1

Χριστίνα Αργυροπούλου Ο Σχολικός Ρίτσος και συνομιλία του έργου του με την ιστορία και τα κοινωνικά δρώμενα

Εισαγωγικά Γιάννης Ρίτσος

Ο Γιάννης Ρίτσος είναι ένας πολυγραφότατος ποιητής είναι κατ΄ εξοχήν πολιτικός κοινωνικός ή στρατευμένος ποιητής καθώς το έργο του έχει άμεση σχέση με τη ζωή και την ιστορία είτε ως ύμνος για τους αγωνιστές είτε ως προτροπή στον αγώνα είτε ως προσωπική κατάθεση Η ποίησή του έχει μεγάλο εύρος καθώς είναι επικός λυρικός ρεαλιστικός και άμεσος δραματικός έως τραγικός ποιητής με επίκεντρο τον άνθρωπο και την αξιοπρέπειά του την ελευθερία την κοινωνική δικαιοσύνη Στην ποιητική του αξιοποιεί ποικίλους εκφραστικούς τρόπους όπως είναι ο δημοτικός στίχος ο ελεύθερος στίχος οι υπερρεαλιστικές εικόνες και τα σύμβολα Στο έργο του λέξεις λεγόμενες αντιποιητικές γίνονται ποιητικές για να αποδώσουν τη σκληρότητα των βιωμάτων του στις αλλεπάλληλες εξορίες γιατί ο Ρίτσος ζει ποιητικά και αγωνιστικά Αφομοιώνει τον πολιτισμό μας αρχαίο βυζαντινό λαϊκό και σύγχρονο και τον εντάσσει στο έργο του ως διαχρονικές αξίες της ζωής πχ

5 ΜΝΗΜΟΣΥΝΟ

Στη μια γωνιά στέκει ο παππούς στην άλλη δέκα εγγόνια και στο τραπέζι εννιά κεριά μπηγμένα στο καρβέλι Μάνες τραβάνε τα μαλλιά και τα παιδιά σωπαίνουν κι απ΄το φεγγίτη η Λευτεριά τηρά κι αναστενάζει (Δεκαοχτώ Λιανοτράγουδα της Πικρής Πατρίδας Κέδρος 1973 ποίημα με αρίθμηση 5) Ο Ρίτσος στην ποίησή του εγκιβωτίζει ήθη και έθιμα εκκλησιές και θρησκευτικά σύμβολα όχι ως ομολογία πίστης αλλά ως αξίες και ιδέες που εγγράφονται στο έργο του ως στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού Βέβαια ο Ρίτσος δε χρωστάει τη φήμη του στην πολιτική του ιστορία αλλά στην καθαρή ποιητική του αξία είναι ένας Μαλλαρμέ και πιο μεγάλος κι απrsquo τον Μαλλαρμέ όπως εύστοχα επισημαίνει στο Γιώργο Πηλιχό ο γάλλος Antoine Vitez (η Λέξη τεύχος 201 σελ331) σκηνοθέτης θεάτρου διεθνούς φήμης Οι τίτλοι των ποιημάτων του είναι αποκαλυπτικοί καθώς συνομιλούν με την ιστορία που από βίωμα ατομικό και συλλογικό γίνεται ποιητικός λόγος που εμπεριέχει αξίες και βιώματα με πανανθρώπινη εμβέλεια και συγκινεί κάθε άνθρωπο ανεξάρτητα από φύλο φυλή και εθνικότητα πχ Ρωμιοσύνη Επιτάφιος Αποχαιρετισμός στον Γρηγόρη Αυξεντίου Γκραγάντα (1972) κά Στα πρώτα του ποιήματα ανιχνεύονται επιδράσεις τόσο από το νεοσυμβολισμό και το νεορομαντισμό όσο και από τον Καρυωτάκη (Τρακτέρ 1934 Πυραμίδες 1935) Με τον Επιτάφιο 1936 γραμμένο σε ίαμβο 15σύλλαβο ο Ρίτσος στρέφεται καθαρά από το υποκειμενικό στο ιστορικό και κοινωνικό στοιχείο Ο Επιτάφιος είναι ύμνος στον

2

νέο που σκοτώθηκε στην απεργία του 1936 στη Θεσσαλονίκη πηγή έμπνευσης του ποιητή Στο ποίημα ο ηρωισμός ο αγώνας οι σύντροφοι και η μάνα είναι κειμενικά στοιχεία η απεργία είναι εξωκειμενικό πχ

laquoΓιέ μου στ΄ αδέρφια σου τραβώ και σμίγω την οργή μου σου πήρα το ντουφέκι σου κοιμήσου εσύ πουλί μουraquo (Επιτάφιος 1974 σελ26) Τα υπαινικτικό και συμβολικό στοιχείο διαπερνά τα έργα που γράφτηκαν σε δύσκολους καιρούς στη δικτατορία του Μεταξά Το τραγούδι της αδελφής μου και Εαρινή Συμφωνία πχ laquoΔε βλέπεις Καθώς απομακρύνεται η άνοιξη πίσω της έρχεται η νέα μας άνοιξη Καλοί μου ανθρώποι πώς μπορείτε να σκύβετε ακόμη Πώς μπορείτε να μη χαμογελάτεraquo (Εαρινή Συμφωνία Κέδρος 1986 σελ 52)

Στη Ρωμιοσύνη (1945-47) όπως αποκαλύπτει ο τίτλος ο ποιητής υμνεί τη δύναμη του Ρωμιού του Έλληνα σε όλη την Οικουμένη Ο Ρίτσος γίνεται καθολικός και παγκόσμιος ποιητής Η ποιητική τέχνη του Γιάννη Ρίτσου με αναβαθμούς πάει από τον ύμνο του τόπου ως τοπίου των δέντρων και γενικά της φύσης (ελιές ήλιος ουρανός θάλασσα) στον άνθρωπο και στην ιστορία του στον εμφύλιο και στο φρικτό βίωμα Ακούγονται ονόματα σύμβολα και λέξεις που παραπέμπουν σε εξωκειμενικά συμφραζόμενα πχ Οδυσσέας Διγενής αγώνας αδερφός κανόνια πόλεμος σφαίρες πιστό σκυλί αμίλητο αμίλητο πηγάδι στρατιωτικά κουμπιά κά Πολλά κειμενικά στοιχεία συνδηλώνουν ή δηλώνουν άμεσα τη σχέση της συλλογής με την ιστορία Ο Αποχαιρετισμός με υπότιτλο Οι τελευταίες ώρες του Γρηγόρη Αυξεντίου μες στη φλεγόμενη σπηλιά κειμενικά και εξωκειμενικά αναφέρεται στον αγώνα της Κύπρου για ανεξαρτησία με επίκεντρο τον ήρωα Γρ Αυξεντίου και τις τελευταίες ώρες του πχ laquoΤη λευτεριά το λοιπόν ο καθένας μας τήνε χρωστάει σ΄ όλουςraquo (Αποχαιρετισμός 1976 σελ 29) Αντιπροσωπευτικά είναι και τα αρχαιόθεμα ποιήματα της Τέταρτης Διάστασης έργο πολυεδρικό όπου συνυπάρχει το μυθικό με το ιστορικό στοιχείο που με την ποιητική τέχνη του Ρίτσου γίνεται υπερ-ιστορικό Στην Τέταρτη Διάσταση εμπεριέχεται και η ανθολογημένη στη Θεωρητική Κατεύθυνση Σονάτα του σεληνόφωτος (1956) που τιμήθηκε με το Α΄ Βραβείο Ποίησης Ακολουθούν πολλά έργα (Ο τοίχος μέσα στον καθρέφτη Κικλίδωμα Χάρτινα Γραφή τυφλού Μονόχορδα Γίγνεσθαι Γκραγκάντα) σε ύφος καθημερινό όπου καταθέτει βιώματα και ιστορικά γεγονότα του καιρού του

Ο σχολικός Γιάννης Ρίτσος

Το έργο του Γιάννη Ρίτσου μπορούμε να το μελετήσουμε από πολλές οπτικές πχ αισθητικές θεωρία της λογοτεχνίας συνομιλία της ποίησής του με την ιστορία

3

με την κοινωνική επανάσταση με την αρχαιότητα με την ελληνικότητα ως τοπίο ως ήθη έθιμα και ως αξίες που εγγράφονται στο έργο του κά Σχετικά με την ανθολογημένη ποίηση του Ρίτσου που ανθολογείται και στις τρεις τάξεις του γυμνασίου στη Β΄ λυκείου και με ολόκληρο έργο τη Σονάτα του Σεληνόφωτος στη Θεωρητική Κατεύθυνση μπορούμε να το μελετήσουμε με εναλλακτικές διδακτικές πρακτικές ως εξής

1 Μελέτη της ανθολογημένης ποίησης του Γιάννη Ρίτσου με ένταξη του μέρους στο όλον (Ρωμιοσύνη Ο τόπος μας Ανυπόταχτη πολιτεία Αυτόπτης μάρτυρας) 2 Μελέτη στον άξονα Συνομιλία λογοτεχνίας και ιστορίας 3 Μελέτη σε ομάδες με συνεξέταση και άλλων δημιουργών στον άξονα Βιώματα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σε έργα ποιητικά και πεζά Γιάννης Ρίτσος Ρωμιοσύνη Οδυσσέας Ελύτης laquoΣτα χτήματα βαδίσαμε όλη μέραhellipraquo laquoΤα πάθη άσμα η΄raquo Το Άξιον εστί Άγγελος Τερζάκης Απρίλης και Γιάννης Μπεράτης Το πλατύ ποτάμι

Διδακτική μεθοδολογία

Το τρίπτυχο ανάγνωση -απόλαυση- κατανόηση με συνδυασμό μεθόδων και πρακτικών (ερμηνευτική διαλογική κειμενοκεντρική ατομική ή σε ομάδες με τη μέθοδο project σημειωτική) και με δραστηριότητες συνθετικές ατομικές ή σε μικρές ομάδες με τη μέθοδο project είναι απαραίτητα στοιχεία διδακτικής πρακτικής Σε κάθε διδακτική πράξη που μοιάζει με μικρό δρώμενο υπάρχουν στόχοι και επιδιωκόμενα αποτελέσματα όπως είναι -η ουσιαστική επικοινωνία του μαθητή με το λογοτεχνικό κείμενο σε μορφή και περιεχόμενο -η καλλιέργεια δεξιοτήτων (αναγνωστικές γλωσσικές αισθητικές κοινωνικές) -η προετοιμασία του μαθητή για τη δική του κριτική ανάγνωση κά Η διδακτική μας πορεία οφείλει να κινείται στον άξονα όλον-μέρος-όλον με διερεύνηση κειμενοκεντρική γλωσσική και αισθητική διότι η λογοτεχνία είναι ένα ταξίδι προς και με το κείμενο ένα ταξίδι πνευματικής εγρήγορσης περιπέτειας και εσωτερικής ευαισθησίας Στη διδακτική πρακτική μας ερμηνεύουμε τα κείμενα ως κείμενα με τις δικές τους αλήθειες και τη δυναμική τους σεβόμενοι τα είδη και τις ιδιαιτερότητές τους και βοηθώντας τους μαθητές μας να μάθουν πώς να τα αποκωδικοποιούν και σεβόμενοι ότι η έρευνα καταδεικνύει ως ανάγκη τους Δηλαδή σε Έρευνα Πανελλαδική (27500 ερωτηματολόγια μαθητών και εκπαιδευτικών Χρ Αργυροπούλου-Αν Πατούνα- Ευαγγ Βαρέση) καταγράφεται ότι 1 Είναι απαραίτητη η διδασκαλία ολόκληρου λογοτεχνικού έργου (69 μαθητές και 46 καθηγητές) που ενώ στο δημοτικό διαβάζουν οι μαθητές σταδιακά σταματούν στο γυμνάσιο και λύκειο 2 Θεωρούν απαραίτητη την αξιοποίηση της τεχνολογίας σε μεγάλο ποσοστό (63) αλλά φαίνεται από την έρευνα ότι το αίτημα αυτό υιοθετείται πολύ λίγο (34) 3 Ζητούν το λογοτεχνικό εργαστήρι ως χώρο γλώσσας πολιτισμού και λογοτεχνικής ανάγνωσης (87 καθηγητές και 75 μαθητές) Ας σημειωθεί ότι ως εργαστήρι του φιλολόγου το έχει ζητήσει η ΠΕΦ από ΥΠΕΠΘ από το 2007

Ενδεικτικές διδακτικές προτάσεις

Ι Γυμνάσιο Μελέτη των ανθολογημένων έργων του Ρίτσου στους άξονες

4

α) Ιστορικό βίωμα και ποιητική στη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου β) Εικονοποιϊα και παρουσία της φύσης στη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου γ) Αφηγητής και αναγνώστης μια διαλεκτική σχέση στην ποίηση του Ρίτσου ΙΙ Β΄ Λυκείου Και εδώ η διδακτική μας πρακτική μπορεί να γίνει με εναλλακτικούς τρόπους σε άξονες ή σε θέματα με μεγαλύτερες από το γυμνάσιο απαιτήσεις όπως 1 Συνομιλία λογοτεχνίας και ιστορίας στην ανθολογημένη ποίηση του Ρίτσου με ένταξη του μέρους στο όλον (Ρωμιοσύνη Ο τόπος μας Ανυπόταχτη πολιτεία Αυτόπτης μάρτυρας) 2 Συνομιλία λογοτεχνίας και ιστορίας στην ανθολογημένη ποίηση του Ρίτσου και του Ελύτη 3 Μελέτη ομαδοσυνεργατική στον άξονα Βιώματα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σε έργα ποιητικά και πεζά Ρωμιοσύνη του Ρίτσου laquoΣτα χτήματα βαδίσαμε όλη μέραhellipraquo laquoΤα πάθη άσμα η΄raquo Άξιον εστί του Οδυσσέα Ελύτη Απρίλης του Άγγελου Τερζάκη και Το πλατύ ποτάμι του Γ Μπεράτη Χρονοδιάγραμμα Ο χρόνος μπορεί καθοριστεί σε συνεργασία του καθηγητή με τους μαθητές καθώς όλα εξαρτώνται από το μέγεθος και τη δυσκολία των προς μελέτη κειμένων

Ι Γυμνάσιο Ο Σχολικός Γιάννης Ρίτσος Α΄ τάξη Εδώ ανθολογούνται τα ποιήματα laquoΤζιτζίκια στήσαν το χορόraquo και laquoΤο πρωινό άστροraquo Πρόκειται για ποιήματα με τρυφερά συναισθήματα τόσο του πατέρα όσο και ενός μεγάλου ποιητή που γνωρίζει να γράφει και για μικρά παιδιά Και τα δυο ποιήματα έχουν υπέροχες εικόνες από την ελληνική φύση έτσι όπως φιλτράρονται στη συνείδηση του ποιητή Εικόνες αξίες και γλώσσα συζητιούνται στην τάξη Στο laquoΤο πρωινό άστροraquo εντοπίζεται η λειτουργία της επανάληψης οι εικόνες παρουσιάζονται ο αφηγητής μέσα από το λόγο και τα συναισθήματά του αλλά και τα άλλα πρόσωπα του ποιήματος Εργασίες Μπορεί να δοθεί ως εργασία η σύγκριση με το ποίημα του Ελύτη laquoΚάτω στης Μαργαρίτας το αλωνάκιraquo ή να ζητηθεί να ζωγραφίσουν κάποιες εικόνες ή να γράψουν το δικό τους πρωτόλειο οι μαθητές Επίσης αφού διαβάσουν από την Ιστορία της ΝΕ Λογοτεχνίας για τον ποιητή τον παρουσιάζουν με το δικό τους λόγο είτε ως συνέντευξη είτε ως μικρό άρθρο (κειμενικά είδη) Β΄ τάξη γυμνασίου Στην τάξη αυτή ανθολογείται το ποίημα με τίτλο laquoΕρημωμένα χωριάraquo ενταγμένο στην ενότητα Εθνική Ζωή Ο τίτλος η ενότητα και το εισαγωγικό σημείωμα τοποθετούν το έργο στο ιστορικό και κοινωνικό του πλαίσιο οπότε γίνεται εύκολα κατανοητό το ποίημα Οι μαθητές μπορούν να εργαστούν σε μικρές ομάδες ανά δύο θρανία ή ανά πτέρυγα σε δοσμένους άξονες πχ bull μια ομάδα καταγράφει τις εικόνες και τις σχολιάζει bull άλλη εντοπίζει την ταυτότητα της ποιητικής αφήγησης (τόπος χρόνος

πρόσωπα γεγονός) bull άλλη επεξεργάζεται τις αξίες και στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού

5

bull άλλη σχολιάζει τον τίτλο του ποιήματος της συλλογής Τελευταία π(ρο) α(νθρώπου) εκατονταετία και στίχους με κοινωνικό στίγμα πχ laquoθα ξανάρθουμε-είπαν Και δίχως πόδια θα ξανάρ-θουμε Τρίζαν οι αραποσιτιές παράξενα σα να μας σκίζαν τα χαρτιά με τα πατριωτι- κά τραγούδια μας σα να μας σκίζαν τις σημαίες μας [hellip] σ΄ ένα βομβαρδισμένο σπίτι [hellip] Να κρύψουμε τούτο το φως μη μας το πάρουνε κι αυτό-πού να το κρύψουμε - είπεraquo

bull Άλλη ασχολείται με τη γλώσσα και τα γλωσσικά τεχνάσματα του ποιητή καθώς και με την εξωτερική εμφάνιση του ποιήματος το οποίο με κειμενικά δεδομένα χαρακτηρίζει παραδοσιακό ή μοντέρνο κά

Αφού το μελετήσουν σιωπηρά ακολουθεί η ανακοίνωση κάθε ομάδας ή πτέρυγας και γίνεται συζήτηση με όλη την τάξη Επίσης μπορεί να δοθεί μια διαθεματική εργασία όπου οι μαθητές σε μικρές ομάδες εργάζονται με τη μέθοδο project σε έναν από τους άξονες όπως Ο Ρίτσος και το έργο του bull Ένταξη του μέρους στο όλον στη συλλογή Τελευταία π(ρο) α(νθρώπου)

εκατονταετία την οποία παρουσιάζουν στην τάξη bull Ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα με τα οποία συνομιλεί η ποίηση του Ρίτσου bull Έκθεση με έργα του Ρίτσου αποκόμματα εφημερίδων CD ζωγραφικά έργα

του bull Καταγραφή βιωμάτων από ανθρώπους που έζησαν τα αναφερόμενα ιστορικά

γεγονότα κά

Γ΄ τάξη Εδώ έχουν ανθολογηθεί τα ποιήματα laquoΑρχαίο Θέατροraquo συλλογή Μαρτυρίες Α΄ και Ρωμιοσύνη (απόσπασμα από την ομώνυμη συλλογή) Το πρώτο ποίημα μπορεί να διδαχθεί κειμενοκεντρικά-σημειωτικά με τη σημειωτική δηλαδή κάποιων λέξεων και φράσεων και με τη συμμετοχή όλων των μαθητών χωρισμένων σε μικρές ομάδες ανά δύο θρανία Συζητιούνται οι εικόνες των ποιημάτων ή τα κύρια στοιχεία της ποιητικής αφήγησης όπως είναι ο τόπος ο χώρος-σκηνικό το εξέχον ποιητικό πρόσωπο πχ laquoνέος Έλληνας αυτόςraquo η δράση του και η ομοιότητά του με εκείνους laquoόπως εκείνοιraquo δηλαδή οι παλιοί και ξεχωριστοί Έλληνες Αναζητείται η ποιητικότητα μέσα από την ηχώ laquoη ελληνική ηχώ που δε μιμείται ούτε επαναλαμβάνει μα συνεχίζει απλώς [hellip] την αιώνια ιαχή του διθυράμβουraquo με τη μεταφορική συνδήλωση Επίσης σχολιάζονται οι παρενθετικοί στίχοι ως νόημα και ποιητική καθώς εμπεριέχουν την άμεση φωνή του ποιητή Ακόμα μπορεί να ζητηθεί από μια ομάδα μαθητών να παρουσιάσει το βιβλίο Τέταρτη Διάσταση με τους τίτλους από τα αρχαιόθεμα έργα Ακολουθεί η διαθεματική εργασία του βιβλίου ή όποια επιλέξουν μαθητές και καθηγητής Το άλλο ανθολογημένο απόσπασμα από τη συλλογή Ρωμιοσύνη μπορεί να μελετηθεί με δοσμένες ερωτήσεις για να συζητηθούν bull Ο τίτλος η γλώσσα οι απλές και οι υπερρεαλιστικές εικόνες οι συνειρμικές

σχέσεις η εξωτερική οπτική του ποιήματος και η συνομιλία του με την παράδοση το δημοτικό τραγούδι το Σολωμό και τον Όμηρο

bull Στοιχεία αφηγηματολογίας με βάση το κείμενο (τόπος χρόνος συνεικόνες κά) καθώς ο Ρίτσος ως παντογνώστης αφηγητής φωτίζει τοπία ανθρώπους και καταστάσεις δίνει ενδοκειμενικά το χρόνο laquoΚάθε που βραδιάζειraquo και τον τόπο (ανοιχτό των βουνών και της ερήμωσης) με το γέρο πλάτανο και την καμπάνα που θυμίζει δημοτική ποίηση και αγκαλιάζει όλη την Ελλάδα Πολύ

6

ξεχωριστές είναι οι συνεικόνες του από τα ελληνικά τοπία ως λαϊκή ζωγραφική η άμεση ποιητική του γλώσσα σε ύφος προφορικού λόγου κά στοιχεία που συζητιούνται στην τάξη

bull Επισημαίνονται και σχολιάζονται βιώματα και αξίες όπως το πορτρέτο της Παναγιάς ως γυναίκας χωριάτισσας η προβατίνα ως αιώνια μάνα η μάνα με τα σφαγμένα παιδιά της η φτώχια και ο χαρακτηρισμός του ποιητική ως ποιητή της εργατιάς και του κοινωνικού οράματος πχ

laquoΑπάνω στο τραπέζι το ψωμί κι η ελιά μες στην κληματαριά ο λύχνος του αποσπερίτη[hellip] κι ο ναύτης πίνει πικροθάλασσα στην κούπα του Οδυσσέαraquo

bull Επίσης εντοπίζονται και σχολιάζονται η αλληλοδιείσδυση εξωτερικού και εσωτερικού χώρου (σπιτιού φύσης ουρανού κάμπου βουνού κά) το τοπίο που ψυχοποιείται και η συνομιλία με τα ιστορικά γεγονότα

bull Συζητείται η εγγραφή στο έργο του Ρίτσου θρησκευτικών συμβόλων ονομάτων αγίων και εορτών όχι ως ομολογία πίστης αλλά ως στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού ως αξίες και βιώματα

Κατά την ερμηνεία του ποιήματος μπορούμε να εστιάσουμε στην προτελευταία στροφή όπου συμφύρονται βιώματα και εξωκειμενικά συμφραζόμενα καθώς αυτά- πέρα από το εισαγωγικό σημείωμα- δίνονται και κειμενικά με σταδιακή κορύφωση στην τελευταία στροφή η οποία ηχεί ως επίκληση του ποιητή για να κλείσει η εποχή του αλληλοσκοτωμού όχι ως στάση απαισιοδοξίας αλλά ως ελπίδα και όραμα για το αύριο πχ laquoΑ ποιος θα φράξει τότες τη μπασιά και ποιο σπαθί θα κόψει το κουράγιο και ποιο κλειδί θα σου κλειδώσει την καρδιά που

με τα δυο θυρόφυλλά της διάπλατα κοιτάει του Θεού τ΄ αστροπερίχυτα περβόλιαraquo

Είναι ολοφάνερο ότι το ποίημα και γενικά το έργο του Ρίτσου μπορεί να μελετηθεί από πολλές οπτικές όπως στον άξονα ποίηση και ιστορία Εναλλακτική πρόταση διδασκαλίας με συνεξέταση των ποιημάτων του Ρίτσου και του Ελύτη Μετά την ολοκλήρωση του ποιήματος Ρωμιοσύνη του Ρίτσου θα μπορούσαν να μελετηθούν από ομάδες μαθητών ως παράλληλα ή ως ποιήματα με κοινό άξονα Εθνική Ζωή τα ανθολογημένα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη ή και από το πεζό laquoΚι έχουμε πόλεμοraquo του Κώστα Ταχτσή Στα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη δίνονται άξονες ως στοιχεία πλεύσης όπως bull Να γίνει σύγκριση στον τρόπο γραφής των δύο ποιητών bull Να εντοπιστούν οι πηγές έμπνευσης των δύο ποιητών σε αυτά τα έργα bull Να δοθούν πληροφορίες για τη γενιά τους bull Να εντοπισθούν τα υπερρεαλιστικά στοιχεία στα ποιήματα αυτά καθώς

πρόκειται για δυο ποιητές που εντάσσονται εντός και πέραν του υπερρεαλισμού

Το πεζό αν και ανήκει σε άλλη θεματική ενότητα μπορεί να μελετηθεί σε σχέση με τη Ρωμιοσύνη ως τίτλος ως περιεχόμενο και ως ιστορική μνήμη με

7

διερεύνηση σε μια δεύτερη ανάγνωση όλων των φωνών του κειμένου με τις μικροϊστορίες τους που ζουν παράλληλα με την μακροϊστορία του τόπου και επηρεάζονται από αυτήν Η ανασύνθεση τελική ανάγνωση και επιστροφή στο όλον θεωρούνται αυτονόητα ΙΙ Διδασκαλία της ανθολογημένης ποίησης του Γιάννη Ρίτσου στη Β΄ Λυκείου με εναλλακτικές διδακτικές πρακτικές όπως 1η πρόταση Μελέτη με ένταξη του μέρους στο όλον στα έργα Ρωμιοσύνη Ο τόπος μας Ανυπόταχτη πολιτεία Αυτόπτης μάρτυρας Το αφιέρωμα αυτό πρέπει να προετοιμαστεί με χρονοδιάγραμμα πολλών ωρών ώστε από το σχολικό βιβλίο να οδηγηθούν οι μαθητές στο όλον Μπορεί ακόμα κάθε πτέρυγα της τάξης να μελετήσει από ένα ποίημα αφού δοθούν κάποιοι άξονες ή ερωτήσεις ώστε να εστιάσουν οι μαθητές σε στοιχεία που πρέπει να συζητηθούν Επίσης μπορούν οι μαθητές να εργαστούν σε ομάδες με προετοιμασία στο σπίτι Στη συνέχεια τα ποιήματα θα διερευνηθούν στην τάξη όχι εξονυχιστικά αλλά στα κύρια στοιχεία τους με τη συμβολή όλων των ομάδων Η κατανομή των εργασιών σε ομάδες μπορεί να γίνει ως εξής bull Δύο ομάδες αναλαμβάνουν να επεξεργαστούν σε μορφή και περιεχόμενο τη

Ρωμιοσύνη bull Άλλη ομάδα μελετάει το ποίημα laquoΟ τόπος μαςraquo από τη συλλογή Ο τοίχος bull Άλλες δύο ομάδες αναλαμβάνουν την laquoΑνυπόταχτη πολιτείαraquo διότι είναι

εκτεταμένο έργο bull Μια άλλη ομάδα επεξεργάζεται το απόσπασμα laquoΑυτόπτης μάρτυραςraquo bull Τέλος μια άλλη ομάδα παρουσιάζει τον ποιητή και το έργο του bull Ως επιστέγασμα μπορεί να οργανωθεί μια έκθεση για το Ρίτσο με απαγγελίες

ποιημάτων από τους μαθητές και με ανάγνωση κάποιων εργασιών τους με τις οποίες θα παρουσιάσουν τον ποιητή στους συμμαθητές τους και θα ασκηθούν στη γραφή

2η πρόταση Μελετάται στο σχολείο σε μορφή και περιεχόμενο η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου με παράλληλο το ποίημα του Ελύτη laquoΣτα χτήματα βαδίζαμε όλη μέραhellipraquo Κατά τη μελέτη της Ρωμιοσύνης αξιοποιούνται τα βιώματα των μαθητών και το εισαγωγικό σημείωμα Αναζητείται ο τρόπος που χτίζεται το τοπίο της Ρωμιοσύνης με πορεία από τη φύση στον άνθρωπο και στην ιδέα ως θέση-απόφαση αμετάκλητη που υποδηλώνει αγώνα για το σημαινόμενο μέσα από τη λέξη laquoουρανόraquo πχ laquoΑυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανόraquo Με την επανάληψη της ρηματικής φράσης laquoδε βολεύονταιraquo laquoτα δέντρα οι πέτρες τα πρόσωπα και οι καρδιέςraquo έχομε την ποιητική και ιδεολογική στάση του ποιητή με τα ποιητικά του μοτίβα και τα σημαινόμενά τους Η σύγκριση με το laquoπαράraquo καταδεικνύει ειλημμένη απόφαση του ποιητή-αφηγητή που μιλάει ως εκπρόσωπος όλων και ως παντογνώστης αφηγητής Επίσης το β΄ ημιστίχιο κάθε στίχου δηλώνει στιβαρά ότι ούτε η φύση ούτε οι άνθρωποι δε βολεύονται (επιλογή ρήματος και σημαινόμενο) και δεν αποδέχονται την Κατοχή laquoτα ξένα βήματαraquo (συνεκδοχή) παρά μόνον τον laquoήλιοraquo και το laquoδίκιοraquo λέξεις-μοτίβα του ποιητή και σύμβολα ελευθερίας και δικαιοσύνης -τα ίδια μοτίβα αξιοποιούνται και από τον Ελύτη- πχ laquoΑυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό

8

αυτές οι πέτρες δε βολεύονται κάτου απ΄τα ξένα βήματα αυτά τα πρόσωπα δε βολεύονται παρά μόνο στον ήλιο αυτές οι καρδιές δε βολεύονται παρά μόνο στο δίκιοraquo Ακολουθούν τα χαρακτηριστικά του τοπίου στη 2 και 3η στροφή και η σχέση του τοπίου που είναι laquoσκληρό σαν τη σιωπήraquo με τα laquoλιθάρια με τις ορφανές ελιές του και τ΄αμπέλια τουraquo με το άπλετο φως με τα μάρμαρά του με την ιστορία του και με τις κάθε είδους στερήσεις που έχουν άμεση σχέση με τους ανθρώπους που ζουν σε αυτόν τον τόπο πχ laquoόλοι διψάνε Χρόνια τώρα Όλοι μασάνε μια μπουκιά ουρανό πάνου απ΄την πίκρα τουςraquo που είναι αποφασισμένοι να αγωνιστούν μέχρι θανάτου για την ελευθερία τους πχ laquoΤα μάτια τους είναι κόκκινα απ΄την αγρύπνια μια βαθιά χαρακιά σφηνωμένη ανάμεσα στα φρύδια τους σαν ένα κυπαρίσσι ανάμεσα σε δυο βουνά το λιόγερμαraquo Ο διαρκής αγώνας δίνεται ποιητικά με το χέρι και το τουφέκι που έγιναν ένα με την ψυχή και το χέρι που ταυτίζονται γιατί εμπνέονται από τα υψηλά τους ιδανικά πχ laquoΤο χέρι τους είναι κολλημένο στο τουφέκι το τουφέκι είναι συνέχεια του χεριού τους το χέρι τους είναι συνέχεια της ψυχής τουςraquo Επίσης ο θυμός και το πείσμα δίνονται ποιητικά και εικαστικά ως λαϊκή ζωγραφική πχ laquoέχουν στα χείλια τους απάνου το θυμό κι έχουνε τον καημό βαθιά βαθιά στα μάτια τους σαν ένα αστέρι σε μια γούβα αλάτιraquo Στους στίχους 23 έως και 34 laquoΌταν σφίγγουν το χέρι [hellip] η βροχή χτυπάει στα κόκαλά τουςraquo συζητάμε τις εικόνες τις μεταφορές τις αλληγορίες τις αξίες τα πάθη και παθήματα των αγωνιστών αλλά και την απόφαση για λευτεριά παρά το θάνατο που παραμονεύει πχ laquoο αγέρας έριξε τις πόρτες τους και τις λίγες πασχαλιές της πλατείας από τις τρύπες του πανωφοριού τους μπαινοβγαίνει ο θάνατος[hellip] η βροχή χτυπάει στα κόκαλά τουςraquo Η ποιητική του χώρου διευρύνεται με τα καραούλια ψηλά που ατενίζουν κάτω το πέλαγος η δράση και η ιστορική περιπέτεια δίνεται μεταφορικά και αλληγορικά με ανθρώπους αποφασισμένους για ζωή ή θάνατο πχ laquoπάνου στα καραούλια πετρωμένοι καπνίζουν τη σβουνιά και τη νύχτα βιγλίζοντας το μανιασμένο πέλαγο όπου βούλιαξε το σπασμένο κατάρτι του φεγγαριούraquo Έτσι παρουσιάζονται οι άνθρωποι και η Ελλάδα μια Ελλάδα ως κατάρτι καραβιού που βουλιάζει και το μανιασμένο πέλαγο ως εχθρός (θυμίζει Σολωμό) αλλά οι άνθρωποι είναι πιστοί στο καθήκον καθώς ημέρα και νύχτα μη έχοντας ούτε τσιγάρο αντ΄ αυτού καπνίζουν και ζεσταίνονται με τη laquoσβουνιάraquo Οι δυο μετεωρισμένοι στίχοι εστιάζουν στην έλλειψη των πλέον απαραίτητων για τη ζωή και τον αγώνα πχ laquoΤο ψωμί σώθηκε τα βόλια σώθηκαν γεμίζουν τώρα τα κανόνια τους μόνο με την καρδιά τουςraquo οπότε το μόνο που τους μένει είναι η ψυχική τους δύναμη και η πίστη στο δίκαιο του αγώνα τους Ο ποιητής με την υπέροχη ποιητική σύλληψη αποκαλύπτει τη δύναμη της θέλησης και την αξία του αγώνα για ελευθερία Το ποίημα αυτό θα μπορούσε να συνεξεταστεί με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Σολωμού Το ποίημα οδηγείται στην κορύφωση μέσα από έντονο λυρισμό από υπέροχες εικόνες ιδέες αξίες και λεκτικές επιλογές με κατακλείδα στην τελευταία στροφή την ασύλληπτη δύναμη των αγωνιστών που αναδεικνύεται με τη λογική αντίφαση που παρά τις στερήσεις και τους θανάτους φέρνουν το νέο μήνυμα της ζωής με τη λάμψη των ματιών τους Ο ποιητής προφητεύει το μέλλον ως παρόν με την επικράτηση της Ελευθερίας και Δικαιοσύνης πχ laquoπάνου στα καραούλια λάμπουνε τα μάτια τους μια μεγάλη σημαία μια μεγάλη φωτιά κατακόκκινη και κάθε αυγή χιλιάδες περιστέρια φεύγουν απ΄τα χέρια τους για τις τέσσερις πόρτες του ορίζονταraquo Οι

9

στίχοι αυτοί με τη σημειωτική του laquoκατακόκκινουraquo (πολιτικό στίγμα) ως οικουμενικού συμβόλου της σημαίας της φωτιάς και των περιστεριών που φέρνουν το αισιόδοξο μήνυμα σε όλο τον πλανήτη ηχούν ως θούριος τύπου Ρήγα Φεραίου και πιστοποιούν τη θέληση των αγωνιστών για επιτυχία του αγώνα τους μέσα από μια ξεχωριστή εικονοποιϊα και πολυσημική χρήση των λέξεων Συνοψίζοντας αξίζει να συζητηθεί η λειτουργία της επανάληψης το ύφος παιάνα η μοντέρνα γραφή κά και καλό είναι να διαβαστούν και άλλες ενότητες από την ποιητική συλλογή Ρωμιοσύνη ή και να δοθεί ως εργασία η ένταξη του μέρους στο όλον Ως παράλληλο μπορεί να εξεταστεί συγκριτικά το ποίημα του Ελύτη laquoΣτα χτήματα βαδίσαμε όλη μέραhellipraquo που κυκλοφόρησε το 1943 Από τη συγκριτική συνεξέταση θα προκύψουν ομοιότητες και διαφορές και θα τονιστεί ότι και στα δυο ποιήματα έχομε ποιητική αφήγηση και έντονο λυρισμό που αναδεικνύονται με εντοπισμό αυτών των στοιχείων στο κείμενο 3η εναλλακτική πρόταση Μελετάται στο σχολείο η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου με παράλληλο το ποίημα του Γ Σεφέρη laquoΤελευταίος Σταθμόςraquo οπότε από τη σύγκριση θα αναδειχθεί και ο διαφορετικός τρόπος γραφής και το ύφος του κάθε δημιουργού Αν έχει διδαχθεί αυτό το ποίημα του Σεφέρη θα είναι ευκολότερη η συγκριτική συνεξέταση 4η εναλλακτική πρόταση Οργανώνεται ευρύτερη διδασκαλία σε ομάδες και στον άξονα Bιώματα από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στην ποίηση και την πεζογραφία με διερεύνηση της ποιητικής τους (αξιοποίηση της θεωρίας της λογοτεχνίας σε γενικές γραμμές) Σε αυτό το πλαίσιο μελετώνται α) το ανθολογημένο απόσπασμα από τη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου β) τα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη και γ) τα πεζά laquoΑπρίληςraquo του Άγγελου Τερζάκη και laquoΤο πλατύ ποτάμιraquo του Γιάννη Μπεράτη

Καλό είναι να προηγηθούν τα ποιητικά κείμενα και μετά τα πεζά Εννοείται ότι σε

κάθε είδος αναδεικνύονται τα χαρακτηριστικά τους Δηλαδή στην πεζογραφία

δίνεται έμφαση στις αφηγηματικές δομές και τεχνικές στις περιγραφές στη

λειτουργία του χρόνου (αναδρομές στο παρελθόν αναλήψεις στο μέλλον) στη δράση

των ηρώων κά Στην ποίηση εστιάζουμε στις εικόνες στις γλωσσικές επιλογές στις

επαναλήψεις στις μεταφορές στις συνειρμικές συνάψεις στο πώς laquoχτίζεταιraquo το

ποίημα στις αξίες στα ποιητικά μοτίβα κά

Επίλογος Οι εναλλακτικοί τρόποι διδασκαλίας η αξιοποίηση επιλεγμένου εποπτικού υλικού και της τεχνολογίας (λογισμικά διαδίκτυο κά) μπορούν να φέρουν κοντά στη λογοτεχνία τους μαθητές οι οποίοι θα βγουν κερδισμένοι καθώς θα διευρύνουν τις εμπειρίες τους θα επικοινωνήσουν με την καλλιεργημένη λογοτεχνική γλώσσα και θα ενισχυθούν γλωσσικά θα κατανοήσουν την οργάνωση των κειμένων και θα

10

ασκηθούν στην αποκωδικοποίησή τους Εννοείται ότι τα διδακτικά παραδείγματα είναι ενδεικτικά και μπορούν να προσαρμοστούν στις συνθήκες της κάθε τάξης Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Ρίτσου 1909-1990 μπορεί σε κάθε τάξη να γίνει ένα μικρό αφιέρωμα στον ποιητή με αξιοποίηση και της μελοποιημένης ποίησής του Βιβλιογραφία Antoine Vitez laquoΟ Ρίτσος αφομοιώνει όλο τον πολιτισμό μαςraquo Η Λέξη τεύχος 201 Ιούλιος-Σεπτ-2009 Anton John Η Ποίηση και η Ποιητική του ΚΠΚαβάφη εκδ Ίκαρος Αθήνα 2000 Αποστολίδου Β-Χοντολίδου Ελ Λογοτεχνία και Εκπαίδευση εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 1999 Αποστολίδου Β- Καπλάνη Β-Χοντολίδου Ελ διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείοhellip εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2000 Αραβανή Ευαγγελία laquoΔιδάσκοντας μέσα από τη λογοτεχνίαraquo Σύγχρονη Εκπαίδευση τ 154 Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χρ Η ανθολογημένη ποίηση στο γυμνάσιο και το λύκειο εκδ Ταξιδευτής Αθήνα 2006 και Η Διαθεματικότητα στα φιλολογικά μαθήματα και τα σχέδια εργασίας project Μεταίχμιο Αθήνα 2007 Αργυροπούλου Χρ laquoΗ σημειωτική των μικροϊστοριών με τα μοτίβα και τους κώδικές τους στο έργο του Χρ Μηλιώνηraquo Διαπολιτισμικότητα παγκοσμιοποίηση και ταυτότητες Ελληνική Σημειωτική Εταιρία εκδ Gutenberg Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χριστίνα laquoΜια δεύτερη ανάγνωση στο έργο του Δ Σολωμού Η Γυναίκα της Ζάκυθοςraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ υπό έκδοση Αργυροπούλου Χριστίνα Η γλώσσα στην ποίηση του Ε Κακναβάτου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2003 και ldquoΟ ρόλος των παρακειμενικών στοιχείων στην ποίηση του Γ Σεφέρη προμετωπίδες και χρονολογίεςrdquo (με ερευνητικά δεδομένα Αφιέρωμα Φιλολογική τεύχος 76 Αργυροπούλου Χριστίνα Συνέδριο Καρδίτσας 24-261003 με θέμα laquoΟ Έκτωρ Κακναβάτος Το ιστορικό βίωμα και η δυναμική του στη σύγχρονη εποχήraquo εκδ Έξαρχος Καρδίτσα 2004 και laquo Η ατομική και η συλλογική μνήμη ως βιωμένη ιστορία στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκηraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ Φιλολογική τεύχος 93 2005

Αργυροπούλου Χριστίνα ldquoΟ Κ Παλαμάς και τα ιστορικά δρώμενα της εποχής τουraquo ΟΜΠΡΕΛΑ τ 46 Αθήνα 1999 και laquoΗ αλληλοδιείσδυση του γήινου και ουράνιου επιπέδου στο έργο του Μ Σαχτούρη μέσα από τη σκηνοθετική τεχνική τουraquo Φιλολογική τεύχος 92 2005

Βαγενάς Νάσος Ο ποιητής και ο χορευτής εκδ Κέδρος Αθήνα 1980 Benton Michael amp Fox Geoff Teaching Literature Oxford University Press 1985 Bloom Harold Πώς και γιατί διαβάζουμε μτφρΚ Ταβαρτζόγλου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2004 Βίττι Μάριο Για τον Οδυσσέα Ελύτη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 1998 Βίττι Μάριο Φθορά και λόγος εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη εκδ Βιβλιοπωλείον της Εστίας Αθήνα 1980 Bowra CM Ποίηση και Πολιτική μτφρ Λύντια Στεφάνου εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1982 Γκράμσι Αντόνιο Λογοτεχνία και Εθνική ζωή μτφρ Χρ Μαστραντώνης εκδ Στοχαστής Αθήνα 1981

11

Culler Jonathan laquoΡητορική ποιητική και ποίησηraquo Λογοτεχνική Θεωρία μτφρ Καίτη Διαμαντάκου Πανκές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2000 Genette G Εισαγωγή στο Αρχικείμενο μτφρ Μ Πατεράκη-Γαρέφη εκδ Εστία Αθήνα 2001 Δάλλας Γιάννης Σκαπτή Ύλη από τα Σολωμικά Μεταλλεία εκδ Άγρα Αθήνα 2002 Δάλλας Γιάννης Καβάφης και Ιστορία εκδ Ερμής Αθήνα 1974 Delcroix M-Hallyn F Εισαγωγή στις Σπουδές της Λογοτεχνίας επιμ μτφρ ΙΝΒασιλαράκης εκδ Gutenberg Αθήνα 1997 Goldmann L Για μια κοινωνιολογία του μυθιστορήματος Αθήνα 1979 Ήγκλετον Τέρι Εισαγωγή στη θεωρία της Λογοτεχνίας μτφρ Μ Μαυρώνας εκδ Οδυσσέας Αθήνα δ΄ έκδοση 1996 Μαρωνίτης Δ Ποιητική και πολιτική ηθική Πρώτη μεταπολεμική γενιά Κέδρος Αθήνα 1976 Τζιόβας Δ Μετά την αισθητική Θεωρητικές δοκιμές και ερμηνευτικές αναγνώσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας Γνώση Αθήνα 1987 Τσβετάν Τοντόροφ Ποιητική μτφρ Αγγ Καστρινάκη εκδ Γνώση Αθήνα 1989 Φρυδάκη Ευαγγ Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας εκδ Κριτική Αθήνα 2003 Hall John Η κοινωνιολογία της λογοτεχνίας μτφρ Μ Τσαούση εκδ Gutenberg Αθήνα 1990 Ομιλία που πραγματοποιήθηκε στην Πάτρα στις 31 Ιανουαρίου 2010 στην εκδήλωση της κοπής της πίτας του Συνδέσμου Φιλολόγων Πατρών _______________ Η Χριστίνα Αργυροπούλου είναι Επίτιμη Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Αντιπρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων

2

νέο που σκοτώθηκε στην απεργία του 1936 στη Θεσσαλονίκη πηγή έμπνευσης του ποιητή Στο ποίημα ο ηρωισμός ο αγώνας οι σύντροφοι και η μάνα είναι κειμενικά στοιχεία η απεργία είναι εξωκειμενικό πχ

laquoΓιέ μου στ΄ αδέρφια σου τραβώ και σμίγω την οργή μου σου πήρα το ντουφέκι σου κοιμήσου εσύ πουλί μουraquo (Επιτάφιος 1974 σελ26) Τα υπαινικτικό και συμβολικό στοιχείο διαπερνά τα έργα που γράφτηκαν σε δύσκολους καιρούς στη δικτατορία του Μεταξά Το τραγούδι της αδελφής μου και Εαρινή Συμφωνία πχ laquoΔε βλέπεις Καθώς απομακρύνεται η άνοιξη πίσω της έρχεται η νέα μας άνοιξη Καλοί μου ανθρώποι πώς μπορείτε να σκύβετε ακόμη Πώς μπορείτε να μη χαμογελάτεraquo (Εαρινή Συμφωνία Κέδρος 1986 σελ 52)

Στη Ρωμιοσύνη (1945-47) όπως αποκαλύπτει ο τίτλος ο ποιητής υμνεί τη δύναμη του Ρωμιού του Έλληνα σε όλη την Οικουμένη Ο Ρίτσος γίνεται καθολικός και παγκόσμιος ποιητής Η ποιητική τέχνη του Γιάννη Ρίτσου με αναβαθμούς πάει από τον ύμνο του τόπου ως τοπίου των δέντρων και γενικά της φύσης (ελιές ήλιος ουρανός θάλασσα) στον άνθρωπο και στην ιστορία του στον εμφύλιο και στο φρικτό βίωμα Ακούγονται ονόματα σύμβολα και λέξεις που παραπέμπουν σε εξωκειμενικά συμφραζόμενα πχ Οδυσσέας Διγενής αγώνας αδερφός κανόνια πόλεμος σφαίρες πιστό σκυλί αμίλητο αμίλητο πηγάδι στρατιωτικά κουμπιά κά Πολλά κειμενικά στοιχεία συνδηλώνουν ή δηλώνουν άμεσα τη σχέση της συλλογής με την ιστορία Ο Αποχαιρετισμός με υπότιτλο Οι τελευταίες ώρες του Γρηγόρη Αυξεντίου μες στη φλεγόμενη σπηλιά κειμενικά και εξωκειμενικά αναφέρεται στον αγώνα της Κύπρου για ανεξαρτησία με επίκεντρο τον ήρωα Γρ Αυξεντίου και τις τελευταίες ώρες του πχ laquoΤη λευτεριά το λοιπόν ο καθένας μας τήνε χρωστάει σ΄ όλουςraquo (Αποχαιρετισμός 1976 σελ 29) Αντιπροσωπευτικά είναι και τα αρχαιόθεμα ποιήματα της Τέταρτης Διάστασης έργο πολυεδρικό όπου συνυπάρχει το μυθικό με το ιστορικό στοιχείο που με την ποιητική τέχνη του Ρίτσου γίνεται υπερ-ιστορικό Στην Τέταρτη Διάσταση εμπεριέχεται και η ανθολογημένη στη Θεωρητική Κατεύθυνση Σονάτα του σεληνόφωτος (1956) που τιμήθηκε με το Α΄ Βραβείο Ποίησης Ακολουθούν πολλά έργα (Ο τοίχος μέσα στον καθρέφτη Κικλίδωμα Χάρτινα Γραφή τυφλού Μονόχορδα Γίγνεσθαι Γκραγκάντα) σε ύφος καθημερινό όπου καταθέτει βιώματα και ιστορικά γεγονότα του καιρού του

Ο σχολικός Γιάννης Ρίτσος

Το έργο του Γιάννη Ρίτσου μπορούμε να το μελετήσουμε από πολλές οπτικές πχ αισθητικές θεωρία της λογοτεχνίας συνομιλία της ποίησής του με την ιστορία

3

με την κοινωνική επανάσταση με την αρχαιότητα με την ελληνικότητα ως τοπίο ως ήθη έθιμα και ως αξίες που εγγράφονται στο έργο του κά Σχετικά με την ανθολογημένη ποίηση του Ρίτσου που ανθολογείται και στις τρεις τάξεις του γυμνασίου στη Β΄ λυκείου και με ολόκληρο έργο τη Σονάτα του Σεληνόφωτος στη Θεωρητική Κατεύθυνση μπορούμε να το μελετήσουμε με εναλλακτικές διδακτικές πρακτικές ως εξής

1 Μελέτη της ανθολογημένης ποίησης του Γιάννη Ρίτσου με ένταξη του μέρους στο όλον (Ρωμιοσύνη Ο τόπος μας Ανυπόταχτη πολιτεία Αυτόπτης μάρτυρας) 2 Μελέτη στον άξονα Συνομιλία λογοτεχνίας και ιστορίας 3 Μελέτη σε ομάδες με συνεξέταση και άλλων δημιουργών στον άξονα Βιώματα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σε έργα ποιητικά και πεζά Γιάννης Ρίτσος Ρωμιοσύνη Οδυσσέας Ελύτης laquoΣτα χτήματα βαδίσαμε όλη μέραhellipraquo laquoΤα πάθη άσμα η΄raquo Το Άξιον εστί Άγγελος Τερζάκης Απρίλης και Γιάννης Μπεράτης Το πλατύ ποτάμι

Διδακτική μεθοδολογία

Το τρίπτυχο ανάγνωση -απόλαυση- κατανόηση με συνδυασμό μεθόδων και πρακτικών (ερμηνευτική διαλογική κειμενοκεντρική ατομική ή σε ομάδες με τη μέθοδο project σημειωτική) και με δραστηριότητες συνθετικές ατομικές ή σε μικρές ομάδες με τη μέθοδο project είναι απαραίτητα στοιχεία διδακτικής πρακτικής Σε κάθε διδακτική πράξη που μοιάζει με μικρό δρώμενο υπάρχουν στόχοι και επιδιωκόμενα αποτελέσματα όπως είναι -η ουσιαστική επικοινωνία του μαθητή με το λογοτεχνικό κείμενο σε μορφή και περιεχόμενο -η καλλιέργεια δεξιοτήτων (αναγνωστικές γλωσσικές αισθητικές κοινωνικές) -η προετοιμασία του μαθητή για τη δική του κριτική ανάγνωση κά Η διδακτική μας πορεία οφείλει να κινείται στον άξονα όλον-μέρος-όλον με διερεύνηση κειμενοκεντρική γλωσσική και αισθητική διότι η λογοτεχνία είναι ένα ταξίδι προς και με το κείμενο ένα ταξίδι πνευματικής εγρήγορσης περιπέτειας και εσωτερικής ευαισθησίας Στη διδακτική πρακτική μας ερμηνεύουμε τα κείμενα ως κείμενα με τις δικές τους αλήθειες και τη δυναμική τους σεβόμενοι τα είδη και τις ιδιαιτερότητές τους και βοηθώντας τους μαθητές μας να μάθουν πώς να τα αποκωδικοποιούν και σεβόμενοι ότι η έρευνα καταδεικνύει ως ανάγκη τους Δηλαδή σε Έρευνα Πανελλαδική (27500 ερωτηματολόγια μαθητών και εκπαιδευτικών Χρ Αργυροπούλου-Αν Πατούνα- Ευαγγ Βαρέση) καταγράφεται ότι 1 Είναι απαραίτητη η διδασκαλία ολόκληρου λογοτεχνικού έργου (69 μαθητές και 46 καθηγητές) που ενώ στο δημοτικό διαβάζουν οι μαθητές σταδιακά σταματούν στο γυμνάσιο και λύκειο 2 Θεωρούν απαραίτητη την αξιοποίηση της τεχνολογίας σε μεγάλο ποσοστό (63) αλλά φαίνεται από την έρευνα ότι το αίτημα αυτό υιοθετείται πολύ λίγο (34) 3 Ζητούν το λογοτεχνικό εργαστήρι ως χώρο γλώσσας πολιτισμού και λογοτεχνικής ανάγνωσης (87 καθηγητές και 75 μαθητές) Ας σημειωθεί ότι ως εργαστήρι του φιλολόγου το έχει ζητήσει η ΠΕΦ από ΥΠΕΠΘ από το 2007

Ενδεικτικές διδακτικές προτάσεις

Ι Γυμνάσιο Μελέτη των ανθολογημένων έργων του Ρίτσου στους άξονες

4

α) Ιστορικό βίωμα και ποιητική στη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου β) Εικονοποιϊα και παρουσία της φύσης στη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου γ) Αφηγητής και αναγνώστης μια διαλεκτική σχέση στην ποίηση του Ρίτσου ΙΙ Β΄ Λυκείου Και εδώ η διδακτική μας πρακτική μπορεί να γίνει με εναλλακτικούς τρόπους σε άξονες ή σε θέματα με μεγαλύτερες από το γυμνάσιο απαιτήσεις όπως 1 Συνομιλία λογοτεχνίας και ιστορίας στην ανθολογημένη ποίηση του Ρίτσου με ένταξη του μέρους στο όλον (Ρωμιοσύνη Ο τόπος μας Ανυπόταχτη πολιτεία Αυτόπτης μάρτυρας) 2 Συνομιλία λογοτεχνίας και ιστορίας στην ανθολογημένη ποίηση του Ρίτσου και του Ελύτη 3 Μελέτη ομαδοσυνεργατική στον άξονα Βιώματα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σε έργα ποιητικά και πεζά Ρωμιοσύνη του Ρίτσου laquoΣτα χτήματα βαδίσαμε όλη μέραhellipraquo laquoΤα πάθη άσμα η΄raquo Άξιον εστί του Οδυσσέα Ελύτη Απρίλης του Άγγελου Τερζάκη και Το πλατύ ποτάμι του Γ Μπεράτη Χρονοδιάγραμμα Ο χρόνος μπορεί καθοριστεί σε συνεργασία του καθηγητή με τους μαθητές καθώς όλα εξαρτώνται από το μέγεθος και τη δυσκολία των προς μελέτη κειμένων

Ι Γυμνάσιο Ο Σχολικός Γιάννης Ρίτσος Α΄ τάξη Εδώ ανθολογούνται τα ποιήματα laquoΤζιτζίκια στήσαν το χορόraquo και laquoΤο πρωινό άστροraquo Πρόκειται για ποιήματα με τρυφερά συναισθήματα τόσο του πατέρα όσο και ενός μεγάλου ποιητή που γνωρίζει να γράφει και για μικρά παιδιά Και τα δυο ποιήματα έχουν υπέροχες εικόνες από την ελληνική φύση έτσι όπως φιλτράρονται στη συνείδηση του ποιητή Εικόνες αξίες και γλώσσα συζητιούνται στην τάξη Στο laquoΤο πρωινό άστροraquo εντοπίζεται η λειτουργία της επανάληψης οι εικόνες παρουσιάζονται ο αφηγητής μέσα από το λόγο και τα συναισθήματά του αλλά και τα άλλα πρόσωπα του ποιήματος Εργασίες Μπορεί να δοθεί ως εργασία η σύγκριση με το ποίημα του Ελύτη laquoΚάτω στης Μαργαρίτας το αλωνάκιraquo ή να ζητηθεί να ζωγραφίσουν κάποιες εικόνες ή να γράψουν το δικό τους πρωτόλειο οι μαθητές Επίσης αφού διαβάσουν από την Ιστορία της ΝΕ Λογοτεχνίας για τον ποιητή τον παρουσιάζουν με το δικό τους λόγο είτε ως συνέντευξη είτε ως μικρό άρθρο (κειμενικά είδη) Β΄ τάξη γυμνασίου Στην τάξη αυτή ανθολογείται το ποίημα με τίτλο laquoΕρημωμένα χωριάraquo ενταγμένο στην ενότητα Εθνική Ζωή Ο τίτλος η ενότητα και το εισαγωγικό σημείωμα τοποθετούν το έργο στο ιστορικό και κοινωνικό του πλαίσιο οπότε γίνεται εύκολα κατανοητό το ποίημα Οι μαθητές μπορούν να εργαστούν σε μικρές ομάδες ανά δύο θρανία ή ανά πτέρυγα σε δοσμένους άξονες πχ bull μια ομάδα καταγράφει τις εικόνες και τις σχολιάζει bull άλλη εντοπίζει την ταυτότητα της ποιητικής αφήγησης (τόπος χρόνος

πρόσωπα γεγονός) bull άλλη επεξεργάζεται τις αξίες και στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού

5

bull άλλη σχολιάζει τον τίτλο του ποιήματος της συλλογής Τελευταία π(ρο) α(νθρώπου) εκατονταετία και στίχους με κοινωνικό στίγμα πχ laquoθα ξανάρθουμε-είπαν Και δίχως πόδια θα ξανάρ-θουμε Τρίζαν οι αραποσιτιές παράξενα σα να μας σκίζαν τα χαρτιά με τα πατριωτι- κά τραγούδια μας σα να μας σκίζαν τις σημαίες μας [hellip] σ΄ ένα βομβαρδισμένο σπίτι [hellip] Να κρύψουμε τούτο το φως μη μας το πάρουνε κι αυτό-πού να το κρύψουμε - είπεraquo

bull Άλλη ασχολείται με τη γλώσσα και τα γλωσσικά τεχνάσματα του ποιητή καθώς και με την εξωτερική εμφάνιση του ποιήματος το οποίο με κειμενικά δεδομένα χαρακτηρίζει παραδοσιακό ή μοντέρνο κά

Αφού το μελετήσουν σιωπηρά ακολουθεί η ανακοίνωση κάθε ομάδας ή πτέρυγας και γίνεται συζήτηση με όλη την τάξη Επίσης μπορεί να δοθεί μια διαθεματική εργασία όπου οι μαθητές σε μικρές ομάδες εργάζονται με τη μέθοδο project σε έναν από τους άξονες όπως Ο Ρίτσος και το έργο του bull Ένταξη του μέρους στο όλον στη συλλογή Τελευταία π(ρο) α(νθρώπου)

εκατονταετία την οποία παρουσιάζουν στην τάξη bull Ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα με τα οποία συνομιλεί η ποίηση του Ρίτσου bull Έκθεση με έργα του Ρίτσου αποκόμματα εφημερίδων CD ζωγραφικά έργα

του bull Καταγραφή βιωμάτων από ανθρώπους που έζησαν τα αναφερόμενα ιστορικά

γεγονότα κά

Γ΄ τάξη Εδώ έχουν ανθολογηθεί τα ποιήματα laquoΑρχαίο Θέατροraquo συλλογή Μαρτυρίες Α΄ και Ρωμιοσύνη (απόσπασμα από την ομώνυμη συλλογή) Το πρώτο ποίημα μπορεί να διδαχθεί κειμενοκεντρικά-σημειωτικά με τη σημειωτική δηλαδή κάποιων λέξεων και φράσεων και με τη συμμετοχή όλων των μαθητών χωρισμένων σε μικρές ομάδες ανά δύο θρανία Συζητιούνται οι εικόνες των ποιημάτων ή τα κύρια στοιχεία της ποιητικής αφήγησης όπως είναι ο τόπος ο χώρος-σκηνικό το εξέχον ποιητικό πρόσωπο πχ laquoνέος Έλληνας αυτόςraquo η δράση του και η ομοιότητά του με εκείνους laquoόπως εκείνοιraquo δηλαδή οι παλιοί και ξεχωριστοί Έλληνες Αναζητείται η ποιητικότητα μέσα από την ηχώ laquoη ελληνική ηχώ που δε μιμείται ούτε επαναλαμβάνει μα συνεχίζει απλώς [hellip] την αιώνια ιαχή του διθυράμβουraquo με τη μεταφορική συνδήλωση Επίσης σχολιάζονται οι παρενθετικοί στίχοι ως νόημα και ποιητική καθώς εμπεριέχουν την άμεση φωνή του ποιητή Ακόμα μπορεί να ζητηθεί από μια ομάδα μαθητών να παρουσιάσει το βιβλίο Τέταρτη Διάσταση με τους τίτλους από τα αρχαιόθεμα έργα Ακολουθεί η διαθεματική εργασία του βιβλίου ή όποια επιλέξουν μαθητές και καθηγητής Το άλλο ανθολογημένο απόσπασμα από τη συλλογή Ρωμιοσύνη μπορεί να μελετηθεί με δοσμένες ερωτήσεις για να συζητηθούν bull Ο τίτλος η γλώσσα οι απλές και οι υπερρεαλιστικές εικόνες οι συνειρμικές

σχέσεις η εξωτερική οπτική του ποιήματος και η συνομιλία του με την παράδοση το δημοτικό τραγούδι το Σολωμό και τον Όμηρο

bull Στοιχεία αφηγηματολογίας με βάση το κείμενο (τόπος χρόνος συνεικόνες κά) καθώς ο Ρίτσος ως παντογνώστης αφηγητής φωτίζει τοπία ανθρώπους και καταστάσεις δίνει ενδοκειμενικά το χρόνο laquoΚάθε που βραδιάζειraquo και τον τόπο (ανοιχτό των βουνών και της ερήμωσης) με το γέρο πλάτανο και την καμπάνα που θυμίζει δημοτική ποίηση και αγκαλιάζει όλη την Ελλάδα Πολύ

