγαντες κολοσσιαίων διαστάσεων, στήριζαν το επιστύλιο της

βόρειας στοάς του μνημείου και διακοσμούσαν την πρόσοψή του. Κατασκευάστηκαν, στα μέσα του 2ου αιώνα μ.Χ., στα πλαίσια της ανοικοδόμησης του κτηρίου μετά από την κατάρρευση της

οροφής του και μαρτυρούν την κλασικίζουσα τάση της Αντωνίνειας περιόδου· οι Τρίτωνες μιμούνται τον Ποσειδώνα του δυτικού αετώματος του Παρθενώνα, ενώ οι Γίγαντες τον Ήφαιστο

του αντίστοιχου ανατολικού.

Οι γιγάντιοι Τρίτωνες από το Ωδείο του Αγρίππα είναι οι μόνοι που θυμίζουν πως κάποτε στην αρχαία Αγορά είχε ανεγερθεί ένα μεγαλοπρεπές ρωμαϊκό Ωδείο.

Σύμφωνα με το Φιλόστρατο, το ωδείο χρησίμευσε ως αίθουσα διαλέξεων και ως χώρος για τη διδασκαλία της φιλοσοφίας και της ρητορικής. Το κτήριο καταστράφηκε από φωτιά το 267 μ.Χ., με την επέλαση των Ερούλων στην Αθήνα. Στις αρχές του 5ου αιώνα μ.Χ., ανοικοδομήθηκε ως μικρό παλάτι, το οποίο θα φιλοξενούσε τη βυζαντινή αυτοκράτειρα Ειρήνη την Αθηναία, όταν

επισκεπτόταν τη γενέτειρα πόλη της.Στα μέσα του 2ου αιώνα μ.Χ., ο Αθηναίος ρήτορας κι ευεργέτης Ηρώδης Αττικός έχτισε στη νοτιοδυτική κλιτύ της ακρόπολης ένα ωδείο στεγασμένο με

ξύλινη οροφή. Η ημικυκλική ορχήστρα, η μνημειώδης τριώροφη πρόσοψη του μετώπου της σκηνής, οι στεγασμένες πάροδοι και τα κλιμακοστάσια συνθέτουν ένα τυπικό ωδείο των

αυτοκρατορικών χρόνων για 5000-6000 θεατές, το οποίο εξακολουθεί ακόμα και σήμερα να λειτουργεί ως ανοιχτό θέατρο.

Το Ωδείο του Ηρώδη του Αττικού εξωτερικά.

Λουτρά – Θέρμες

Στον ελληνικό χώρο τα λουτρά αποτελούσαν τμήμα του γυμνασίου. Λόγω της έντονης προτίμησης των Ρωμαίων για τις θέρμες, αρχίζουν και στις ανατολικές επαρχίες, από το 2ο και 3ο

αιώνα μ.Χ., να αποτελούν ξεχωριστά οικοδομήματα με πολλαπλή λειτουργικότητα. Οι πολίτες συνήθιζαν να περνούν σχεδόν καθημερινά αρκετές ώρες στις θέρμες, όπου εκτός από το λουτρό

υπήρχε η δυνατότητα για περιποίηση και θεραπεία του σώματος, για κοινωνικές συναναστροφές, για φιλοσοφικές διαλέξεις, για πολιτικές συζητήσεις και για τη λατρεία των θεών τους.

Οι θέρμες του Άργους, της Ολυμπίας, της Θεσσαλονίκης, της Αθήνας και το λεγόμενο βαλανείο των Φιλίππων αποτελούν χαρακτηριστικά ρωμαϊκά λουτρικά συγκροτήματα στον ελλαδικό χώρο.

Ολυμπία, το Λεωνίδαιον σε πρώτο πλάνο και στο βάθος οι ρωμαϊκές Θέρμες.

Οι ρωμαϊκές θέρμες του Δίου, χτισμένες γύρω στο 200 μ.Χ., ξεπερνούν σε μέγεθος και πολυτέλεια όλες τις υπόλοιπες. Στη μια πλευρά μιας ευρύχωρης υπαίθριας αυλής (artium) βρίσκονταν τα

διαμερίσματα των λουτρών, μια μεγάλη δεξαμενή ψυχρού ύδατος (frigidarium) κι οι αίθουσες με το χλιαρό και το ζεστό νερό (tepidarium και caldarium, αντίστοιχα). Κάτω από το δάπεδο των

τελευταίων υπήρχαν τα υπόκαυστα (praefurnium), ένας χαμηλός υπόγειος χώρος στηριγμένος σε πολλούς μικρούς πεσσίσκους, όπου έκαιγε η φωτιά σε καμίνους. Από τις εστίες αυτές ο ζεστός αέρας

κυκλοφορούσε μέσω ενός πυκνού συστήματος αγωγών και θέρμαινε το δάπεδο και τους τοίχους.

Δίον, ο υπόγειος χώρος με πεσσίσκους από τις Θέρμες.

Έχει υποστηριχτεί ότι μια αίθουσα στην οποία βρέθηκε ένα αγαλματικό σύνολο μελών της οικογένειας του Ασκληπιού ήταν προορισμένη για θεραπευτικούς σκοπούς και για τη λατρεία του

ήρωα γιατρού. Στα δεξιά της υπαίθριας αυλής βρίσκεται το ωδείο, το οποίο σύμφωνα με ορισμένους μελετητές θα χρησίμευε και ως βουλευτήριο, αφού γειτνίαζε με την αγορά. Στον

περίγυρο του συγκροτήματος των θερμών, κοντά στην είσοδο, βρίσκονταν καταστήματα, εργαστήρια και τα δημόσια αφοδευτήρια, οι λεγόμενες "Βεσπασιανές". Τα ψηφιδωτά δάπεδα με

το θαλάσσιο διάκοσμο, τα μαρμαροθετήματα και τα αγάλματα των θεών και των νυμφών, στημένα κάποτε σε διακοσμητικές κόγχες, προσέδιδαν στους χώρους των λουτρών πολυτέλεια και

μνημειακό χαρακτήρα, ενώ αντίθετα η αρχιτεκτονική διάρθρωση της εξωτερικής όψης του οικοδομήματος ήταν ιδιαίτερα απέριττη.

Δίον, ψηφιδωτό δάπεδο.

Νυμφαία και Κρήνες

Τα νυμφαία (μνημειώδεις κρήνες), που έχουν σωθεί σε πολλές περιοχές της ρωμαϊκής επικράτειας, μαρτυρούν την ιδιαίτερη προτίμηση των Ρωμαίων για τις κρηναίες κατασκευές.

Το νυμφαίο ή "εξέδρα" που δώρισε ο Ηρώδης Αττικός, στα μέσα του 2ου αιώνα μ.Χ., στο ιερό της Ολυμπίας, αποτελούσε ένα από τα εντυπωσιακότερα αναθήματα του ιερού. Το σχήμα του είναι ημικυκλικό με δύο κυκλικούς ναΐσκους να πλαισιώνουν τα άκρα του. Οι τοίχοι του, από οπτές πλίνθους, είχαν επένδυση από πολύχρωμα μάρμαρα και σχημάτιζαν ένα διώροφο ημικυκλικό

τύμπανο, μέσα στις κόγχες του οποίου ήταν τοποθετημένοι ανδριάντες μελών της αυτοκρατορικής δυναστείας των Αντωνίνων, καθώς και της οικογένειας του αθηναίου ευεργέτη. Το νερό, το οποίο

μεταφερόταν μέσω αγωγών από μια πηγή, που βρισκόταν σε μικρή απόσταση από την Άλτι, το ιερό άλσος της Ολυμπίας, έφθανε στις δεξαμενές του νυμφαίου κι από εκεί διοχετευόταν με πυκνό

σύστημα αγωγών σε ολόκληρη την περιοχή.

Ολυμπία, το Νυμφαίο σε πρώτο πλάνο και στο βάθος ο ναός της Ήρας.

Ναοί

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της ρωμαϊκής ναοδομίας ήταν η τάση να συνδυαστούν στο ίδιο οικοδόμημα κι οι τρεις διαφορετικοί ρυθμοί· στους κίονες ο δωρικός κι ο ιωνικός, ενώ στα

κιονόκρανα ο κορινθιακός. Οι αρχιτεκτονικές μονάδες αποκτούν έτσι έντονη κλιμάκωση και διαρθρώνονται συμμετρικά γύρω από έναν κεντρικό άξονα. Οι ναοί θεμελιώνονταν, συνήθως

πάνω σε υψηλό ορθογώνιο κτιστό κρηπίδωμα (podium), ενώ μια επιβλητική κλίμακα οδηγούσε στην είσοδο των ναών στα ανατολικά, τονίζοντας ιδιαίτερα την πρόσοψή τους.

Στον ελληνικό χώρο οι ναοί που ακολούθησαν τα ρωμαϊκά πρότυπα κατασκευάστηκαν πρόστυλοι με βαθειά πρόσταση και χτίζονταν κυρίως σε ρωμαϊκές αποικίες, όπως αυτοί στη δυτική πλευρά

της αγοράς της Κορίνθου.

Ο καλύτερα διατηρημένος ρωμαϊκός ναός στη Δύση είναι το λεγόμενο Maison Caree στη Νιμ. Πρόκειται για ναό κορινθιακού ρυθμού αφιερωμένο στον Αύγουστο.

Στη μητροπολιτική Ελλάδα, η ναοδομία περιορίζεται κατά τα πρώτα χρόνια της αυτοκρατορίας στην επισκευή ή στη μεταφορά παλαιότερων ναών, ενώ από το 2ο αιώνα μ.Χ. εξακολουθούν να

κτίζονται περίπτεροι ή ψευδοπερίπτεροι συνεχίζοντας έτσι την ελληνιστική παράδοση.Η κάτοψη και η ανωδομή του ναού του Αυγούστου στην Άγκυρα, στους τοίχους του οποίου ήταν

χαραγμένη η διαθήκη του αυτοκράτορα, κι ο ναός του Διός στους Αιζανούς της Φρυγίας, της εποχής του Αδριανού, προσομοιάζουν με τους ιωνικούς ναούς του 2ου αιώνα π.Χ.

Αιζανοί. Ο ναός του Διός με ιωνική κιονοστοιχία εξωτερικά και κορινθιακή εσωτερικά.

Βασιλικές

Οι βασιλικές ήταν μεγάλες ορθογώνιες αίθουσες, χωρισμένες εσωτερικά με δύο ή περισσότερες κιονοστοιχίες σε τρία ή πέντε κλίτη (τρίκλιτες ή πεντάκλιτες), και στεγάζονταν με δίριχτη στέγη. Μία

εξέδρα, υπερυψωμένη μέσα σε αψιδωτή κόγχη στη μια πλευρά του κτηρίου ή στο κέντρο του, χρησίμευε ως βήμα για τους ομιλητές. Χαρακτηριστικά οικοδομήματα των ρωμαϊκών αγορών (forum)

χρησιμοποιήθηκαν για εμπορικούς και για πολιτικούς σκοπούς, αλλά κυρίως ως δικαστήρια.

Η βασιλική του Μ. Κωνσταντίνου στην γερμανική πόλη Τρίερ.

Η καταγωγή του συγκεριμένου αρχιτεκτονικού τύπου παραμένει αβέβαιη. Πιθανόν, όπως και το ίδιο το όνομά τους υποδηλώνει, προέρχονται από τις διοικητικές αίθουσες συνεδριάσεων των

ελληνιστικών βασιλέων. Οι βασιλικές στη Θήρα και στη Δήλο αποτελούν χαρακτηριστικά οικοδομήματα, που προσομοιάζουν αρχιτεκτονικά με τις ρωμαϊκές βασιλικές.

Από τον ελληνικό χώρο ξεχωρίζει η Ιουλία βασιλική, στην αγορά της ρωμαϊκής αποικίας της Κορίνθου, στις κόγχες της οποίας βρέθηκαν ανδριάντες του Αυγούστου και των δύο θετών γιων

του, των Καισάρων Γάιου και Λούκιου.

Τρισδιάστατη ψηφιακή αναπαράσταση της Αιμιλίας βασιλικής στη Ρώμη.

Σημαντική διάδοση θα γνωρίσουν οι βασιλικές, κατά τους πρώιμους χριστιανικούς αιώνες, όταν θα στεγάσουν τους πρώτους χριστιανικούς ναούς. Οι δύο βασιλικές του Δίου (4ος και 5ος αιώνας

μ.Χ.) και οι βασιλικές των Φιλίππων (τέλη 5ου και μέσα 6ου αιώνα μ.Χ.) χρησίμευσαν ως λατρευτικά οικοδομήματα της νέας θρησκείας.

Αεροφωτογραφία της βασιλικής των Φιλίππων όπου ιδρύθηκε η πρώτη χριστιανική εκκλησία στην Ελλάδα από τον απόστολο Παύλο.

Ελληνορωμαϊκή Γραμματεία

Εισαγωγή

Παλαιότερα, τοποθετούσαν την ανατολή του ελληνικού πνεύματος στη γεωμετρική και στην αρχαϊκή εποχή, το μεσουράνημά του στην Κλασική και στην Ελληνιστική περίοδο και τη δύση του στα ρωμαϊκά χρόνια. Κριτικοί της λογοτεχνίας και μελετητές της φιλοσοφίας -γοητευμένοι

από τον κλασικό πολιτισμό- στάθηκαν ιδιαίτερα αρνητικοί μπροστά στη ρωμαϊκή γραμματολογία, τη χαρακτήρισαν φτωχή σε ποιότητα και άκομψη σε ύφος, έκριναν ότι ήταν ανίκανη να

δημιουργήσει καινούργια είδη και για το λόγο αυτό αναζητούσαν συνεχώς τα πρότυπά της στην κλασική ελληνική γραμματολογία. Σε σύγκριση με τις κλασικές τραγωδίες οι ρωμαϊκοί μίμοι τούς φαίνονταν αφελείς κι οι εκπρόσωποι της δεύτερης σοφιστικής πομπώδεις μπροστά στους αττικούς ρήτορες. Η λυρική ποίηση συγκρινόμενη με την αντίστοιχη αρχαϊκή φαινόταν χωρίς πρωτοτυπία,

ενώ θεωρούσαν παρηκμασμένη τη νεοπλατωνική φιλοσοφία σε σχέση με την πρωτότυπη διδασκαλία του Πλάτωνα. Νεότερες μελέτες, όμως, τείνουν να ανασκευάσουν τις θεωρίες αυτές, αναγνωρίζοντας όλο και περισσότερο τη μοναδικότητα των ελληνορωμαϊκών γραμμάτων και την

προσφορά τους στον ευρωπαϊκό πολιτισμό.