6

ξεχωριστές είναι οι συνεικόνες του από τα ελληνικά τοπία ως λαϊκή ζωγραφική η άμεση ποιητική του γλώσσα σε ύφος προφορικού λόγου κά στοιχεία που συζητιούνται στην τάξη

bull Επισημαίνονται και σχολιάζονται βιώματα και αξίες όπως το πορτρέτο της Παναγιάς ως γυναίκας χωριάτισσας η προβατίνα ως αιώνια μάνα η μάνα με τα σφαγμένα παιδιά της η φτώχια και ο χαρακτηρισμός του ποιητική ως ποιητή της εργατιάς και του κοινωνικού οράματος πχ

laquoΑπάνω στο τραπέζι το ψωμί κι η ελιά μες στην κληματαριά ο λύχνος του αποσπερίτη[hellip] κι ο ναύτης πίνει πικροθάλασσα στην κούπα του Οδυσσέαraquo

bull Επίσης εντοπίζονται και σχολιάζονται η αλληλοδιείσδυση εξωτερικού και εσωτερικού χώρου (σπιτιού φύσης ουρανού κάμπου βουνού κά) το τοπίο που ψυχοποιείται και η συνομιλία με τα ιστορικά γεγονότα

bull Συζητείται η εγγραφή στο έργο του Ρίτσου θρησκευτικών συμβόλων ονομάτων αγίων και εορτών όχι ως ομολογία πίστης αλλά ως στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού ως αξίες και βιώματα

Κατά την ερμηνεία του ποιήματος μπορούμε να εστιάσουμε στην προτελευταία στροφή όπου συμφύρονται βιώματα και εξωκειμενικά συμφραζόμενα καθώς αυτά- πέρα από το εισαγωγικό σημείωμα- δίνονται και κειμενικά με σταδιακή κορύφωση στην τελευταία στροφή η οποία ηχεί ως επίκληση του ποιητή για να κλείσει η εποχή του αλληλοσκοτωμού όχι ως στάση απαισιοδοξίας αλλά ως ελπίδα και όραμα για το αύριο πχ laquoΑ ποιος θα φράξει τότες τη μπασιά και ποιο σπαθί θα κόψει το κουράγιο και ποιο κλειδί θα σου κλειδώσει την καρδιά που

με τα δυο θυρόφυλλά της διάπλατα κοιτάει του Θεού τ΄ αστροπερίχυτα περβόλιαraquo

Είναι ολοφάνερο ότι το ποίημα και γενικά το έργο του Ρίτσου μπορεί να μελετηθεί από πολλές οπτικές όπως στον άξονα ποίηση και ιστορία Εναλλακτική πρόταση διδασκαλίας με συνεξέταση των ποιημάτων του Ρίτσου και του Ελύτη Μετά την ολοκλήρωση του ποιήματος Ρωμιοσύνη του Ρίτσου θα μπορούσαν να μελετηθούν από ομάδες μαθητών ως παράλληλα ή ως ποιήματα με κοινό άξονα Εθνική Ζωή τα ανθολογημένα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη ή και από το πεζό laquoΚι έχουμε πόλεμοraquo του Κώστα Ταχτσή Στα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη δίνονται άξονες ως στοιχεία πλεύσης όπως bull Να γίνει σύγκριση στον τρόπο γραφής των δύο ποιητών bull Να εντοπιστούν οι πηγές έμπνευσης των δύο ποιητών σε αυτά τα έργα bull Να δοθούν πληροφορίες για τη γενιά τους bull Να εντοπισθούν τα υπερρεαλιστικά στοιχεία στα ποιήματα αυτά καθώς

πρόκειται για δυο ποιητές που εντάσσονται εντός και πέραν του υπερρεαλισμού

Το πεζό αν και ανήκει σε άλλη θεματική ενότητα μπορεί να μελετηθεί σε σχέση με τη Ρωμιοσύνη ως τίτλος ως περιεχόμενο και ως ιστορική μνήμη με

7

διερεύνηση σε μια δεύτερη ανάγνωση όλων των φωνών του κειμένου με τις μικροϊστορίες τους που ζουν παράλληλα με την μακροϊστορία του τόπου και επηρεάζονται από αυτήν Η ανασύνθεση τελική ανάγνωση και επιστροφή στο όλον θεωρούνται αυτονόητα ΙΙ Διδασκαλία της ανθολογημένης ποίησης του Γιάννη Ρίτσου στη Β΄ Λυκείου με εναλλακτικές διδακτικές πρακτικές όπως 1η πρόταση Μελέτη με ένταξη του μέρους στο όλον στα έργα Ρωμιοσύνη Ο τόπος μας Ανυπόταχτη πολιτεία Αυτόπτης μάρτυρας Το αφιέρωμα αυτό πρέπει να προετοιμαστεί με χρονοδιάγραμμα πολλών ωρών ώστε από το σχολικό βιβλίο να οδηγηθούν οι μαθητές στο όλον Μπορεί ακόμα κάθε πτέρυγα της τάξης να μελετήσει από ένα ποίημα αφού δοθούν κάποιοι άξονες ή ερωτήσεις ώστε να εστιάσουν οι μαθητές σε στοιχεία που πρέπει να συζητηθούν Επίσης μπορούν οι μαθητές να εργαστούν σε ομάδες με προετοιμασία στο σπίτι Στη συνέχεια τα ποιήματα θα διερευνηθούν στην τάξη όχι εξονυχιστικά αλλά στα κύρια στοιχεία τους με τη συμβολή όλων των ομάδων Η κατανομή των εργασιών σε ομάδες μπορεί να γίνει ως εξής bull Δύο ομάδες αναλαμβάνουν να επεξεργαστούν σε μορφή και περιεχόμενο τη

Ρωμιοσύνη bull Άλλη ομάδα μελετάει το ποίημα laquoΟ τόπος μαςraquo από τη συλλογή Ο τοίχος bull Άλλες δύο ομάδες αναλαμβάνουν την laquoΑνυπόταχτη πολιτείαraquo διότι είναι

εκτεταμένο έργο bull Μια άλλη ομάδα επεξεργάζεται το απόσπασμα laquoΑυτόπτης μάρτυραςraquo bull Τέλος μια άλλη ομάδα παρουσιάζει τον ποιητή και το έργο του bull Ως επιστέγασμα μπορεί να οργανωθεί μια έκθεση για το Ρίτσο με απαγγελίες

ποιημάτων από τους μαθητές και με ανάγνωση κάποιων εργασιών τους με τις οποίες θα παρουσιάσουν τον ποιητή στους συμμαθητές τους και θα ασκηθούν στη γραφή

2η πρόταση Μελετάται στο σχολείο σε μορφή και περιεχόμενο η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου με παράλληλο το ποίημα του Ελύτη laquoΣτα χτήματα βαδίζαμε όλη μέραhellipraquo Κατά τη μελέτη της Ρωμιοσύνης αξιοποιούνται τα βιώματα των μαθητών και το εισαγωγικό σημείωμα Αναζητείται ο τρόπος που χτίζεται το τοπίο της Ρωμιοσύνης με πορεία από τη φύση στον άνθρωπο και στην ιδέα ως θέση-απόφαση αμετάκλητη που υποδηλώνει αγώνα για το σημαινόμενο μέσα από τη λέξη laquoουρανόraquo πχ laquoΑυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανόraquo Με την επανάληψη της ρηματικής φράσης laquoδε βολεύονταιraquo laquoτα δέντρα οι πέτρες τα πρόσωπα και οι καρδιέςraquo έχομε την ποιητική και ιδεολογική στάση του ποιητή με τα ποιητικά του μοτίβα και τα σημαινόμενά τους Η σύγκριση με το laquoπαράraquo καταδεικνύει ειλημμένη απόφαση του ποιητή-αφηγητή που μιλάει ως εκπρόσωπος όλων και ως παντογνώστης αφηγητής Επίσης το β΄ ημιστίχιο κάθε στίχου δηλώνει στιβαρά ότι ούτε η φύση ούτε οι άνθρωποι δε βολεύονται (επιλογή ρήματος και σημαινόμενο) και δεν αποδέχονται την Κατοχή laquoτα ξένα βήματαraquo (συνεκδοχή) παρά μόνον τον laquoήλιοraquo και το laquoδίκιοraquo λέξεις-μοτίβα του ποιητή και σύμβολα ελευθερίας και δικαιοσύνης -τα ίδια μοτίβα αξιοποιούνται και από τον Ελύτη- πχ laquoΑυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό

8

αυτές οι πέτρες δε βολεύονται κάτου απ΄τα ξένα βήματα αυτά τα πρόσωπα δε βολεύονται παρά μόνο στον ήλιο αυτές οι καρδιές δε βολεύονται παρά μόνο στο δίκιοraquo Ακολουθούν τα χαρακτηριστικά του τοπίου στη 2 και 3η στροφή και η σχέση του τοπίου που είναι laquoσκληρό σαν τη σιωπήraquo με τα laquoλιθάρια με τις ορφανές ελιές του και τ΄αμπέλια τουraquo με το άπλετο φως με τα μάρμαρά του με την ιστορία του και με τις κάθε είδους στερήσεις που έχουν άμεση σχέση με τους ανθρώπους που ζουν σε αυτόν τον τόπο πχ laquoόλοι διψάνε Χρόνια τώρα Όλοι μασάνε μια μπουκιά ουρανό πάνου απ΄την πίκρα τουςraquo που είναι αποφασισμένοι να αγωνιστούν μέχρι θανάτου για την ελευθερία τους πχ laquoΤα μάτια τους είναι κόκκινα απ΄την αγρύπνια μια βαθιά χαρακιά σφηνωμένη ανάμεσα στα φρύδια τους σαν ένα κυπαρίσσι ανάμεσα σε δυο βουνά το λιόγερμαraquo Ο διαρκής αγώνας δίνεται ποιητικά με το χέρι και το τουφέκι που έγιναν ένα με την ψυχή και το χέρι που ταυτίζονται γιατί εμπνέονται από τα υψηλά τους ιδανικά πχ laquoΤο χέρι τους είναι κολλημένο στο τουφέκι το τουφέκι είναι συνέχεια του χεριού τους το χέρι τους είναι συνέχεια της ψυχής τουςraquo Επίσης ο θυμός και το πείσμα δίνονται ποιητικά και εικαστικά ως λαϊκή ζωγραφική πχ laquoέχουν στα χείλια τους απάνου το θυμό κι έχουνε τον καημό βαθιά βαθιά στα μάτια τους σαν ένα αστέρι σε μια γούβα αλάτιraquo Στους στίχους 23 έως και 34 laquoΌταν σφίγγουν το χέρι [hellip] η βροχή χτυπάει στα κόκαλά τουςraquo συζητάμε τις εικόνες τις μεταφορές τις αλληγορίες τις αξίες τα πάθη και παθήματα των αγωνιστών αλλά και την απόφαση για λευτεριά παρά το θάνατο που παραμονεύει πχ laquoο αγέρας έριξε τις πόρτες τους και τις λίγες πασχαλιές της πλατείας από τις τρύπες του πανωφοριού τους μπαινοβγαίνει ο θάνατος[hellip] η βροχή χτυπάει στα κόκαλά τουςraquo Η ποιητική του χώρου διευρύνεται με τα καραούλια ψηλά που ατενίζουν κάτω το πέλαγος η δράση και η ιστορική περιπέτεια δίνεται μεταφορικά και αλληγορικά με ανθρώπους αποφασισμένους για ζωή ή θάνατο πχ laquoπάνου στα καραούλια πετρωμένοι καπνίζουν τη σβουνιά και τη νύχτα βιγλίζοντας το μανιασμένο πέλαγο όπου βούλιαξε το σπασμένο κατάρτι του φεγγαριούraquo Έτσι παρουσιάζονται οι άνθρωποι και η Ελλάδα μια Ελλάδα ως κατάρτι καραβιού που βουλιάζει και το μανιασμένο πέλαγο ως εχθρός (θυμίζει Σολωμό) αλλά οι άνθρωποι είναι πιστοί στο καθήκον καθώς ημέρα και νύχτα μη έχοντας ούτε τσιγάρο αντ΄ αυτού καπνίζουν και ζεσταίνονται με τη laquoσβουνιάraquo Οι δυο μετεωρισμένοι στίχοι εστιάζουν στην έλλειψη των πλέον απαραίτητων για τη ζωή και τον αγώνα πχ laquoΤο ψωμί σώθηκε τα βόλια σώθηκαν γεμίζουν τώρα τα κανόνια τους μόνο με την καρδιά τουςraquo οπότε το μόνο που τους μένει είναι η ψυχική τους δύναμη και η πίστη στο δίκαιο του αγώνα τους Ο ποιητής με την υπέροχη ποιητική σύλληψη αποκαλύπτει τη δύναμη της θέλησης και την αξία του αγώνα για ελευθερία Το ποίημα αυτό θα μπορούσε να συνεξεταστεί με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Σολωμού Το ποίημα οδηγείται στην κορύφωση μέσα από έντονο λυρισμό από υπέροχες εικόνες ιδέες αξίες και λεκτικές επιλογές με κατακλείδα στην τελευταία στροφή την ασύλληπτη δύναμη των αγωνιστών που αναδεικνύεται με τη λογική αντίφαση που παρά τις στερήσεις και τους θανάτους φέρνουν το νέο μήνυμα της ζωής με τη λάμψη των ματιών τους Ο ποιητής προφητεύει το μέλλον ως παρόν με την επικράτηση της Ελευθερίας και Δικαιοσύνης πχ laquoπάνου στα καραούλια λάμπουνε τα μάτια τους μια μεγάλη σημαία μια μεγάλη φωτιά κατακόκκινη και κάθε αυγή χιλιάδες περιστέρια φεύγουν απ΄τα χέρια τους για τις τέσσερις πόρτες του ορίζονταraquo Οι

9

στίχοι αυτοί με τη σημειωτική του laquoκατακόκκινουraquo (πολιτικό στίγμα) ως οικουμενικού συμβόλου της σημαίας της φωτιάς και των περιστεριών που φέρνουν το αισιόδοξο μήνυμα σε όλο τον πλανήτη ηχούν ως θούριος τύπου Ρήγα Φεραίου και πιστοποιούν τη θέληση των αγωνιστών για επιτυχία του αγώνα τους μέσα από μια ξεχωριστή εικονοποιϊα και πολυσημική χρήση των λέξεων Συνοψίζοντας αξίζει να συζητηθεί η λειτουργία της επανάληψης το ύφος παιάνα η μοντέρνα γραφή κά και καλό είναι να διαβαστούν και άλλες ενότητες από την ποιητική συλλογή Ρωμιοσύνη ή και να δοθεί ως εργασία η ένταξη του μέρους στο όλον Ως παράλληλο μπορεί να εξεταστεί συγκριτικά το ποίημα του Ελύτη laquoΣτα χτήματα βαδίσαμε όλη μέραhellipraquo που κυκλοφόρησε το 1943 Από τη συγκριτική συνεξέταση θα προκύψουν ομοιότητες και διαφορές και θα τονιστεί ότι και στα δυο ποιήματα έχομε ποιητική αφήγηση και έντονο λυρισμό που αναδεικνύονται με εντοπισμό αυτών των στοιχείων στο κείμενο 3η εναλλακτική πρόταση Μελετάται στο σχολείο η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου με παράλληλο το ποίημα του Γ Σεφέρη laquoΤελευταίος Σταθμόςraquo οπότε από τη σύγκριση θα αναδειχθεί και ο διαφορετικός τρόπος γραφής και το ύφος του κάθε δημιουργού Αν έχει διδαχθεί αυτό το ποίημα του Σεφέρη θα είναι ευκολότερη η συγκριτική συνεξέταση 4η εναλλακτική πρόταση Οργανώνεται ευρύτερη διδασκαλία σε ομάδες και στον άξονα Bιώματα από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στην ποίηση και την πεζογραφία με διερεύνηση της ποιητικής τους (αξιοποίηση της θεωρίας της λογοτεχνίας σε γενικές γραμμές) Σε αυτό το πλαίσιο μελετώνται α) το ανθολογημένο απόσπασμα από τη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου β) τα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη και γ) τα πεζά laquoΑπρίληςraquo του Άγγελου Τερζάκη και laquoΤο πλατύ ποτάμιraquo του Γιάννη Μπεράτη

Καλό είναι να προηγηθούν τα ποιητικά κείμενα και μετά τα πεζά Εννοείται ότι σε

κάθε είδος αναδεικνύονται τα χαρακτηριστικά τους Δηλαδή στην πεζογραφία

δίνεται έμφαση στις αφηγηματικές δομές και τεχνικές στις περιγραφές στη

λειτουργία του χρόνου (αναδρομές στο παρελθόν αναλήψεις στο μέλλον) στη δράση

των ηρώων κά Στην ποίηση εστιάζουμε στις εικόνες στις γλωσσικές επιλογές στις

επαναλήψεις στις μεταφορές στις συνειρμικές συνάψεις στο πώς laquoχτίζεταιraquo το

ποίημα στις αξίες στα ποιητικά μοτίβα κά

Επίλογος Οι εναλλακτικοί τρόποι διδασκαλίας η αξιοποίηση επιλεγμένου εποπτικού υλικού και της τεχνολογίας (λογισμικά διαδίκτυο κά) μπορούν να φέρουν κοντά στη λογοτεχνία τους μαθητές οι οποίοι θα βγουν κερδισμένοι καθώς θα διευρύνουν τις εμπειρίες τους θα επικοινωνήσουν με την καλλιεργημένη λογοτεχνική γλώσσα και θα ενισχυθούν γλωσσικά θα κατανοήσουν την οργάνωση των κειμένων και θα

10

ασκηθούν στην αποκωδικοποίησή τους Εννοείται ότι τα διδακτικά παραδείγματα είναι ενδεικτικά και μπορούν να προσαρμοστούν στις συνθήκες της κάθε τάξης Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Ρίτσου 1909-1990 μπορεί σε κάθε τάξη να γίνει ένα μικρό αφιέρωμα στον ποιητή με αξιοποίηση και της μελοποιημένης ποίησής του Βιβλιογραφία Antoine Vitez laquoΟ Ρίτσος αφομοιώνει όλο τον πολιτισμό μαςraquo Η Λέξη τεύχος 201 Ιούλιος-Σεπτ-2009 Anton John Η Ποίηση και η Ποιητική του ΚΠΚαβάφη εκδ Ίκαρος Αθήνα 2000 Αποστολίδου Β-Χοντολίδου Ελ Λογοτεχνία και Εκπαίδευση εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 1999 Αποστολίδου Β- Καπλάνη Β-Χοντολίδου Ελ διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείοhellip εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2000 Αραβανή Ευαγγελία laquoΔιδάσκοντας μέσα από τη λογοτεχνίαraquo Σύγχρονη Εκπαίδευση τ 154 Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χρ Η ανθολογημένη ποίηση στο γυμνάσιο και το λύκειο εκδ Ταξιδευτής Αθήνα 2006 και Η Διαθεματικότητα στα φιλολογικά μαθήματα και τα σχέδια εργασίας project Μεταίχμιο Αθήνα 2007 Αργυροπούλου Χρ laquoΗ σημειωτική των μικροϊστοριών με τα μοτίβα και τους κώδικές τους στο έργο του Χρ Μηλιώνηraquo Διαπολιτισμικότητα παγκοσμιοποίηση και ταυτότητες Ελληνική Σημειωτική Εταιρία εκδ Gutenberg Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χριστίνα laquoΜια δεύτερη ανάγνωση στο έργο του Δ Σολωμού Η Γυναίκα της Ζάκυθοςraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ υπό έκδοση Αργυροπούλου Χριστίνα Η γλώσσα στην ποίηση του Ε Κακναβάτου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2003 και ldquoΟ ρόλος των παρακειμενικών στοιχείων στην ποίηση του Γ Σεφέρη προμετωπίδες και χρονολογίεςrdquo (με ερευνητικά δεδομένα Αφιέρωμα Φιλολογική τεύχος 76 Αργυροπούλου Χριστίνα Συνέδριο Καρδίτσας 24-261003 με θέμα laquoΟ Έκτωρ Κακναβάτος Το ιστορικό βίωμα και η δυναμική του στη σύγχρονη εποχήraquo εκδ Έξαρχος Καρδίτσα 2004 και laquo Η ατομική και η συλλογική μνήμη ως βιωμένη ιστορία στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκηraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ Φιλολογική τεύχος 93 2005

Αργυροπούλου Χριστίνα ldquoΟ Κ Παλαμάς και τα ιστορικά δρώμενα της εποχής τουraquo ΟΜΠΡΕΛΑ τ 46 Αθήνα 1999 και laquoΗ αλληλοδιείσδυση του γήινου και ουράνιου επιπέδου στο έργο του Μ Σαχτούρη μέσα από τη σκηνοθετική τεχνική τουraquo Φιλολογική τεύχος 92 2005

Βαγενάς Νάσος Ο ποιητής και ο χορευτής εκδ Κέδρος Αθήνα 1980 Benton Michael amp Fox Geoff Teaching Literature Oxford University Press 1985 Bloom Harold Πώς και γιατί διαβάζουμε μτφρΚ Ταβαρτζόγλου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2004 Βίττι Μάριο Για τον Οδυσσέα Ελύτη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 1998 Βίττι Μάριο Φθορά και λόγος εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη εκδ Βιβλιοπωλείον της Εστίας Αθήνα 1980 Bowra CM Ποίηση και Πολιτική μτφρ Λύντια Στεφάνου εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1982 Γκράμσι Αντόνιο Λογοτεχνία και Εθνική ζωή μτφρ Χρ Μαστραντώνης εκδ Στοχαστής Αθήνα 1981

11

Culler Jonathan laquoΡητορική ποιητική και ποίησηraquo Λογοτεχνική Θεωρία μτφρ Καίτη Διαμαντάκου Πανκές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2000 Genette G Εισαγωγή στο Αρχικείμενο μτφρ Μ Πατεράκη-Γαρέφη εκδ Εστία Αθήνα 2001 Δάλλας Γιάννης Σκαπτή Ύλη από τα Σολωμικά Μεταλλεία εκδ Άγρα Αθήνα 2002 Δάλλας Γιάννης Καβάφης και Ιστορία εκδ Ερμής Αθήνα 1974 Delcroix M-Hallyn F Εισαγωγή στις Σπουδές της Λογοτεχνίας επιμ μτφρ ΙΝΒασιλαράκης εκδ Gutenberg Αθήνα 1997 Goldmann L Για μια κοινωνιολογία του μυθιστορήματος Αθήνα 1979 Ήγκλετον Τέρι Εισαγωγή στη θεωρία της Λογοτεχνίας μτφρ Μ Μαυρώνας εκδ Οδυσσέας Αθήνα δ΄ έκδοση 1996 Μαρωνίτης Δ Ποιητική και πολιτική ηθική Πρώτη μεταπολεμική γενιά Κέδρος Αθήνα 1976 Τζιόβας Δ Μετά την αισθητική Θεωρητικές δοκιμές και ερμηνευτικές αναγνώσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας Γνώση Αθήνα 1987 Τσβετάν Τοντόροφ Ποιητική μτφρ Αγγ Καστρινάκη εκδ Γνώση Αθήνα 1989 Φρυδάκη Ευαγγ Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας εκδ Κριτική Αθήνα 2003 Hall John Η κοινωνιολογία της λογοτεχνίας μτφρ Μ Τσαούση εκδ Gutenberg Αθήνα 1990 Ομιλία που πραγματοποιήθηκε στην Πάτρα στις 31 Ιανουαρίου 2010 στην εκδήλωση της κοπής της πίτας του Συνδέσμου Φιλολόγων Πατρών _______________ Η Χριστίνα Αργυροπούλου είναι Επίτιμη Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Αντιπρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων

3

με την κοινωνική επανάσταση με την αρχαιότητα με την ελληνικότητα ως τοπίο ως ήθη έθιμα και ως αξίες που εγγράφονται στο έργο του κά Σχετικά με την ανθολογημένη ποίηση του Ρίτσου που ανθολογείται και στις τρεις τάξεις του γυμνασίου στη Β΄ λυκείου και με ολόκληρο έργο τη Σονάτα του Σεληνόφωτος στη Θεωρητική Κατεύθυνση μπορούμε να το μελετήσουμε με εναλλακτικές διδακτικές πρακτικές ως εξής

1 Μελέτη της ανθολογημένης ποίησης του Γιάννη Ρίτσου με ένταξη του μέρους στο όλον (Ρωμιοσύνη Ο τόπος μας Ανυπόταχτη πολιτεία Αυτόπτης μάρτυρας) 2 Μελέτη στον άξονα Συνομιλία λογοτεχνίας και ιστορίας 3 Μελέτη σε ομάδες με συνεξέταση και άλλων δημιουργών στον άξονα Βιώματα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σε έργα ποιητικά και πεζά Γιάννης Ρίτσος Ρωμιοσύνη Οδυσσέας Ελύτης laquoΣτα χτήματα βαδίσαμε όλη μέραhellipraquo laquoΤα πάθη άσμα η΄raquo Το Άξιον εστί Άγγελος Τερζάκης Απρίλης και Γιάννης Μπεράτης Το πλατύ ποτάμι

Διδακτική μεθοδολογία

Το τρίπτυχο ανάγνωση -απόλαυση- κατανόηση με συνδυασμό μεθόδων και πρακτικών (ερμηνευτική διαλογική κειμενοκεντρική ατομική ή σε ομάδες με τη μέθοδο project σημειωτική) και με δραστηριότητες συνθετικές ατομικές ή σε μικρές ομάδες με τη μέθοδο project είναι απαραίτητα στοιχεία διδακτικής πρακτικής Σε κάθε διδακτική πράξη που μοιάζει με μικρό δρώμενο υπάρχουν στόχοι και επιδιωκόμενα αποτελέσματα όπως είναι -η ουσιαστική επικοινωνία του μαθητή με το λογοτεχνικό κείμενο σε μορφή και περιεχόμενο -η καλλιέργεια δεξιοτήτων (αναγνωστικές γλωσσικές αισθητικές κοινωνικές) -η προετοιμασία του μαθητή για τη δική του κριτική ανάγνωση κά Η διδακτική μας πορεία οφείλει να κινείται στον άξονα όλον-μέρος-όλον με διερεύνηση κειμενοκεντρική γλωσσική και αισθητική διότι η λογοτεχνία είναι ένα ταξίδι προς και με το κείμενο ένα ταξίδι πνευματικής εγρήγορσης περιπέτειας και εσωτερικής ευαισθησίας Στη διδακτική πρακτική μας ερμηνεύουμε τα κείμενα ως κείμενα με τις δικές τους αλήθειες και τη δυναμική τους σεβόμενοι τα είδη και τις ιδιαιτερότητές τους και βοηθώντας τους μαθητές μας να μάθουν πώς να τα αποκωδικοποιούν και σεβόμενοι ότι η έρευνα καταδεικνύει ως ανάγκη τους Δηλαδή σε Έρευνα Πανελλαδική (27500 ερωτηματολόγια μαθητών και εκπαιδευτικών Χρ Αργυροπούλου-Αν Πατούνα- Ευαγγ Βαρέση) καταγράφεται ότι 1 Είναι απαραίτητη η διδασκαλία ολόκληρου λογοτεχνικού έργου (69 μαθητές και 46 καθηγητές) που ενώ στο δημοτικό διαβάζουν οι μαθητές σταδιακά σταματούν στο γυμνάσιο και λύκειο 2 Θεωρούν απαραίτητη την αξιοποίηση της τεχνολογίας σε μεγάλο ποσοστό (63) αλλά φαίνεται από την έρευνα ότι το αίτημα αυτό υιοθετείται πολύ λίγο (34) 3 Ζητούν το λογοτεχνικό εργαστήρι ως χώρο γλώσσας πολιτισμού και λογοτεχνικής ανάγνωσης (87 καθηγητές και 75 μαθητές) Ας σημειωθεί ότι ως εργαστήρι του φιλολόγου το έχει ζητήσει η ΠΕΦ από ΥΠΕΠΘ από το 2007

Ενδεικτικές διδακτικές προτάσεις

Ι Γυμνάσιο Μελέτη των ανθολογημένων έργων του Ρίτσου στους άξονες

4

α) Ιστορικό βίωμα και ποιητική στη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου β) Εικονοποιϊα και παρουσία της φύσης στη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου γ) Αφηγητής και αναγνώστης μια διαλεκτική σχέση στην ποίηση του Ρίτσου ΙΙ Β΄ Λυκείου Και εδώ η διδακτική μας πρακτική μπορεί να γίνει με εναλλακτικούς τρόπους σε άξονες ή σε θέματα με μεγαλύτερες από το γυμνάσιο απαιτήσεις όπως 1 Συνομιλία λογοτεχνίας και ιστορίας στην ανθολογημένη ποίηση του Ρίτσου με ένταξη του μέρους στο όλον (Ρωμιοσύνη Ο τόπος μας Ανυπόταχτη πολιτεία Αυτόπτης μάρτυρας) 2 Συνομιλία λογοτεχνίας και ιστορίας στην ανθολογημένη ποίηση του Ρίτσου και του Ελύτη 3 Μελέτη ομαδοσυνεργατική στον άξονα Βιώματα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σε έργα ποιητικά και πεζά Ρωμιοσύνη του Ρίτσου laquoΣτα χτήματα βαδίσαμε όλη μέραhellipraquo laquoΤα πάθη άσμα η΄raquo Άξιον εστί του Οδυσσέα Ελύτη Απρίλης του Άγγελου Τερζάκη και Το πλατύ ποτάμι του Γ Μπεράτη Χρονοδιάγραμμα Ο χρόνος μπορεί καθοριστεί σε συνεργασία του καθηγητή με τους μαθητές καθώς όλα εξαρτώνται από το μέγεθος και τη δυσκολία των προς μελέτη κειμένων

Ι Γυμνάσιο Ο Σχολικός Γιάννης Ρίτσος Α΄ τάξη Εδώ ανθολογούνται τα ποιήματα laquoΤζιτζίκια στήσαν το χορόraquo και laquoΤο πρωινό άστροraquo Πρόκειται για ποιήματα με τρυφερά συναισθήματα τόσο του πατέρα όσο και ενός μεγάλου ποιητή που γνωρίζει να γράφει και για μικρά παιδιά Και τα δυο ποιήματα έχουν υπέροχες εικόνες από την ελληνική φύση έτσι όπως φιλτράρονται στη συνείδηση του ποιητή Εικόνες αξίες και γλώσσα συζητιούνται στην τάξη Στο laquoΤο πρωινό άστροraquo εντοπίζεται η λειτουργία της επανάληψης οι εικόνες παρουσιάζονται ο αφηγητής μέσα από το λόγο και τα συναισθήματά του αλλά και τα άλλα πρόσωπα του ποιήματος Εργασίες Μπορεί να δοθεί ως εργασία η σύγκριση με το ποίημα του Ελύτη laquoΚάτω στης Μαργαρίτας το αλωνάκιraquo ή να ζητηθεί να ζωγραφίσουν κάποιες εικόνες ή να γράψουν το δικό τους πρωτόλειο οι μαθητές Επίσης αφού διαβάσουν από την Ιστορία της ΝΕ Λογοτεχνίας για τον ποιητή τον παρουσιάζουν με το δικό τους λόγο είτε ως συνέντευξη είτε ως μικρό άρθρο (κειμενικά είδη) Β΄ τάξη γυμνασίου Στην τάξη αυτή ανθολογείται το ποίημα με τίτλο laquoΕρημωμένα χωριάraquo ενταγμένο στην ενότητα Εθνική Ζωή Ο τίτλος η ενότητα και το εισαγωγικό σημείωμα τοποθετούν το έργο στο ιστορικό και κοινωνικό του πλαίσιο οπότε γίνεται εύκολα κατανοητό το ποίημα Οι μαθητές μπορούν να εργαστούν σε μικρές ομάδες ανά δύο θρανία ή ανά πτέρυγα σε δοσμένους άξονες πχ bull μια ομάδα καταγράφει τις εικόνες και τις σχολιάζει bull άλλη εντοπίζει την ταυτότητα της ποιητικής αφήγησης (τόπος χρόνος