Το ρωμαϊκό θέατρο της Παλμύρας στην Αραβία.

Δεύτερη Σοφιστική

Κύρια έκφραση του πνευματικού βίου, κυρίως από το τέλος του 1ου αιώνα μ.Χ., αποτελεί η δεύτερη σοφιστική, ένα κίνημα ρητορικό και φιλοσοφικό. Ο όρος "δεύτερη σοφιστική" ανήκει

στο Φιλόστρατο, που απορρίπτει τον όρο "νέα σοφιστική", ανάγοντας το ξεκίνημα του κινήματος στον 4ο αιώνα π.Χ. με το ρήτορα Αισχίνη· ουσιαστικά, όμως, ο πρώτος εκπρόσωπος ήταν ο

Νικήτας από τη Σμύρνη, στα τέλη του 1ου αιώνα μ.Χ. Η έντονη στροφή προς το κλασικό παρελθόν για την αναζήτηση θεματολογίου και η σχεδόν μιμητική αντιγραφή της αττικής γλώσσας συνοψίζουν το χαρακτήρα της δεύτερης σοφιστικής, η οποία σε αντίθεση με το

σοφιστικό κίνημα του 5ου αιώνα π.Χ. ελάχιστα συνδέθηκε με την πολιτική, εξυπηρέτησε όμως εξίσου καθημερινές ανάγκες και πρακτικά προβλήματα της ελληνορωμαϊκής κοινωνίας, κυριάρχησε στην ανώτερη εκπαίδευση και επηρέασε πολλούς τομείς της λογοτεχνίας.

Ρωμαϊκή σαρκοφάγος του 3ου αι. με σκηνές από τους Άθλους του Ηρακλέους.

Οι σοφιστές της ρωμαϊκής εποχής ανήκαν στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Ήταν εξαιρετικά δημοφιλείς ρήτορες,

που άλλοτε καλούνταν να υποστηρίξουν στα δικαστήρια τους πελάτες τους ως δικηγόροι, και άλλοτε προσκαλούνταν να

διαπραγματευτούν ένα οποιοδήποτε θέμα, για να συγκινήσουν το κοινό τους. Με πρότυπό τους τούς αττικούς

ρήτορες της Κλασικής περιόδου, κατά κύριο λόγο το Δημοσθένη και τον Ισοκράτη, και ανάλογα με τις ρητορικές τους ικανότητες μπορούσαν από ένα ευρύ θεματολόγιο να

επιλέγουν, να εκθέτουν και να απαγγέλλουν διαφόρων ειδών λόγους, για να συναρπάσουν τα πλήθη με τη δεινότητα του ύφους τους και με τις θεατρικές τους χειρονομίες, δίνοντας

ένα μίγμα αττικιστικής γλώσσας και ασιατικού στόμφου. Θα πρέπει να είχαν άμεση επαφή με τους ακροατές, οι οποίοι μπορούσαν ανά πάσα στιγμή να τους επιδοκιμάσουν ή να

τους αποδοκιμάσουν και να τους ζητήσουν να διαπραγματευτούν επί τόπου ένα θέμα, χωρίς να το έχουν

ήδη προετοιμάσει· οι λόγοι αυτοί ονομάζονταν αυτοσχέδιοι. Η κοινωνική τους προβολή και αποδοχή ήταν ευρεία, είχαν

πολλούς μαθητές σε αρκετά μέρη της ρωμαϊκής επικράτειας, αφού ταξίδευαν ασταμάτητα, ενώ πολλοί έχαιραν ακόμα και

της εκτίμησης των αυτοκρατόρων.

Άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου, νεοαττικό αντίγραφο του πρωτοτύπου του Φειδία από τον 5ο αι.. Η Δεύτερη Σοφιστική συνέπεσε περίπου χρονικά με μια

επιστροφή στην αγάπη της κλασικής τέχνης.

Τα μεγαλύτερα κέντρα της δεύτερης σοφιστικής αναπτύχθηκαν στις πόλεις

της Μικράς Ασίας και στην Αθήνα. Στους κυριότερους εκπροσώπους

συγκαταλέγονται ο Διονύσιος Aλικαρνασσέας (μέσα 1ου αιώνα π.Χ.-

αρχές 1ου αιώνα μ.Χ.), ο Δίων Χρυσόστομος (40-112 μ.Χ.), ο Πλούταρχος (50-120 μ.Χ.),

ο Λουκιανός (2ος αιώνας μ.Χ.), ο Πολέμων (85-141 μ.Χ.),

ο Ηρώδης Αττικός (101-178 μ.Χ.), ο Αίλιος Αριστείδης (117/129-189 μ.Χ.), ο Φιλόστρατος (160/170-244/249 μ.Χ.),

ο Kάσσιος Δίων (163-235 μ.Χ.).

Φτερωτή Νίκη από τη βάση του κίονα του Τραϊανού στη Ρώμη.

Ιστοριογραφία

Κύριο θέμα της ιστοριογραφίας ήταν η ιστορία της Ρώμης, από την ίδρυσή της μέχρι την εποχή των ιστοριογράφων, οι οποίοι έγραψαν τόσο στα ελληνικά όσο και στα λατινικά. Το έργο τους, φορτωμένο συχνά με έντονα ρητορικά στοιχεία, διαπνέεται από νομιμοφροσύνη απέναντι στη

Ρώμη και σεβασμό προς τους θεούς, ενώ κοινό χαρακτηριστικό τους ήταν η πεποίθησή τους για την υπεροχή και τον οικουμενικό χαρακτήρα της ηγέτιδας πόλης κι ο θαυμασμός προς τους

θεσμούς της. Ένα μικρό έργο του Λουκιανού "πως δει ιστορίαν συγγράφειν" κάνει έντονη κριτική στις μεθόδους και τη γραφή των σύγχρονών του ιστοριογράφων, των οποίων πρότυπα αξεπέραστα παρέμεναν οι ιστορικοί της Κλασικής περιόδου, ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης, ο Ξενοφών, αλλά και

οι αττικοί ρήτορες, ακόμα και ο Όμηρος.

Ανάγλυφο από την αψίδα του Τίτου στη Ρώμη.

Απεικονίζεται ο θρίαμβος των Ρωμαίων από τη νίκη

τους στον Ιουδαϊκό Πόλεμο και την κατάληψη της Ιερουσαλήμ από τον αυτοκράτορα Τίτο.

Οι ιστοριογράφοι της εποχής ακολουθούν διάφορα συστήματα χρονολόγησης, για να κατατάξουν τα γεγονότα· χρονολογούν με βάση

κάποιες σταθερές: τη θητεία των ρωμαίων υπάτων και των αρχόντων της Αθήνας, τις Ολυμπιάδες και τα χρόνια μετά τη νίκη του Αυγούστου

στο Άκτιο. Στο έργο "Ρωμαϊκή Αρχαιολογία"

του Διονύσιου Αλικαρνασσέα (μέσα 1ου αιώνα π.Χ.-αρχές 1ου αιώνα

μ.Χ.) γίνεται σημαντική προσπάθεια να αποδειχτεί η ελληνική καταγωγή

των ιδρυτών της Ρώμης.Τα "Ρωμαϊκά" του Αππιανού, από την Αλεξάνδρεια (81/96-165 μ.Χ.), έχουν διάταξη εθνογραφική και όχι

χρονογραφική όπως οι άλλες ιστοριογραφίες· η διαπραγμάτευση κάθε έθνους γίνεται με τη σειρά που η Ρώμη κατέκτησε ή προσάρτησε τις

περιοχές αυτές.Πίνακας του Ολλανδού ζωγράφου Φερδινάνδου Μπολ που απεικονίζει την άφιξη του Αινεία στη Ρώμη και την υποδοχή του. Το όλο περιβάλλον

είναι βέβαια επηρεασμένο από την Ολλανδία της εποχής εκείνης.

Ο Ιώσηπος από την Ιερουσαλήμ αποτελεί κύρια μορφή της ιουδαιοελληνικής γραμματείας (37-100 μ.Χ.). Στο

έργο του "Iστορία του Ιουδαϊκού Πολέμου προς Pωμαίους", περιγράφει την επανάσταση της Ιουδαίας

και την πολιορκία της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους, ενώ στην "Iουδαϊκή Αρχαιολογία" αφηγείται την ιστορία των Ιουδαίων σύμφωνα με την Παλαιά

Διαθήκη. Στο έργο αυτό υπάρχει και η μοναδική μνεία στην αρχαία ελληνική γραμματολογία για τον Ιησού

Χριστό, η οποία όμως σύμφωνα με ορισμένους μελετητές θεωρείται μεταγενέστερη προσθήκη.

Ο Αρριανός από τη Νικομήδεια της Βιθυνίας (95-175 μ.Χ.), με πρότυπό του την "Kύρου Aνάβασις" του

Ξενοφώντα, περιέγραψε την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο έργο του "Αλεξάνδρου Ανάβασις".

O Αρριανός, γνωστός και ως Φλάβιος Αρριανός (Νικομήδεια, γύρω στο 95 μ.Χ. - γύρω στο 180 μ.Χ.) ήταν Έλληνας, Ρωμαίος πολίτης, συγγραφέας, ιστορικός,

φιλόσοφος, γεωγράφος, πολιτικός και στρατιωτικός, έπαρχος της Καππαδοκίας (130-137 μ.Χ.), Αθηναίος πολίτης, Άρχων της Αθήνας, γνωστότερος για τα έργα του Αλεξάνδρου Ανάβασις , για το οποίο άντλησε υλικό από τον Καλλισθένη, το Νέαρχο κ.α. και Ινδική. Στην εικόνα, γερμανική έκδοση του 1765 της Ανάβασης

του Αλεξάνδρου.

Στα σημαντικότερα ιστοριογραφικά έργα της περιόδου μπορούν να συγκαταλεχτούν και οι βιογραφίες του Πλουτάρχου, επειδή

ο συγγραφέας τους καταφέρνει να συνθέσει το ιστορικό ανάγλυφο της

εποχής που έζησαν τα πρόσωπα, περιγράφοντας το χαρακτήρα τους και

αφηγούμενος τη δράση τους. Η σκέψη να ενώσει σε ζευγάρια έναν Έλληνα και ένα

Ρωμαίο εκφράζει τόσο το κλίμα της εποχής του, στην οποία η ελληνική

παράδοση συνυπήρχε με τη ρωμαϊκή παρουσία, όσο και την προσωπικότητα του συγγραφέα από τη Χαιρώνεια της Βοιωτίας, που σπούδασε στην Αθήνα, δίδαξε στη Ρώμη, διαβάστηκε κατά τη

διάρκεια του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης κι επέδρασε στο σαιξπηρικό

δραματολόγιο.

Προτομή φιλοσόφου, ίσως του Πλουτάρχου, από τους Δελφούς.

Έργο του 2ου αι. μ.Χ.

Ας σημειωθεί, τέλος, πως οι σημαντικότεροι ρωμαίοι ιστοριογράφοι με έργα γραμμένα

στα λατινικά ήταν: ο Ιούλιος Καίσαρας (100-44 π.Χ.), ο Σαλλούστιος (86-35 π.Χ.), ο Τίτος Λίβιος (59 π.Χ.-17 μ.Χ.), ο Τάκιτος (56-117 μ.Χ.) και o Σουητώνιος (2ος αιώνας

μ.Χ.), που συνέγραψε μια συλλογή αυτοκρατορικών βιογραφιών.

Προτομή του περίφημου πολιτικού, στρατιωτικού και ιστορικού Γάιου

Ιούλιου Καίσαρα . Ο καίσαρας εκτός από κατακτητής της Γαλατίας υπήρξε και συγγραφέας της εκστρατείας στο έργο του Commentarii de Bello Gallico,

ενώ έγραψε και για τον εμφύλιο πόλεμο με τον Πομπήιο στο έργο

Commentarii de Bello Civili.

Περιήγηση

Γεωγράφοι και ιστορικοί, συμπιλητές κάθε είδους γνώσης, οι περιηγητές της Ρωμαϊκής περιόδου, ταξίδευαν πολύ και κατέγραφαν τις εμπειρίες και τις εντυπώσεις τους, για να

τέρψουν τους αναγνώστες τους. Ο σημαντικότερος από τους συγγραφείς αυτούς, τον οποίο

γνωρίζουμε, είναι ο Παυσανίας από τη νοτιοδυτική Μικρά Ασία, ο οποίος περιηγήθηκε στην Ελλάδα στα χρόνια των Αντωνίνων.

Το έργο που μας άφησε είναι η "Ελλάδος Περιήγησις" χωρισμένο σε μικρότερες υποενότητες: τα "Αττικά", τα

"Κορινθιακά", τα "Λακωνικά", τα "Μεσσηνιακά", τα "Ηλιακά", τα "Αχαϊκά", τα "Αρκαδικά", τα "Βοιωτικά" και τα "Φωκικά". Ο περιηγητής, μιμούμενος τον Ηρόδοτο, συμβουλευόταν τοπικούς

ξεναγούς, για να καταγράψει τις λατρείες και τις παραδόσεις κάθε περιοχής, από όπου περνούσε. Χαρακτηριστική

ιδιαιτερότητα του Παυσανία παραμένει το εκλεκτικό του ενδιαφέρον για τις μυθικές δοξασίες, τις λαϊκές προλήψεις και τα

περισσότερο πρωτόγονα και αρχαιοπρεπή λατρευτικά θέματα· τον περιηγητή άφηνε σχεδόν αδιάφορο το ιστορικό παρόν κι η

καθημερινή πραγματικότητα των κοινωνιών που επισκεπτόταν.