πρόσωπα γεγονός) bull άλλη επεξεργάζεται τις αξίες και στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού

5

bull άλλη σχολιάζει τον τίτλο του ποιήματος της συλλογής Τελευταία π(ρο) α(νθρώπου) εκατονταετία και στίχους με κοινωνικό στίγμα πχ laquoθα ξανάρθουμε-είπαν Και δίχως πόδια θα ξανάρ-θουμε Τρίζαν οι αραποσιτιές παράξενα σα να μας σκίζαν τα χαρτιά με τα πατριωτι- κά τραγούδια μας σα να μας σκίζαν τις σημαίες μας [hellip] σ΄ ένα βομβαρδισμένο σπίτι [hellip] Να κρύψουμε τούτο το φως μη μας το πάρουνε κι αυτό-πού να το κρύψουμε - είπεraquo

bull Άλλη ασχολείται με τη γλώσσα και τα γλωσσικά τεχνάσματα του ποιητή καθώς και με την εξωτερική εμφάνιση του ποιήματος το οποίο με κειμενικά δεδομένα χαρακτηρίζει παραδοσιακό ή μοντέρνο κά

Αφού το μελετήσουν σιωπηρά ακολουθεί η ανακοίνωση κάθε ομάδας ή πτέρυγας και γίνεται συζήτηση με όλη την τάξη Επίσης μπορεί να δοθεί μια διαθεματική εργασία όπου οι μαθητές σε μικρές ομάδες εργάζονται με τη μέθοδο project σε έναν από τους άξονες όπως Ο Ρίτσος και το έργο του bull Ένταξη του μέρους στο όλον στη συλλογή Τελευταία π(ρο) α(νθρώπου)

εκατονταετία την οποία παρουσιάζουν στην τάξη bull Ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα με τα οποία συνομιλεί η ποίηση του Ρίτσου bull Έκθεση με έργα του Ρίτσου αποκόμματα εφημερίδων CD ζωγραφικά έργα

του bull Καταγραφή βιωμάτων από ανθρώπους που έζησαν τα αναφερόμενα ιστορικά

γεγονότα κά

Γ΄ τάξη Εδώ έχουν ανθολογηθεί τα ποιήματα laquoΑρχαίο Θέατροraquo συλλογή Μαρτυρίες Α΄ και Ρωμιοσύνη (απόσπασμα από την ομώνυμη συλλογή) Το πρώτο ποίημα μπορεί να διδαχθεί κειμενοκεντρικά-σημειωτικά με τη σημειωτική δηλαδή κάποιων λέξεων και φράσεων και με τη συμμετοχή όλων των μαθητών χωρισμένων σε μικρές ομάδες ανά δύο θρανία Συζητιούνται οι εικόνες των ποιημάτων ή τα κύρια στοιχεία της ποιητικής αφήγησης όπως είναι ο τόπος ο χώρος-σκηνικό το εξέχον ποιητικό πρόσωπο πχ laquoνέος Έλληνας αυτόςraquo η δράση του και η ομοιότητά του με εκείνους laquoόπως εκείνοιraquo δηλαδή οι παλιοί και ξεχωριστοί Έλληνες Αναζητείται η ποιητικότητα μέσα από την ηχώ laquoη ελληνική ηχώ που δε μιμείται ούτε επαναλαμβάνει μα συνεχίζει απλώς [hellip] την αιώνια ιαχή του διθυράμβουraquo με τη μεταφορική συνδήλωση Επίσης σχολιάζονται οι παρενθετικοί στίχοι ως νόημα και ποιητική καθώς εμπεριέχουν την άμεση φωνή του ποιητή Ακόμα μπορεί να ζητηθεί από μια ομάδα μαθητών να παρουσιάσει το βιβλίο Τέταρτη Διάσταση με τους τίτλους από τα αρχαιόθεμα έργα Ακολουθεί η διαθεματική εργασία του βιβλίου ή όποια επιλέξουν μαθητές και καθηγητής Το άλλο ανθολογημένο απόσπασμα από τη συλλογή Ρωμιοσύνη μπορεί να μελετηθεί με δοσμένες ερωτήσεις για να συζητηθούν bull Ο τίτλος η γλώσσα οι απλές και οι υπερρεαλιστικές εικόνες οι συνειρμικές

σχέσεις η εξωτερική οπτική του ποιήματος και η συνομιλία του με την παράδοση το δημοτικό τραγούδι το Σολωμό και τον Όμηρο

bull Στοιχεία αφηγηματολογίας με βάση το κείμενο (τόπος χρόνος συνεικόνες κά) καθώς ο Ρίτσος ως παντογνώστης αφηγητής φωτίζει τοπία ανθρώπους και καταστάσεις δίνει ενδοκειμενικά το χρόνο laquoΚάθε που βραδιάζειraquo και τον τόπο (ανοιχτό των βουνών και της ερήμωσης) με το γέρο πλάτανο και την καμπάνα που θυμίζει δημοτική ποίηση και αγκαλιάζει όλη την Ελλάδα Πολύ

6

ξεχωριστές είναι οι συνεικόνες του από τα ελληνικά τοπία ως λαϊκή ζωγραφική η άμεση ποιητική του γλώσσα σε ύφος προφορικού λόγου κά στοιχεία που συζητιούνται στην τάξη

bull Επισημαίνονται και σχολιάζονται βιώματα και αξίες όπως το πορτρέτο της Παναγιάς ως γυναίκας χωριάτισσας η προβατίνα ως αιώνια μάνα η μάνα με τα σφαγμένα παιδιά της η φτώχια και ο χαρακτηρισμός του ποιητική ως ποιητή της εργατιάς και του κοινωνικού οράματος πχ

laquoΑπάνω στο τραπέζι το ψωμί κι η ελιά μες στην κληματαριά ο λύχνος του αποσπερίτη[hellip] κι ο ναύτης πίνει πικροθάλασσα στην κούπα του Οδυσσέαraquo

bull Επίσης εντοπίζονται και σχολιάζονται η αλληλοδιείσδυση εξωτερικού και εσωτερικού χώρου (σπιτιού φύσης ουρανού κάμπου βουνού κά) το τοπίο που ψυχοποιείται και η συνομιλία με τα ιστορικά γεγονότα

bull Συζητείται η εγγραφή στο έργο του Ρίτσου θρησκευτικών συμβόλων ονομάτων αγίων και εορτών όχι ως ομολογία πίστης αλλά ως στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού ως αξίες και βιώματα

Κατά την ερμηνεία του ποιήματος μπορούμε να εστιάσουμε στην προτελευταία στροφή όπου συμφύρονται βιώματα και εξωκειμενικά συμφραζόμενα καθώς αυτά- πέρα από το εισαγωγικό σημείωμα- δίνονται και κειμενικά με σταδιακή κορύφωση στην τελευταία στροφή η οποία ηχεί ως επίκληση του ποιητή για να κλείσει η εποχή του αλληλοσκοτωμού όχι ως στάση απαισιοδοξίας αλλά ως ελπίδα και όραμα για το αύριο πχ laquoΑ ποιος θα φράξει τότες τη μπασιά και ποιο σπαθί θα κόψει το κουράγιο και ποιο κλειδί θα σου κλειδώσει την καρδιά που

με τα δυο θυρόφυλλά της διάπλατα κοιτάει του Θεού τ΄ αστροπερίχυτα περβόλιαraquo

Είναι ολοφάνερο ότι το ποίημα και γενικά το έργο του Ρίτσου μπορεί να μελετηθεί από πολλές οπτικές όπως στον άξονα ποίηση και ιστορία Εναλλακτική πρόταση διδασκαλίας με συνεξέταση των ποιημάτων του Ρίτσου και του Ελύτη Μετά την ολοκλήρωση του ποιήματος Ρωμιοσύνη του Ρίτσου θα μπορούσαν να μελετηθούν από ομάδες μαθητών ως παράλληλα ή ως ποιήματα με κοινό άξονα Εθνική Ζωή τα ανθολογημένα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη ή και από το πεζό laquoΚι έχουμε πόλεμοraquo του Κώστα Ταχτσή Στα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη δίνονται άξονες ως στοιχεία πλεύσης όπως bull Να γίνει σύγκριση στον τρόπο γραφής των δύο ποιητών bull Να εντοπιστούν οι πηγές έμπνευσης των δύο ποιητών σε αυτά τα έργα bull Να δοθούν πληροφορίες για τη γενιά τους bull Να εντοπισθούν τα υπερρεαλιστικά στοιχεία στα ποιήματα αυτά καθώς

πρόκειται για δυο ποιητές που εντάσσονται εντός και πέραν του υπερρεαλισμού

Το πεζό αν και ανήκει σε άλλη θεματική ενότητα μπορεί να μελετηθεί σε σχέση με τη Ρωμιοσύνη ως τίτλος ως περιεχόμενο και ως ιστορική μνήμη με

7

διερεύνηση σε μια δεύτερη ανάγνωση όλων των φωνών του κειμένου με τις μικροϊστορίες τους που ζουν παράλληλα με την μακροϊστορία του τόπου και επηρεάζονται από αυτήν Η ανασύνθεση τελική ανάγνωση και επιστροφή στο όλον θεωρούνται αυτονόητα ΙΙ Διδασκαλία της ανθολογημένης ποίησης του Γιάννη Ρίτσου στη Β΄ Λυκείου με εναλλακτικές διδακτικές πρακτικές όπως 1η πρόταση Μελέτη με ένταξη του μέρους στο όλον στα έργα Ρωμιοσύνη Ο τόπος μας Ανυπόταχτη πολιτεία Αυτόπτης μάρτυρας Το αφιέρωμα αυτό πρέπει να προετοιμαστεί με χρονοδιάγραμμα πολλών ωρών ώστε από το σχολικό βιβλίο να οδηγηθούν οι μαθητές στο όλον Μπορεί ακόμα κάθε πτέρυγα της τάξης να μελετήσει από ένα ποίημα αφού δοθούν κάποιοι άξονες ή ερωτήσεις ώστε να εστιάσουν οι μαθητές σε στοιχεία που πρέπει να συζητηθούν Επίσης μπορούν οι μαθητές να εργαστούν σε ομάδες με προετοιμασία στο σπίτι Στη συνέχεια τα ποιήματα θα διερευνηθούν στην τάξη όχι εξονυχιστικά αλλά στα κύρια στοιχεία τους με τη συμβολή όλων των ομάδων Η κατανομή των εργασιών σε ομάδες μπορεί να γίνει ως εξής bull Δύο ομάδες αναλαμβάνουν να επεξεργαστούν σε μορφή και περιεχόμενο τη

Ρωμιοσύνη bull Άλλη ομάδα μελετάει το ποίημα laquoΟ τόπος μαςraquo από τη συλλογή Ο τοίχος bull Άλλες δύο ομάδες αναλαμβάνουν την laquoΑνυπόταχτη πολιτείαraquo διότι είναι

εκτεταμένο έργο bull Μια άλλη ομάδα επεξεργάζεται το απόσπασμα laquoΑυτόπτης μάρτυραςraquo bull Τέλος μια άλλη ομάδα παρουσιάζει τον ποιητή και το έργο του bull Ως επιστέγασμα μπορεί να οργανωθεί μια έκθεση για το Ρίτσο με απαγγελίες

ποιημάτων από τους μαθητές και με ανάγνωση κάποιων εργασιών τους με τις οποίες θα παρουσιάσουν τον ποιητή στους συμμαθητές τους και θα ασκηθούν στη γραφή

2η πρόταση Μελετάται στο σχολείο σε μορφή και περιεχόμενο η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου με παράλληλο το ποίημα του Ελύτη laquoΣτα χτήματα βαδίζαμε όλη μέραhellipraquo Κατά τη μελέτη της Ρωμιοσύνης αξιοποιούνται τα βιώματα των μαθητών και το εισαγωγικό σημείωμα Αναζητείται ο τρόπος που χτίζεται το τοπίο της Ρωμιοσύνης με πορεία από τη φύση στον άνθρωπο και στην ιδέα ως θέση-απόφαση αμετάκλητη που υποδηλώνει αγώνα για το σημαινόμενο μέσα από τη λέξη laquoουρανόraquo πχ laquoΑυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανόraquo Με την επανάληψη της ρηματικής φράσης laquoδε βολεύονταιraquo laquoτα δέντρα οι πέτρες τα πρόσωπα και οι καρδιέςraquo έχομε την ποιητική και ιδεολογική στάση του ποιητή με τα ποιητικά του μοτίβα και τα σημαινόμενά τους Η σύγκριση με το laquoπαράraquo καταδεικνύει ειλημμένη απόφαση του ποιητή-αφηγητή που μιλάει ως εκπρόσωπος όλων και ως παντογνώστης αφηγητής Επίσης το β΄ ημιστίχιο κάθε στίχου δηλώνει στιβαρά ότι ούτε η φύση ούτε οι άνθρωποι δε βολεύονται (επιλογή ρήματος και σημαινόμενο) και δεν αποδέχονται την Κατοχή laquoτα ξένα βήματαraquo (συνεκδοχή) παρά μόνον τον laquoήλιοraquo και το laquoδίκιοraquo λέξεις-μοτίβα του ποιητή και σύμβολα ελευθερίας και δικαιοσύνης -τα ίδια μοτίβα αξιοποιούνται και από τον Ελύτη- πχ laquoΑυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό

8

αυτές οι πέτρες δε βολεύονται κάτου απ΄τα ξένα βήματα αυτά τα πρόσωπα δε βολεύονται παρά μόνο στον ήλιο αυτές οι καρδιές δε βολεύονται παρά μόνο στο δίκιοraquo Ακολουθούν τα χαρακτηριστικά του τοπίου στη 2 και 3η στροφή και η σχέση του τοπίου που είναι laquoσκληρό σαν τη σιωπήraquo με τα laquoλιθάρια με τις ορφανές ελιές του και τ΄αμπέλια τουraquo με το άπλετο φως με τα μάρμαρά του με την ιστορία του και με τις κάθε είδους στερήσεις που έχουν άμεση σχέση με τους ανθρώπους που ζουν σε αυτόν τον τόπο πχ laquoόλοι διψάνε Χρόνια τώρα Όλοι μασάνε μια μπουκιά ουρανό πάνου απ΄την πίκρα τουςraquo που είναι αποφασισμένοι να αγωνιστούν μέχρι θανάτου για την ελευθερία τους πχ laquoΤα μάτια τους είναι κόκκινα απ΄την αγρύπνια μια βαθιά χαρακιά σφηνωμένη ανάμεσα στα φρύδια τους σαν ένα κυπαρίσσι ανάμεσα σε δυο βουνά το λιόγερμαraquo Ο διαρκής αγώνας δίνεται ποιητικά με το χέρι και το τουφέκι που έγιναν ένα με την ψυχή και το χέρι που ταυτίζονται γιατί εμπνέονται από τα υψηλά τους ιδανικά πχ laquoΤο χέρι τους είναι κολλημένο στο τουφέκι το τουφέκι είναι συνέχεια του χεριού τους το χέρι τους είναι συνέχεια της ψυχής τουςraquo Επίσης ο θυμός και το πείσμα δίνονται ποιητικά και εικαστικά ως λαϊκή ζωγραφική πχ laquoέχουν στα χείλια τους απάνου το θυμό κι έχουνε τον καημό βαθιά βαθιά στα μάτια τους σαν ένα αστέρι σε μια γούβα αλάτιraquo Στους στίχους 23 έως και 34 laquoΌταν σφίγγουν το χέρι [hellip] η βροχή χτυπάει στα κόκαλά τουςraquo συζητάμε τις εικόνες τις μεταφορές τις αλληγορίες τις αξίες τα πάθη και παθήματα των αγωνιστών αλλά και την απόφαση για λευτεριά παρά το θάνατο που παραμονεύει πχ laquoο αγέρας έριξε τις πόρτες τους και τις λίγες πασχαλιές της πλατείας από τις τρύπες του πανωφοριού τους μπαινοβγαίνει ο θάνατος[hellip] η βροχή χτυπάει στα κόκαλά τουςraquo Η ποιητική του χώρου διευρύνεται με τα καραούλια ψηλά που ατενίζουν κάτω το πέλαγος η δράση και η ιστορική περιπέτεια δίνεται μεταφορικά και αλληγορικά με ανθρώπους αποφασισμένους για ζωή ή θάνατο πχ laquoπάνου στα καραούλια πετρωμένοι καπνίζουν τη σβουνιά και τη νύχτα βιγλίζοντας το μανιασμένο πέλαγο όπου βούλιαξε το σπασμένο κατάρτι του φεγγαριούraquo Έτσι παρουσιάζονται οι άνθρωποι και η Ελλάδα μια Ελλάδα ως κατάρτι καραβιού που βουλιάζει και το μανιασμένο πέλαγο ως εχθρός (θυμίζει Σολωμό) αλλά οι άνθρωποι είναι πιστοί στο καθήκον καθώς ημέρα και νύχτα μη έχοντας ούτε τσιγάρο αντ΄ αυτού καπνίζουν και ζεσταίνονται με τη laquoσβουνιάraquo Οι δυο μετεωρισμένοι στίχοι εστιάζουν στην έλλειψη των πλέον απαραίτητων για τη ζωή και τον αγώνα πχ laquoΤο ψωμί σώθηκε τα βόλια σώθηκαν γεμίζουν τώρα τα κανόνια τους μόνο με την καρδιά τουςraquo οπότε το μόνο που τους μένει είναι η ψυχική τους δύναμη και η πίστη στο δίκαιο του αγώνα τους Ο ποιητής με την υπέροχη ποιητική σύλληψη αποκαλύπτει τη δύναμη της θέλησης και την αξία του αγώνα για ελευθερία Το ποίημα αυτό θα μπορούσε να συνεξεταστεί με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Σολωμού Το ποίημα οδηγείται στην κορύφωση μέσα από έντονο λυρισμό από υπέροχες εικόνες ιδέες αξίες και λεκτικές επιλογές με κατακλείδα στην τελευταία στροφή την ασύλληπτη δύναμη των αγωνιστών που αναδεικνύεται με τη λογική αντίφαση που παρά τις στερήσεις και τους θανάτους φέρνουν το νέο μήνυμα της ζωής με τη λάμψη των ματιών τους Ο ποιητής προφητεύει το μέλλον ως παρόν με την επικράτηση της Ελευθερίας και Δικαιοσύνης πχ laquoπάνου στα καραούλια λάμπουνε τα μάτια τους μια μεγάλη σημαία μια μεγάλη φωτιά κατακόκκινη και κάθε αυγή χιλιάδες περιστέρια φεύγουν απ΄τα χέρια τους για τις τέσσερις πόρτες του ορίζονταraquo Οι

9

στίχοι αυτοί με τη σημειωτική του laquoκατακόκκινουraquo (πολιτικό στίγμα) ως οικουμενικού συμβόλου της σημαίας της φωτιάς και των περιστεριών που φέρνουν το αισιόδοξο μήνυμα σε όλο τον πλανήτη ηχούν ως θούριος τύπου Ρήγα Φεραίου και πιστοποιούν τη θέληση των αγωνιστών για επιτυχία του αγώνα τους μέσα από μια ξεχωριστή εικονοποιϊα και πολυσημική χρήση των λέξεων Συνοψίζοντας αξίζει να συζητηθεί η λειτουργία της επανάληψης το ύφος παιάνα η μοντέρνα γραφή κά και καλό είναι να διαβαστούν και άλλες ενότητες από την ποιητική συλλογή Ρωμιοσύνη ή και να δοθεί ως εργασία η ένταξη του μέρους στο όλον Ως παράλληλο μπορεί να εξεταστεί συγκριτικά το ποίημα του Ελύτη laquoΣτα χτήματα βαδίσαμε όλη μέραhellipraquo που κυκλοφόρησε το 1943 Από τη συγκριτική συνεξέταση θα προκύψουν ομοιότητες και διαφορές και θα τονιστεί ότι και στα δυο ποιήματα έχομε ποιητική αφήγηση και έντονο λυρισμό που αναδεικνύονται με εντοπισμό αυτών των στοιχείων στο κείμενο 3η εναλλακτική πρόταση Μελετάται στο σχολείο η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου με παράλληλο το ποίημα του Γ Σεφέρη laquoΤελευταίος Σταθμόςraquo οπότε από τη σύγκριση θα αναδειχθεί και ο διαφορετικός τρόπος γραφής και το ύφος του κάθε δημιουργού Αν έχει διδαχθεί αυτό το ποίημα του Σεφέρη θα είναι ευκολότερη η συγκριτική συνεξέταση 4η εναλλακτική πρόταση Οργανώνεται ευρύτερη διδασκαλία σε ομάδες και στον άξονα Bιώματα από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στην ποίηση και την πεζογραφία με διερεύνηση της ποιητικής τους (αξιοποίηση της θεωρίας της λογοτεχνίας σε γενικές γραμμές) Σε αυτό το πλαίσιο μελετώνται α) το ανθολογημένο απόσπασμα από τη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου β) τα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη και γ) τα πεζά laquoΑπρίληςraquo του Άγγελου Τερζάκη και laquoΤο πλατύ ποτάμιraquo του Γιάννη Μπεράτη

Καλό είναι να προηγηθούν τα ποιητικά κείμενα και μετά τα πεζά Εννοείται ότι σε

κάθε είδος αναδεικνύονται τα χαρακτηριστικά τους Δηλαδή στην πεζογραφία

δίνεται έμφαση στις αφηγηματικές δομές και τεχνικές στις περιγραφές στη

λειτουργία του χρόνου (αναδρομές στο παρελθόν αναλήψεις στο μέλλον) στη δράση

των ηρώων κά Στην ποίηση εστιάζουμε στις εικόνες στις γλωσσικές επιλογές στις

επαναλήψεις στις μεταφορές στις συνειρμικές συνάψεις στο πώς laquoχτίζεταιraquo το

ποίημα στις αξίες στα ποιητικά μοτίβα κά

Επίλογος Οι εναλλακτικοί τρόποι διδασκαλίας η αξιοποίηση επιλεγμένου εποπτικού υλικού και της τεχνολογίας (λογισμικά διαδίκτυο κά) μπορούν να φέρουν κοντά στη λογοτεχνία τους μαθητές οι οποίοι θα βγουν κερδισμένοι καθώς θα διευρύνουν τις εμπειρίες τους θα επικοινωνήσουν με την καλλιεργημένη λογοτεχνική γλώσσα και θα ενισχυθούν γλωσσικά θα κατανοήσουν την οργάνωση των κειμένων και θα

10

ασκηθούν στην αποκωδικοποίησή τους Εννοείται ότι τα διδακτικά παραδείγματα είναι ενδεικτικά και μπορούν να προσαρμοστούν στις συνθήκες της κάθε τάξης Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Ρίτσου 1909-1990 μπορεί σε κάθε τάξη να γίνει ένα μικρό αφιέρωμα στον ποιητή με αξιοποίηση και της μελοποιημένης ποίησής του Βιβλιογραφία Antoine Vitez laquoΟ Ρίτσος αφομοιώνει όλο τον πολιτισμό μαςraquo Η Λέξη τεύχος 201 Ιούλιος-Σεπτ-2009 Anton John Η Ποίηση και η Ποιητική του ΚΠΚαβάφη εκδ Ίκαρος Αθήνα 2000 Αποστολίδου Β-Χοντολίδου Ελ Λογοτεχνία και Εκπαίδευση εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 1999 Αποστολίδου Β- Καπλάνη Β-Χοντολίδου Ελ διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείοhellip εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2000 Αραβανή Ευαγγελία laquoΔιδάσκοντας μέσα από τη λογοτεχνίαraquo Σύγχρονη Εκπαίδευση τ 154 Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χρ Η ανθολογημένη ποίηση στο γυμνάσιο και το λύκειο εκδ Ταξιδευτής Αθήνα 2006 και Η Διαθεματικότητα στα φιλολογικά μαθήματα και τα σχέδια εργασίας project Μεταίχμιο Αθήνα 2007 Αργυροπούλου Χρ laquoΗ σημειωτική των μικροϊστοριών με τα μοτίβα και τους κώδικές τους στο έργο του Χρ Μηλιώνηraquo Διαπολιτισμικότητα παγκοσμιοποίηση και ταυτότητες Ελληνική Σημειωτική Εταιρία εκδ Gutenberg Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χριστίνα laquoΜια δεύτερη ανάγνωση στο έργο του Δ Σολωμού Η Γυναίκα της Ζάκυθοςraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ υπό έκδοση Αργυροπούλου Χριστίνα Η γλώσσα στην ποίηση του Ε Κακναβάτου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2003 και ldquoΟ ρόλος των παρακειμενικών στοιχείων στην ποίηση του Γ Σεφέρη προμετωπίδες και χρονολογίεςrdquo (με ερευνητικά δεδομένα Αφιέρωμα Φιλολογική τεύχος 76 Αργυροπούλου Χριστίνα Συνέδριο Καρδίτσας 24-261003 με θέμα laquoΟ Έκτωρ Κακναβάτος Το ιστορικό βίωμα και η δυναμική του στη σύγχρονη εποχήraquo εκδ Έξαρχος Καρδίτσα 2004 και laquo Η ατομική και η συλλογική μνήμη ως βιωμένη ιστορία στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκηraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ Φιλολογική τεύχος 93 2005

Αργυροπούλου Χριστίνα ldquoΟ Κ Παλαμάς και τα ιστορικά δρώμενα της εποχής τουraquo ΟΜΠΡΕΛΑ τ 46 Αθήνα 1999 και laquoΗ αλληλοδιείσδυση του γήινου και ουράνιου επιπέδου στο έργο του Μ Σαχτούρη μέσα από τη σκηνοθετική τεχνική τουraquo Φιλολογική τεύχος 92 2005

Βαγενάς Νάσος Ο ποιητής και ο χορευτής εκδ Κέδρος Αθήνα 1980 Benton Michael amp Fox Geoff Teaching Literature Oxford University Press 1985 Bloom Harold Πώς και γιατί διαβάζουμε μτφρΚ Ταβαρτζόγλου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2004 Βίττι Μάριο Για τον Οδυσσέα Ελύτη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 1998 Βίττι Μάριο Φθορά και λόγος εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη εκδ Βιβλιοπωλείον της Εστίας Αθήνα 1980 Bowra CM Ποίηση και Πολιτική μτφρ Λύντια Στεφάνου εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1982 Γκράμσι Αντόνιο Λογοτεχνία και Εθνική ζωή μτφρ Χρ Μαστραντώνης εκδ Στοχαστής Αθήνα 1981

11

Culler Jonathan laquoΡητορική ποιητική και ποίησηraquo Λογοτεχνική Θεωρία μτφρ Καίτη Διαμαντάκου Πανκές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2000 Genette G Εισαγωγή στο Αρχικείμενο μτφρ Μ Πατεράκη-Γαρέφη εκδ Εστία Αθήνα 2001 Δάλλας Γιάννης Σκαπτή Ύλη από τα Σολωμικά Μεταλλεία εκδ Άγρα Αθήνα 2002 Δάλλας Γιάννης Καβάφης και Ιστορία εκδ Ερμής Αθήνα 1974 Delcroix M-Hallyn F Εισαγωγή στις Σπουδές της Λογοτεχνίας επιμ μτφρ ΙΝΒασιλαράκης εκδ Gutenberg Αθήνα 1997 Goldmann L Για μια κοινωνιολογία του μυθιστορήματος Αθήνα 1979 Ήγκλετον Τέρι Εισαγωγή στη θεωρία της Λογοτεχνίας μτφρ Μ Μαυρώνας εκδ Οδυσσέας Αθήνα δ΄ έκδοση 1996 Μαρωνίτης Δ Ποιητική και πολιτική ηθική Πρώτη μεταπολεμική γενιά Κέδρος Αθήνα 1976 Τζιόβας Δ Μετά την αισθητική Θεωρητικές δοκιμές και ερμηνευτικές αναγνώσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας Γνώση Αθήνα 1987 Τσβετάν Τοντόροφ Ποιητική μτφρ Αγγ Καστρινάκη εκδ Γνώση Αθήνα 1989 Φρυδάκη Ευαγγ Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας εκδ Κριτική Αθήνα 2003 Hall John Η κοινωνιολογία της λογοτεχνίας μτφρ Μ Τσαούση εκδ Gutenberg Αθήνα 1990 Ομιλία που πραγματοποιήθηκε στην Πάτρα στις 31 Ιανουαρίου 2010 στην εκδήλωση της κοπής της πίτας του Συνδέσμου Φιλολόγων Πατρών _______________ Η Χριστίνα Αργυροπούλου είναι Επίτιμη Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Αντιπρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων

4

α) Ιστορικό βίωμα και ποιητική στη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου β) Εικονοποιϊα και παρουσία της φύσης στη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου γ) Αφηγητής και αναγνώστης μια διαλεκτική σχέση στην ποίηση του Ρίτσου ΙΙ Β΄ Λυκείου Και εδώ η διδακτική μας πρακτική μπορεί να γίνει με εναλλακτικούς τρόπους σε άξονες ή σε θέματα με μεγαλύτερες από το γυμνάσιο απαιτήσεις όπως 1 Συνομιλία λογοτεχνίας και ιστορίας στην ανθολογημένη ποίηση του Ρίτσου με ένταξη του μέρους στο όλον (Ρωμιοσύνη Ο τόπος μας Ανυπόταχτη πολιτεία Αυτόπτης μάρτυρας) 2 Συνομιλία λογοτεχνίας και ιστορίας στην ανθολογημένη ποίηση του Ρίτσου και του Ελύτη 3 Μελέτη ομαδοσυνεργατική στον άξονα Βιώματα από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σε έργα ποιητικά και πεζά Ρωμιοσύνη του Ρίτσου laquoΣτα χτήματα βαδίσαμε όλη μέραhellipraquo laquoΤα πάθη άσμα η΄raquo Άξιον εστί του Οδυσσέα Ελύτη Απρίλης του Άγγελου Τερζάκη και Το πλατύ ποτάμι του Γ Μπεράτη Χρονοδιάγραμμα Ο χρόνος μπορεί καθοριστεί σε συνεργασία του καθηγητή με τους μαθητές καθώς όλα εξαρτώνται από το μέγεθος και τη δυσκολία των προς μελέτη κειμένων

Ι Γυμνάσιο Ο Σχολικός Γιάννης Ρίτσος Α΄ τάξη Εδώ ανθολογούνται τα ποιήματα laquoΤζιτζίκια στήσαν το χορόraquo και laquoΤο πρωινό άστροraquo Πρόκειται για ποιήματα με τρυφερά συναισθήματα τόσο του πατέρα όσο και ενός μεγάλου ποιητή που γνωρίζει να γράφει και για μικρά παιδιά Και τα δυο ποιήματα έχουν υπέροχες εικόνες από την ελληνική φύση έτσι όπως φιλτράρονται στη συνείδηση του ποιητή Εικόνες αξίες και γλώσσα συζητιούνται στην τάξη Στο laquoΤο πρωινό άστροraquo εντοπίζεται η λειτουργία της επανάληψης οι εικόνες παρουσιάζονται ο αφηγητής μέσα από το λόγο και τα συναισθήματά του αλλά και τα άλλα πρόσωπα του ποιήματος Εργασίες Μπορεί να δοθεί ως εργασία η σύγκριση με το ποίημα του Ελύτη laquoΚάτω στης Μαργαρίτας το αλωνάκιraquo ή να ζητηθεί να ζωγραφίσουν κάποιες εικόνες ή να γράψουν το δικό τους πρωτόλειο οι μαθητές Επίσης αφού διαβάσουν από την Ιστορία της ΝΕ Λογοτεχνίας για τον ποιητή τον παρουσιάζουν με το δικό τους λόγο είτε ως συνέντευξη είτε ως μικρό άρθρο (κειμενικά είδη) Β΄ τάξη γυμνασίου Στην τάξη αυτή ανθολογείται το ποίημα με τίτλο laquoΕρημωμένα χωριάraquo ενταγμένο στην ενότητα Εθνική Ζωή Ο τίτλος η ενότητα και το εισαγωγικό σημείωμα τοποθετούν το έργο στο ιστορικό και κοινωνικό του πλαίσιο οπότε γίνεται εύκολα κατανοητό το ποίημα Οι μαθητές μπορούν να εργαστούν σε μικρές ομάδες ανά δύο θρανία ή ανά πτέρυγα σε δοσμένους άξονες πχ bull μια ομάδα καταγράφει τις εικόνες και τις σχολιάζει bull άλλη εντοπίζει την ταυτότητα της ποιητικής αφήγησης (τόπος χρόνος

πρόσωπα γεγονός) bull άλλη επεξεργάζεται τις αξίες και στοιχεία του λαϊκού πολιτισμού

5

bull άλλη σχολιάζει τον τίτλο του ποιήματος της συλλογής Τελευταία π(ρο) α(νθρώπου) εκατονταετία και στίχους με κοινωνικό στίγμα πχ laquoθα ξανάρθουμε-είπαν Και δίχως πόδια θα ξανάρ-θουμε Τρίζαν οι αραποσιτιές παράξενα σα να μας σκίζαν τα χαρτιά με τα πατριωτι- κά τραγούδια μας σα να μας σκίζαν τις σημαίες μας [hellip] σ΄ ένα βομβαρδισμένο σπίτι [hellip] Να κρύψουμε τούτο το φως μη μας το πάρουνε κι αυτό-πού να το κρύψουμε - είπεraquo

bull Άλλη ασχολείται με τη γλώσσα και τα γλωσσικά τεχνάσματα του ποιητή καθώς και με την εξωτερική εμφάνιση του ποιήματος το οποίο με κειμενικά δεδομένα χαρακτηρίζει παραδοσιακό ή μοντέρνο κά

Αφού το μελετήσουν σιωπηρά ακολουθεί η ανακοίνωση κάθε ομάδας ή πτέρυγας και γίνεται συζήτηση με όλη την τάξη Επίσης μπορεί να δοθεί μια διαθεματική εργασία όπου οι μαθητές σε μικρές ομάδες εργάζονται με τη μέθοδο project σε έναν από τους άξονες όπως Ο Ρίτσος και το έργο του bull Ένταξη του μέρους στο όλον στη συλλογή Τελευταία π(ρο) α(νθρώπου)

εκατονταετία την οποία παρουσιάζουν στην τάξη bull Ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα με τα οποία συνομιλεί η ποίηση του Ρίτσου bull Έκθεση με έργα του Ρίτσου αποκόμματα εφημερίδων CD ζωγραφικά έργα

του bull Καταγραφή βιωμάτων από ανθρώπους που έζησαν τα αναφερόμενα ιστορικά

γεγονότα κά

Γ΄ τάξη Εδώ έχουν ανθολογηθεί τα ποιήματα laquoΑρχαίο Θέατροraquo συλλογή Μαρτυρίες Α΄ και Ρωμιοσύνη (απόσπασμα από την ομώνυμη συλλογή) Το πρώτο ποίημα μπορεί να διδαχθεί κειμενοκεντρικά-σημειωτικά με τη σημειωτική δηλαδή κάποιων λέξεων και φράσεων και με τη συμμετοχή όλων των μαθητών χωρισμένων σε μικρές ομάδες ανά δύο θρανία Συζητιούνται οι εικόνες των ποιημάτων ή τα κύρια στοιχεία της ποιητικής αφήγησης όπως είναι ο τόπος ο χώρος-σκηνικό το εξέχον ποιητικό πρόσωπο πχ laquoνέος Έλληνας αυτόςraquo η δράση του και η ομοιότητά του με εκείνους laquoόπως εκείνοιraquo δηλαδή οι παλιοί και ξεχωριστοί Έλληνες Αναζητείται η ποιητικότητα μέσα από την ηχώ laquoη ελληνική ηχώ που δε μιμείται ούτε επαναλαμβάνει μα συνεχίζει απλώς [hellip] την αιώνια ιαχή του διθυράμβουraquo με τη μεταφορική συνδήλωση Επίσης σχολιάζονται οι παρενθετικοί στίχοι ως νόημα και ποιητική καθώς εμπεριέχουν την άμεση φωνή του ποιητή Ακόμα μπορεί να ζητηθεί από μια ομάδα μαθητών να παρουσιάσει το βιβλίο Τέταρτη Διάσταση με τους τίτλους από τα αρχαιόθεμα έργα Ακολουθεί η διαθεματική εργασία του βιβλίου ή όποια επιλέξουν μαθητές και καθηγητής Το άλλο ανθολογημένο απόσπασμα από τη συλλογή Ρωμιοσύνη μπορεί να μελετηθεί με δοσμένες ερωτήσεις για να συζητηθούν bull Ο τίτλος η γλώσσα οι απλές και οι υπερρεαλιστικές εικόνες οι συνειρμικές

σχέσεις η εξωτερική οπτική του ποιήματος και η συνομιλία του με την παράδοση το δημοτικό τραγούδι το Σολωμό και τον Όμηρο

bull Στοιχεία αφηγηματολογίας με βάση το κείμενο (τόπος χρόνος συνεικόνες κά) καθώς ο Ρίτσος ως παντογνώστης αφηγητής φωτίζει τοπία ανθρώπους και καταστάσεις δίνει ενδοκειμενικά το χρόνο laquoΚάθε που βραδιάζειraquo και τον τόπο (ανοιχτό των βουνών και της ερήμωσης) με το γέρο πλάτανο και την καμπάνα που θυμίζει δημοτική ποίηση και αγκαλιάζει όλη την Ελλάδα Πολύ

6

ξεχωριστές είναι οι συνεικόνες του από τα ελληνικά τοπία ως λαϊκή ζωγραφική η άμεση ποιητική του γλώσσα σε ύφος προφορικού λόγου κά στοιχεία που συζητιούνται στην τάξη

bull Επισημαίνονται και σχολιάζονται βιώματα και αξίες όπως το πορτρέτο της Παναγιάς ως γυναίκας χωριάτισσας η προβατίνα ως αιώνια μάνα η μάνα με τα σφαγμένα παιδιά της η φτώχια και ο χαρακτηρισμός του ποιητική ως ποιητή της εργατιάς και του κοινωνικού οράματος πχ

laquoΑπάνω στο τραπέζι το ψωμί κι η ελιά μες στην κληματαριά ο λύχνος του αποσπερίτη[hellip] κι ο ναύτης πίνει πικροθάλασσα στην κούπα του Οδυσσέαraquo

bull Επίσης εντοπίζονται και σχολιάζονται η αλληλοδιείσδυση εξωτερικού και εσωτερικού χώρου (σπιτιού φύσης ουρανού κάμπου βουνού κά) το τοπίο που ψυχοποιείται και η συνομιλία με τα ιστορικά γεγονότα

bull Συζητείται η εγγραφή στο έργο του Ρίτσου θρησκευτικών συμβόλων ονομάτων αγίων και εορτών όχι ως ομολογία πίστης αλλά ως στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού ως αξίες και βιώματα

Κατά την ερμηνεία του ποιήματος μπορούμε να εστιάσουμε στην προτελευταία στροφή όπου συμφύρονται βιώματα και εξωκειμενικά συμφραζόμενα καθώς αυτά- πέρα από το εισαγωγικό σημείωμα- δίνονται και κειμενικά με σταδιακή κορύφωση στην τελευταία στροφή η οποία ηχεί ως επίκληση του ποιητή για να κλείσει η εποχή του αλληλοσκοτωμού όχι ως στάση απαισιοδοξίας αλλά ως ελπίδα και όραμα για το αύριο πχ laquoΑ ποιος θα φράξει τότες τη μπασιά και ποιο σπαθί θα κόψει το κουράγιο και ποιο κλειδί θα σου κλειδώσει την καρδιά που

με τα δυο θυρόφυλλά της διάπλατα κοιτάει του Θεού τ΄ αστροπερίχυτα περβόλιαraquo

Είναι ολοφάνερο ότι το ποίημα και γενικά το έργο του Ρίτσου μπορεί να μελετηθεί από πολλές οπτικές όπως στον άξονα ποίηση και ιστορία Εναλλακτική πρόταση διδασκαλίας με συνεξέταση των ποιημάτων του Ρίτσου και του Ελύτη Μετά την ολοκλήρωση του ποιήματος Ρωμιοσύνη του Ρίτσου θα μπορούσαν να μελετηθούν από ομάδες μαθητών ως παράλληλα ή ως ποιήματα με κοινό άξονα Εθνική Ζωή τα ανθολογημένα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη ή και από το πεζό laquoΚι έχουμε πόλεμοraquo του Κώστα Ταχτσή Στα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη δίνονται άξονες ως στοιχεία πλεύσης όπως bull Να γίνει σύγκριση στον τρόπο γραφής των δύο ποιητών bull Να εντοπιστούν οι πηγές έμπνευσης των δύο ποιητών σε αυτά τα έργα bull Να δοθούν πληροφορίες για τη γενιά τους bull Να εντοπισθούν τα υπερρεαλιστικά στοιχεία στα ποιήματα αυτά καθώς

πρόκειται για δυο ποιητές που εντάσσονται εντός και πέραν του υπερρεαλισμού

Το πεζό αν και ανήκει σε άλλη θεματική ενότητα μπορεί να μελετηθεί σε σχέση με τη Ρωμιοσύνη ως τίτλος ως περιεχόμενο και ως ιστορική μνήμη με

7

διερεύνηση σε μια δεύτερη ανάγνωση όλων των φωνών του κειμένου με τις μικροϊστορίες τους που ζουν παράλληλα με την μακροϊστορία του τόπου και επηρεάζονται από αυτήν Η ανασύνθεση τελική ανάγνωση και επιστροφή στο όλον θεωρούνται αυτονόητα ΙΙ Διδασκαλία της ανθολογημένης ποίησης του Γιάννη Ρίτσου στη Β΄ Λυκείου με εναλλακτικές διδακτικές πρακτικές όπως 1η πρόταση Μελέτη με ένταξη του μέρους στο όλον στα έργα Ρωμιοσύνη Ο τόπος μας Ανυπόταχτη πολιτεία Αυτόπτης μάρτυρας Το αφιέρωμα αυτό πρέπει να προετοιμαστεί με χρονοδιάγραμμα πολλών ωρών ώστε από το σχολικό βιβλίο να οδηγηθούν οι μαθητές στο όλον Μπορεί ακόμα κάθε πτέρυγα της τάξης να μελετήσει από ένα ποίημα αφού δοθούν κάποιοι άξονες ή ερωτήσεις ώστε να εστιάσουν οι μαθητές σε στοιχεία που πρέπει να συζητηθούν Επίσης μπορούν οι μαθητές να εργαστούν σε ομάδες με προετοιμασία στο σπίτι Στη συνέχεια τα ποιήματα θα διερευνηθούν στην τάξη όχι εξονυχιστικά αλλά στα κύρια στοιχεία τους με τη συμβολή όλων των ομάδων Η κατανομή των εργασιών σε ομάδες μπορεί να γίνει ως εξής bull Δύο ομάδες αναλαμβάνουν να επεξεργαστούν σε μορφή και περιεχόμενο τη

Ρωμιοσύνη bull Άλλη ομάδα μελετάει το ποίημα laquoΟ τόπος μαςraquo από τη συλλογή Ο τοίχος bull Άλλες δύο ομάδες αναλαμβάνουν την laquoΑνυπόταχτη πολιτείαraquo διότι είναι

εκτεταμένο έργο bull Μια άλλη ομάδα επεξεργάζεται το απόσπασμα laquoΑυτόπτης μάρτυραςraquo bull Τέλος μια άλλη ομάδα παρουσιάζει τον ποιητή και το έργο του bull Ως επιστέγασμα μπορεί να οργανωθεί μια έκθεση για το Ρίτσο με απαγγελίες

ποιημάτων από τους μαθητές και με ανάγνωση κάποιων εργασιών τους με τις οποίες θα παρουσιάσουν τον ποιητή στους συμμαθητές τους και θα ασκηθούν στη γραφή

2η πρόταση Μελετάται στο σχολείο σε μορφή και περιεχόμενο η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου με παράλληλο το ποίημα του Ελύτη laquoΣτα χτήματα βαδίζαμε όλη μέραhellipraquo Κατά τη μελέτη της Ρωμιοσύνης αξιοποιούνται τα βιώματα των μαθητών και το εισαγωγικό σημείωμα Αναζητείται ο τρόπος που χτίζεται το τοπίο της Ρωμιοσύνης με πορεία από τη φύση στον άνθρωπο και στην ιδέα ως θέση-απόφαση αμετάκλητη που υποδηλώνει αγώνα για το σημαινόμενο μέσα από τη λέξη laquoουρανόraquo πχ laquoΑυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανόraquo Με την επανάληψη της ρηματικής φράσης laquoδε βολεύονταιraquo laquoτα δέντρα οι πέτρες τα πρόσωπα και οι καρδιέςraquo έχομε την ποιητική και ιδεολογική στάση του ποιητή με τα ποιητικά του μοτίβα και τα σημαινόμενά τους Η σύγκριση με το laquoπαράraquo καταδεικνύει ειλημμένη απόφαση του ποιητή-αφηγητή που μιλάει ως εκπρόσωπος όλων και ως παντογνώστης αφηγητής Επίσης το β΄ ημιστίχιο κάθε στίχου δηλώνει στιβαρά ότι ούτε η φύση ούτε οι άνθρωποι δε βολεύονται (επιλογή ρήματος και σημαινόμενο) και δεν αποδέχονται την Κατοχή laquoτα ξένα βήματαraquo (συνεκδοχή) παρά μόνον τον laquoήλιοraquo και το laquoδίκιοraquo λέξεις-μοτίβα του ποιητή και σύμβολα ελευθερίας και δικαιοσύνης -τα ίδια μοτίβα αξιοποιούνται και από τον Ελύτη- πχ laquoΑυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό

8

αυτές οι πέτρες δε βολεύονται κάτου απ΄τα ξένα βήματα αυτά τα πρόσωπα δε βολεύονται παρά μόνο στον ήλιο αυτές οι καρδιές δε βολεύονται παρά μόνο στο δίκιοraquo Ακολουθούν τα χαρακτηριστικά του τοπίου στη 2 και 3η στροφή και η σχέση του τοπίου που είναι laquoσκληρό σαν τη σιωπήraquo με τα laquoλιθάρια με τις ορφανές ελιές του και τ΄αμπέλια τουraquo με το άπλετο φως με τα μάρμαρά του με την ιστορία του και με τις κάθε είδους στερήσεις που έχουν άμεση σχέση με τους ανθρώπους που ζουν σε αυτόν τον τόπο πχ laquoόλοι διψάνε Χρόνια τώρα Όλοι μασάνε μια μπουκιά ουρανό πάνου απ΄την πίκρα τουςraquo που είναι αποφασισμένοι να αγωνιστούν μέχρι θανάτου για την ελευθερία τους πχ laquoΤα μάτια τους είναι κόκκινα απ΄την αγρύπνια μια βαθιά χαρακιά σφηνωμένη ανάμεσα στα φρύδια τους σαν ένα κυπαρίσσι ανάμεσα σε δυο βουνά το λιόγερμαraquo Ο διαρκής αγώνας δίνεται ποιητικά με το χέρι και το τουφέκι που έγιναν ένα με την ψυχή και το χέρι που ταυτίζονται γιατί εμπνέονται από τα υψηλά τους ιδανικά πχ laquoΤο χέρι τους είναι κολλημένο στο τουφέκι το τουφέκι είναι συνέχεια του χεριού τους το χέρι τους είναι συνέχεια της ψυχής τουςraquo Επίσης ο θυμός και το πείσμα δίνονται ποιητικά και εικαστικά ως λαϊκή ζωγραφική πχ laquoέχουν στα χείλια τους απάνου το θυμό κι έχουνε τον καημό βαθιά βαθιά στα μάτια τους σαν ένα αστέρι σε μια γούβα αλάτιraquo Στους στίχους 23 έως και 34 laquoΌταν σφίγγουν το χέρι [hellip] η βροχή χτυπάει στα κόκαλά τουςraquo συζητάμε τις εικόνες τις μεταφορές τις αλληγορίες τις αξίες τα πάθη και παθήματα των αγωνιστών αλλά και την απόφαση για λευτεριά παρά το θάνατο που παραμονεύει πχ laquoο αγέρας έριξε τις πόρτες τους και τις λίγες πασχαλιές της πλατείας από τις τρύπες του πανωφοριού τους μπαινοβγαίνει ο θάνατος[hellip] η βροχή χτυπάει στα κόκαλά τουςraquo Η ποιητική του χώρου διευρύνεται με τα καραούλια ψηλά που ατενίζουν κάτω το πέλαγος η δράση και η ιστορική περιπέτεια δίνεται μεταφορικά και αλληγορικά με ανθρώπους αποφασισμένους για ζωή ή θάνατο πχ laquoπάνου στα καραούλια πετρωμένοι καπνίζουν τη σβουνιά και τη νύχτα βιγλίζοντας το μανιασμένο πέλαγο όπου βούλιαξε το σπασμένο κατάρτι του φεγγαριούraquo Έτσι παρουσιάζονται οι άνθρωποι και η Ελλάδα μια Ελλάδα ως κατάρτι καραβιού που βουλιάζει και το μανιασμένο πέλαγο ως εχθρός (θυμίζει Σολωμό) αλλά οι άνθρωποι είναι πιστοί στο καθήκον καθώς ημέρα και νύχτα μη έχοντας ούτε τσιγάρο αντ΄ αυτού καπνίζουν και ζεσταίνονται με τη laquoσβουνιάraquo Οι δυο μετεωρισμένοι στίχοι εστιάζουν στην έλλειψη των πλέον απαραίτητων για τη ζωή και τον αγώνα πχ laquoΤο ψωμί σώθηκε τα βόλια σώθηκαν γεμίζουν τώρα τα κανόνια τους μόνο με την καρδιά τουςraquo οπότε το μόνο που τους μένει είναι η ψυχική τους δύναμη και η πίστη στο δίκαιο του αγώνα τους Ο ποιητής με την υπέροχη ποιητική σύλληψη αποκαλύπτει τη δύναμη της θέλησης και την αξία του αγώνα για ελευθερία Το ποίημα αυτό θα μπορούσε να συνεξεταστεί με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Σολωμού Το ποίημα οδηγείται στην κορύφωση μέσα από έντονο λυρισμό από υπέροχες εικόνες ιδέες αξίες και λεκτικές επιλογές με κατακλείδα στην τελευταία στροφή την ασύλληπτη δύναμη των αγωνιστών που αναδεικνύεται με τη λογική αντίφαση που παρά τις στερήσεις και τους θανάτους φέρνουν το νέο μήνυμα της ζωής με τη λάμψη των ματιών τους Ο ποιητής προφητεύει το μέλλον ως παρόν με την επικράτηση της Ελευθερίας και Δικαιοσύνης πχ laquoπάνου στα καραούλια λάμπουνε τα μάτια τους μια μεγάλη σημαία μια μεγάλη φωτιά κατακόκκινη και κάθε αυγή χιλιάδες περιστέρια φεύγουν απ΄τα χέρια τους για τις τέσσερις πόρτες του ορίζονταraquo Οι

9

στίχοι αυτοί με τη σημειωτική του laquoκατακόκκινουraquo (πολιτικό στίγμα) ως οικουμενικού συμβόλου της σημαίας της φωτιάς και των περιστεριών που φέρνουν το αισιόδοξο μήνυμα σε όλο τον πλανήτη ηχούν ως θούριος τύπου Ρήγα Φεραίου και πιστοποιούν τη θέληση των αγωνιστών για επιτυχία του αγώνα τους μέσα από μια ξεχωριστή εικονοποιϊα και πολυσημική χρήση των λέξεων Συνοψίζοντας αξίζει να συζητηθεί η λειτουργία της επανάληψης το ύφος παιάνα η μοντέρνα γραφή κά και καλό είναι να διαβαστούν και άλλες ενότητες από την ποιητική συλλογή Ρωμιοσύνη ή και να δοθεί ως εργασία η ένταξη του μέρους στο όλον Ως παράλληλο μπορεί να εξεταστεί συγκριτικά το ποίημα του Ελύτη laquoΣτα χτήματα βαδίσαμε όλη μέραhellipraquo που κυκλοφόρησε το 1943 Από τη συγκριτική συνεξέταση θα προκύψουν ομοιότητες και διαφορές και θα τονιστεί ότι και στα δυο ποιήματα έχομε ποιητική αφήγηση και έντονο λυρισμό που αναδεικνύονται με εντοπισμό αυτών των στοιχείων στο κείμενο 3η εναλλακτική πρόταση Μελετάται στο σχολείο η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου με παράλληλο το ποίημα του Γ Σεφέρη laquoΤελευταίος Σταθμόςraquo οπότε από τη σύγκριση θα αναδειχθεί και ο διαφορετικός τρόπος γραφής και το ύφος του κάθε δημιουργού Αν έχει διδαχθεί αυτό το ποίημα του Σεφέρη θα είναι ευκολότερη η συγκριτική συνεξέταση 4η εναλλακτική πρόταση Οργανώνεται ευρύτερη διδασκαλία σε ομάδες και στον άξονα Bιώματα από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στην ποίηση και την πεζογραφία με διερεύνηση της ποιητικής τους (αξιοποίηση της θεωρίας της λογοτεχνίας σε γενικές γραμμές) Σε αυτό το πλαίσιο μελετώνται α) το ανθολογημένο απόσπασμα από τη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου β) τα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη και γ) τα πεζά laquoΑπρίληςraquo του Άγγελου Τερζάκη και laquoΤο πλατύ ποτάμιraquo του Γιάννη Μπεράτη

Καλό είναι να προηγηθούν τα ποιητικά κείμενα και μετά τα πεζά Εννοείται ότι σε

κάθε είδος αναδεικνύονται τα χαρακτηριστικά τους Δηλαδή στην πεζογραφία

δίνεται έμφαση στις αφηγηματικές δομές και τεχνικές στις περιγραφές στη

λειτουργία του χρόνου (αναδρομές στο παρελθόν αναλήψεις στο μέλλον) στη δράση

των ηρώων κά Στην ποίηση εστιάζουμε στις εικόνες στις γλωσσικές επιλογές στις

επαναλήψεις στις μεταφορές στις συνειρμικές συνάψεις στο πώς laquoχτίζεταιraquo το

ποίημα στις αξίες στα ποιητικά μοτίβα κά

Επίλογος Οι εναλλακτικοί τρόποι διδασκαλίας η αξιοποίηση επιλεγμένου εποπτικού υλικού και της τεχνολογίας (λογισμικά διαδίκτυο κά) μπορούν να φέρουν κοντά στη λογοτεχνία τους μαθητές οι οποίοι θα βγουν κερδισμένοι καθώς θα διευρύνουν τις εμπειρίες τους θα επικοινωνήσουν με την καλλιεργημένη λογοτεχνική γλώσσα και θα ενισχυθούν γλωσσικά θα κατανοήσουν την οργάνωση των κειμένων και θα

10

ασκηθούν στην αποκωδικοποίησή τους Εννοείται ότι τα διδακτικά παραδείγματα είναι ενδεικτικά και μπορούν να προσαρμοστούν στις συνθήκες της κάθε τάξης Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Ρίτσου 1909-1990 μπορεί σε κάθε τάξη να γίνει ένα μικρό αφιέρωμα στον ποιητή με αξιοποίηση και της μελοποιημένης ποίησής του Βιβλιογραφία Antoine Vitez laquoΟ Ρίτσος αφομοιώνει όλο τον πολιτισμό μαςraquo Η Λέξη τεύχος 201 Ιούλιος-Σεπτ-2009 Anton John Η Ποίηση και η Ποιητική του ΚΠΚαβάφη εκδ Ίκαρος Αθήνα 2000 Αποστολίδου Β-Χοντολίδου Ελ Λογοτεχνία και Εκπαίδευση εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 1999 Αποστολίδου Β- Καπλάνη Β-Χοντολίδου Ελ διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείοhellip εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2000 Αραβανή Ευαγγελία laquoΔιδάσκοντας μέσα από τη λογοτεχνίαraquo Σύγχρονη Εκπαίδευση τ 154 Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χρ Η ανθολογημένη ποίηση στο γυμνάσιο και το λύκειο εκδ Ταξιδευτής Αθήνα 2006 και Η Διαθεματικότητα στα φιλολογικά μαθήματα και τα σχέδια εργασίας project Μεταίχμιο Αθήνα 2007 Αργυροπούλου Χρ laquoΗ σημειωτική των μικροϊστοριών με τα μοτίβα και τους κώδικές τους στο έργο του Χρ Μηλιώνηraquo Διαπολιτισμικότητα παγκοσμιοποίηση και ταυτότητες Ελληνική Σημειωτική Εταιρία εκδ Gutenberg Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χριστίνα laquoΜια δεύτερη ανάγνωση στο έργο του Δ Σολωμού Η Γυναίκα της Ζάκυθοςraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ υπό έκδοση Αργυροπούλου Χριστίνα Η γλώσσα στην ποίηση του Ε Κακναβάτου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2003 και ldquoΟ ρόλος των παρακειμενικών στοιχείων στην ποίηση του Γ Σεφέρη προμετωπίδες και χρονολογίεςrdquo (με ερευνητικά δεδομένα Αφιέρωμα Φιλολογική τεύχος 76 Αργυροπούλου Χριστίνα Συνέδριο Καρδίτσας 24-261003 με θέμα laquoΟ Έκτωρ Κακναβάτος Το ιστορικό βίωμα και η δυναμική του στη σύγχρονη εποχήraquo εκδ Έξαρχος Καρδίτσα 2004 και laquo Η ατομική και η συλλογική μνήμη ως βιωμένη ιστορία στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκηraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ Φιλολογική τεύχος 93 2005

Αργυροπούλου Χριστίνα ldquoΟ Κ Παλαμάς και τα ιστορικά δρώμενα της εποχής τουraquo ΟΜΠΡΕΛΑ τ 46 Αθήνα 1999 και laquoΗ αλληλοδιείσδυση του γήινου και ουράνιου επιπέδου στο έργο του Μ Σαχτούρη μέσα από τη σκηνοθετική τεχνική τουraquo Φιλολογική τεύχος 92 2005

Βαγενάς Νάσος Ο ποιητής και ο χορευτής εκδ Κέδρος Αθήνα 1980 Benton Michael amp Fox Geoff Teaching Literature Oxford University Press 1985 Bloom Harold Πώς και γιατί διαβάζουμε μτφρΚ Ταβαρτζόγλου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2004 Βίττι Μάριο Για τον Οδυσσέα Ελύτη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 1998 Βίττι Μάριο Φθορά και λόγος εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη εκδ Βιβλιοπωλείον της Εστίας Αθήνα 1980 Bowra CM Ποίηση και Πολιτική μτφρ Λύντια Στεφάνου εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1982 Γκράμσι Αντόνιο Λογοτεχνία και Εθνική ζωή μτφρ Χρ Μαστραντώνης εκδ Στοχαστής Αθήνα 1981

11

Culler Jonathan laquoΡητορική ποιητική και ποίησηraquo Λογοτεχνική Θεωρία μτφρ Καίτη Διαμαντάκου Πανκές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2000 Genette G Εισαγωγή στο Αρχικείμενο μτφρ Μ Πατεράκη-Γαρέφη εκδ Εστία Αθήνα 2001 Δάλλας Γιάννης Σκαπτή Ύλη από τα Σολωμικά Μεταλλεία εκδ Άγρα Αθήνα 2002 Δάλλας Γιάννης Καβάφης και Ιστορία εκδ Ερμής Αθήνα 1974 Delcroix M-Hallyn F Εισαγωγή στις Σπουδές της Λογοτεχνίας επιμ μτφρ ΙΝΒασιλαράκης εκδ Gutenberg Αθήνα 1997 Goldmann L Για μια κοινωνιολογία του μυθιστορήματος Αθήνα 1979 Ήγκλετον Τέρι Εισαγωγή στη θεωρία της Λογοτεχνίας μτφρ Μ Μαυρώνας εκδ Οδυσσέας Αθήνα δ΄ έκδοση 1996 Μαρωνίτης Δ Ποιητική και πολιτική ηθική Πρώτη μεταπολεμική γενιά Κέδρος Αθήνα 1976 Τζιόβας Δ Μετά την αισθητική Θεωρητικές δοκιμές και ερμηνευτικές αναγνώσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας Γνώση Αθήνα 1987 Τσβετάν Τοντόροφ Ποιητική μτφρ Αγγ Καστρινάκη εκδ Γνώση Αθήνα 1989 Φρυδάκη Ευαγγ Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας εκδ Κριτική Αθήνα 2003 Hall John Η κοινωνιολογία της λογοτεχνίας μτφρ Μ Τσαούση εκδ Gutenberg Αθήνα 1990 Ομιλία που πραγματοποιήθηκε στην Πάτρα στις 31 Ιανουαρίου 2010 στην εκδήλωση της κοπής της πίτας του Συνδέσμου Φιλολόγων Πατρών _______________ Η Χριστίνα Αργυροπούλου είναι Επίτιμη Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Αντιπρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων

5

bull άλλη σχολιάζει τον τίτλο του ποιήματος της συλλογής Τελευταία π(ρο) α(νθρώπου) εκατονταετία και στίχους με κοινωνικό στίγμα πχ laquoθα ξανάρθουμε-είπαν Και δίχως πόδια θα ξανάρ-θουμε Τρίζαν οι αραποσιτιές παράξενα σα να μας σκίζαν τα χαρτιά με τα πατριωτι- κά τραγούδια μας σα να μας σκίζαν τις σημαίες μας [hellip] σ΄ ένα βομβαρδισμένο σπίτι [hellip] Να κρύψουμε τούτο το φως μη μας το πάρουνε κι αυτό-πού να το κρύψουμε - είπεraquo

bull Άλλη ασχολείται με τη γλώσσα και τα γλωσσικά τεχνάσματα του ποιητή καθώς και με την εξωτερική εμφάνιση του ποιήματος το οποίο με κειμενικά δεδομένα χαρακτηρίζει παραδοσιακό ή μοντέρνο κά

Αφού το μελετήσουν σιωπηρά ακολουθεί η ανακοίνωση κάθε ομάδας ή πτέρυγας και γίνεται συζήτηση με όλη την τάξη Επίσης μπορεί να δοθεί μια διαθεματική εργασία όπου οι μαθητές σε μικρές ομάδες εργάζονται με τη μέθοδο project σε έναν από τους άξονες όπως Ο Ρίτσος και το έργο του bull Ένταξη του μέρους στο όλον στη συλλογή Τελευταία π(ρο) α(νθρώπου)