Η λεγόμενη Άρτεμις τύπου Rospigliosi. Ρωμαϊκό αντίγραφο πρωτότυπου έργου που είδε και ανέφερε

ο Παυσανίας στα Αττικά.

Φιλοσοφία

Οι σημαντικότερες φιλοσοφικές κατευθύνσεις των αρχαίων Ελλήνων, η πυθαγόρεια, η πλατωνική, η αριστοτελική, η επικούρεια, η στωική, η κυνική φιλοσοφία, εξακολούθησαν να απασχολούν τη φιλοσοφική σκέψη και κατά τη διάρκεια της

Ρωμαϊκής περιόδου. Σημαντική υπήρξε η προσφορά της Νέας Στοάς, όπως έχει καθιερωθεί να ονομάζεται η στωική

φιλοσοφία κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, με κυριότερους εκπροσώπους το Σενέκα (4 π.Χ.-65 μ.Χ.), τον

Επίκτητο (τέλη 1ου-αρχές 2ου αιώνα μ.Χ.) και τον αυτοκράτορα Μάρκο Αυρήλιο (121-180 μ.Χ.). Η

στωική φιλοσοφία επηρέασε την πολιτική σκέψη των Ρωμαίων, το ρωμαϊκό δίκαιο και τη διδασκαλία του

Αποστόλου Παύλου και των Πατέρων της Εκκλησίας.

Προτομή του ρωμαίου φιλόσοφου και ποιητή Σενέκα σε μορφή ερμαϊκής στήλης στον αντίποδα της οποίας βρίσκεται η κεφαλή του Σωκράτους. 1ος αι. μ.Χ. Ο

Σενέκας επικάλυψε τον στωικισμό με ένα πέπλο ουμανισμού, που συνοψίζεται στη φράση του «ο άνθρωπος είναι ιερός για τον άνθρωπο», και υπηρέτησε το στωικό

ιδανικό του σοφού που μεριμνά για την κοινωνία από θέση ευθύνης. Για τον Σενέκα χρέος των πλουσίων και των αρχόντων ήταν η βοήθεια προς τους κοινωνικά αδύναμους. Η σκέψη του Σενέκα αγαπήθηκε πολύ και από τους

πρώιμους χριστιανούς διανοητές.

Ο νεοπλατωνισμός, με σημαντικότερους εκπροσώπους τον Πλωτίνο (204-270 μ.Χ.), τον Πορφύριο (232-304 μ.Χ.) και τον Ιάμβλιχο (250-326 μ.Χ.), αποτελεί το

τελευταίο φιλοσοφικό κίνημα του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Ξεκινά στη διάρκεια του 3ου αιώνα μ.Χ. στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, διδάσκεται στη Ρώμη, στην Πέργαμο, στη Συρία, κατά κύριο λόγο όμως στην Αθήνα μέχρι το κλείσιμο των φιλοσοφικών σχολών της από τον Ιουστινιανό το 529 μ.Χ. Αργότερα μεταφυτεύτηκε στη βυζαντινή σκέψη μέσω του Διονύσιου Αρεοπαγίτη και

του Μιχαήλ Ψελλού, γονιμοποίησε τη μεσαιωνική σκέψη μέσω του Ιερού Αυγουστίνου, ενώ με την έλευση

των Αράβων επηρέασε και την ισλαμική φιλοσοφία.

Ο Πλωτίνος θεμελιώνει και αναπτύσσει στις Εννεάδες την θεωρία των τριών υποστάσεων. Βασικές αρχές της πλωτινικής θεωρίας είναι οι τρεις οντολογικές βαθμίδες του Όντος, Εν – Νους - Ψυχή. Με βάση αυτό το μεταφυσικό μοντέλο, όλο το πλωτινικό σύστημα δομείται από

την οργανική ενότητα αυτών των υποστάσεων . Πιο συγκεκριμένα, στον πυρήνα της πλωτινικής οντολογίας εδρεύει το απόλυτα υπερβατό Εν – Αγαθό, αντίστοιχο του πλατωνικού Αγαθού, αιτία προέλευσης, απαρχή και σκοπός όλων των υπολοίπων

υποστάσεων και των όντων που μετέχουν σ’ αυτές. Δεύτερος στην τάξη βρίσκεται ο Νους. Ο πλωτινικός Νους, σύνθεση του αριστοτελικού Θεού και του πλατωνικού νοητού κόσμου των

Ιδεών, μεταλαμβάνει της απόλυτης πρώτης λάμψης και σοφίας του Ενός, ένας αιώνιος, άφθαρτος, αμετάβλητος και αυτο-προσδιοριζόμενος Νους. Τρίτη και τελευταία στην

μεταφυσική ιεραρχία του πλωτινικού συστήματος βρίσκεται η Ψυχή. Η πλωτινική Ψυχή, σε αντίθεση με την αιώνια αμεταβλητότητα τον Νου, είναι μια διαρκώς μεταβαλλόμενη

διαμορφωτική δύναμη, ποιητική αιτία του αισθητού κόσμου που κοσμεί και διοικεί όλο το Σύμπαν.

Ποίηση

Ο αρχαιότερος ρωμαίος ποιητής, του οποίου το όνομα γνωρίζουμε, είναι ο Λίβιος Ανδρόνικος, απελεύθερος

Έλληνας από τον Τάραντα (3ος αιώνας π.Χ.), ο οποίος μετέφρασε στα λατινικά τον Όμηρο και παρουσίασε

για πρώτη φορά στη Ρώμη, στα πλαίσια γιορτών (ludi romani), διασκευασμένα ελληνικά δράματα. Θεωρείται

ο πατέρας του λόγιου ρωμαϊκού δράματος και ο πρώτος μεταφραστής στην παγκόσμια λογοτεχνία. Τα θέματα της επιγραμματικής λυρικής ποίησης, με

σημαντικό έλληνα εκπρόσωπο τον Κριναγόρα από τη Μυτιλήνη (πρώτο μισό του 1ου αιώνα π.Χ.), ήταν κατά

κύριο λόγο ερωτικά, ενώ ο Λουκίλλιος (μέσα 1ου αιώνα μ.Χ.) της έδωσε και σκωπτικές προεκτάσεις. Το είδος παρήκμασε κατά το 2ο και 3ο αιώνα μ.Χ., ενώ

τον 4ο αιώνα μ.Χ. ο Χριστιανισμός, με κύριο εκφραστή του το Γρηγόριο Ναζιανζηνό, θα δώσει στο

αρχαίο αυτό είδος της λυρικής ποίησης καινούργιο θεματολόγιο.

Πορτραίτο του πρωτοπόρου ποιητή Λίβιου Ανδρόνικου, ο οποίος έχει την τιμή να θεωρείται ο πατέρας της ρωμαϊκής

ποίησης.

Οι τραγωδίες που γράφτηκαν κατά τους πρώτους αιώνες της ρωμαϊκής κυριαρχίας προορίζονταν κυρίως για διάβασμα, ενώ στα θέατρα απαγγέλλονταν συνήθως ιαμβικά τμήματα

των τραγωδιών και παραλείπονταν τα χορικά. Η επική ποίηση για τη δημιουργία του κόσμου, το

μυθολογικό έπος με θέματα από τον κύκλο των περιπετειών του θεού Διονύσου στην Ανατολή και η διδακτική ποίηση καλλιεργήθηκαν με ιδιαίτερο ζήλο στην αυτοκρατορική

εποχή.Σημαντική έκφραση της ρωμαϊκής ποίησης αποτελούν οι λεγόμενοι ύμνοι των "μαγικών παπύρων" (ονομάστηκαν έτσι από τα χειρόγραφα που τους διασώζουν σε αρκετές

περιπτώσεις μαζί με τις νότες τους), οι οποίοι απευθύνονταν σε θεούς, στη φύση, στον ήλιο. Στην ιδιάζουσα αυτή

ποίηση, γραμμένη σε απλή γλαφυρή γλώσσα, χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία νεοπλατωνικά και χριστιανικά, για να εκφράσουν τα μηνύματα των μυστηριακών λατρειών

της όψιμης αρχαιότητας. Ο νεοπλατωνικός Συνέσιος από την Κυρήνη, ο μετέπειτα επίσκοπος (τέλη 4ου-αρχές 5ου

αιώνα μ.Χ.), και ο Πρόκλος υπήρξαν από τους κυριότερους λυρικούς υμνογράφους.

Άγαλμα του Διονύσου. Ρωμαϊκό αντίγραφο ενός ελληνιστικού πρωτοτύπου. Μουσείο

Λούβρου.

Όσον αφορά το λατινόφωνο κόσμο, τα πρώτα γραπτά μνημεία σε λατινική γλώσσα χρονολογούνται την περίοδο

του Α' Καρχηδονιακού πολέμου (264-241 π.Χ.)· ήταν θρησκευτικοί ύμνοι, έμμετρα εγκώμια προγόνων και

περιπαιχτικά άσματα, τα λεγόμενα "σκώμματα". Οι αρετές που πρόβαλλαν οι ποιητές ήταν η αγάπη για την πατρίδα, η φιλοτιμία, η εγκαρτέρηση, η απλότητα. Κύριοι εκπρόσωποι είναι ο Έννιος (239-169 π.Χ.), ο κωμικός Πλαύτος (250-184

π.Χ.), ο οποίος επηρεάστηκε ιδιαίτερα από τη Νέα Κωμωδία της ελληνιστικής εποχής, ο Τερέντιος (185-159

π.Χ.) και ο Λουκίλιος (180-54 π.Χ.). Ωστόσο, οι σημαντικότεροι ποιητές της λατινικής λογοτεχνίας έζησαν

την εποχή του Αυγούστου, ήταν αφοσιωμένοι στον αυτοκράτορα και ύμνησαν το έργο του. Ο Βιργίλιος (70-19 π.Χ.) έγραψε ηρωική ποίηση με σημαντικότερο έργο του

την Αινειάδα, ενώ ο Οράτιος (65-8 π.Χ.) και ο Οβίδιος (43 π.Χ.-18 μ.Χ.) έγραψαν ερωτική και λυρική ποίηση, η οποία στα επιγράμματα του Μαρτιάλη βρήκε την ολοκλήρωσή της

(1ος αιώνας μ.Χ.).

Άγαλμα (από τον γλύπτη Εττόρες Φερράρι, 1887) του Πόπλιου Οβίδιου Νάσο , περίφημου ρωμαίου ποιητή ο οποίος έγραψε αρκετά έργα

στην εξορία του στον Εύξεινο Πόντο.

Θέατρο

Στο θέατρο, κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο, κυριάρχησε το μιμόδραμα. Πρόκειται για

απλές, αυτοσχέδιες, σύντομες κωμικές σκηνές που απεικόνιζαν με τρόπο φαιδρό

γεγονότα από την καθημερινή ζωή, σατίριζαν πρόσωπα, ήθη και πράξεις, απομυθοποιούσαν επεισόδια από τη μυθολογία ή παρωδούσαν αρχαίες

τραγωδίες. Τα άκομψα αστεία και οι ακράτητες βωμολοχίες διάνθιζαν

αδιάκοπα τα μιμικά αυτά δρώμενα, που άμεσος σκοπός τους ήταν να

προκαλέσουν το γέλιο των θεατών (mimicus risus).

Πάνω: Το ρωμαϊκό θέατρο στο Αμμάν της Ιορδανίας.

Κάτω: Το ρωμαϊκό θέατρο στην Ορράγη της Γαλλίας. Η

ελληνορωμαϊκή δραματική τέχνη κατέκτησε τους πληθυσμούς της αυτοκρατορίας από την Ανατολή ως τη Δύση και τα θέατρα είναι οι

σιωπηλοί μάρτυρες αυτής της ανώτερης μορφής τέχνης που κατάγεται από την κλασική

Ελλάδα.

Ο λόγος ήταν πεζός (μιμολογία) αλλά και έμμετρος (μιμωδία). Το σκηνικό ήταν απέριττο και ο μίμος μπορούσε να παρασταθεί σε

οποιοδήποτε χώρο, από την αγορά ως τις αίθουσες συμποσίων των ιδιωτικών οικιών. Ο χορός ήταν ανύπαρκτος, τα προσωπεία απουσίαζαν,

οι ηθοποιοί έπαιζαν συνήθως ξυπόλυτοι. Ο μίμος υπήρξε το μοναδικό είδος θεάτρου της αρχαιότητας στο οποίο εμφανίζονταν και γυναίκες στη

σκηνή. Η Σικελία των αρχαϊκών χρόνων θεωρείται η γενέτειρα του θεατρικού

αυτού είδους, το οποίο άρχισε να γνωρίζει μεγάλη άνθιση στην Ελληνιστική και τη Ρωμαϊκή περίοδο. Τα έργα του πιο διάσημου

μιμογράφου της εποχής του Αυγούστου, του Φιλιστίωνα από τη Μικρά Ασία, αποτέλεσαν το αποκορύφωμα στην εξέλιξη του αρχαίου μίμου, ενώ

για τον ίδιο λέγεται ότι πέθανε από τα ακράτητα γέλια (τελευτά υπό γέλωτος απείρου).

Από το μίμο προήρθε ο παντόμιμος, στον οποίο η όλη ερμηνεία περιορίστηκε σε έναν "πολυπρόσωπο" μιμοχορευτή. Ένας μόνο

"αμίλητος" ηθοποιός, ο αρχιμίμος, με ρυθμικές κινήσεις και χειρονομίες και με μόνο του βοήθημα ένα προσωπείο με τρεις ή πέντε διαφορετικές

μορφές, που τις ενάλλαζε ανάλογα με το ρόλο που υποδυόταν, μιμούνταν, δηλαδή παρίστανε, όλα τα πρόσωπα και τα επεισόδια του έργου, ακόμα

και τα ζώα, τα πουλιά και τα στοιχεία της φύσης.