εκατονταετία την οποία παρουσιάζουν στην τάξη bull Ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα με τα οποία συνομιλεί η ποίηση του Ρίτσου bull Έκθεση με έργα του Ρίτσου αποκόμματα εφημερίδων CD ζωγραφικά έργα

του bull Καταγραφή βιωμάτων από ανθρώπους που έζησαν τα αναφερόμενα ιστορικά

γεγονότα κά

Γ΄ τάξη Εδώ έχουν ανθολογηθεί τα ποιήματα laquoΑρχαίο Θέατροraquo συλλογή Μαρτυρίες Α΄ και Ρωμιοσύνη (απόσπασμα από την ομώνυμη συλλογή) Το πρώτο ποίημα μπορεί να διδαχθεί κειμενοκεντρικά-σημειωτικά με τη σημειωτική δηλαδή κάποιων λέξεων και φράσεων και με τη συμμετοχή όλων των μαθητών χωρισμένων σε μικρές ομάδες ανά δύο θρανία Συζητιούνται οι εικόνες των ποιημάτων ή τα κύρια στοιχεία της ποιητικής αφήγησης όπως είναι ο τόπος ο χώρος-σκηνικό το εξέχον ποιητικό πρόσωπο πχ laquoνέος Έλληνας αυτόςraquo η δράση του και η ομοιότητά του με εκείνους laquoόπως εκείνοιraquo δηλαδή οι παλιοί και ξεχωριστοί Έλληνες Αναζητείται η ποιητικότητα μέσα από την ηχώ laquoη ελληνική ηχώ που δε μιμείται ούτε επαναλαμβάνει μα συνεχίζει απλώς [hellip] την αιώνια ιαχή του διθυράμβουraquo με τη μεταφορική συνδήλωση Επίσης σχολιάζονται οι παρενθετικοί στίχοι ως νόημα και ποιητική καθώς εμπεριέχουν την άμεση φωνή του ποιητή Ακόμα μπορεί να ζητηθεί από μια ομάδα μαθητών να παρουσιάσει το βιβλίο Τέταρτη Διάσταση με τους τίτλους από τα αρχαιόθεμα έργα Ακολουθεί η διαθεματική εργασία του βιβλίου ή όποια επιλέξουν μαθητές και καθηγητής Το άλλο ανθολογημένο απόσπασμα από τη συλλογή Ρωμιοσύνη μπορεί να μελετηθεί με δοσμένες ερωτήσεις για να συζητηθούν bull Ο τίτλος η γλώσσα οι απλές και οι υπερρεαλιστικές εικόνες οι συνειρμικές

σχέσεις η εξωτερική οπτική του ποιήματος και η συνομιλία του με την παράδοση το δημοτικό τραγούδι το Σολωμό και τον Όμηρο

bull Στοιχεία αφηγηματολογίας με βάση το κείμενο (τόπος χρόνος συνεικόνες κά) καθώς ο Ρίτσος ως παντογνώστης αφηγητής φωτίζει τοπία ανθρώπους και καταστάσεις δίνει ενδοκειμενικά το χρόνο laquoΚάθε που βραδιάζειraquo και τον τόπο (ανοιχτό των βουνών και της ερήμωσης) με το γέρο πλάτανο και την καμπάνα που θυμίζει δημοτική ποίηση και αγκαλιάζει όλη την Ελλάδα Πολύ

6

ξεχωριστές είναι οι συνεικόνες του από τα ελληνικά τοπία ως λαϊκή ζωγραφική η άμεση ποιητική του γλώσσα σε ύφος προφορικού λόγου κά στοιχεία που συζητιούνται στην τάξη

bull Επισημαίνονται και σχολιάζονται βιώματα και αξίες όπως το πορτρέτο της Παναγιάς ως γυναίκας χωριάτισσας η προβατίνα ως αιώνια μάνα η μάνα με τα σφαγμένα παιδιά της η φτώχια και ο χαρακτηρισμός του ποιητική ως ποιητή της εργατιάς και του κοινωνικού οράματος πχ

laquoΑπάνω στο τραπέζι το ψωμί κι η ελιά μες στην κληματαριά ο λύχνος του αποσπερίτη[hellip] κι ο ναύτης πίνει πικροθάλασσα στην κούπα του Οδυσσέαraquo

bull Επίσης εντοπίζονται και σχολιάζονται η αλληλοδιείσδυση εξωτερικού και εσωτερικού χώρου (σπιτιού φύσης ουρανού κάμπου βουνού κά) το τοπίο που ψυχοποιείται και η συνομιλία με τα ιστορικά γεγονότα

bull Συζητείται η εγγραφή στο έργο του Ρίτσου θρησκευτικών συμβόλων ονομάτων αγίων και εορτών όχι ως ομολογία πίστης αλλά ως στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού ως αξίες και βιώματα

Κατά την ερμηνεία του ποιήματος μπορούμε να εστιάσουμε στην προτελευταία στροφή όπου συμφύρονται βιώματα και εξωκειμενικά συμφραζόμενα καθώς αυτά- πέρα από το εισαγωγικό σημείωμα- δίνονται και κειμενικά με σταδιακή κορύφωση στην τελευταία στροφή η οποία ηχεί ως επίκληση του ποιητή για να κλείσει η εποχή του αλληλοσκοτωμού όχι ως στάση απαισιοδοξίας αλλά ως ελπίδα και όραμα για το αύριο πχ laquoΑ ποιος θα φράξει τότες τη μπασιά και ποιο σπαθί θα κόψει το κουράγιο και ποιο κλειδί θα σου κλειδώσει την καρδιά που

με τα δυο θυρόφυλλά της διάπλατα κοιτάει του Θεού τ΄ αστροπερίχυτα περβόλιαraquo

Είναι ολοφάνερο ότι το ποίημα και γενικά το έργο του Ρίτσου μπορεί να μελετηθεί από πολλές οπτικές όπως στον άξονα ποίηση και ιστορία Εναλλακτική πρόταση διδασκαλίας με συνεξέταση των ποιημάτων του Ρίτσου και του Ελύτη Μετά την ολοκλήρωση του ποιήματος Ρωμιοσύνη του Ρίτσου θα μπορούσαν να μελετηθούν από ομάδες μαθητών ως παράλληλα ή ως ποιήματα με κοινό άξονα Εθνική Ζωή τα ανθολογημένα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη ή και από το πεζό laquoΚι έχουμε πόλεμοraquo του Κώστα Ταχτσή Στα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη δίνονται άξονες ως στοιχεία πλεύσης όπως bull Να γίνει σύγκριση στον τρόπο γραφής των δύο ποιητών bull Να εντοπιστούν οι πηγές έμπνευσης των δύο ποιητών σε αυτά τα έργα bull Να δοθούν πληροφορίες για τη γενιά τους bull Να εντοπισθούν τα υπερρεαλιστικά στοιχεία στα ποιήματα αυτά καθώς

πρόκειται για δυο ποιητές που εντάσσονται εντός και πέραν του υπερρεαλισμού

Το πεζό αν και ανήκει σε άλλη θεματική ενότητα μπορεί να μελετηθεί σε σχέση με τη Ρωμιοσύνη ως τίτλος ως περιεχόμενο και ως ιστορική μνήμη με

7

διερεύνηση σε μια δεύτερη ανάγνωση όλων των φωνών του κειμένου με τις μικροϊστορίες τους που ζουν παράλληλα με την μακροϊστορία του τόπου και επηρεάζονται από αυτήν Η ανασύνθεση τελική ανάγνωση και επιστροφή στο όλον θεωρούνται αυτονόητα ΙΙ Διδασκαλία της ανθολογημένης ποίησης του Γιάννη Ρίτσου στη Β΄ Λυκείου με εναλλακτικές διδακτικές πρακτικές όπως 1η πρόταση Μελέτη με ένταξη του μέρους στο όλον στα έργα Ρωμιοσύνη Ο τόπος μας Ανυπόταχτη πολιτεία Αυτόπτης μάρτυρας Το αφιέρωμα αυτό πρέπει να προετοιμαστεί με χρονοδιάγραμμα πολλών ωρών ώστε από το σχολικό βιβλίο να οδηγηθούν οι μαθητές στο όλον Μπορεί ακόμα κάθε πτέρυγα της τάξης να μελετήσει από ένα ποίημα αφού δοθούν κάποιοι άξονες ή ερωτήσεις ώστε να εστιάσουν οι μαθητές σε στοιχεία που πρέπει να συζητηθούν Επίσης μπορούν οι μαθητές να εργαστούν σε ομάδες με προετοιμασία στο σπίτι Στη συνέχεια τα ποιήματα θα διερευνηθούν στην τάξη όχι εξονυχιστικά αλλά στα κύρια στοιχεία τους με τη συμβολή όλων των ομάδων Η κατανομή των εργασιών σε ομάδες μπορεί να γίνει ως εξής bull Δύο ομάδες αναλαμβάνουν να επεξεργαστούν σε μορφή και περιεχόμενο τη

Ρωμιοσύνη bull Άλλη ομάδα μελετάει το ποίημα laquoΟ τόπος μαςraquo από τη συλλογή Ο τοίχος bull Άλλες δύο ομάδες αναλαμβάνουν την laquoΑνυπόταχτη πολιτείαraquo διότι είναι

εκτεταμένο έργο bull Μια άλλη ομάδα επεξεργάζεται το απόσπασμα laquoΑυτόπτης μάρτυραςraquo bull Τέλος μια άλλη ομάδα παρουσιάζει τον ποιητή και το έργο του bull Ως επιστέγασμα μπορεί να οργανωθεί μια έκθεση για το Ρίτσο με απαγγελίες

ποιημάτων από τους μαθητές και με ανάγνωση κάποιων εργασιών τους με τις οποίες θα παρουσιάσουν τον ποιητή στους συμμαθητές τους και θα ασκηθούν στη γραφή

2η πρόταση Μελετάται στο σχολείο σε μορφή και περιεχόμενο η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου με παράλληλο το ποίημα του Ελύτη laquoΣτα χτήματα βαδίζαμε όλη μέραhellipraquo Κατά τη μελέτη της Ρωμιοσύνης αξιοποιούνται τα βιώματα των μαθητών και το εισαγωγικό σημείωμα Αναζητείται ο τρόπος που χτίζεται το τοπίο της Ρωμιοσύνης με πορεία από τη φύση στον άνθρωπο και στην ιδέα ως θέση-απόφαση αμετάκλητη που υποδηλώνει αγώνα για το σημαινόμενο μέσα από τη λέξη laquoουρανόraquo πχ laquoΑυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανόraquo Με την επανάληψη της ρηματικής φράσης laquoδε βολεύονταιraquo laquoτα δέντρα οι πέτρες τα πρόσωπα και οι καρδιέςraquo έχομε την ποιητική και ιδεολογική στάση του ποιητή με τα ποιητικά του μοτίβα και τα σημαινόμενά τους Η σύγκριση με το laquoπαράraquo καταδεικνύει ειλημμένη απόφαση του ποιητή-αφηγητή που μιλάει ως εκπρόσωπος όλων και ως παντογνώστης αφηγητής Επίσης το β΄ ημιστίχιο κάθε στίχου δηλώνει στιβαρά ότι ούτε η φύση ούτε οι άνθρωποι δε βολεύονται (επιλογή ρήματος και σημαινόμενο) και δεν αποδέχονται την Κατοχή laquoτα ξένα βήματαraquo (συνεκδοχή) παρά μόνον τον laquoήλιοraquo και το laquoδίκιοraquo λέξεις-μοτίβα του ποιητή και σύμβολα ελευθερίας και δικαιοσύνης -τα ίδια μοτίβα αξιοποιούνται και από τον Ελύτη- πχ laquoΑυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό

8

αυτές οι πέτρες δε βολεύονται κάτου απ΄τα ξένα βήματα αυτά τα πρόσωπα δε βολεύονται παρά μόνο στον ήλιο αυτές οι καρδιές δε βολεύονται παρά μόνο στο δίκιοraquo Ακολουθούν τα χαρακτηριστικά του τοπίου στη 2 και 3η στροφή και η σχέση του τοπίου που είναι laquoσκληρό σαν τη σιωπήraquo με τα laquoλιθάρια με τις ορφανές ελιές του και τ΄αμπέλια τουraquo με το άπλετο φως με τα μάρμαρά του με την ιστορία του και με τις κάθε είδους στερήσεις που έχουν άμεση σχέση με τους ανθρώπους που ζουν σε αυτόν τον τόπο πχ laquoόλοι διψάνε Χρόνια τώρα Όλοι μασάνε μια μπουκιά ουρανό πάνου απ΄την πίκρα τουςraquo που είναι αποφασισμένοι να αγωνιστούν μέχρι θανάτου για την ελευθερία τους πχ laquoΤα μάτια τους είναι κόκκινα απ΄την αγρύπνια μια βαθιά χαρακιά σφηνωμένη ανάμεσα στα φρύδια τους σαν ένα κυπαρίσσι ανάμεσα σε δυο βουνά το λιόγερμαraquo Ο διαρκής αγώνας δίνεται ποιητικά με το χέρι και το τουφέκι που έγιναν ένα με την ψυχή και το χέρι που ταυτίζονται γιατί εμπνέονται από τα υψηλά τους ιδανικά πχ laquoΤο χέρι τους είναι κολλημένο στο τουφέκι το τουφέκι είναι συνέχεια του χεριού τους το χέρι τους είναι συνέχεια της ψυχής τουςraquo Επίσης ο θυμός και το πείσμα δίνονται ποιητικά και εικαστικά ως λαϊκή ζωγραφική πχ laquoέχουν στα χείλια τους απάνου το θυμό κι έχουνε τον καημό βαθιά βαθιά στα μάτια τους σαν ένα αστέρι σε μια γούβα αλάτιraquo Στους στίχους 23 έως και 34 laquoΌταν σφίγγουν το χέρι [hellip] η βροχή χτυπάει στα κόκαλά τουςraquo συζητάμε τις εικόνες τις μεταφορές τις αλληγορίες τις αξίες τα πάθη και παθήματα των αγωνιστών αλλά και την απόφαση για λευτεριά παρά το θάνατο που παραμονεύει πχ laquoο αγέρας έριξε τις πόρτες τους και τις λίγες πασχαλιές της πλατείας από τις τρύπες του πανωφοριού τους μπαινοβγαίνει ο θάνατος[hellip] η βροχή χτυπάει στα κόκαλά τουςraquo Η ποιητική του χώρου διευρύνεται με τα καραούλια ψηλά που ατενίζουν κάτω το πέλαγος η δράση και η ιστορική περιπέτεια δίνεται μεταφορικά και αλληγορικά με ανθρώπους αποφασισμένους για ζωή ή θάνατο πχ laquoπάνου στα καραούλια πετρωμένοι καπνίζουν τη σβουνιά και τη νύχτα βιγλίζοντας το μανιασμένο πέλαγο όπου βούλιαξε το σπασμένο κατάρτι του φεγγαριούraquo Έτσι παρουσιάζονται οι άνθρωποι και η Ελλάδα μια Ελλάδα ως κατάρτι καραβιού που βουλιάζει και το μανιασμένο πέλαγο ως εχθρός (θυμίζει Σολωμό) αλλά οι άνθρωποι είναι πιστοί στο καθήκον καθώς ημέρα και νύχτα μη έχοντας ούτε τσιγάρο αντ΄ αυτού καπνίζουν και ζεσταίνονται με τη laquoσβουνιάraquo Οι δυο μετεωρισμένοι στίχοι εστιάζουν στην έλλειψη των πλέον απαραίτητων για τη ζωή και τον αγώνα πχ laquoΤο ψωμί σώθηκε τα βόλια σώθηκαν γεμίζουν τώρα τα κανόνια τους μόνο με την καρδιά τουςraquo οπότε το μόνο που τους μένει είναι η ψυχική τους δύναμη και η πίστη στο δίκαιο του αγώνα τους Ο ποιητής με την υπέροχη ποιητική σύλληψη αποκαλύπτει τη δύναμη της θέλησης και την αξία του αγώνα για ελευθερία Το ποίημα αυτό θα μπορούσε να συνεξεταστεί με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Σολωμού Το ποίημα οδηγείται στην κορύφωση μέσα από έντονο λυρισμό από υπέροχες εικόνες ιδέες αξίες και λεκτικές επιλογές με κατακλείδα στην τελευταία στροφή την ασύλληπτη δύναμη των αγωνιστών που αναδεικνύεται με τη λογική αντίφαση που παρά τις στερήσεις και τους θανάτους φέρνουν το νέο μήνυμα της ζωής με τη λάμψη των ματιών τους Ο ποιητής προφητεύει το μέλλον ως παρόν με την επικράτηση της Ελευθερίας και Δικαιοσύνης πχ laquoπάνου στα καραούλια λάμπουνε τα μάτια τους μια μεγάλη σημαία μια μεγάλη φωτιά κατακόκκινη και κάθε αυγή χιλιάδες περιστέρια φεύγουν απ΄τα χέρια τους για τις τέσσερις πόρτες του ορίζονταraquo Οι

9

στίχοι αυτοί με τη σημειωτική του laquoκατακόκκινουraquo (πολιτικό στίγμα) ως οικουμενικού συμβόλου της σημαίας της φωτιάς και των περιστεριών που φέρνουν το αισιόδοξο μήνυμα σε όλο τον πλανήτη ηχούν ως θούριος τύπου Ρήγα Φεραίου και πιστοποιούν τη θέληση των αγωνιστών για επιτυχία του αγώνα τους μέσα από μια ξεχωριστή εικονοποιϊα και πολυσημική χρήση των λέξεων Συνοψίζοντας αξίζει να συζητηθεί η λειτουργία της επανάληψης το ύφος παιάνα η μοντέρνα γραφή κά και καλό είναι να διαβαστούν και άλλες ενότητες από την ποιητική συλλογή Ρωμιοσύνη ή και να δοθεί ως εργασία η ένταξη του μέρους στο όλον Ως παράλληλο μπορεί να εξεταστεί συγκριτικά το ποίημα του Ελύτη laquoΣτα χτήματα βαδίσαμε όλη μέραhellipraquo που κυκλοφόρησε το 1943 Από τη συγκριτική συνεξέταση θα προκύψουν ομοιότητες και διαφορές και θα τονιστεί ότι και στα δυο ποιήματα έχομε ποιητική αφήγηση και έντονο λυρισμό που αναδεικνύονται με εντοπισμό αυτών των στοιχείων στο κείμενο 3η εναλλακτική πρόταση Μελετάται στο σχολείο η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου με παράλληλο το ποίημα του Γ Σεφέρη laquoΤελευταίος Σταθμόςraquo οπότε από τη σύγκριση θα αναδειχθεί και ο διαφορετικός τρόπος γραφής και το ύφος του κάθε δημιουργού Αν έχει διδαχθεί αυτό το ποίημα του Σεφέρη θα είναι ευκολότερη η συγκριτική συνεξέταση 4η εναλλακτική πρόταση Οργανώνεται ευρύτερη διδασκαλία σε ομάδες και στον άξονα Bιώματα από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στην ποίηση και την πεζογραφία με διερεύνηση της ποιητικής τους (αξιοποίηση της θεωρίας της λογοτεχνίας σε γενικές γραμμές) Σε αυτό το πλαίσιο μελετώνται α) το ανθολογημένο απόσπασμα από τη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου β) τα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη και γ) τα πεζά laquoΑπρίληςraquo του Άγγελου Τερζάκη και laquoΤο πλατύ ποτάμιraquo του Γιάννη Μπεράτη

Καλό είναι να προηγηθούν τα ποιητικά κείμενα και μετά τα πεζά Εννοείται ότι σε

κάθε είδος αναδεικνύονται τα χαρακτηριστικά τους Δηλαδή στην πεζογραφία

δίνεται έμφαση στις αφηγηματικές δομές και τεχνικές στις περιγραφές στη

λειτουργία του χρόνου (αναδρομές στο παρελθόν αναλήψεις στο μέλλον) στη δράση

των ηρώων κά Στην ποίηση εστιάζουμε στις εικόνες στις γλωσσικές επιλογές στις

επαναλήψεις στις μεταφορές στις συνειρμικές συνάψεις στο πώς laquoχτίζεταιraquo το

ποίημα στις αξίες στα ποιητικά μοτίβα κά

Επίλογος Οι εναλλακτικοί τρόποι διδασκαλίας η αξιοποίηση επιλεγμένου εποπτικού υλικού και της τεχνολογίας (λογισμικά διαδίκτυο κά) μπορούν να φέρουν κοντά στη λογοτεχνία τους μαθητές οι οποίοι θα βγουν κερδισμένοι καθώς θα διευρύνουν τις εμπειρίες τους θα επικοινωνήσουν με την καλλιεργημένη λογοτεχνική γλώσσα και θα ενισχυθούν γλωσσικά θα κατανοήσουν την οργάνωση των κειμένων και θα

10

ασκηθούν στην αποκωδικοποίησή τους Εννοείται ότι τα διδακτικά παραδείγματα είναι ενδεικτικά και μπορούν να προσαρμοστούν στις συνθήκες της κάθε τάξης Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Ρίτσου 1909-1990 μπορεί σε κάθε τάξη να γίνει ένα μικρό αφιέρωμα στον ποιητή με αξιοποίηση και της μελοποιημένης ποίησής του Βιβλιογραφία Antoine Vitez laquoΟ Ρίτσος αφομοιώνει όλο τον πολιτισμό μαςraquo Η Λέξη τεύχος 201 Ιούλιος-Σεπτ-2009 Anton John Η Ποίηση και η Ποιητική του ΚΠΚαβάφη εκδ Ίκαρος Αθήνα 2000 Αποστολίδου Β-Χοντολίδου Ελ Λογοτεχνία και Εκπαίδευση εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 1999 Αποστολίδου Β- Καπλάνη Β-Χοντολίδου Ελ διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείοhellip εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2000 Αραβανή Ευαγγελία laquoΔιδάσκοντας μέσα από τη λογοτεχνίαraquo Σύγχρονη Εκπαίδευση τ 154 Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χρ Η ανθολογημένη ποίηση στο γυμνάσιο και το λύκειο εκδ Ταξιδευτής Αθήνα 2006 και Η Διαθεματικότητα στα φιλολογικά μαθήματα και τα σχέδια εργασίας project Μεταίχμιο Αθήνα 2007 Αργυροπούλου Χρ laquoΗ σημειωτική των μικροϊστοριών με τα μοτίβα και τους κώδικές τους στο έργο του Χρ Μηλιώνηraquo Διαπολιτισμικότητα παγκοσμιοποίηση και ταυτότητες Ελληνική Σημειωτική Εταιρία εκδ Gutenberg Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χριστίνα laquoΜια δεύτερη ανάγνωση στο έργο του Δ Σολωμού Η Γυναίκα της Ζάκυθοςraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ υπό έκδοση Αργυροπούλου Χριστίνα Η γλώσσα στην ποίηση του Ε Κακναβάτου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2003 και ldquoΟ ρόλος των παρακειμενικών στοιχείων στην ποίηση του Γ Σεφέρη προμετωπίδες και χρονολογίεςrdquo (με ερευνητικά δεδομένα Αφιέρωμα Φιλολογική τεύχος 76 Αργυροπούλου Χριστίνα Συνέδριο Καρδίτσας 24-261003 με θέμα laquoΟ Έκτωρ Κακναβάτος Το ιστορικό βίωμα και η δυναμική του στη σύγχρονη εποχήraquo εκδ Έξαρχος Καρδίτσα 2004 και laquo Η ατομική και η συλλογική μνήμη ως βιωμένη ιστορία στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκηraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ Φιλολογική τεύχος 93 2005

Αργυροπούλου Χριστίνα ldquoΟ Κ Παλαμάς και τα ιστορικά δρώμενα της εποχής τουraquo ΟΜΠΡΕΛΑ τ 46 Αθήνα 1999 και laquoΗ αλληλοδιείσδυση του γήινου και ουράνιου επιπέδου στο έργο του Μ Σαχτούρη μέσα από τη σκηνοθετική τεχνική τουraquo Φιλολογική τεύχος 92 2005

Βαγενάς Νάσος Ο ποιητής και ο χορευτής εκδ Κέδρος Αθήνα 1980 Benton Michael amp Fox Geoff Teaching Literature Oxford University Press 1985 Bloom Harold Πώς και γιατί διαβάζουμε μτφρΚ Ταβαρτζόγλου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2004 Βίττι Μάριο Για τον Οδυσσέα Ελύτη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 1998 Βίττι Μάριο Φθορά και λόγος εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη εκδ Βιβλιοπωλείον της Εστίας Αθήνα 1980 Bowra CM Ποίηση και Πολιτική μτφρ Λύντια Στεφάνου εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1982 Γκράμσι Αντόνιο Λογοτεχνία και Εθνική ζωή μτφρ Χρ Μαστραντώνης εκδ Στοχαστής Αθήνα 1981

11

Culler Jonathan laquoΡητορική ποιητική και ποίησηraquo Λογοτεχνική Θεωρία μτφρ Καίτη Διαμαντάκου Πανκές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2000 Genette G Εισαγωγή στο Αρχικείμενο μτφρ Μ Πατεράκη-Γαρέφη εκδ Εστία Αθήνα 2001 Δάλλας Γιάννης Σκαπτή Ύλη από τα Σολωμικά Μεταλλεία εκδ Άγρα Αθήνα 2002 Δάλλας Γιάννης Καβάφης και Ιστορία εκδ Ερμής Αθήνα 1974 Delcroix M-Hallyn F Εισαγωγή στις Σπουδές της Λογοτεχνίας επιμ μτφρ ΙΝΒασιλαράκης εκδ Gutenberg Αθήνα 1997 Goldmann L Για μια κοινωνιολογία του μυθιστορήματος Αθήνα 1979 Ήγκλετον Τέρι Εισαγωγή στη θεωρία της Λογοτεχνίας μτφρ Μ Μαυρώνας εκδ Οδυσσέας Αθήνα δ΄ έκδοση 1996 Μαρωνίτης Δ Ποιητική και πολιτική ηθική Πρώτη μεταπολεμική γενιά Κέδρος Αθήνα 1976 Τζιόβας Δ Μετά την αισθητική Θεωρητικές δοκιμές και ερμηνευτικές αναγνώσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας Γνώση Αθήνα 1987 Τσβετάν Τοντόροφ Ποιητική μτφρ Αγγ Καστρινάκη εκδ Γνώση Αθήνα 1989 Φρυδάκη Ευαγγ Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας εκδ Κριτική Αθήνα 2003 Hall John Η κοινωνιολογία της λογοτεχνίας μτφρ Μ Τσαούση εκδ Gutenberg Αθήνα 1990 Ομιλία που πραγματοποιήθηκε στην Πάτρα στις 31 Ιανουαρίου 2010 στην εκδήλωση της κοπής της πίτας του Συνδέσμου Φιλολόγων Πατρών _______________ Η Χριστίνα Αργυροπούλου είναι Επίτιμη Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Αντιπρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων

6

ξεχωριστές είναι οι συνεικόνες του από τα ελληνικά τοπία ως λαϊκή ζωγραφική η άμεση ποιητική του γλώσσα σε ύφος προφορικού λόγου κά στοιχεία που συζητιούνται στην τάξη

bull Επισημαίνονται και σχολιάζονται βιώματα και αξίες όπως το πορτρέτο της Παναγιάς ως γυναίκας χωριάτισσας η προβατίνα ως αιώνια μάνα η μάνα με τα σφαγμένα παιδιά της η φτώχια και ο χαρακτηρισμός του ποιητική ως ποιητή της εργατιάς και του κοινωνικού οράματος πχ

laquoΑπάνω στο τραπέζι το ψωμί κι η ελιά μες στην κληματαριά ο λύχνος του αποσπερίτη[hellip] κι ο ναύτης πίνει πικροθάλασσα στην κούπα του Οδυσσέαraquo

bull Επίσης εντοπίζονται και σχολιάζονται η αλληλοδιείσδυση εξωτερικού και εσωτερικού χώρου (σπιτιού φύσης ουρανού κάμπου βουνού κά) το τοπίο που ψυχοποιείται και η συνομιλία με τα ιστορικά γεγονότα

bull Συζητείται η εγγραφή στο έργο του Ρίτσου θρησκευτικών συμβόλων ονομάτων αγίων και εορτών όχι ως ομολογία πίστης αλλά ως στοιχεία του ελληνικού πολιτισμού ως αξίες και βιώματα

Κατά την ερμηνεία του ποιήματος μπορούμε να εστιάσουμε στην προτελευταία στροφή όπου συμφύρονται βιώματα και εξωκειμενικά συμφραζόμενα καθώς αυτά- πέρα από το εισαγωγικό σημείωμα- δίνονται και κειμενικά με σταδιακή κορύφωση στην τελευταία στροφή η οποία ηχεί ως επίκληση του ποιητή για να κλείσει η εποχή του αλληλοσκοτωμού όχι ως στάση απαισιοδοξίας αλλά ως ελπίδα και όραμα για το αύριο πχ laquoΑ ποιος θα φράξει τότες τη μπασιά και ποιο σπαθί θα κόψει το κουράγιο και ποιο κλειδί θα σου κλειδώσει την καρδιά που

με τα δυο θυρόφυλλά της διάπλατα κοιτάει του Θεού τ΄ αστροπερίχυτα περβόλιαraquo

Είναι ολοφάνερο ότι το ποίημα και γενικά το έργο του Ρίτσου μπορεί να μελετηθεί από πολλές οπτικές όπως στον άξονα ποίηση και ιστορία Εναλλακτική πρόταση διδασκαλίας με συνεξέταση των ποιημάτων του Ρίτσου και του Ελύτη Μετά την ολοκλήρωση του ποιήματος Ρωμιοσύνη του Ρίτσου θα μπορούσαν να μελετηθούν από ομάδες μαθητών ως παράλληλα ή ως ποιήματα με κοινό άξονα Εθνική Ζωή τα ανθολογημένα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη ή και από το πεζό laquoΚι έχουμε πόλεμοraquo του Κώστα Ταχτσή Στα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη δίνονται άξονες ως στοιχεία πλεύσης όπως bull Να γίνει σύγκριση στον τρόπο γραφής των δύο ποιητών bull Να εντοπιστούν οι πηγές έμπνευσης των δύο ποιητών σε αυτά τα έργα bull Να δοθούν πληροφορίες για τη γενιά τους bull Να εντοπισθούν τα υπερρεαλιστικά στοιχεία στα ποιήματα αυτά καθώς

πρόκειται για δυο ποιητές που εντάσσονται εντός και πέραν του υπερρεαλισμού

Το πεζό αν και ανήκει σε άλλη θεματική ενότητα μπορεί να μελετηθεί σε σχέση με τη Ρωμιοσύνη ως τίτλος ως περιεχόμενο και ως ιστορική μνήμη με