Νωπογραφία από το Ερκουλάεουμ (Ηράκλεια) , τη δεύτερη κατεστραμμένη πολιτεία, μαζί με την Πομπηία, από το

Βεζούβιο, στην οποία απεικονίζεται η Μήδεια σε σκηνή από θεατρική παράσταση.

Ο Πυλάδης και ο Βάθυλλος από την Αλεξάνδρεια θεωρούνται ως οι εισαγωγείς της παντομιμικής όρχησης στη Ρώμη, στην πόλη που αγάπησε το είδος αυτό όσο καμιά. Όμως οι πολιτιστικές τάσεις της

Αυτοκρατορικής περιόδου ευνόησαν ιδιαίτερα την οικουμενικότητα της "γλώσσας των κινήσεων", κάνοντας τον παντόμιμο εξαιρετικά δημοφιλή σε ολόκληρη πλέον την αυτοκρατορία, καθώς ήταν

προσιτός στους διάφορους λαούς της ρωμαϊκής επικράτειας, που δε μιλούσαν φυσικά την ίδια γλώσσα.

Μάσκες για θεατρικά έργα σε ψηφιδωτό από τη βίλα του Αδριανού στο Τίβολι. 2ος αι. μ.Χ.

Τέλος, οι σημαντικότεροι ρωμαίοι μιμογράφοι, που έγραψαν στα λατινικά, επηρεάστηκαν από τους Έλληνες της ελληνιστικής εποχής. Οι πιο γνωστοί έδρασαν κατά την ύστερη Δημοκρατική

περίοδο στη Ρώμη (1ος αιώνας π.Χ.) και ήταν ο Gnaeus Mattius και ο Decimus Laverius, ο οποίος υπήρξε και ο πρώτος Ρωμαίος που έγραψε μίμους προορισμένους να παιχτούν στη σκηνή.

Το ρωμαϊκό θέατρο στην Σαμπάθα της Αφρικής.

Θρησκεία

Εισαγωγή

Οι υπήκοοι της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας απολάμβαναν στα θέματα της θρησκείας τους μια ιδιαίτερη ελευθερία. Αν και αυστηρά τυπικοί στο τελετουργικό της λατρείας τους, οι Ρωμαίοι

εισήγαγαν στο πάνθεό τους, θεούς των ντόπιων ιταλικών φύλων και των Ελλήνων, αποδέχτηκαν κέλτικες και γαλατικές θεότητες και δε δίστασαν να υιοθετήσουν τις "εξωτικές" μυστηριακές

λατρείες των ανατολικών επαρχιών.

Αργυρό κύπελλο με έξοχη παράσταση

μυθολογικού θέματος. Θηλυκές Κένταυροι με ερωτιδείς σε σύνθεση

δύσκολη να ερμηνευθεί. 1ος αι. μ.Χ. Οι

ανάμεικτες και υβριδικές μυθολογικές

συνθέσεις είναι γνώρισμα της

ρωμαϊκής τέχνης.

Έχει υποστηριχτεί ότι πίσω από την τάση αυτή κρύβεται η πολιτική στάση των Ρωμαίων απέναντι στους λαούς της

αυτοκρατορίας κι εξυπηρετείται η πολιτική τους ιδεολογία, αφού θεωρούσαν ότι η

θρησκεία ήταν ένα πολύ καλό μέσο αφομοίωσης άλλων πολιτισμών. Η

αντίδρασή τους στο δρυιδισμό ή στο χριστιανισμό εκδηλώθηκε, όταν

θεωρήθηκε ότι οι συγκεκριμένες θρησκείες κλόνιζαν τα ιδεολογικά στηρίγματα της

αυτοκρατορίας, αμφισβήτηση που γινόταν κυρίως αντιληπτή στην άρνηση των

οπαδών τους να αποτίσουν λατρευτικές τιμές στο ρωμαίο αυτοκράτορα. Η ολοένα και μεγαλύτερη παρόρμηση των Ρωμαίων για μονοθεϊσμό αποκρυσταλώθηκε στην

υιοθέτηση του χριστιανισμού ως μοναδικής επίσημης θρησκείας του κράτους.

Άγαλμα του Τραϊανού με στρατιωτική στολή.

Πάνθεο

Ένα από τα περισσότερο χαρακτηριστικά γνωρίσματα της επίσημης ρωμαϊκής θρησκείας ήταν η διάρθρωσή της γύρω από ένα τριαδικό σύστημα θεοτήτων. Οι θεοί αυτοί ονομάζονταν θεοί

πατρώοι (dii patres) και ήταν κατά την περίοδο της Βασιλείας (753-509 π.Χ.) ο Jupiter, ο Mars και ο Quirinus. Από τον 6ο αιώνα π.Χ., σύμφωνα με αρκετούς μελετητές, η θρησκεία των Ρωμαίων δέχτηκε πολλές επιδράσεις από τους Ετρούσκους, στους οποίους αποδίδεται και η εγκαθίδρυση στο Καπιτώλιο μιας νέας τριάδας θεών σε αντικατάσταση της προηγούμενης· πρόκειται για τους

θεούς Jupiter, Juno και Minerva. Μια άλλη σημαντική τριάδα, που καθιερώθηκε ιδιαίτερα από τον 5ο αιώνα π.Χ., αποτελεί η Ceres, η Libera και ο Liber, θεότητες της γονιμότητας ανάλογες με τις

ελληνικές Δήμητρα, Περσεφόνη και Διόνυσο αντίστοιχα.

Η τριάδα του Καπιτωλίου, Jupiter, Juno και Minerva,

όπως καθιερώθηκε καλλιτεχνικά στη Ρώμη,

με τους θεούς ένθρονους.

Οι επαφές των Ρωμαίων με τους Έλληνες της Μεγάλης Ελλάδας και της Σικελίας, ιδιαίτερα από

τον 4ο αιώνα π.Χ., είχαν καθοριστική σημασία στην εξέλιξη της ρωμαϊκής θρησκείας, αφού τότε

εισήχθησαν στο ρωμαϊκό πάνθεο ο Απόλλωνας, ο Ασκληπιός, ο Ηρακλής, και οι Διόσκουροι Κάστωρ

και Πολυδεύκης. Τα λατινικά ονόματα των θεοτήτων αυτών, Apollo, Aesculapius, Herculus,

Castor και Pollux αντίστοιχα, μαρτυρούν την ελληνική τους προέλευση.

Μπρούτζινο ρωμαϊκό άγαλμα του Ηρακλέους από την περίοδο της Δημοκρατίας στη

Ρώμη. Ο Ηρακλής αγαπήθηκε πολύ στη Ρώμη καθώς ο ρωμαλέος και ακέραιος

χαρακτήρας του συμβάδιζε με τις παραδόσεις του σκληροτράχηλου ρωμαϊκού

λαού.

Με το φαινόμενο αυτό, το οποίο ονομάζεται συγκρητισμός, οι ρωμαϊκές θεότητες βρήκαν τις

αντίστοιχές τους στο ελληνικό πάνθεο και αντίστροφα, γεγονός που βοήθησε ιδιαίτερα στην

κατανόηση και στην επικοινωνία των λαών σε θρησκευτικό επίπεδο. Η ρωμαϊκή Vesta - μολονότι η θέση της ήταν πολύ πιο σημαντική στη ρωμαϊκή θρησκεία- βρήκε την αντίστοιχή της στην ελληνική

Εστία, η Diana στην Άρτεμη, ο Neptunus στον Ποσειδώνα, ο Volcanus στον Ήφαιστο και ο

Mercurius στον Ερμή.

Η Venus και ο Mars είναι δυο ακόμη θεότητες των Λατίνων που γρήγορα

ταυτίστηκαν και στις ιδιότητές τους, αλλά και στην απεικόνισή του με την Αφροδίτη και τον Άρη. Οι δυο τους

παρουσιάζονται και ως ζέυγος, όπως στο σύμπλεγμα αυτό του 2ου αι. μ.Χ.

Θεοποιημένες ιδέες και αυτοκρατορικές αρετές

Οι Ρωμαίοι περισσότερο από τους Έλληνες θεοποίησαν και λάτρεψαν αφηρημένες έννοιες, όπως τις Concordia, Fortuna, Ops, Pax, Pietas, Providentia, Salus, Spes, Victoria, που είναι αντίστοιχες με τις ελληνικές Ομόνοια, Τύχη, Αφθονία, Ειρήνη, Ευσέβεια, Πρόνοια, Σωτηρία, Ελπίδα, Νίκη. Η λατρεία των ιδεών αυτών, ιδιαίτερα από την Αυτοκρατορική περίοδο, εξυπηρέτησε ουσιαστικά την πολιτική προπαγάνδα. Κοινό χαρακτηριστικό αναρίθμητων νομισμάτων, που κυκλοφόρησαν

σε ολόκληρη τη ρωμαϊκή επικράτεια, είναι να φέρουν συχνά στον εμπροσθότυπο την προτομή του αυτοκράτορα, ενώ στον οπισθότυπο να αναπαριστάνεται ως γυναικεία θεότητα μια από αυτές τις αφηρημένες έννοιες, η οποία αναγνωρίζεται από τα σύμβολα που συνήθως φέρει: η Fortuna από

τον τροχό ή το πηδάλιο, η Ops και η Pax από το κέρας της Aμαλθείας και η Victoria απεικονίζεται φτερωτή να στεφανώνει τον αυτοκράτορα.

Νόμισμα του Δομιτιανού το οποίο φέρει στην πίσω όψη τη Fortuna με το πηδάλιο.

Η λατρεία τους βρήκε μεγάλη απήχηση στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Σε πολλές πόλεις έχτιζαν ναούς, αφιέρωναν αγάλματα και τελούσαν θυσίες σε βωμούς προς τιμήν τους. Πρόκειται για λατρευτικές πράξεις που στο σύνολό τους μαρτυρούν την κοινή επιθυμία των υπηκόων για

ευμάρεια και ευτυχία και την ελπίδα ότι μια ισχυρή Ρώμη θα μπορούσε να την εκπληρώσει.

Τρεις κορινθιακοί κίονες απομένουν για να θυμίζουν το ναό του Απόλλωνος

Ιατρού (Apollo Medicus) δίπλα στο Θέατρο του Μάρκελου.

Μυστηριακές και Ανατολικές θρησκείες

Μολονότι το μυστηριακό στοιχείο στη ρωμαϊκή θρησκεία ήταν σχεδόν ανύπαρκτο, χάρη στις

πολιτισμικές και πολιτικές επαφές τους με τον ελληνιστικό κόσμο, οι Ρωμαίοι γνώρισαν κι

ενθουσιάστηκαν από τις μυστηριακές και ανατολικές θρησκείες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έδειξαν για τις λατρείες της Μεγάλης Μητέρας θεάς, η οποία

αποτελούσε προσωποποίηση της γονιμότητας της γης. Η αιγυπτιακή Ίσιδα, η φρυγική Κυβέλη, η φοινικική Αστάρτη-Aτάργατις, η ελληνική Δήμητρα, είχαν ήδη εισβάλει στο ρωμαϊκό πάνθεο από τους τελευταίους

προχριστιανικούς αιώνες.

Άγαλμα της Κυβέλης, μικρασιατικής θεότητας που ενσωματώθηκε τόσο στο ελληνικό όσο και στο ρωμαϊκό πάνθεο.

Καθώς η αφοσίωση στις θεές αυτές γινόταν όλο και περισσότερο έντονη, η ρωμαϊκή εξουσία προσπάθησε κατά καιρούς να εκρωμαΐσει τις

λατρευτικές πρακτικές προς τιμήν τους και να τις απαλλάξει από τα ξενικά στοιχεία. Η έκσταση που

προκαλούσαν στους πιστούς και -σε ορισμένες περιπτώσεις- η ακραία συμπεριφορά του ιερατείου τους υπήρξαν οι σημαντικότεροι λόγοι ευκαιριακής

δίωξής τους από τη Ρώμη, επειδή θεωρήθηκε ότι συνέβαλλαν στη χαλάρωση των ηθών των πολιτών.

Παρόλα αυτά ορισμένοι αυτοκράτορες στάθηκαν ιδιαίτερα ευνοϊκοί απέναντι στις μυστηριακές

λατρείες, όπως για παράδειγμα ο Αύγουστος και ο Αδριανός, οι οποίοι όταν επισκέφτηκαν την Αθήνα

μυήθηκαν στα Ελευσίνια Μυστήρια, τα οποία μάλιστα ο Κλαύδιος προσπάθησε μάταια να

μεταφέρει στη Ρώμη.

Τοιχογραφία από την Πομπηία με τον ένθρονο Δία.

Αυτοκρατορική Λατρεία

Στη Ρώμη μετά το θάνατό τους οι αυτοκράτορες θεοποιούνταν,

εισάγονταν δηλαδή στο ρωμαϊκό πάνθεο. Μετά την τελετή της

αποθέωσης (consecratio), τους απέδιδαν λατρευτικές τιμές. Στις ανατολικές επαρχίες της

ρωμαϊκής επικράτειας η απόδοση ισόθεων τιμών στους ηγεμόνες

αποτελούσε λατρευτική πρακτική, καθιερωμένη ήδη από την

Ελληνιστική περίοδο. Σύμφωνα με τους περισσότερους μελετητές ο

Μέγας Αλέξανδρος υπήρξε ο πρώτος έλληνας ηγεμόνας που λατρεύτηκε

ως θεός, ως Άμμων Pα στην Αίγυπτο και ως Διόνυσος στην Ασία.

Συνηθισμένοι πλέον στην απόδοση θεϊκών τιμών σε ζώντες βασιλείς, οι

Έλληνες απέδωσαν λατρευτικές τιμές και στους ρωμαίους αυτοκράτορες,

κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στην εξουσία.

Ο ναός του Αυγούστου και της Λίβιας στη Βιέννη της Γαλλίας. Ο Οκταβιανός

θεοποιήθηκε αμέσως στην αυτοκρατορία όπως και ο Καίσαρας.

Θέσπισαν αγώνες προς τιμήν τους, τα λεγόμενα Καισάρεια και Σεβάστεια, τους ανέθεταν λατρευτικά αγάλματα στα οποία τους αναπαριστούσαν με τη στάση και τα σύμβολα θεών, στα

νομίσματα τούς απεικόνιζαν θεοποιημένους να φορούν ακτινωτό διάδημα, τούς επικαλούνταν με θεϊκές επικλήσεις σε ύμνους και σε εγκώμια, έχτιζαν προς τιμήν τους ναούς και τελούσαν θυσίες σε βωμούς, ενώ οργάνωσαν κι ένα πολυπληθές ιερατείο στις πόλεις, στα κοινά και στις επαρχίες.

Η αποθέωση του Αντωνίνου Πίου στη βάση του μνημείου του στη Ρώμη.

Μολονότι οι πηγές που μαρτυρούν τις εκδηλώσεις της αυτοκρατορικής λατρείας

είναι αρκετές, παραμένει σχεδόν αδύνατο για το σύγχρονο μελετητή να διαπιστώσει τα

πραγματικά κίνητρα της λατρευτικής αυτής τάσης. Πολλοί πιστεύουν ότι η αυτοκρατορική

λατρεία ήταν μία περισσότερο διπλωματική και λιγότερο θρησκευτική πράξη και

αποδίδουν τις θεϊκές αποδόσεις τιμών στη δουλοπρεπή στάση των υπηκόων της

αυτοκρατορίας και ιδιαίτερα στην έφεση της άρχουσας τοπικής αριστοκρατίας για κολακεία, με σκοπό την απόκτηση

περισσότερων προνομίων από τη ρωμαϊκή εξουσία. Άλλοι πάλι, προσεγγίζοντας με

διαφορετικό τρόπο τις πηγές, διαβλέπουν τις εκδηλώσεις πηγαίου ενθουσιασμού κι

αυθόρμητου θρησκευτικού συναισθήματος στην απόδοση τιμών προς τους

παντοδύναμους μονάρχες μιας τεράστιας αυτοκρατορίας, οι οποίοι ενσαρκώνουν μία άλλη όψη του θείου· ο αρχαίος πολυθεϊσμός

μπορούσε πολύ εύκολα να εγκολπωθεί μερικές ακόμα θεότητες, τους θεούς

Σεβαστούς, τους divi Augusti. Η Λίβια με αγαλματίδιο του

θεοποιημένου Οκταβιανού Αυγούστου. Καμέο από όνυχα. Του 1ου αι.

Μία από τις περισσότερο ενδιαφέρουσες πτυχές στην εξέλιξη της αρχαίας θρησκείας αποτελεί η μετάβασή της στο μονοθεϊστικό χριστιανισμό. Ο αυτοκράτορας θα βρει καινούργια θέση στο νέο

κοσμολογικό σύστημα, αυτή του αντιπροσώπου του Θεού στη γη, και ως κύριος της επίγειας βασιλείας θα παραλληλιστεί με τον κύριο της επουράνιας.

Ο ναός του θεοποιημένου αυτοκράτορα

Αντωνίνου Πίου και της συζύγου του

Φαύστας. Ρώμη, 2ος αι. μ.Χ.

Γιορτές και Αγώνες

Κατά τη διάρκεια της Ρωμαιοκρατίας, οι Έλληνες συνέχιζαν με πλήρη ελευθερία και σύμφωνα με τις λατρευτικές τους παραδόσεις να τελούν τις γιορτές τους, ακολουθώντας το δικό τους

ημερολόγιο. Στους μεγάλους πανελλήνιους αγώνες -τα Ολύμπια, τα Πύθια, τα Ίσθμια και τα Νέμεα- καθώς και

σε άλλους τοπικούς, όπως τα Παναθήναια στην Αθήνα, τα Ηραία στο Άργος, τα Μουσεία στη Θήβα, τα Ερωτίδεια στις Θεσπιές, προστέθηκαν γυμνικοί, ιππικοί και μουσικοί αγώνες. Αρχικά

καθιερώνονται από το 2ο αιώνα π.Χ. προς τιμήν της προσωποποίησης της πόλης Ρώμης τα λεγόμενα Ρωμαία, ενώ με την εγκαθίδρυση της μοναρχίας από τον Αύγουστο έχουμε προς τιμήν

των αυτοκρατόρων τα λεγόμενα Καισάρεια και Σεβάστεια.

Το αμφιθέατρο Pula Arena

στην Κροατία

είναι ίσως το καλύτερα

διατηρημένο ρωμαϊκό

αμφιθέατρο σήμερα. Στα αμφιθέατρα διεξάγονταν κατεξοχήν οι αγώνες κατά

τη ρωμαιοκρατί

α.

Την εποχή αυτή ο αθλητισμός συνδέθηκε όσο ποτέ άλλοτε με το θέαμα και εξελίχτηκε προς τον "πρωταθλητισμό", ενώ συγχρόνως αναπτύχθηκε και ο γυναικείος αθλητισμός. Τιμητικές

επιγραφές που στήνονταν στις διάφορες πόλεις, για να μνημονεύσουν τις νίκες τους, μαρτυρούν ότι οι αθλητές ήταν εξαιρετικά δημοφιλείς, ταξίδευαν σε ολόκληρη τη ρωμαϊκή επικράτεια και

συμμετείχαν σε πολυάριθμους αγώνες. Η βαθμιαία εξέλιξη του ιδεώδους του παραδοσιακού αθλητισμού προς μία μορφή "επαγγελματοποίησης" θεωρείται ότι σε μεγάλο βαθμό συνετέλεσε στην παρακμή του, ιδιαίτερα κατά τον 3ο και 4ο αιώνα μ.Χ., μέχρι την πλήρη εξάλειψή του το

395 μ.Χ., όταν ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος με διάταγμά του κατάργησε τους αθλητικούς αγώνες.

Νεαρές κοπελιές παίζουν

παιχνίδια με την μπάλα με

ελαφρά ένδυση. Έξοχο μωσαϊκό από

τη Villa Romana del Casale, στη

Σικελία, όπου έχει σωθεί το μεγαλύτερο

σώμα ψηφιδωτών σε ένα χώρο σε

όλη τη ρωμαϊκή τέχνη.

Μυθολογία

Η ρωμαϊκή μυθολογία -σε αντίθεση με την ελληνική- δε συνδέθηκε ποτέ ιδιαίτερα με τη θρησκεία και για το λόγο αυτό ήταν αρκετά

περιορισμένη. Διαμορφώθηκε κυρίως μετά τον 3ο αιώνα π.Χ., όταν άρχισε να δέχεται πολλές

επιδράσεις από την αντίστοιχη ελληνική. Η συμβολή της ποίησης -ιδιαίτερα της επικής-

υπήρξε καθοριστική για την περαιτέρω διαμόρφωση της ρωμαϊκής μυθολογίας. Ο πιο σημαντικός ρωμαϊκός μυθολογικός κύκλος, ο οποίος αναφέρεται στην πρώιμη ιστορία της Ρώμης, στο ταξίδι του Αινεία από την Τροία μέχρι την Ιταλία μετά τη λήξη του Τρωϊκού

πολέμου, στις περιπέτειες των απογόνων του και ιδιαίτερα του Ρωμύλου, του μυθικού ιδρυτή της πόλης, παραδίδεται με πολύ γλαφυρό τρόπο από

το Βιργίλιο στην Αινειάδα. Ο συγκεκριμένος ποιητής, που επηρεάστηκε όσο κανένας άλλος από τον Όμηρο, συνέγραψε το έργο αυτό μετά

από προτροπή του Αύγουστου.

Η βασίλισσα της Λιβύης Διδώ στην αγκαλιά του Αινεία. Ο μεγάλος ήρωας προσάραξε στη Λιβύη πριν φτάσει στη Ρώμη, όμως , σαν άλλος Οδυσσέας, δεν

παρέμεινε εκεί, αλλά συνέχισε το ταξίδι του ως το τελικό πεπρωμένο του. Τοιχογραφία από την Πομπηία.

Χριστιανισμός

Η επίδραση που άσκησε ο ελληνιστικός πολιτισμός στον ιουδαϊκό κόσμο ξεκίνησε στο

επίπεδο της πολιτικοκοινωνικής ζωής, για να κορυφωθεί στα

γράμματα και στη θρησκεία. Το 175 π.Χ. στα Ιεροσόλυμα αναγέρθηκε

ελληνικό γυμνάσιο, ενώ οι ιουδαϊκοί αριστοκρατικοί κύκλοι της

Παλαιστίνης, ήδη από τον 3ο αιώνα π.Χ., γνώριζαν την ελληνική

γλώσσα. Ήταν αναμενόμενο λοιπόν οι πρώτες σημαντικές

προσωπικότητες του χριστιανισμού να προέλθουν από τις ομάδες αυτές

των εξελληνισμένων Ιουδαίων.

Η Ιερουσαλήμ κατά τους πρώιμους ρωμαϊκούς χρόνους.

Διακρίνεται η τεράστια έκταση που καταλαμβάνει το

οχυρωμένο ανάκτορο του τοπικού άρχοντα Ηρώδη.

Η προσωπικότητα, ωστόσο, που βοήθησε στην ταχύτερη διάδοση της νέας θρησκείας ήταν ο Απόστολος Παύλος, ο οποίος με τα ταξίδια του ίδρυσε τις πρώτες μικρές χριστιανικές κοινότητες και με τις επιστολές, που αργότερα έστελνε σε αυτές, έδινε διευκρινίσεις για θέματα λατρευτικά

και τόνωνε το θρησκευτικό αίσθημα των πρώτων χριστιανών. Ο Απόστολος των Εθνών επισκέφτηκε τη Ρώμη, την Έφεσο, τη Θεσσαλονίκη, τους Φιλίππους, την ευρωπαϊκή πόλη που

πρώτη άκουσε το χριστιανικό κήρυγμα, την Κόρινθο, η οποία από την εποχή εκείνη έγινε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα της χριστιανικής λατρείας στον ελληνικό χώρο και την Αθήνα, που

άκουσε με μεγάλο ενδιαφέρον τη διδασκαλία της νέας θρησκείας.

Κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, η κοινωνική ζωή και η πολιτική διάρθρωση του ελληνισμού επηρέασαν τον τρόπο οργάνωσης της εκκλησίας ως κοινωνικού συνόλου, ενώ στον

ηθικό τομέα η ελληνορωμαϊκή έννοια της ηθικής υιοθετήθηκε αρχικά από τον Παύλο και αργότερα από τους Πατέρες της Εκκλησίας.

Η βιβλιοθήκη του Κέλσου στην Έφεσο, θαυμάσιο κτίριο του 2ου αι. μ.Χ.

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.3 (από τον Μέγα Αλέξανδρο στους Ρωμαϊκούς χρόνους), εκδ. Εκδοτική

Αθηνών και «Η Καθημερινή», Αθήνα 2010, σ.σ. 26-101

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/07 (Ρωμαϊκή Περίοδος)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΕΛΛΗΝΙΚΗ Ή ΞΕΝΗ)

Alfoeldi, G., Ιστορία της Ρωμαϊκής κοινωνίας, μτφρ. Α. Χανιώτης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1992.

Baldson, J.P.V.D., Ρωμαίες γυναίκες. Η ιστορία και τα έθιμά τους, μτφρ. Ν. Πετρόχειλος, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1984.

Garnsey P. & Saller R., η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, Οικονομία, κοινωνία και πολιτισμός, μτφρ. Β.Ι. Αναστασιάδης, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1998

Ελλάς, Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ε, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1970

Καρδαράς Γεώργιος, Η άνοδος και η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα 2002

Kenney. E.J – Clausen W.V., Ιστορία της Λατινικής Λογοτεχνίας, μτφρ. Θ.Πίκουλα, Α.Σιδέρη-Τόλια, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1999

Παπαχατζής Νικόλαος, Η θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987

Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)

Rostovtzeff Michael, Ρωμαϊκή Ιστορία, μτφρ. Βασίλης Καλφάογλου, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1984

Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη , Βυζαντινή Ιστορία, τ. Α, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.ehw.gr/ehw/forms( Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για τη Ρώμη και την αυτοκρατορία της)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)

Πίνακες Ρωμαίων Αυτοκρατόρων

Δυναστεία Ιουλίων – Κλαυδίων

Οκταβιανός Αύγουστος (GAIVS IVLIVS CAESAR AVGVSTVS): 27 π..Χ - 14 μ.Χ. Ο πρώτος Αυτοκράτορας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Τιβέριος Α΄ (TIBERIVS IVLIVS CAESAR AVGVSTVS): 14 μ.Χ. – 37 μ.Χ. Θετός γιος του Οκταβιανού Αύγουστου από τη σύζυγο του Λιβία.

Καλιγούλας (GAIVS IVLIVS CAESAR AVGVSTVS GERMANICVS): 37 μ.Χ. – 41 μ.Χ. Ανιψιός του Τιβέριου Α' και υιοθετημένος εγγονός του Αύγουστου. Δολοφονήθηκε μετά από συνωμοσία.

Κλαύδιος (TIBERIVS CLAVDIVS CAESAR AVGVSTVS GERMANICVS): 41 μ.Χ. – 54 μ.Χ. Ανιψιός του Τιβέριου Α', αδελφός του Γερμανικού και θείος του Καλιγούλα. Πιθανόν δηλητηριάστηκε από τη σύζυγό του Αγριππίνα την Νεότερη, για χάρη του γιου της Νέρωνος.

Νέρων (NERO CLAVDIVS CAESAR AVGVSTVS GERMANICVS): 54 μ.Χ. – 68 μ.Χ. Εγγονός του Γερμανικού, ανιψιός και υιοθετημένος γιος του Κλαύδιου. Ο Οκταβιανός Αύγουστος ήταν προ προπάππους του. Αυτοκτόνησε αφού κηρύχθηκε δημόσιος εχθρός από τη Σύγκλητο.

Έτος 4 αυτοκρατόρων

Γάλβας (SERVIVS SVLPICIVS GALBA CAESAR AVGVSTVS): 69 μ.Χ. Δολοφονήθηκε από την Πραιτωριανή φρουρά μετά από πραξικόπημα του Όθωνα .