7

διερεύνηση σε μια δεύτερη ανάγνωση όλων των φωνών του κειμένου με τις μικροϊστορίες τους που ζουν παράλληλα με την μακροϊστορία του τόπου και επηρεάζονται από αυτήν Η ανασύνθεση τελική ανάγνωση και επιστροφή στο όλον θεωρούνται αυτονόητα ΙΙ Διδασκαλία της ανθολογημένης ποίησης του Γιάννη Ρίτσου στη Β΄ Λυκείου με εναλλακτικές διδακτικές πρακτικές όπως 1η πρόταση Μελέτη με ένταξη του μέρους στο όλον στα έργα Ρωμιοσύνη Ο τόπος μας Ανυπόταχτη πολιτεία Αυτόπτης μάρτυρας Το αφιέρωμα αυτό πρέπει να προετοιμαστεί με χρονοδιάγραμμα πολλών ωρών ώστε από το σχολικό βιβλίο να οδηγηθούν οι μαθητές στο όλον Μπορεί ακόμα κάθε πτέρυγα της τάξης να μελετήσει από ένα ποίημα αφού δοθούν κάποιοι άξονες ή ερωτήσεις ώστε να εστιάσουν οι μαθητές σε στοιχεία που πρέπει να συζητηθούν Επίσης μπορούν οι μαθητές να εργαστούν σε ομάδες με προετοιμασία στο σπίτι Στη συνέχεια τα ποιήματα θα διερευνηθούν στην τάξη όχι εξονυχιστικά αλλά στα κύρια στοιχεία τους με τη συμβολή όλων των ομάδων Η κατανομή των εργασιών σε ομάδες μπορεί να γίνει ως εξής bull Δύο ομάδες αναλαμβάνουν να επεξεργαστούν σε μορφή και περιεχόμενο τη

Ρωμιοσύνη bull Άλλη ομάδα μελετάει το ποίημα laquoΟ τόπος μαςraquo από τη συλλογή Ο τοίχος bull Άλλες δύο ομάδες αναλαμβάνουν την laquoΑνυπόταχτη πολιτείαraquo διότι είναι

εκτεταμένο έργο bull Μια άλλη ομάδα επεξεργάζεται το απόσπασμα laquoΑυτόπτης μάρτυραςraquo bull Τέλος μια άλλη ομάδα παρουσιάζει τον ποιητή και το έργο του bull Ως επιστέγασμα μπορεί να οργανωθεί μια έκθεση για το Ρίτσο με απαγγελίες

ποιημάτων από τους μαθητές και με ανάγνωση κάποιων εργασιών τους με τις οποίες θα παρουσιάσουν τον ποιητή στους συμμαθητές τους και θα ασκηθούν στη γραφή

2η πρόταση Μελετάται στο σχολείο σε μορφή και περιεχόμενο η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου με παράλληλο το ποίημα του Ελύτη laquoΣτα χτήματα βαδίζαμε όλη μέραhellipraquo Κατά τη μελέτη της Ρωμιοσύνης αξιοποιούνται τα βιώματα των μαθητών και το εισαγωγικό σημείωμα Αναζητείται ο τρόπος που χτίζεται το τοπίο της Ρωμιοσύνης με πορεία από τη φύση στον άνθρωπο και στην ιδέα ως θέση-απόφαση αμετάκλητη που υποδηλώνει αγώνα για το σημαινόμενο μέσα από τη λέξη laquoουρανόraquo πχ laquoΑυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανόraquo Με την επανάληψη της ρηματικής φράσης laquoδε βολεύονταιraquo laquoτα δέντρα οι πέτρες τα πρόσωπα και οι καρδιέςraquo έχομε την ποιητική και ιδεολογική στάση του ποιητή με τα ποιητικά του μοτίβα και τα σημαινόμενά τους Η σύγκριση με το laquoπαράraquo καταδεικνύει ειλημμένη απόφαση του ποιητή-αφηγητή που μιλάει ως εκπρόσωπος όλων και ως παντογνώστης αφηγητής Επίσης το β΄ ημιστίχιο κάθε στίχου δηλώνει στιβαρά ότι ούτε η φύση ούτε οι άνθρωποι δε βολεύονται (επιλογή ρήματος και σημαινόμενο) και δεν αποδέχονται την Κατοχή laquoτα ξένα βήματαraquo (συνεκδοχή) παρά μόνον τον laquoήλιοraquo και το laquoδίκιοraquo λέξεις-μοτίβα του ποιητή και σύμβολα ελευθερίας και δικαιοσύνης -τα ίδια μοτίβα αξιοποιούνται και από τον Ελύτη- πχ laquoΑυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό

8

αυτές οι πέτρες δε βολεύονται κάτου απ΄τα ξένα βήματα αυτά τα πρόσωπα δε βολεύονται παρά μόνο στον ήλιο αυτές οι καρδιές δε βολεύονται παρά μόνο στο δίκιοraquo Ακολουθούν τα χαρακτηριστικά του τοπίου στη 2 και 3η στροφή και η σχέση του τοπίου που είναι laquoσκληρό σαν τη σιωπήraquo με τα laquoλιθάρια με τις ορφανές ελιές του και τ΄αμπέλια τουraquo με το άπλετο φως με τα μάρμαρά του με την ιστορία του και με τις κάθε είδους στερήσεις που έχουν άμεση σχέση με τους ανθρώπους που ζουν σε αυτόν τον τόπο πχ laquoόλοι διψάνε Χρόνια τώρα Όλοι μασάνε μια μπουκιά ουρανό πάνου απ΄την πίκρα τουςraquo που είναι αποφασισμένοι να αγωνιστούν μέχρι θανάτου για την ελευθερία τους πχ laquoΤα μάτια τους είναι κόκκινα απ΄την αγρύπνια μια βαθιά χαρακιά σφηνωμένη ανάμεσα στα φρύδια τους σαν ένα κυπαρίσσι ανάμεσα σε δυο βουνά το λιόγερμαraquo Ο διαρκής αγώνας δίνεται ποιητικά με το χέρι και το τουφέκι που έγιναν ένα με την ψυχή και το χέρι που ταυτίζονται γιατί εμπνέονται από τα υψηλά τους ιδανικά πχ laquoΤο χέρι τους είναι κολλημένο στο τουφέκι το τουφέκι είναι συνέχεια του χεριού τους το χέρι τους είναι συνέχεια της ψυχής τουςraquo Επίσης ο θυμός και το πείσμα δίνονται ποιητικά και εικαστικά ως λαϊκή ζωγραφική πχ laquoέχουν στα χείλια τους απάνου το θυμό κι έχουνε τον καημό βαθιά βαθιά στα μάτια τους σαν ένα αστέρι σε μια γούβα αλάτιraquo Στους στίχους 23 έως και 34 laquoΌταν σφίγγουν το χέρι [hellip] η βροχή χτυπάει στα κόκαλά τουςraquo συζητάμε τις εικόνες τις μεταφορές τις αλληγορίες τις αξίες τα πάθη και παθήματα των αγωνιστών αλλά και την απόφαση για λευτεριά παρά το θάνατο που παραμονεύει πχ laquoο αγέρας έριξε τις πόρτες τους και τις λίγες πασχαλιές της πλατείας από τις τρύπες του πανωφοριού τους μπαινοβγαίνει ο θάνατος[hellip] η βροχή χτυπάει στα κόκαλά τουςraquo Η ποιητική του χώρου διευρύνεται με τα καραούλια ψηλά που ατενίζουν κάτω το πέλαγος η δράση και η ιστορική περιπέτεια δίνεται μεταφορικά και αλληγορικά με ανθρώπους αποφασισμένους για ζωή ή θάνατο πχ laquoπάνου στα καραούλια πετρωμένοι καπνίζουν τη σβουνιά και τη νύχτα βιγλίζοντας το μανιασμένο πέλαγο όπου βούλιαξε το σπασμένο κατάρτι του φεγγαριούraquo Έτσι παρουσιάζονται οι άνθρωποι και η Ελλάδα μια Ελλάδα ως κατάρτι καραβιού που βουλιάζει και το μανιασμένο πέλαγο ως εχθρός (θυμίζει Σολωμό) αλλά οι άνθρωποι είναι πιστοί στο καθήκον καθώς ημέρα και νύχτα μη έχοντας ούτε τσιγάρο αντ΄ αυτού καπνίζουν και ζεσταίνονται με τη laquoσβουνιάraquo Οι δυο μετεωρισμένοι στίχοι εστιάζουν στην έλλειψη των πλέον απαραίτητων για τη ζωή και τον αγώνα πχ laquoΤο ψωμί σώθηκε τα βόλια σώθηκαν γεμίζουν τώρα τα κανόνια τους μόνο με την καρδιά τουςraquo οπότε το μόνο που τους μένει είναι η ψυχική τους δύναμη και η πίστη στο δίκαιο του αγώνα τους Ο ποιητής με την υπέροχη ποιητική σύλληψη αποκαλύπτει τη δύναμη της θέλησης και την αξία του αγώνα για ελευθερία Το ποίημα αυτό θα μπορούσε να συνεξεταστεί με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Σολωμού Το ποίημα οδηγείται στην κορύφωση μέσα από έντονο λυρισμό από υπέροχες εικόνες ιδέες αξίες και λεκτικές επιλογές με κατακλείδα στην τελευταία στροφή την ασύλληπτη δύναμη των αγωνιστών που αναδεικνύεται με τη λογική αντίφαση που παρά τις στερήσεις και τους θανάτους φέρνουν το νέο μήνυμα της ζωής με τη λάμψη των ματιών τους Ο ποιητής προφητεύει το μέλλον ως παρόν με την επικράτηση της Ελευθερίας και Δικαιοσύνης πχ laquoπάνου στα καραούλια λάμπουνε τα μάτια τους μια μεγάλη σημαία μια μεγάλη φωτιά κατακόκκινη και κάθε αυγή χιλιάδες περιστέρια φεύγουν απ΄τα χέρια τους για τις τέσσερις πόρτες του ορίζονταraquo Οι

9

στίχοι αυτοί με τη σημειωτική του laquoκατακόκκινουraquo (πολιτικό στίγμα) ως οικουμενικού συμβόλου της σημαίας της φωτιάς και των περιστεριών που φέρνουν το αισιόδοξο μήνυμα σε όλο τον πλανήτη ηχούν ως θούριος τύπου Ρήγα Φεραίου και πιστοποιούν τη θέληση των αγωνιστών για επιτυχία του αγώνα τους μέσα από μια ξεχωριστή εικονοποιϊα και πολυσημική χρήση των λέξεων Συνοψίζοντας αξίζει να συζητηθεί η λειτουργία της επανάληψης το ύφος παιάνα η μοντέρνα γραφή κά και καλό είναι να διαβαστούν και άλλες ενότητες από την ποιητική συλλογή Ρωμιοσύνη ή και να δοθεί ως εργασία η ένταξη του μέρους στο όλον Ως παράλληλο μπορεί να εξεταστεί συγκριτικά το ποίημα του Ελύτη laquoΣτα χτήματα βαδίσαμε όλη μέραhellipraquo που κυκλοφόρησε το 1943 Από τη συγκριτική συνεξέταση θα προκύψουν ομοιότητες και διαφορές και θα τονιστεί ότι και στα δυο ποιήματα έχομε ποιητική αφήγηση και έντονο λυρισμό που αναδεικνύονται με εντοπισμό αυτών των στοιχείων στο κείμενο 3η εναλλακτική πρόταση Μελετάται στο σχολείο η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου με παράλληλο το ποίημα του Γ Σεφέρη laquoΤελευταίος Σταθμόςraquo οπότε από τη σύγκριση θα αναδειχθεί και ο διαφορετικός τρόπος γραφής και το ύφος του κάθε δημιουργού Αν έχει διδαχθεί αυτό το ποίημα του Σεφέρη θα είναι ευκολότερη η συγκριτική συνεξέταση 4η εναλλακτική πρόταση Οργανώνεται ευρύτερη διδασκαλία σε ομάδες και στον άξονα Bιώματα από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στην ποίηση και την πεζογραφία με διερεύνηση της ποιητικής τους (αξιοποίηση της θεωρίας της λογοτεχνίας σε γενικές γραμμές) Σε αυτό το πλαίσιο μελετώνται α) το ανθολογημένο απόσπασμα από τη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου β) τα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη και γ) τα πεζά laquoΑπρίληςraquo του Άγγελου Τερζάκη και laquoΤο πλατύ ποτάμιraquo του Γιάννη Μπεράτη

Καλό είναι να προηγηθούν τα ποιητικά κείμενα και μετά τα πεζά Εννοείται ότι σε

κάθε είδος αναδεικνύονται τα χαρακτηριστικά τους Δηλαδή στην πεζογραφία

δίνεται έμφαση στις αφηγηματικές δομές και τεχνικές στις περιγραφές στη

λειτουργία του χρόνου (αναδρομές στο παρελθόν αναλήψεις στο μέλλον) στη δράση

των ηρώων κά Στην ποίηση εστιάζουμε στις εικόνες στις γλωσσικές επιλογές στις

επαναλήψεις στις μεταφορές στις συνειρμικές συνάψεις στο πώς laquoχτίζεταιraquo το

ποίημα στις αξίες στα ποιητικά μοτίβα κά

Επίλογος Οι εναλλακτικοί τρόποι διδασκαλίας η αξιοποίηση επιλεγμένου εποπτικού υλικού και της τεχνολογίας (λογισμικά διαδίκτυο κά) μπορούν να φέρουν κοντά στη λογοτεχνία τους μαθητές οι οποίοι θα βγουν κερδισμένοι καθώς θα διευρύνουν τις εμπειρίες τους θα επικοινωνήσουν με την καλλιεργημένη λογοτεχνική γλώσσα και θα ενισχυθούν γλωσσικά θα κατανοήσουν την οργάνωση των κειμένων και θα

10

ασκηθούν στην αποκωδικοποίησή τους Εννοείται ότι τα διδακτικά παραδείγματα είναι ενδεικτικά και μπορούν να προσαρμοστούν στις συνθήκες της κάθε τάξης Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Ρίτσου 1909-1990 μπορεί σε κάθε τάξη να γίνει ένα μικρό αφιέρωμα στον ποιητή με αξιοποίηση και της μελοποιημένης ποίησής του Βιβλιογραφία Antoine Vitez laquoΟ Ρίτσος αφομοιώνει όλο τον πολιτισμό μαςraquo Η Λέξη τεύχος 201 Ιούλιος-Σεπτ-2009 Anton John Η Ποίηση και η Ποιητική του ΚΠΚαβάφη εκδ Ίκαρος Αθήνα 2000 Αποστολίδου Β-Χοντολίδου Ελ Λογοτεχνία και Εκπαίδευση εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 1999 Αποστολίδου Β- Καπλάνη Β-Χοντολίδου Ελ διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείοhellip εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2000 Αραβανή Ευαγγελία laquoΔιδάσκοντας μέσα από τη λογοτεχνίαraquo Σύγχρονη Εκπαίδευση τ 154 Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χρ Η ανθολογημένη ποίηση στο γυμνάσιο και το λύκειο εκδ Ταξιδευτής Αθήνα 2006 και Η Διαθεματικότητα στα φιλολογικά μαθήματα και τα σχέδια εργασίας project Μεταίχμιο Αθήνα 2007 Αργυροπούλου Χρ laquoΗ σημειωτική των μικροϊστοριών με τα μοτίβα και τους κώδικές τους στο έργο του Χρ Μηλιώνηraquo Διαπολιτισμικότητα παγκοσμιοποίηση και ταυτότητες Ελληνική Σημειωτική Εταιρία εκδ Gutenberg Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χριστίνα laquoΜια δεύτερη ανάγνωση στο έργο του Δ Σολωμού Η Γυναίκα της Ζάκυθοςraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ υπό έκδοση Αργυροπούλου Χριστίνα Η γλώσσα στην ποίηση του Ε Κακναβάτου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2003 και ldquoΟ ρόλος των παρακειμενικών στοιχείων στην ποίηση του Γ Σεφέρη προμετωπίδες και χρονολογίεςrdquo (με ερευνητικά δεδομένα Αφιέρωμα Φιλολογική τεύχος 76 Αργυροπούλου Χριστίνα Συνέδριο Καρδίτσας 24-261003 με θέμα laquoΟ Έκτωρ Κακναβάτος Το ιστορικό βίωμα και η δυναμική του στη σύγχρονη εποχήraquo εκδ Έξαρχος Καρδίτσα 2004 και laquo Η ατομική και η συλλογική μνήμη ως βιωμένη ιστορία στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκηraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ Φιλολογική τεύχος 93 2005

Αργυροπούλου Χριστίνα ldquoΟ Κ Παλαμάς και τα ιστορικά δρώμενα της εποχής τουraquo ΟΜΠΡΕΛΑ τ 46 Αθήνα 1999 και laquoΗ αλληλοδιείσδυση του γήινου και ουράνιου επιπέδου στο έργο του Μ Σαχτούρη μέσα από τη σκηνοθετική τεχνική τουraquo Φιλολογική τεύχος 92 2005

Βαγενάς Νάσος Ο ποιητής και ο χορευτής εκδ Κέδρος Αθήνα 1980 Benton Michael amp Fox Geoff Teaching Literature Oxford University Press 1985 Bloom Harold Πώς και γιατί διαβάζουμε μτφρΚ Ταβαρτζόγλου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2004 Βίττι Μάριο Για τον Οδυσσέα Ελύτη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 1998 Βίττι Μάριο Φθορά και λόγος εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη εκδ Βιβλιοπωλείον της Εστίας Αθήνα 1980 Bowra CM Ποίηση και Πολιτική μτφρ Λύντια Στεφάνου εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1982 Γκράμσι Αντόνιο Λογοτεχνία και Εθνική ζωή μτφρ Χρ Μαστραντώνης εκδ Στοχαστής Αθήνα 1981

11

Culler Jonathan laquoΡητορική ποιητική και ποίησηraquo Λογοτεχνική Θεωρία μτφρ Καίτη Διαμαντάκου Πανκές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2000 Genette G Εισαγωγή στο Αρχικείμενο μτφρ Μ Πατεράκη-Γαρέφη εκδ Εστία Αθήνα 2001 Δάλλας Γιάννης Σκαπτή Ύλη από τα Σολωμικά Μεταλλεία εκδ Άγρα Αθήνα 2002 Δάλλας Γιάννης Καβάφης και Ιστορία εκδ Ερμής Αθήνα 1974 Delcroix M-Hallyn F Εισαγωγή στις Σπουδές της Λογοτεχνίας επιμ μτφρ ΙΝΒασιλαράκης εκδ Gutenberg Αθήνα 1997 Goldmann L Για μια κοινωνιολογία του μυθιστορήματος Αθήνα 1979 Ήγκλετον Τέρι Εισαγωγή στη θεωρία της Λογοτεχνίας μτφρ Μ Μαυρώνας εκδ Οδυσσέας Αθήνα δ΄ έκδοση 1996 Μαρωνίτης Δ Ποιητική και πολιτική ηθική Πρώτη μεταπολεμική γενιά Κέδρος Αθήνα 1976 Τζιόβας Δ Μετά την αισθητική Θεωρητικές δοκιμές και ερμηνευτικές αναγνώσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας Γνώση Αθήνα 1987 Τσβετάν Τοντόροφ Ποιητική μτφρ Αγγ Καστρινάκη εκδ Γνώση Αθήνα 1989 Φρυδάκη Ευαγγ Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας εκδ Κριτική Αθήνα 2003 Hall John Η κοινωνιολογία της λογοτεχνίας μτφρ Μ Τσαούση εκδ Gutenberg Αθήνα 1990 Ομιλία που πραγματοποιήθηκε στην Πάτρα στις 31 Ιανουαρίου 2010 στην εκδήλωση της κοπής της πίτας του Συνδέσμου Φιλολόγων Πατρών _______________ Η Χριστίνα Αργυροπούλου είναι Επίτιμη Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Αντιπρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων

7

διερεύνηση σε μια δεύτερη ανάγνωση όλων των φωνών του κειμένου με τις μικροϊστορίες τους που ζουν παράλληλα με την μακροϊστορία του τόπου και επηρεάζονται από αυτήν Η ανασύνθεση τελική ανάγνωση και επιστροφή στο όλον θεωρούνται αυτονόητα ΙΙ Διδασκαλία της ανθολογημένης ποίησης του Γιάννη Ρίτσου στη Β΄ Λυκείου με εναλλακτικές διδακτικές πρακτικές όπως 1η πρόταση Μελέτη με ένταξη του μέρους στο όλον στα έργα Ρωμιοσύνη Ο τόπος μας Ανυπόταχτη πολιτεία Αυτόπτης μάρτυρας Το αφιέρωμα αυτό πρέπει να προετοιμαστεί με χρονοδιάγραμμα πολλών ωρών ώστε από το σχολικό βιβλίο να οδηγηθούν οι μαθητές στο όλον Μπορεί ακόμα κάθε πτέρυγα της τάξης να μελετήσει από ένα ποίημα αφού δοθούν κάποιοι άξονες ή ερωτήσεις ώστε να εστιάσουν οι μαθητές σε στοιχεία που πρέπει να συζητηθούν Επίσης μπορούν οι μαθητές να εργαστούν σε ομάδες με προετοιμασία στο σπίτι Στη συνέχεια τα ποιήματα θα διερευνηθούν στην τάξη όχι εξονυχιστικά αλλά στα κύρια στοιχεία τους με τη συμβολή όλων των ομάδων Η κατανομή των εργασιών σε ομάδες μπορεί να γίνει ως εξής bull Δύο ομάδες αναλαμβάνουν να επεξεργαστούν σε μορφή και περιεχόμενο τη

Ρωμιοσύνη bull Άλλη ομάδα μελετάει το ποίημα laquoΟ τόπος μαςraquo από τη συλλογή Ο τοίχος bull Άλλες δύο ομάδες αναλαμβάνουν την laquoΑνυπόταχτη πολιτείαraquo διότι είναι

εκτεταμένο έργο bull Μια άλλη ομάδα επεξεργάζεται το απόσπασμα laquoΑυτόπτης μάρτυραςraquo bull Τέλος μια άλλη ομάδα παρουσιάζει τον ποιητή και το έργο του bull Ως επιστέγασμα μπορεί να οργανωθεί μια έκθεση για το Ρίτσο με απαγγελίες

ποιημάτων από τους μαθητές και με ανάγνωση κάποιων εργασιών τους με τις οποίες θα παρουσιάσουν τον ποιητή στους συμμαθητές τους και θα ασκηθούν στη γραφή

2η πρόταση Μελετάται στο σχολείο σε μορφή και περιεχόμενο η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου με παράλληλο το ποίημα του Ελύτη laquoΣτα χτήματα βαδίζαμε όλη μέραhellipraquo Κατά τη μελέτη της Ρωμιοσύνης αξιοποιούνται τα βιώματα των μαθητών και το εισαγωγικό σημείωμα Αναζητείται ο τρόπος που χτίζεται το τοπίο της Ρωμιοσύνης με πορεία από τη φύση στον άνθρωπο και στην ιδέα ως θέση-απόφαση αμετάκλητη που υποδηλώνει αγώνα για το σημαινόμενο μέσα από τη λέξη laquoουρανόraquo πχ laquoΑυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανόraquo Με την επανάληψη της ρηματικής φράσης laquoδε βολεύονταιraquo laquoτα δέντρα οι πέτρες τα πρόσωπα και οι καρδιέςraquo έχομε την ποιητική και ιδεολογική στάση του ποιητή με τα ποιητικά του μοτίβα και τα σημαινόμενά τους Η σύγκριση με το laquoπαράraquo καταδεικνύει ειλημμένη απόφαση του ποιητή-αφηγητή που μιλάει ως εκπρόσωπος όλων και ως παντογνώστης αφηγητής Επίσης το β΄ ημιστίχιο κάθε στίχου δηλώνει στιβαρά ότι ούτε η φύση ούτε οι άνθρωποι δε βολεύονται (επιλογή ρήματος και σημαινόμενο) και δεν αποδέχονται την Κατοχή laquoτα ξένα βήματαraquo (συνεκδοχή) παρά μόνον τον laquoήλιοraquo και το laquoδίκιοraquo λέξεις-μοτίβα του ποιητή και σύμβολα ελευθερίας και δικαιοσύνης -τα ίδια μοτίβα αξιοποιούνται και από τον Ελύτη- πχ laquoΑυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό

8

αυτές οι πέτρες δε βολεύονται κάτου απ΄τα ξένα βήματα αυτά τα πρόσωπα δε βολεύονται παρά μόνο στον ήλιο αυτές οι καρδιές δε βολεύονται παρά μόνο στο δίκιοraquo Ακολουθούν τα χαρακτηριστικά του τοπίου στη 2 και 3η στροφή και η σχέση του τοπίου που είναι laquoσκληρό σαν τη σιωπήraquo με τα laquoλιθάρια με τις ορφανές ελιές του και τ΄αμπέλια τουraquo με το άπλετο φως με τα μάρμαρά του με την ιστορία του και με τις κάθε είδους στερήσεις που έχουν άμεση σχέση με τους ανθρώπους που ζουν σε αυτόν τον τόπο πχ laquoόλοι διψάνε Χρόνια τώρα Όλοι μασάνε μια μπουκιά ουρανό πάνου απ΄την πίκρα τουςraquo που είναι αποφασισμένοι να αγωνιστούν μέχρι θανάτου για την ελευθερία τους πχ laquoΤα μάτια τους είναι κόκκινα απ΄την αγρύπνια μια βαθιά χαρακιά σφηνωμένη ανάμεσα στα φρύδια τους σαν ένα κυπαρίσσι ανάμεσα σε δυο βουνά το λιόγερμαraquo Ο διαρκής αγώνας δίνεται ποιητικά με το χέρι και το τουφέκι που έγιναν ένα με την ψυχή και το χέρι που ταυτίζονται γιατί εμπνέονται από τα υψηλά τους ιδανικά πχ laquoΤο χέρι τους είναι κολλημένο στο τουφέκι το τουφέκι είναι συνέχεια του χεριού τους το χέρι τους είναι συνέχεια της ψυχής τουςraquo Επίσης ο θυμός και το πείσμα δίνονται ποιητικά και εικαστικά ως λαϊκή ζωγραφική πχ laquoέχουν στα χείλια τους απάνου το θυμό κι έχουνε τον καημό βαθιά βαθιά στα μάτια τους σαν ένα αστέρι σε μια γούβα αλάτιraquo Στους στίχους 23 έως και 34 laquoΌταν σφίγγουν το χέρι [hellip] η βροχή χτυπάει στα κόκαλά τουςraquo συζητάμε τις εικόνες τις μεταφορές τις αλληγορίες τις αξίες τα πάθη και παθήματα των αγωνιστών αλλά και την απόφαση για λευτεριά παρά το θάνατο που παραμονεύει πχ laquoο αγέρας έριξε τις πόρτες τους και τις λίγες πασχαλιές της πλατείας από τις τρύπες του πανωφοριού τους μπαινοβγαίνει ο θάνατος[hellip] η βροχή χτυπάει στα κόκαλά τουςraquo Η ποιητική του χώρου διευρύνεται με τα καραούλια ψηλά που ατενίζουν κάτω το πέλαγος η δράση και η ιστορική περιπέτεια δίνεται μεταφορικά και αλληγορικά με ανθρώπους αποφασισμένους για ζωή ή θάνατο πχ laquoπάνου στα καραούλια πετρωμένοι καπνίζουν τη σβουνιά και τη νύχτα βιγλίζοντας το μανιασμένο πέλαγο όπου βούλιαξε το σπασμένο κατάρτι του φεγγαριούraquo Έτσι παρουσιάζονται οι άνθρωποι και η Ελλάδα μια Ελλάδα ως κατάρτι καραβιού που βουλιάζει και το μανιασμένο πέλαγο ως εχθρός (θυμίζει Σολωμό) αλλά οι άνθρωποι είναι πιστοί στο καθήκον καθώς ημέρα και νύχτα μη έχοντας ούτε τσιγάρο αντ΄ αυτού καπνίζουν και ζεσταίνονται με τη laquoσβουνιάraquo Οι δυο μετεωρισμένοι στίχοι εστιάζουν στην έλλειψη των πλέον απαραίτητων για τη ζωή και τον αγώνα πχ laquoΤο ψωμί σώθηκε τα βόλια σώθηκαν γεμίζουν τώρα τα κανόνια τους μόνο με την καρδιά τουςraquo οπότε το μόνο που τους μένει είναι η ψυχική τους δύναμη και η πίστη στο δίκαιο του αγώνα τους Ο ποιητής με την υπέροχη ποιητική σύλληψη αποκαλύπτει τη δύναμη της θέλησης και την αξία του αγώνα για ελευθερία Το ποίημα αυτό θα μπορούσε να συνεξεταστεί με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Σολωμού Το ποίημα οδηγείται στην κορύφωση μέσα από έντονο λυρισμό από υπέροχες εικόνες ιδέες αξίες και λεκτικές επιλογές με κατακλείδα στην τελευταία στροφή την ασύλληπτη δύναμη των αγωνιστών που αναδεικνύεται με τη λογική αντίφαση που παρά τις στερήσεις και τους θανάτους φέρνουν το νέο μήνυμα της ζωής με τη λάμψη των ματιών τους Ο ποιητής προφητεύει το μέλλον ως παρόν με την επικράτηση της Ελευθερίας και Δικαιοσύνης πχ laquoπάνου στα καραούλια λάμπουνε τα μάτια τους μια μεγάλη σημαία μια μεγάλη φωτιά κατακόκκινη και κάθε αυγή χιλιάδες περιστέρια φεύγουν απ΄τα χέρια τους για τις τέσσερις πόρτες του ορίζονταraquo Οι

9

στίχοι αυτοί με τη σημειωτική του laquoκατακόκκινουraquo (πολιτικό στίγμα) ως οικουμενικού συμβόλου της σημαίας της φωτιάς και των περιστεριών που φέρνουν το αισιόδοξο μήνυμα σε όλο τον πλανήτη ηχούν ως θούριος τύπου Ρήγα Φεραίου και πιστοποιούν τη θέληση των αγωνιστών για επιτυχία του αγώνα τους μέσα από μια ξεχωριστή εικονοποιϊα και πολυσημική χρήση των λέξεων Συνοψίζοντας αξίζει να συζητηθεί η λειτουργία της επανάληψης το ύφος παιάνα η μοντέρνα γραφή κά και καλό είναι να διαβαστούν και άλλες ενότητες από την ποιητική συλλογή Ρωμιοσύνη ή και να δοθεί ως εργασία η ένταξη του μέρους στο όλον Ως παράλληλο μπορεί να εξεταστεί συγκριτικά το ποίημα του Ελύτη laquoΣτα χτήματα βαδίσαμε όλη μέραhellipraquo που κυκλοφόρησε το 1943 Από τη συγκριτική συνεξέταση θα προκύψουν ομοιότητες και διαφορές και θα τονιστεί ότι και στα δυο ποιήματα έχομε ποιητική αφήγηση και έντονο λυρισμό που αναδεικνύονται με εντοπισμό αυτών των στοιχείων στο κείμενο 3η εναλλακτική πρόταση Μελετάται στο σχολείο η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου με παράλληλο το ποίημα του Γ Σεφέρη laquoΤελευταίος Σταθμόςraquo οπότε από τη σύγκριση θα αναδειχθεί και ο διαφορετικός τρόπος γραφής και το ύφος του κάθε δημιουργού Αν έχει διδαχθεί αυτό το ποίημα του Σεφέρη θα είναι ευκολότερη η συγκριτική συνεξέταση 4η εναλλακτική πρόταση Οργανώνεται ευρύτερη διδασκαλία σε ομάδες και στον άξονα Bιώματα από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στην ποίηση και την πεζογραφία με διερεύνηση της ποιητικής τους (αξιοποίηση της θεωρίας της λογοτεχνίας σε γενικές γραμμές) Σε αυτό το πλαίσιο μελετώνται α) το ανθολογημένο απόσπασμα από τη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου β) τα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη και γ) τα πεζά laquoΑπρίληςraquo του Άγγελου Τερζάκη και laquoΤο πλατύ ποτάμιraquo του Γιάννη Μπεράτη