Όθων (MARCVS SALVIVS OTHO CAESAR AVGVSTVS): 69 μ.Χ. Αυτοκτόνησε αφού έχασε την μάχη του Bedriacum από τον Βιτέλλιο.

Βιτέλλιος (AVLVS VITELLIVS CAESAR AVGVSTVS GERMANICVS): 69 μ.Χ. Δολοφονήθηκε από τα στρατεύματα του Βεσπασιανού.

Δυναστεία Φλαβίων

Βεσπασιανός (TITVS FLAVIVS CAESAR VESPASIANVS AVGVSTVS): 69 μ.Χ. – 79 μ.Χ. Απέκτησε την εξουσία με την βοήθεια των λεγεώνων της ανατολής εναντίον του Βιτέλλιου.

Τίτος (TITVS FLAVIVS CAESAR VESPASIANVS AVGVSTVS): 79 μ.Χ. – 81 μ.Χ. Γιος του Βεσπασιανού.

Δομιτιανός (TITVS FLAVIVS CAESAR DOMITIANVS AVGVSTVS): 81 μ.Χ. – 96 μ.Χ. Γιος του Βεσπασιανού. Δολοφονήθηκε από δικαστικούς.

Δυναστεία Αντωνίνων

Νέρβας (MARCVS COCCEIVS NERVA CAESAR AVGVSTVS): 96 μ.Χ. – 98 μ.Χ. Διορισμένος από την Πραιτωριανή φρουρά.

Τραϊανός (CAESAR MARCVS VLPIVS NERVA TRAIANVS AVGVSTVS): 98 μ.Χ. – 117 μ.Χ. Υιοθετημένος γιος και κληρονόμος του Νέρβα.

Αδριανός (CAESAR PVBLIVS AELIVS TRAIANVS HADRIANVS AVGVSTVS): 117 μ.Χ. – 138 μ.Χ. Υιοθετημένος γιος και κληρονόμος του Τραϊανού.

Αντωνίνος Πίος (CAESAR TITVS AELIVS HADRIANVS ANTONINVS AVGVSTVS PIVS): 138 μ.Χ. – 161 μ.Χ. Υιοθετημένος γιος και κληρονόμος του Αδριανού.

Λούκιος Βέρος (CAESAR LVCIVS AVRELIVS VERVS AVGVSTVS): 161 μ.Χ. – 169 μ.Χ. Υιοθετημένος γιος και κληρονόμος του Αντωνίνου Πίου. Συναυτοκράτορας με τον Μάρκο Αυρήλιο ως τον θάνατο του.

Μάρκος Αυρήλιος (CAESAR MARCVS AVRELIVS ANTONINVS AVGVSTVS): 161 μ.Χ. – 180 μ.Χ. Υιοθετημένος γιος και κληρονόμος του Αντωνίνου Πίου. Συναυτοκράτορας με τον Λούκιο Βέρο μέχρι το 169 μ.Χ.

Κόμμοδος (CAESAR MARCVS AVRELIVS COMMODVS ANTONINVS AVGVSTVS): 177 μ.Χ. – 192 μ.Χ. Γιος του Μάρκου Αυρήλιου. Συναυτοκράτορας από το 177 μ.Χ. Δολοφονήθηκε στο παλάτι με στραγγαλισμό.

Πέρτιναξ (CAESAR PVBLIVS HELVIVS PERTINAX AVGVSTVS): 193 μ.Χ. Διορισμένος από την Πραιτωριανή φρουρά. Δολοφονήθηκε από την Πραιτωριανή φρουρά.

Δίδιος Ιουλιανός (CAESAR MARCVS DIDIVS SEVERVS IVLIANVS AVGVSTVS): 193 μ.Χ. Νικητής πλειστηριασμού της Πραιτωριανής φρουράς για την θέση του Αυτοκράτορα. Δολοφονήθηκε μετά από εντολή της Συγκλήτου.

Δυναστεία Σεβήρων

Σεπτίμιος Σεβήρος (CAESAR LVCIVS SEPTIMIVS SEVERVS PERTINAX AVGVSTVS): 193 μ.Χ. – 211 μ.Χ. Απόκτησε την εξουσία με την βοήθεια των λεγεώνων της Παννονίας.

Καρακάλλας (CAESAR MARCVS AVRELIVS SEVERVS ANTONINVS PIVS AVGVSTVS): 198 μ.Χ. – 217 μ.Χ. Γιος του Σεπτίμιου Σεβήρου. Συναυτοκράτορας με τον Σεβήρο από το 198 μ.Χ. Με τον Σεβήρο και τον Γέτα από το 209 μ.Χ. μέχρι τον Φεβρουάριο του 211 μ.Χ. Συναυτοκράτορας με τον Γέτα από το 211 μ.Χ. Δολοφονήθηκε από έναν στρατιώτη που πήρε μέρος σε μία συνωμοσία του Μακρίνου.

Γέτας (CAESAR PVBLIVS SEPTIMIVS GETA AVGVSTUS): 209 μ.Χ. – 211 μ.Χ. Γιος του Σεπτίμιου Σεβήρου. Συναυτοκράτορας με τον Σεβήρο από το 198 μ.Χ. και τον Καρακάλλα από το 209 μ.Χ. μέχρι τον Φεβρουάριο του 211 μ.Χ. Συναυτοκράτορας με τον Καρακάλλα μέχρι το 211 μ.Χ. Δολοφονήθηκε μετά από εντολή του Καρακάλλα.

Δυναστεία Σεβήρων

Μακρίνος (MARCVS OPELLIVS SEVERVS MACRINVS AVGVSTVS PIVS FELIX): 217 μ.Χ. – 218 μ.Χ. Έπαρχος των Πραιτωρίων του Καρακάλλα. Δολοφονήθηκε από τον Ηλιογάβαλο.

Διαδυμενιανός (MARCVS OPELLIVS ANTONINVS DIADUMENIANVS): 217 μ.Χ. –218 μ.Χ. Γιος του Μακρίνου. Δολοφονήθηκε από τον Ηλιογάβαλο.

Ηλιογάβαλος (MARCVS AVRELIVS ANTONINVS AVGVSTVS): 218 μ.Χ. – 222 μ.Χ. Εγγονός της κουνιάδας του Σεπτίμιου Σεβήρου και νόθος γιος του Καρακάλλα. Ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από τις λεγεώνες της Συρίας. Δολοφονήθηκε από την Πραιτωριανή φρουρά

Αλέξανδρος Σεβήρος (CAESAR MARCVS AVRELIVS SEVERVS ALEXANDER AVGVSTVS): 222 μ.Χ. – 235 μ.Χ. Εγγονός της κουνιάδας του Σεπτίμιου Σεβήρου. Ξάδελφος και κληρονόμος του Ηλιογάβαλου. Δολοφονήθηκε απ' το στρατό.

Στρατιωτικοί Αυτοκράτορες την εποχή της κρίσης του τρίτου αιώνα μ.Χ. Έτος 6 αυτοκρατόρων

Μαξιμίνος ο Θραξ (CAESAR GAIVS JVLIVS VERVS MAXIMINVS AVGVSTVS): 235 μ.Χ. –238 μ.Χ. Διορίστηκε αυτοκράτορας από τις Γερμανικές λεγεώνες μετά την δολοφονία του Σεβήρου Αλέξανδρου. Δολοφονήθηκε από την Πραιτωριανή φρουρά.

Γορδιανός Α΄ (CAESAR MARCVS ANTONIVS GORDIANVS SEMPRONIANVS AFRICANVS AVGVSTVS): 238 μ.Χ. Συμβασίλεψε μαζί με τον γιο του Γορδιανό Β΄, αντί του Μαξιμίνου. Πατέρας του Γορδιανού Γ΄.Αυτοκτόνησε μόλις έμαθε τον θάνατο του Γορδιανού Β΄

Γορδιανός Β΄ (CAESAR MARCVS ANTONIVS GORDIANVS SEMPRONIANVS ROMANVS AFRICANVS AVGVSTVS): 238 μ.Χ. Ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας, μαζί με τον πατέρα του Γορδιανό Α΄, αντί του Μαξιμίνου με την βοήθεια της Συγκλήτου. Σκοτώθηκε πολεμώντας το στρατό του Μαξιμίνου.

Πουπιένος (CAESAR MARCVS CLODIVS PVPIENVS MAXIMVS AVGVSTVS): 238 μ.Χ. Ανακηρύχθηκε συναυτοκράτορας με τον Βαλβίνο αντί του Μαξιμίνου. Δολοφονήθηκε απ’ την Πραιτωριανή φρουρά

Βαλβίνος (CAESAR DECIMVS CAELIVS CALVINVS BALBINVS PIVS AVGVSTVS): 238 μ.Χ. Ανακηρύχθηκε συναυτοκράτορας με τον Πουπιένο από την Σύγκλητο μετά τον θάνατο του Γορδιανού Α' και Γορδιανού Β΄ αντί του Μαξιμίνου. Αργότερα συναυτοκράτορας με τον Πουπιένο και το Γορδιανό Γ΄. Δολοφονήθηκε από την Πραιτωριανή φρουρά

Γορδιανός Γ΄ (CAESAR MARCVS ANTONIVS GORDIANVS AVGVSTVS): 238 μ.Χ. – 244 μ.Χ. Ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από τους υποστηρικτές του Γορδιανού Α΄και του Γορδιανού Β΄ και μετά από την Σύγκλητο, συναυτοκράτορας με τον Πουπιένο και τον Βαλβίνο μέχρι τον Ιούλιο του 238 μ.Χ.

Στρατιωτικοί Αυτοκράτορες την εποχή της κρίσης του τρίτου αιώνα μ.Χ.

Φίλιππος ο Άραψ (CAESAR MARCVS IVLIVS PHILLIPVS AVGVSTVS): 244 μ.Χ. – 249 μ.Χ. Έκανε συναυτοκράτορα τον γιο του Φίλιππο Β΄ το καλοκαίρι του 247 μ.Χ. Σκοτώθηκε σε μάχη εναντίον του Δεκίου, κοντά στην Βερόνα

Μάρκος Ιούλιος Φίλιππος Σεβήρος ή Φίλιππος Β΄ (MARCVS JVLIVS PHILIPPVS SEVERVS AVGVSTVS): 247 μ.Χ.–249 μ.Χ. Συναυτοκράτορας με τον πατέρα του Φίλιππο τον Άραβα από το 247 μ.Χ. Δολοφονήθηκε από την Πραιτωριανή φρουρά στα χέρια της μητέρας του.

Δέκιος (CAESAR GAIVS MESSIVS QVINTVS TRAIANVS DECIVS AVGVSTVS): 249 μ.Χ. – 251 μ.Χ. Ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από τις λεγεώνες του Δούναβη και νίκησε τον Φίλιππο στη μάχη. Έκανε συναυτοκράτορα τον γιο του Ερέννιο Ετρούσκο στις αρχές του 251 μ.ΧΣκοτώθηκε στην μάχη της Αβρίττου εναντίον των Γότθων.

Ερέννιος Ετρούσκος (QVINTVS HERENNIVS ETRVSCVS MESSIVS DECIVS AVGVSTVS): 251 μ.Χ. Συναυτοκράτορας με τον πατέρα του Δέκιο. Σκοτώθηκε στην μάχη της Αβρίττου εναντίον των Γότθων.

Οστιλιανός (CAESAR CAIVS VALENS HOSTILIANVS MESSIVS QVINTVS AVGVSTVS): 251 μ.Χ. Γιος του Δεκίου , εγκρίθηκε ως κληρονόμος του από την Σύγκλητο.

Τρεβονιανός Γάλλος (CAESAR GAIVS VIBIVS TREBONIANVS GALLVS AVGVSTVS): 251 μ.Χ. –253 μ.Χ. Ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από τις λεγεώνες του Δούναβη μετά τον θάνατο του Δεκίου και αντί του Οστιλιανού. Έκανε συναυτοκράτορα τον γιο του Βολουσιανό στο τέλος του 251 μ.Χ. Δολοφονήθηκε από τα στρατεύματα του υπέρ του Αιμιλιανού.

Βολουσιανός (GAIVS VIBIVS VOLVSIANVS AVGVSTVS): 251 μ.Χ. – 253 μ.Χ. Συναυτοκράτορας με τον πατέρα του Τρεβονιανό Γάλλο από το 251 μ.Χ. Δολοφονήθηκε από τα στρατεύματα του υπέρ του Αιμιλιανού.

Αιμιλιανός (CAESAR MARCVS AEMILIVS AEMILIANVS AVGVSTVS): 253 μ.Χ. Ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από τις λεγεώνες του Δούναβη μετά την νίκη τους επί των Γότθων. Δέχθηκε να γίνει αυτοκράτορας μετά τον θάνατο του Τρεβονιανού Γάλλου. Δολοφονήθηκε από τα στρατεύματα του υπέρ του Βαλεριανού.

Βαλεριανός (CAESAR PVBLIVS LICINIVS VALERIANVS AVGVSTVS): 253 μ.Χ. – 260 μ.Χ. Ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από τις λεγεώνες του Ρήνου μετά τον θάνατο του Τρεβονιανού Γάλλου. Δέχθηκε να γίνει αυτοκράτορας μετά τον θάνατο του Αιμιλιανού. Αιχμαλωτίστηκε στη Μάχη της Έδεσσας εναντίον των Περσών. Πέθανε στην αιχμαλωσία.

Γαλλιηνός (CAESAR PVBLIVS LICINIVS EGNATIVS GALLIENVS AVGVSTVS): 253 μ.Χ. – 268 μ.Χ. Γιος του Βαλεριανού, έγινε συναυτοκράτορας το 253 μ.Χ. Ο γιος του Σαλόνινος έγινε για πολύ μικρό χρονικό διάστημα συναυτοκράτορας τον Ιούλιο λίγο πριν την δολοφονία του από τον Ποστούμο. Δολοφονήθηκε από τους στρατηγούς του.

Σαλόνινος (IMPERATOR CAESAR CORNELIVS LICINIVS SALONINVS VALERIANVS PIVS FELIX INVICTVS AVGVSTVS): 260 μ.Χ. Γιος του Γαλλιηνού.

Ιλλύριοι αυτοκράτορες

Κλαύδιος Γοτθικός (CAESAR MARCVS AVRELIVS CLAVDIVS AVGVSTVS): 268 μ.Χ. – 270 μ.Χ. Στρατηγός κατά τη νίκη στη μάχη της Ναϊσσού, απέκτησε την εξουσία μετά τον θάνατο του Γαλλιηνού.

Κουιντίλλος (CAESAR MARCVS AVRELIVS CLAVDIVS QVINTILLVS AVGVSTVS): 270 μ.Χ. Αδελφός του Κλαύδιου Γοτθικού, απέκτησε την εξουσία μετά τον θάνατο του. Πιθανή η δολοφονία του.

Αυρηλιανός (CAESAR LVCIVS DOMITIVS AVRELIANVS AVGVSTVS): 270 μ.Χ. –275 μ.Χ. Ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από τις λεγεώνες του Δούναβη μετά τον θάνατο του Κλαύδιου Γοτθικού αντί του Κουιντίλλου. Δολοφονήθηκε από την Πραιτωριανή φρουρά.

Τάκιτος (CAESAR MARCVS CLAVDIVS TACITVS AVGVSTVS): 275 μ.Χ. – 276 μ.Χ. Εκλέχτηκε από την Σύγκλητο να αντικαταστήσει τον Αυρηλιανό, μετά από μία σύντομη Μεσοβασιλεία.

Ιλλύριοι αυτοκράτορες

Φλωριανός (CAESAR MARCVS ANNIVS FLORIANVS AVGVSTVS): 276 μ.Χ. Αδελφός του Τάκιτου, εκλέχτηκε από τον στρατό της δύσης για να τον αντικαταστήσει. Δολοφονήθηκε από τα στρατεύματα του υπέρ του Πρόμπου.

Πρόμπος (CAESAR MARCVS AVRELIVS PROBVS AVGVSTVS): 276 μ.Χ. – 282 μ.Χ. Ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από τις λεγεώνες του Δούναβη αντί του Φλωριανού. Δολοφονήθηκε από τα στρατεύματά του υπέρ του Κάρου.

Κάρος (CAESAR MARCVS AVRELIVS CARVS AVGVSTVS): 282 μ.Χ. – 283 μ.Χ. Απόκτησε την εξουσία πριν ή μετά τη δολοφονία του Πρόμπου.

Νουμεριανός (CAESAR MARCVS AVRELIVS NVMERIVS NVMERIANVS AVGVSTVS0: 283 μ.Χ. – 284 μ.Χ. Γιος του Κάρου, τον διαδέχθηκε σε συμβασιλεία με τον αδελφό του Καρίνο. Πιθανή η δολοφονία του.

Καρίνος (CAESAR MARCVS AVRELIVS CARINVS AVGVSTVS): 283 μ.Χ. – 285 μ.Χ. Γιος του Κάρου, τον διαδέχθηκε σε συμβασιλεία με τον αδελφό του Νουμεριανό. Πέθανε στη μάχη εναντίον του Διοκλητιανού.

Δεσποτεία (Τετραρχία και μονοκρατορία Κωνσταντίνου Α’)

Διοκλητιανός (CAESAR GAIVS AVRELIVS VALERIVS DIOCLETIANVS AVGVSTVS): 284 μ.Χ. – 305 μ.Χ. Ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από το στρατό μετά τον θάνατο του Νουμεριανού αντί του Καρίνου. Υιοθέτησε το Μαξιμιανό ως συναυτοκράτορα το 286 μ.Χ. Παραιτήθηκε από τον θρόνο.

Μαξιμιανός (CAESAR GAIVS AVRELIVS VALERIVS MAXIMIANVS AVGVSTVS0: 286 μ.Χ. – 305 μ.Χ. Υιοθετήθηκε από τον Μαξιμιανό ως συναυτοκράτορας (Αύγουστος) στην Δύση το 286 μ.Χ. Παραιτήθηκε από τον θρόνο μαζί με το Διοκλητιανό. Δύο φορές προσπάθησε να ανακτήσει τον θρόνο του. Αιχμαλωτίστηκε από τον Κωνσταντίνο Α‘ και αυτοκτόνησε μετά από εντολή του.

Κωνστάντιος Χλωρός (CAESAR GAIVS FLAVIVS VALERIVS CONSTANTIVS AVGVSTVS): 305 μ.Χ. – 306 μ.Χ. Υιοθετήθηκε από το Μαξιμιανό ως συναυτοκράτορας (Καίσαρας) το 293 μ.Χ.

Γαλέριος (CAESAR GALERIVS VALERIVS MAXIMIANVS AVGVSTVS): 305 μ.Χ. –311 μ.Χ. Υιοθετήθηκε από τον Διοκλητιανό ως συναυτοκράτορας (Καίσαρας) το 293 μ.Χ.

Φλάβιος Βαλέριος Σεβήρος (FLAVIVS VALERIVS SEVERVS AVGVSTVS): 306 μ.Χ. – 307 μ.Χ. Υιοθετήθηκε από τον Κωνστάντιο Χλωρό ως συναυτοκράτορας (Καίσαρας) και κληρονόμος του το 305 μ.Χ. Τον διαδέχθηκε ως Αύγουστος το 306 μ.Χ. αντί του Μαξέντιου και του Κωνσταντίνου Α΄. Αιχμαλωτίστηκε από τον Μαξέντιο και αναγκάστηκε να αυτοκτονήσει.

Μαξέντιος (MARCVS AVRELIVS VALERIVS MAXENTIVS AVGVSTVS): 306 μ.Χ. – 312 μ.Χ. Γιος του Μαξιμιανού. Ανέλαβε την εξουσία το 306 μ.Χ. μετά τον θάνατο του Κωνστάντιου Χλωρού αντί του Σεβήρου B΄ και του Κωνσταντίνου Α΄. Σκοτώθηκε στην μάχη της Μιλβίας γέφυρας εναντίον του Κωνσταντίνου Α'.

Μαξιμίνος Β΄ Δάιας (CAESAR GALERIVS VALERIVS MAXIMINVS AVGVSTVS): 311 μ.Χ. – 313 μ.Χ. Ανιψιός του Γαλέριου. Υιοθετήθηκε ως Καίσαρας και κληρονόμος του το 305 μ.Χ. Τον διαδέχθηκε ως Αύγουστος (μαζί με το Λικίνιο) το 311 μ.Χ. Ηττήθηκε στον εμφύλιο πόλεμο εναντίον του Λικίνιου.

Λικίνιος (CAESAR GAIVS VALERIVS LICINIVS AVGVSTVS): 308 μ.Χ. – 324 μ.Χ. Ορίστηκε Αύγουστος στην Δύση από τον Γαλέριο το 308 μ.Χ. αντί του Μαξέντιου. Έγινε Αύγουστος στην Ανατολή το 311 μ.Χ. μετά τον θάνατο του Γαλέριου μαζί με τον Μαξιμίνο. Νίκησε τον Μαξιμίνο σε εμφύλιο πόλεμο και έγινε μόνος Αύγουστος στην Ανατολή το 313 μ.Χ. Ηττήθηκε σε εμφύλιο πόλεμο εναντίον του Κωνσταντίνου Α΄ το 324 μ.Χ. αιχμαλωτίστηκε και εκτελέστηκε μετά από εντολές του Κωνσταντίνου Α΄.

Βαλένσιος (AVRELIVS VALERIVS VALENS): 316 μ.Χ. – 317 μ.Χ. Ορίστηκε από τον Λικίνιο ως Αύγουστος της Δύσης το 317 μ.Χ. αντί του Κωνσταντίνου Α΄. Εκτελέστηκε μετά από εντολές του Κωνσταντίνου Α΄.

Μαρτινιανός (SEXTVS MARCIVS MARTINIANVS AVGVSTVS): 324 μ.Χ. Ορίστηκε από τον Λικίνιο ως Αύγουστος της Δύσης το 324 μ.Χ. αντί του Κωνσταντίνου Α'. Εκτελέστηκε με εντολές του Κωνσταντίνου

Κωνσταντίνος Α΄ (CAESAR FLAVIVS CONSTANTINVS VALERIVS AVGVSTVS): 306 μ.Χ. – 337 μ.Χ. Γιος του Κωνστάντιου Χλωρού, ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από τον στρατό του πατέρα του, εγκρίθηκε ως Καίσαρας (Δύση) από τον Γαλέριο το 306 μ.Χ. προωθήθηκε σε Αύγουστο (Δύση) το 307 μ.Χ. από τον Μαξιμίνο μετά τον θάνατο του Σεβήρου B΄. Μονοκράτορας από το 324 μ.Χ.

Χρονολόγιο

Ο Ρωμαϊκός κόσμος προ Χριστού

8ος αιώνας: επικράτηση των Ετρούσκων στην κεντρική Ιταλία· οι πρώτες ελληνικές αποικίες στη Σικελία και τη Νότια Ιταλία 754/3: ίδρυση της Ρώμης σύμφωνα με τη μυθολογική παράδοση· οι πρώτοι μικροί οικισμοί στους λόφους της Ρώμης 650-510/9: περίοδος της ετρουσκικής κυριαρχίας στη Ρώμη 508: ο πρώτος ναός στο λόφο του Καπιτωλίου 471: οι πρώτοι δήμαρχοι (tribuni plebis) 450: η πρώτη γραπτή καταγραφή του ρωμαϊκού δικαίου, η λεγόμενη "Δωδεκάδελτος" 421: οι πρώτοι ταμίες (quaestores) 405-396: η καταστροφή των Βηίων δίνει τέλος στην ετρουσκική απειλή 390: κατάληψη της Ρώμης από τους Γαλάτες 343-341:Α' Σαμνιτικός πόλεμος 338: ενσωμάτωση του Λατίου· η κυριαρχία της Ρώμης επεκτείνεται προς την Καμπανία 327-304: Β' Σαμνιτικός πόλεμος εναντίον των Σαμνιτών στα κεντρικά Απέννινα 310: ρωμαϊκή επέλαση στην Ετρουρία

298-290: Γ' Σαμνιτικός πόλεμος 280-275: πόλεμος και νίκη των Ρωμαίων επί του βασιλιά της Ηπείρου Πύρρου, ο οποίος διασχίζει τη νότια Ιταλία, για να βοηθήσει τις ελληνικές πόλεις εναντίον της Ρώμης· πρώιμη ρωμαϊκή νομισματοκοπία 272: κατάληψη και παράδοση του Τάραντα στους Ρωμαίους· συμμαχία της Ρώμης με τις ελληνικές πόλεις της νότιας Ιταλίας 264: οι πρώτοι αγώνες μονομάχων στη Ρώμη 264-241: Α' Καρχηδονιακός πόλεμος. Αρχίζει με την εισβολή των Ρωμαίων στη Σικελία, προκειμένου να βοηθήσουν τους Μαμερτίνους εναντίον της Καρχηδόνας 267: ο τύραννος των Συρακουσών Ιέρων γίνεται σύμμαχος της Ρώμης 254 (περίπου): γέννηση του ποιητή Πλαύτου 240: η πρώτη τραγωδία στα λατινικά από το Λίβιο Ανδρόνικο, τον παλαιότερο ρωμαίο ποιητή και δραματουργό 237: ρωμαϊκή κατοχή της Κορσικής και της Σαρδηνίας 236: παράσταση του πρώτου θεατρικού έργου του Ναιβίου 228: η Ρώμη ιδρύει "προτεκτοράτο" στις ακτές της Ιλλυρίας 227: η Σικελία και η Σαρδηνία γίνονται οι πρώτες ρωμαϊκές επαρχίες 219/8-202: Β' Καρχηδονιακός πόλεμος. Αρχηγός των Καρχηδονίων ήταν ο Αννίβας 212-205: Α' Μακεδονικός πόλεμος των Ρωμαίων ενάντια στο μακεδόνα βασιλιά Φίλιππο Ε' 204-184: η δημιουργική περίοδος του ποιητή Πλαύτου 204-169: ο Έννιος στη Ρώμη ως ποιητής και παιδαγωγός 202: ο Σκιπίων Αφρικανός νικά τον Αννίβα στη μάχη της Ζάμας, η οποία και σηματοδοτεί τον τερματισμό του πολέμου· η Καρχηδόνα γίνεται υποτελής της Ρώμης· ο Φλάβιος Πίκτωρ γράφει την πρώτη ιστορία της Ρώμης σε πεζό λόγο 201: γέννηση του Πολύβιου

200-197: Β' Μακεδονικός πόλεμος 197: νίκη στις Κυνός Κεφαλές του ρωμαίου στρατηγού Τίτου Κόιντου Φλαμινίνου επί του μακεδόνα βασιλιά Φιλίππου Ε' 196: ο Τίτος Κόιντος Φλαμινίνος διακηρύσσει στον Ισθμό την ελευθερία των ελληνικών πόλεων 192-188: πόλεμος των Ρωμαίων εναντίον του Αντιόχου Γ' της Συρίας και νίκη των πρώτων στις Θερμοπύλες 190: γέννηση του ποιητή Τερέντιου 188: συνθήκη της Απάμειας 186: συγκλητικό διάταγμα κατά των βακχικών τελετών 179: στη Ρώμη χτίζονται η Αιμιλιανή γέφυρα και η Αιμιλιανή βασιλική 171-168: Γ' Μακεδονικός πόλεμος, νίκη του ρωμαίου στρατηγού Αιμιλίου Παύλου επί του μακεδόνα βασιλιά Περσέα στην Πύδνα· η Μακεδονία χωρίζεται σε 4 μερίδες 167: ο Πολύβιος οδηγείται όμηρος στη Ρώμη 166-159: συγγραφικό έργο του Τερέντιου 166: η Δήλος γίνεται ελεύθερο λιμάνι 155: πρεσβεία των αθηναίων φιλοσόφων Καρνεάδη, Διογένη και Κριτολάου στη Ρώμη 149-146: Γ' Καρχηδονιακός πόλεμος. Καταλήγει στην καταστροφή της Kαρχηδόνας· η Αφρική γίνεται ρωμαϊκή επαρχία 146: κατάληψη, λεηλασία και καταστροφή της Κορίνθου από τους Ρωμαίους· η Μακεδονία γίνεται ρωμαϊκή επαρχία 144: ο στωικός φιλόσοφος Παναίτιος φθάνει στη Ρώμη

135-132: Α' Δουλικός πόλεμος στη Σικελία 133: αγροτικές μεταρρυθμίσεις των αδελφών Γράκχων -Τίτου και Γαΐου- στη Ρώμη· ο τελευταίος βασιλιάς της Περγάμου ’τταλος Γ' κληροδοτεί το κράτος του στη Ρώμη 129: δημιουργία από τους Ρωμαίους της επαρχίας Ασίας 116: γέννηση του Βάρρωνα 106: γέννηση του Κικέρωνα 103-102:Β' Δουλικός πόλεμος στη Σικελία και στην Καμπανία 101: γέννηση του Ιουλίου Καίσαρα 91-88: Συμμαχικός πόλεμος 88-85: Α' Μιθριδατικός πόλεμος. Ξεκινά με την εκτέλεση των ρωμαίων πολιτών που κατοικούσαν σε πόλεις της Ασίας από το βασιλιά του Πόντου Μιθριδάτη Στ' 87: γέννηση του Σαλλούστιου και του Κάτουλλου 86: ο ρωμαίος στρατηγός Σύλλας κατακτά την Αθήνα 83-82: Β' Μιθριδατικός πόλεμος 74-67: δημιουργία της επαρχίας Κρήτης-Κυρηναϊκής 74-63: Γ' Μιθριδατικός πόλεμος. Λήγει με την οριστική ήττα του Μιθριδάτη Στ' από το ρωμαίο στρατηγό Πομπηίο

73-71: εξέγερση του Σπάρτακου και κατάπνιξή της από τον Πομπήιο 70: γέννηση του Βιργιλίου 67: ο Πομπήιος εναντίον των πειρατών της Μεσογείου 66-63: ο Πομπηίος αναδιοργανώνει την Ανατολή· τέλος της μοναρχίας των Σελευκιδών και του ανεξάρτητου βασιλείου της Ιουδαίας· οργανώνονται οι ρωμαϊκές επαρχίες της Βιθυνίας, της Κιλικίας και της Συρίας 65: γέννηση του Ορατίου 63: ο Πομπήιος νικά το Μιθριδάτη· συνωμοσία του Κατιλίνα στη Ρώμη 62: δημιουργία της επαρχίας Συρίας 60: η πρώτη Τριανδρία που σχηματίζεται από τον Πομπήιο, τον Κράσσο και τον Καίσαρα 60-30: ο Διόδωρος Σικελιώτης συνθέτει την "Iστορική Βιβλιοθήκη" 59: γέννηση του Τίτου Λίβιου 54: κατασκευή της Ιουλίας Βασιλικής (Basilica Julia) στη Ρώμη 48: νίκη του Καίσαρα επί του Πομπηίου στα Φάρσαλα 47: γέννηση του Προπέρτιου 47-44: δικτατορία του Ιουλίου Καίσαρα 44, 15 Mαρτίου: δολοφονία του Καίσαρα στη Ρώμη 44-21: ο Στράβων ως γεωγράφος και ιστορικός 43: δεύτερη Τριανδρία· γέννηση του Οβιδίου 42: ήττα των δημοκρατικών στους Φιλίππους και αυτοκτονία των αρχηγών τους Βρούτου και Κασσίου, που είχαν υπάρξει οι δολοφόνοι του Καίσαρα 41-32: ο Μάρκος Αντώνιος στην Ανατολή 31: νίκη του Οκταβιανού επί του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας στο Άκτιο 30: κατάληψη της Αιγύπτου από τον Οκταβιανό και επαρχιοποίησή της· θάνατος του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας

29: θρίαμβος του Οκταβιανού στη Ρώμη· αφιέρωση ναού στον αποθεωμένο Καίσαρα· κατασκευή του πρώτου αμφιθεάτρου στη Ρώμη, της πρώτης αψίδας θριάμβου και του Μαυσωλείου του Αυγούστου 27: αποκατάσταση της "ελεύθερης πολιτείας" από τον Οκταβιανό, ο οποίος λαμβάνει τον τίτλο Σεβαστός (Augustus)· οι επαρχίες διακρίνονται σε συγκλητικές και αυτοκρατορικές 23: πολιτική κρίση στη Ρώμη· ο Αύγουστος λαμβάνει ισόβια τη δημαρχική εξουσία (tribunicia potestas) 19: θάνατος του Βιργιλίου 12: ο Αύγουστος λαμβάνει τον τίτλο του ανώτατου αρχιερέα (pontifex maximus)· θάνατος του Αγρίππα 11: θέατρο του Μάρκελλου στη Ρώμη 9: βωμός της Ειρήνης στη Ρώμη (Ara Pacis Augustae) 8: θάνατος του Ορατίου 2: ο Αύγουστος λαμβάνει τον τίτλο "πατήρ πατρίδος" (pater patriae)· κατασκευή του forum του Αυγούστου στη Ρώμη

Ο Ρωμαϊκός κόσμος μετά Χριστόν

4: υιοθέτηση του Τιβερίου από τον Αύγουστο 6: η Ιουδαία γίνεται ρωμαϊκή επαρχία 14: θάνατος του Αυγούστου· ο Τιβέριος γίνεται αυτοκράτορας 17: ο Γερμανικός στην Ανατολή· θάνατος του Τίτου Λίβιου και του Οβιδίου 25 (περίπου): θάνατος του Στράβωνα 31: αποκάλυψη της συνωμοσίας του Σηιανού, του αρχηγού των πραιτοριανών, και εκτέλεσή του 37: θάνατος του Τιβερίου· ο Γάιος Καλιγούλας γίνεται αυτοκράτορας 41: δολοφονία του Καλιγούλα· ο Κλαύδιος γίνεται αυτοκράτορας 45/46: δημιουργία της επαρχίας Θράκης 54: θάνατος του Κλαυδίου· ο Νέρων γίνεται αυτοκράτορας· εκδίωξη των Ιουδαίων από τη Ρώμη 64: πυρκαγιά στη Ρώμη για εννέα ημέρες· διωγμός των Χριστιανών 65: πεισώνεια συνωμοσία κατά του Νέρωνα 66-73: Ιουδαϊκή εξέγερση 67-68: ο Νέρων επισκέπτεται την Ελλάδα και συμμετέχει σε πολλούς πανελλήνιους αγώνες· διακήρυξη από τον αυτοκράτορα της ελευθερίας των ελληνικών πόλεων στον Ισθμό της Κορίνθου

68: αυτοκτονία του Νέρωνα

69: "έτος των 4 αυτοκρατόρων" (Γάλβας, Όθων, Βιτέλλιος και Βεσπασιανός) 70: κατάληψη της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους και καταστροφή του ιουδαϊκού ναού 71: ο Τίτος γίνεται συναυτοκράτορας του πατέρα του Βεσπασιανού· κατασκευή του ναού του Διός Καπιτωλίου (Jupiter Capitolinus) στη Ρώμη 74: εκδίωξη των φιλοσόφων και των αστρολόγων από τη Ρώμη 79: θάνατος του Βεσπασιανού· θάνατος του Πλίνιου του αρχαιότερου 81: θάνατος του Τίτου· ο αδελφός του Δομιτιανός γίνεται αυτοκράτορας 95 (περίπου): "Ευαγγέλιο" και "Αποκάλυψη" του Ιωάννη 96: δολοφονία του Δομιτιανού· ο Νέρβας γίνεται αυτοκράτορας 98: θάνατος του Νέρβα· ο Τραϊανός γίνεται αυτοκράτορας 100-150 (περίπου): ο ρήτορας Δίων Χρυσόστομος, ο ηθικός φιλόσοφος Επίκτητος και ο βιογράφος Πλούταρχος αποτελούν τους κυριότερους εκπροσώπους της ελληνικής λογοτεχνίας 101-102: Α' Δακικός πόλεμος 105-106: Β' Δακικός πόλεμος 109: "Ιστορίες" του Τάκιτου 112: κατασκευή του forum του Τραϊανού στη Ρώμη 113: κατασκευή του κίονος του Τραϊανού στη Ρώμη 114-117: ο Τραϊανός αναλαμβάνει εκστρατεία εναντίον των Πάρθων 115-117: Ιουδαϊκή εξέγερση

117: ο Αδριανός γίνεται αυτοκράτορας· "Χρονικά" του Τάκιτου 120: "Οι 12 Καίσαρες" του Σουητώνιου 121-125: πρώτο ταξίδι του Αδριανού στις επαρχίες 125-150 (περίπου): ο ιστορικός Αππιανός, ο σατιρικός ποιητής Λουκιανός και ο αστρονόμος Πτολεμαίος αποτελούν σημαντικές μορφές του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού 131: ο Αδριανός ιδρύει το "Πανελλήνιον"· η Ιερουσαλήμ γίνεται ρωμαϊκή αποικία με το όνομα Aelia Capitolina· θάνατος του Αντινόου, του αγαπημένου του αυτοκράτορα Αδριανού 138: ο Αντωνίνος Ευσεβής γίνεται αυτοκράτορας 144: "Εγκώμιον προς Ρώμη" του ρήτορα Aίλιου Αριστείδη 161: ο Μάρκος Αυρήλιος γίνεται αυτοκράτορας με συναυτοκράτορά του το Λούκιο Βήρο 162-166: Παρθικοί πόλεμοι του Λούκιου Βήρου 165-167: λοιμός στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία 174-180: "Διαλογισμοί" του Μάρκου Αυρηλίου 180: ο Κόμμοδος γίνεται αυτοκράτορας 193: ο Σεπτίμιος Σεβήρος γίνεται αυτοκράτορας 193-194: στρατιωτική και πολιτική αναταραχή στην αυτοκρατορία· πολλοί οι διεκδικητές του ρωμαϊκού θρόνου 194-195: πόλεμος του αυτοκράτορα κατά των Πάρθων τέλη 2ου-αρχές 3ου αιώνα: ο βιογράφος Φιλόστρατος, ο ιστορικός Ηρωδιανός, ο σκεπτικός φιλόσοφος Σέξτος Εμπειρικός, ο χριστιανός συγγραφέας Κλήμης από την Αλεξάνδρεια

τέλη 2ου-αρχές 3ου αιώνα: ο βιογράφος Φιλόστρατος, ο ιστορικός Ηρωδιανός, ο σκεπτικός φιλόσοφος Σέξτος Εμπειρικός, ο χριστιανός συγγραφέας Κλήμης από την Αλεξάνδρεια 200-254: δράση του χριστιανού φιλοσόφου Ωριγένη 209: ο Γέτας γίνεται αυτοκράτορας 211: ο Καρακάλλας γίνεται αυτοκράτορας 212: διάταγμα του Καρακάλλα (Constitutio antoniniana), σύμφωνα με το οποίο όλοι οι ελεύθεροι υπήκοοι της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας αποκτούν το δικαίωμα του ρωμαίου πολίτη 212-216: θέρμες του Καρακάλλα στη Ρώμη 217: ο Μακρίνος γίνεται αυτοκράτορας 218: ο Ελαγάβαλος γίνεται αυτοκράτορας 222: ο Σεβήρος Αλέξανδρος γίνεται αυτοκράτορας 229-230: "Pωμαϊκή Iστορία" του Κάσσιου Δίωνα 235-238: βασιλεία του Μαξιμίνου Θρακός 238: εμφύλιες αναταραχές (Γορδιανός A' και Γορδιανός Β' στην Αφρική, Πουπιανός και Βαλβίνος στην Ιταλία) 238-244: βασιλεία Γορδιανού Γ' 244-249: βασιλεία του Φιλίππου Άραβος 249-251: διωγμός των Χριστιανών υπό Δεκίου 251-253: βασιλεία Τρεβωνιανού Γάλλου 253-259/60: βασιλεία Βαλεριανού 259/60-268: βασιλεία Γαλλιηνού 267: εισβολή των Ερούλων στην Ελλάδα

268-270: βασιλεία Κλαυδίου B' Γοτθικού 270: θάνατος του νεοπλατωνικού φιλοσόφου Πλωτίνου 270-275: βασιλεία Aυρηλιανού 271: στη Ρώμη χτίζονται τα αυρηλιανά τείχη 275-276: βασιλεία Τακίτου 276-282: βασιλεία Πρόβου 282-283: βασιλεία Kάρου 283-284: βασιλεία Νουμεριανού 283-285: βασιλεία Καρίνου 284-305: ο Διοκλητιανός γίνεται αυτοκράτορας και θεσπίζει την Τετραρχία 286, 1 Απριλίου: ο Μαξιμιανός γίνεται αυτοκράτορας 293, 1 Μαρτίου: ο Γαλέριος και ο Κωνστάντιος Α' Χλωρός γίνονται Καίσαρες 303-305: μεγάλοι διωγμοί των Χριστιανών 305: αψίδα του Γαλερίου στη Θεσσαλονίκη 306-337: ο Μεγάλος Κωνσταντίνος γίνεται μονοκράτορας 308: "δεύτερη Τετραρχία" 311: διάταγμα του Γαλερίου για ανοχή του Χριστιανισμού 312: ο Μεγάλος Κωνσταντίνος κερδίζει τη μάχη στη Μιλβιανή γέφυρα με το σύμβολο του σταυρού· ο Χριστιανισμός αναγνωρίζεται ως το επίσημο θρησκευτικό δόγμα του κράτους 313-322: χτίζεται στη Ρώμη η πρώτη χριστιανική βασιλική 312-326: διάλυση της ιππικής τάξης 324: ίδρυση της Κωνσταντινούπολης από το Μεγάλο Κωνσταντίνο και μονοκρατορία του.