Καλό είναι να προηγηθούν τα ποιητικά κείμενα και μετά τα πεζά Εννοείται ότι σε

κάθε είδος αναδεικνύονται τα χαρακτηριστικά τους Δηλαδή στην πεζογραφία

δίνεται έμφαση στις αφηγηματικές δομές και τεχνικές στις περιγραφές στη

λειτουργία του χρόνου (αναδρομές στο παρελθόν αναλήψεις στο μέλλον) στη δράση

των ηρώων κά Στην ποίηση εστιάζουμε στις εικόνες στις γλωσσικές επιλογές στις

επαναλήψεις στις μεταφορές στις συνειρμικές συνάψεις στο πώς laquoχτίζεταιraquo το

ποίημα στις αξίες στα ποιητικά μοτίβα κά

Επίλογος Οι εναλλακτικοί τρόποι διδασκαλίας η αξιοποίηση επιλεγμένου εποπτικού υλικού και της τεχνολογίας (λογισμικά διαδίκτυο κά) μπορούν να φέρουν κοντά στη λογοτεχνία τους μαθητές οι οποίοι θα βγουν κερδισμένοι καθώς θα διευρύνουν τις εμπειρίες τους θα επικοινωνήσουν με την καλλιεργημένη λογοτεχνική γλώσσα και θα ενισχυθούν γλωσσικά θα κατανοήσουν την οργάνωση των κειμένων και θα

10

ασκηθούν στην αποκωδικοποίησή τους Εννοείται ότι τα διδακτικά παραδείγματα είναι ενδεικτικά και μπορούν να προσαρμοστούν στις συνθήκες της κάθε τάξης Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Ρίτσου 1909-1990 μπορεί σε κάθε τάξη να γίνει ένα μικρό αφιέρωμα στον ποιητή με αξιοποίηση και της μελοποιημένης ποίησής του Βιβλιογραφία Antoine Vitez laquoΟ Ρίτσος αφομοιώνει όλο τον πολιτισμό μαςraquo Η Λέξη τεύχος 201 Ιούλιος-Σεπτ-2009 Anton John Η Ποίηση και η Ποιητική του ΚΠΚαβάφη εκδ Ίκαρος Αθήνα 2000 Αποστολίδου Β-Χοντολίδου Ελ Λογοτεχνία και Εκπαίδευση εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 1999 Αποστολίδου Β- Καπλάνη Β-Χοντολίδου Ελ διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείοhellip εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2000 Αραβανή Ευαγγελία laquoΔιδάσκοντας μέσα από τη λογοτεχνίαraquo Σύγχρονη Εκπαίδευση τ 154 Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χρ Η ανθολογημένη ποίηση στο γυμνάσιο και το λύκειο εκδ Ταξιδευτής Αθήνα 2006 και Η Διαθεματικότητα στα φιλολογικά μαθήματα και τα σχέδια εργασίας project Μεταίχμιο Αθήνα 2007 Αργυροπούλου Χρ laquoΗ σημειωτική των μικροϊστοριών με τα μοτίβα και τους κώδικές τους στο έργο του Χρ Μηλιώνηraquo Διαπολιτισμικότητα παγκοσμιοποίηση και ταυτότητες Ελληνική Σημειωτική Εταιρία εκδ Gutenberg Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χριστίνα laquoΜια δεύτερη ανάγνωση στο έργο του Δ Σολωμού Η Γυναίκα της Ζάκυθοςraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ υπό έκδοση Αργυροπούλου Χριστίνα Η γλώσσα στην ποίηση του Ε Κακναβάτου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2003 και ldquoΟ ρόλος των παρακειμενικών στοιχείων στην ποίηση του Γ Σεφέρη προμετωπίδες και χρονολογίεςrdquo (με ερευνητικά δεδομένα Αφιέρωμα Φιλολογική τεύχος 76 Αργυροπούλου Χριστίνα Συνέδριο Καρδίτσας 24-261003 με θέμα laquoΟ Έκτωρ Κακναβάτος Το ιστορικό βίωμα και η δυναμική του στη σύγχρονη εποχήraquo εκδ Έξαρχος Καρδίτσα 2004 και laquo Η ατομική και η συλλογική μνήμη ως βιωμένη ιστορία στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκηraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ Φιλολογική τεύχος 93 2005

Αργυροπούλου Χριστίνα ldquoΟ Κ Παλαμάς και τα ιστορικά δρώμενα της εποχής τουraquo ΟΜΠΡΕΛΑ τ 46 Αθήνα 1999 και laquoΗ αλληλοδιείσδυση του γήινου και ουράνιου επιπέδου στο έργο του Μ Σαχτούρη μέσα από τη σκηνοθετική τεχνική τουraquo Φιλολογική τεύχος 92 2005

Βαγενάς Νάσος Ο ποιητής και ο χορευτής εκδ Κέδρος Αθήνα 1980 Benton Michael amp Fox Geoff Teaching Literature Oxford University Press 1985 Bloom Harold Πώς και γιατί διαβάζουμε μτφρΚ Ταβαρτζόγλου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2004 Βίττι Μάριο Για τον Οδυσσέα Ελύτη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 1998 Βίττι Μάριο Φθορά και λόγος εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη εκδ Βιβλιοπωλείον της Εστίας Αθήνα 1980 Bowra CM Ποίηση και Πολιτική μτφρ Λύντια Στεφάνου εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1982 Γκράμσι Αντόνιο Λογοτεχνία και Εθνική ζωή μτφρ Χρ Μαστραντώνης εκδ Στοχαστής Αθήνα 1981

11

Culler Jonathan laquoΡητορική ποιητική και ποίησηraquo Λογοτεχνική Θεωρία μτφρ Καίτη Διαμαντάκου Πανκές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2000 Genette G Εισαγωγή στο Αρχικείμενο μτφρ Μ Πατεράκη-Γαρέφη εκδ Εστία Αθήνα 2001 Δάλλας Γιάννης Σκαπτή Ύλη από τα Σολωμικά Μεταλλεία εκδ Άγρα Αθήνα 2002 Δάλλας Γιάννης Καβάφης και Ιστορία εκδ Ερμής Αθήνα 1974 Delcroix M-Hallyn F Εισαγωγή στις Σπουδές της Λογοτεχνίας επιμ μτφρ ΙΝΒασιλαράκης εκδ Gutenberg Αθήνα 1997 Goldmann L Για μια κοινωνιολογία του μυθιστορήματος Αθήνα 1979 Ήγκλετον Τέρι Εισαγωγή στη θεωρία της Λογοτεχνίας μτφρ Μ Μαυρώνας εκδ Οδυσσέας Αθήνα δ΄ έκδοση 1996 Μαρωνίτης Δ Ποιητική και πολιτική ηθική Πρώτη μεταπολεμική γενιά Κέδρος Αθήνα 1976 Τζιόβας Δ Μετά την αισθητική Θεωρητικές δοκιμές και ερμηνευτικές αναγνώσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας Γνώση Αθήνα 1987 Τσβετάν Τοντόροφ Ποιητική μτφρ Αγγ Καστρινάκη εκδ Γνώση Αθήνα 1989 Φρυδάκη Ευαγγ Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας εκδ Κριτική Αθήνα 2003 Hall John Η κοινωνιολογία της λογοτεχνίας μτφρ Μ Τσαούση εκδ Gutenberg Αθήνα 1990 Ομιλία που πραγματοποιήθηκε στην Πάτρα στις 31 Ιανουαρίου 2010 στην εκδήλωση της κοπής της πίτας του Συνδέσμου Φιλολόγων Πατρών _______________ Η Χριστίνα Αργυροπούλου είναι Επίτιμη Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Αντιπρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων

8

αυτές οι πέτρες δε βολεύονται κάτου απ΄τα ξένα βήματα αυτά τα πρόσωπα δε βολεύονται παρά μόνο στον ήλιο αυτές οι καρδιές δε βολεύονται παρά μόνο στο δίκιοraquo Ακολουθούν τα χαρακτηριστικά του τοπίου στη 2 και 3η στροφή και η σχέση του τοπίου που είναι laquoσκληρό σαν τη σιωπήraquo με τα laquoλιθάρια με τις ορφανές ελιές του και τ΄αμπέλια τουraquo με το άπλετο φως με τα μάρμαρά του με την ιστορία του και με τις κάθε είδους στερήσεις που έχουν άμεση σχέση με τους ανθρώπους που ζουν σε αυτόν τον τόπο πχ laquoόλοι διψάνε Χρόνια τώρα Όλοι μασάνε μια μπουκιά ουρανό πάνου απ΄την πίκρα τουςraquo που είναι αποφασισμένοι να αγωνιστούν μέχρι θανάτου για την ελευθερία τους πχ laquoΤα μάτια τους είναι κόκκινα απ΄την αγρύπνια μια βαθιά χαρακιά σφηνωμένη ανάμεσα στα φρύδια τους σαν ένα κυπαρίσσι ανάμεσα σε δυο βουνά το λιόγερμαraquo Ο διαρκής αγώνας δίνεται ποιητικά με το χέρι και το τουφέκι που έγιναν ένα με την ψυχή και το χέρι που ταυτίζονται γιατί εμπνέονται από τα υψηλά τους ιδανικά πχ laquoΤο χέρι τους είναι κολλημένο στο τουφέκι το τουφέκι είναι συνέχεια του χεριού τους το χέρι τους είναι συνέχεια της ψυχής τουςraquo Επίσης ο θυμός και το πείσμα δίνονται ποιητικά και εικαστικά ως λαϊκή ζωγραφική πχ laquoέχουν στα χείλια τους απάνου το θυμό κι έχουνε τον καημό βαθιά βαθιά στα μάτια τους σαν ένα αστέρι σε μια γούβα αλάτιraquo Στους στίχους 23 έως και 34 laquoΌταν σφίγγουν το χέρι [hellip] η βροχή χτυπάει στα κόκαλά τουςraquo συζητάμε τις εικόνες τις μεταφορές τις αλληγορίες τις αξίες τα πάθη και παθήματα των αγωνιστών αλλά και την απόφαση για λευτεριά παρά το θάνατο που παραμονεύει πχ laquoο αγέρας έριξε τις πόρτες τους και τις λίγες πασχαλιές της πλατείας από τις τρύπες του πανωφοριού τους μπαινοβγαίνει ο θάνατος[hellip] η βροχή χτυπάει στα κόκαλά τουςraquo Η ποιητική του χώρου διευρύνεται με τα καραούλια ψηλά που ατενίζουν κάτω το πέλαγος η δράση και η ιστορική περιπέτεια δίνεται μεταφορικά και αλληγορικά με ανθρώπους αποφασισμένους για ζωή ή θάνατο πχ laquoπάνου στα καραούλια πετρωμένοι καπνίζουν τη σβουνιά και τη νύχτα βιγλίζοντας το μανιασμένο πέλαγο όπου βούλιαξε το σπασμένο κατάρτι του φεγγαριούraquo Έτσι παρουσιάζονται οι άνθρωποι και η Ελλάδα μια Ελλάδα ως κατάρτι καραβιού που βουλιάζει και το μανιασμένο πέλαγο ως εχθρός (θυμίζει Σολωμό) αλλά οι άνθρωποι είναι πιστοί στο καθήκον καθώς ημέρα και νύχτα μη έχοντας ούτε τσιγάρο αντ΄ αυτού καπνίζουν και ζεσταίνονται με τη laquoσβουνιάraquo Οι δυο μετεωρισμένοι στίχοι εστιάζουν στην έλλειψη των πλέον απαραίτητων για τη ζωή και τον αγώνα πχ laquoΤο ψωμί σώθηκε τα βόλια σώθηκαν γεμίζουν τώρα τα κανόνια τους μόνο με την καρδιά τουςraquo οπότε το μόνο που τους μένει είναι η ψυχική τους δύναμη και η πίστη στο δίκαιο του αγώνα τους Ο ποιητής με την υπέροχη ποιητική σύλληψη αποκαλύπτει τη δύναμη της θέλησης και την αξία του αγώνα για ελευθερία Το ποίημα αυτό θα μπορούσε να συνεξεταστεί με τους Ελεύθερους Πολιορκημένους του Σολωμού Το ποίημα οδηγείται στην κορύφωση μέσα από έντονο λυρισμό από υπέροχες εικόνες ιδέες αξίες και λεκτικές επιλογές με κατακλείδα στην τελευταία στροφή την ασύλληπτη δύναμη των αγωνιστών που αναδεικνύεται με τη λογική αντίφαση που παρά τις στερήσεις και τους θανάτους φέρνουν το νέο μήνυμα της ζωής με τη λάμψη των ματιών τους Ο ποιητής προφητεύει το μέλλον ως παρόν με την επικράτηση της Ελευθερίας και Δικαιοσύνης πχ laquoπάνου στα καραούλια λάμπουνε τα μάτια τους μια μεγάλη σημαία μια μεγάλη φωτιά κατακόκκινη και κάθε αυγή χιλιάδες περιστέρια φεύγουν απ΄τα χέρια τους για τις τέσσερις πόρτες του ορίζονταraquo Οι

9

στίχοι αυτοί με τη σημειωτική του laquoκατακόκκινουraquo (πολιτικό στίγμα) ως οικουμενικού συμβόλου της σημαίας της φωτιάς και των περιστεριών που φέρνουν το αισιόδοξο μήνυμα σε όλο τον πλανήτη ηχούν ως θούριος τύπου Ρήγα Φεραίου και πιστοποιούν τη θέληση των αγωνιστών για επιτυχία του αγώνα τους μέσα από μια ξεχωριστή εικονοποιϊα και πολυσημική χρήση των λέξεων Συνοψίζοντας αξίζει να συζητηθεί η λειτουργία της επανάληψης το ύφος παιάνα η μοντέρνα γραφή κά και καλό είναι να διαβαστούν και άλλες ενότητες από την ποιητική συλλογή Ρωμιοσύνη ή και να δοθεί ως εργασία η ένταξη του μέρους στο όλον Ως παράλληλο μπορεί να εξεταστεί συγκριτικά το ποίημα του Ελύτη laquoΣτα χτήματα βαδίσαμε όλη μέραhellipraquo που κυκλοφόρησε το 1943 Από τη συγκριτική συνεξέταση θα προκύψουν ομοιότητες και διαφορές και θα τονιστεί ότι και στα δυο ποιήματα έχομε ποιητική αφήγηση και έντονο λυρισμό που αναδεικνύονται με εντοπισμό αυτών των στοιχείων στο κείμενο 3η εναλλακτική πρόταση Μελετάται στο σχολείο η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου με παράλληλο το ποίημα του Γ Σεφέρη laquoΤελευταίος Σταθμόςraquo οπότε από τη σύγκριση θα αναδειχθεί και ο διαφορετικός τρόπος γραφής και το ύφος του κάθε δημιουργού Αν έχει διδαχθεί αυτό το ποίημα του Σεφέρη θα είναι ευκολότερη η συγκριτική συνεξέταση 4η εναλλακτική πρόταση Οργανώνεται ευρύτερη διδασκαλία σε ομάδες και στον άξονα Bιώματα από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στην ποίηση και την πεζογραφία με διερεύνηση της ποιητικής τους (αξιοποίηση της θεωρίας της λογοτεχνίας σε γενικές γραμμές) Σε αυτό το πλαίσιο μελετώνται α) το ανθολογημένο απόσπασμα από τη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου β) τα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη και γ) τα πεζά laquoΑπρίληςraquo του Άγγελου Τερζάκη και laquoΤο πλατύ ποτάμιraquo του Γιάννη Μπεράτη

Καλό είναι να προηγηθούν τα ποιητικά κείμενα και μετά τα πεζά Εννοείται ότι σε

κάθε είδος αναδεικνύονται τα χαρακτηριστικά τους Δηλαδή στην πεζογραφία

δίνεται έμφαση στις αφηγηματικές δομές και τεχνικές στις περιγραφές στη

λειτουργία του χρόνου (αναδρομές στο παρελθόν αναλήψεις στο μέλλον) στη δράση

των ηρώων κά Στην ποίηση εστιάζουμε στις εικόνες στις γλωσσικές επιλογές στις

επαναλήψεις στις μεταφορές στις συνειρμικές συνάψεις στο πώς laquoχτίζεταιraquo το

ποίημα στις αξίες στα ποιητικά μοτίβα κά

Επίλογος Οι εναλλακτικοί τρόποι διδασκαλίας η αξιοποίηση επιλεγμένου εποπτικού υλικού και της τεχνολογίας (λογισμικά διαδίκτυο κά) μπορούν να φέρουν κοντά στη λογοτεχνία τους μαθητές οι οποίοι θα βγουν κερδισμένοι καθώς θα διευρύνουν τις εμπειρίες τους θα επικοινωνήσουν με την καλλιεργημένη λογοτεχνική γλώσσα και θα ενισχυθούν γλωσσικά θα κατανοήσουν την οργάνωση των κειμένων και θα

10

ασκηθούν στην αποκωδικοποίησή τους Εννοείται ότι τα διδακτικά παραδείγματα είναι ενδεικτικά και μπορούν να προσαρμοστούν στις συνθήκες της κάθε τάξης Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Ρίτσου 1909-1990 μπορεί σε κάθε τάξη να γίνει ένα μικρό αφιέρωμα στον ποιητή με αξιοποίηση και της μελοποιημένης ποίησής του Βιβλιογραφία Antoine Vitez laquoΟ Ρίτσος αφομοιώνει όλο τον πολιτισμό μαςraquo Η Λέξη τεύχος 201 Ιούλιος-Σεπτ-2009 Anton John Η Ποίηση και η Ποιητική του ΚΠΚαβάφη εκδ Ίκαρος Αθήνα 2000 Αποστολίδου Β-Χοντολίδου Ελ Λογοτεχνία και Εκπαίδευση εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 1999 Αποστολίδου Β- Καπλάνη Β-Χοντολίδου Ελ διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείοhellip εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2000 Αραβανή Ευαγγελία laquoΔιδάσκοντας μέσα από τη λογοτεχνίαraquo Σύγχρονη Εκπαίδευση τ 154 Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χρ Η ανθολογημένη ποίηση στο γυμνάσιο και το λύκειο εκδ Ταξιδευτής Αθήνα 2006 και Η Διαθεματικότητα στα φιλολογικά μαθήματα και τα σχέδια εργασίας project Μεταίχμιο Αθήνα 2007 Αργυροπούλου Χρ laquoΗ σημειωτική των μικροϊστοριών με τα μοτίβα και τους κώδικές τους στο έργο του Χρ Μηλιώνηraquo Διαπολιτισμικότητα παγκοσμιοποίηση και ταυτότητες Ελληνική Σημειωτική Εταιρία εκδ Gutenberg Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χριστίνα laquoΜια δεύτερη ανάγνωση στο έργο του Δ Σολωμού Η Γυναίκα της Ζάκυθοςraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ υπό έκδοση Αργυροπούλου Χριστίνα Η γλώσσα στην ποίηση του Ε Κακναβάτου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2003 και ldquoΟ ρόλος των παρακειμενικών στοιχείων στην ποίηση του Γ Σεφέρη προμετωπίδες και χρονολογίεςrdquo (με ερευνητικά δεδομένα Αφιέρωμα Φιλολογική τεύχος 76 Αργυροπούλου Χριστίνα Συνέδριο Καρδίτσας 24-261003 με θέμα laquoΟ Έκτωρ Κακναβάτος Το ιστορικό βίωμα και η δυναμική του στη σύγχρονη εποχήraquo εκδ Έξαρχος Καρδίτσα 2004 και laquo Η ατομική και η συλλογική μνήμη ως βιωμένη ιστορία στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκηraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ Φιλολογική τεύχος 93 2005

Αργυροπούλου Χριστίνα ldquoΟ Κ Παλαμάς και τα ιστορικά δρώμενα της εποχής τουraquo ΟΜΠΡΕΛΑ τ 46 Αθήνα 1999 και laquoΗ αλληλοδιείσδυση του γήινου και ουράνιου επιπέδου στο έργο του Μ Σαχτούρη μέσα από τη σκηνοθετική τεχνική τουraquo Φιλολογική τεύχος 92 2005

Βαγενάς Νάσος Ο ποιητής και ο χορευτής εκδ Κέδρος Αθήνα 1980 Benton Michael amp Fox Geoff Teaching Literature Oxford University Press 1985 Bloom Harold Πώς και γιατί διαβάζουμε μτφρΚ Ταβαρτζόγλου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2004 Βίττι Μάριο Για τον Οδυσσέα Ελύτη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 1998 Βίττι Μάριο Φθορά και λόγος εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη εκδ Βιβλιοπωλείον της Εστίας Αθήνα 1980 Bowra CM Ποίηση και Πολιτική μτφρ Λύντια Στεφάνου εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1982 Γκράμσι Αντόνιο Λογοτεχνία και Εθνική ζωή μτφρ Χρ Μαστραντώνης εκδ Στοχαστής Αθήνα 1981

11

Culler Jonathan laquoΡητορική ποιητική και ποίησηraquo Λογοτεχνική Θεωρία μτφρ Καίτη Διαμαντάκου Πανκές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2000 Genette G Εισαγωγή στο Αρχικείμενο μτφρ Μ Πατεράκη-Γαρέφη εκδ Εστία Αθήνα 2001 Δάλλας Γιάννης Σκαπτή Ύλη από τα Σολωμικά Μεταλλεία εκδ Άγρα Αθήνα 2002 Δάλλας Γιάννης Καβάφης και Ιστορία εκδ Ερμής Αθήνα 1974 Delcroix M-Hallyn F Εισαγωγή στις Σπουδές της Λογοτεχνίας επιμ μτφρ ΙΝΒασιλαράκης εκδ Gutenberg Αθήνα 1997 Goldmann L Για μια κοινωνιολογία του μυθιστορήματος Αθήνα 1979 Ήγκλετον Τέρι Εισαγωγή στη θεωρία της Λογοτεχνίας μτφρ Μ Μαυρώνας εκδ Οδυσσέας Αθήνα δ΄ έκδοση 1996 Μαρωνίτης Δ Ποιητική και πολιτική ηθική Πρώτη μεταπολεμική γενιά Κέδρος Αθήνα 1976 Τζιόβας Δ Μετά την αισθητική Θεωρητικές δοκιμές και ερμηνευτικές αναγνώσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας Γνώση Αθήνα 1987 Τσβετάν Τοντόροφ Ποιητική μτφρ Αγγ Καστρινάκη εκδ Γνώση Αθήνα 1989 Φρυδάκη Ευαγγ Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας εκδ Κριτική Αθήνα 2003 Hall John Η κοινωνιολογία της λογοτεχνίας μτφρ Μ Τσαούση εκδ Gutenberg Αθήνα 1990 Ομιλία που πραγματοποιήθηκε στην Πάτρα στις 31 Ιανουαρίου 2010 στην εκδήλωση της κοπής της πίτας του Συνδέσμου Φιλολόγων Πατρών _______________ Η Χριστίνα Αργυροπούλου είναι Επίτιμη Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Αντιπρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων

9

στίχοι αυτοί με τη σημειωτική του laquoκατακόκκινουraquo (πολιτικό στίγμα) ως οικουμενικού συμβόλου της σημαίας της φωτιάς και των περιστεριών που φέρνουν το αισιόδοξο μήνυμα σε όλο τον πλανήτη ηχούν ως θούριος τύπου Ρήγα Φεραίου και πιστοποιούν τη θέληση των αγωνιστών για επιτυχία του αγώνα τους μέσα από μια ξεχωριστή εικονοποιϊα και πολυσημική χρήση των λέξεων Συνοψίζοντας αξίζει να συζητηθεί η λειτουργία της επανάληψης το ύφος παιάνα η μοντέρνα γραφή κά και καλό είναι να διαβαστούν και άλλες ενότητες από την ποιητική συλλογή Ρωμιοσύνη ή και να δοθεί ως εργασία η ένταξη του μέρους στο όλον Ως παράλληλο μπορεί να εξεταστεί συγκριτικά το ποίημα του Ελύτη laquoΣτα χτήματα βαδίσαμε όλη μέραhellipraquo που κυκλοφόρησε το 1943 Από τη συγκριτική συνεξέταση θα προκύψουν ομοιότητες και διαφορές και θα τονιστεί ότι και στα δυο ποιήματα έχομε ποιητική αφήγηση και έντονο λυρισμό που αναδεικνύονται με εντοπισμό αυτών των στοιχείων στο κείμενο 3η εναλλακτική πρόταση Μελετάται στο σχολείο η Ρωμιοσύνη του Ρίτσου με παράλληλο το ποίημα του Γ Σεφέρη laquoΤελευταίος Σταθμόςraquo οπότε από τη σύγκριση θα αναδειχθεί και ο διαφορετικός τρόπος γραφής και το ύφος του κάθε δημιουργού Αν έχει διδαχθεί αυτό το ποίημα του Σεφέρη θα είναι ευκολότερη η συγκριτική συνεξέταση 4η εναλλακτική πρόταση Οργανώνεται ευρύτερη διδασκαλία σε ομάδες και στον άξονα Bιώματα από το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στην ποίηση και την πεζογραφία με διερεύνηση της ποιητικής τους (αξιοποίηση της θεωρίας της λογοτεχνίας σε γενικές γραμμές) Σε αυτό το πλαίσιο μελετώνται α) το ανθολογημένο απόσπασμα από τη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου β) τα αποσπάσματα από το Άξιον Εστί του Ελύτη και γ) τα πεζά laquoΑπρίληςraquo του Άγγελου Τερζάκη και laquoΤο πλατύ ποτάμιraquo του Γιάννη Μπεράτη

Καλό είναι να προηγηθούν τα ποιητικά κείμενα και μετά τα πεζά Εννοείται ότι σε

κάθε είδος αναδεικνύονται τα χαρακτηριστικά τους Δηλαδή στην πεζογραφία

δίνεται έμφαση στις αφηγηματικές δομές και τεχνικές στις περιγραφές στη

λειτουργία του χρόνου (αναδρομές στο παρελθόν αναλήψεις στο μέλλον) στη δράση

των ηρώων κά Στην ποίηση εστιάζουμε στις εικόνες στις γλωσσικές επιλογές στις

επαναλήψεις στις μεταφορές στις συνειρμικές συνάψεις στο πώς laquoχτίζεταιraquo το

ποίημα στις αξίες στα ποιητικά μοτίβα κά

Επίλογος Οι εναλλακτικοί τρόποι διδασκαλίας η αξιοποίηση επιλεγμένου εποπτικού υλικού και της τεχνολογίας (λογισμικά διαδίκτυο κά) μπορούν να φέρουν κοντά στη λογοτεχνία τους μαθητές οι οποίοι θα βγουν κερδισμένοι καθώς θα διευρύνουν τις εμπειρίες τους θα επικοινωνήσουν με την καλλιεργημένη λογοτεχνική γλώσσα και θα ενισχυθούν γλωσσικά θα κατανοήσουν την οργάνωση των κειμένων και θα

10

ασκηθούν στην αποκωδικοποίησή τους Εννοείται ότι τα διδακτικά παραδείγματα είναι ενδεικτικά και μπορούν να προσαρμοστούν στις συνθήκες της κάθε τάξης Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Ρίτσου 1909-1990 μπορεί σε κάθε τάξη να γίνει ένα μικρό αφιέρωμα στον ποιητή με αξιοποίηση και της μελοποιημένης ποίησής του Βιβλιογραφία Antoine Vitez laquoΟ Ρίτσος αφομοιώνει όλο τον πολιτισμό μαςraquo Η Λέξη τεύχος 201 Ιούλιος-Σεπτ-2009 Anton John Η Ποίηση και η Ποιητική του ΚΠΚαβάφη εκδ Ίκαρος Αθήνα 2000 Αποστολίδου Β-Χοντολίδου Ελ Λογοτεχνία και Εκπαίδευση εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 1999 Αποστολίδου Β- Καπλάνη Β-Χοντολίδου Ελ διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείοhellip εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2000 Αραβανή Ευαγγελία laquoΔιδάσκοντας μέσα από τη λογοτεχνίαraquo Σύγχρονη Εκπαίδευση τ 154 Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χρ Η ανθολογημένη ποίηση στο γυμνάσιο και το λύκειο εκδ Ταξιδευτής Αθήνα 2006 και Η Διαθεματικότητα στα φιλολογικά μαθήματα και τα σχέδια εργασίας project Μεταίχμιο Αθήνα 2007 Αργυροπούλου Χρ laquoΗ σημειωτική των μικροϊστοριών με τα μοτίβα και τους κώδικές τους στο έργο του Χρ Μηλιώνηraquo Διαπολιτισμικότητα παγκοσμιοποίηση και ταυτότητες Ελληνική Σημειωτική Εταιρία εκδ Gutenberg Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χριστίνα laquoΜια δεύτερη ανάγνωση στο έργο του Δ Σολωμού Η Γυναίκα της Ζάκυθοςraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ υπό έκδοση Αργυροπούλου Χριστίνα Η γλώσσα στην ποίηση του Ε Κακναβάτου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2003 και ldquoΟ ρόλος των παρακειμενικών στοιχείων στην ποίηση του Γ Σεφέρη προμετωπίδες και χρονολογίεςrdquo (με ερευνητικά δεδομένα Αφιέρωμα Φιλολογική τεύχος 76 Αργυροπούλου Χριστίνα Συνέδριο Καρδίτσας 24-261003 με θέμα laquoΟ Έκτωρ Κακναβάτος Το ιστορικό βίωμα και η δυναμική του στη σύγχρονη εποχήraquo εκδ Έξαρχος Καρδίτσα 2004 και laquo Η ατομική και η συλλογική μνήμη ως βιωμένη ιστορία στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκηraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ Φιλολογική τεύχος 93 2005

Αργυροπούλου Χριστίνα ldquoΟ Κ Παλαμάς και τα ιστορικά δρώμενα της εποχής τουraquo ΟΜΠΡΕΛΑ τ 46 Αθήνα 1999 και laquoΗ αλληλοδιείσδυση του γήινου και ουράνιου επιπέδου στο έργο του Μ Σαχτούρη μέσα από τη σκηνοθετική τεχνική τουraquo Φιλολογική τεύχος 92 2005

Βαγενάς Νάσος Ο ποιητής και ο χορευτής εκδ Κέδρος Αθήνα 1980 Benton Michael amp Fox Geoff Teaching Literature Oxford University Press 1985 Bloom Harold Πώς και γιατί διαβάζουμε μτφρΚ Ταβαρτζόγλου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2004 Βίττι Μάριο Για τον Οδυσσέα Ελύτη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 1998 Βίττι Μάριο Φθορά και λόγος εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη εκδ Βιβλιοπωλείον της Εστίας Αθήνα 1980 Bowra CM Ποίηση και Πολιτική μτφρ Λύντια Στεφάνου εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1982 Γκράμσι Αντόνιο Λογοτεχνία και Εθνική ζωή μτφρ Χρ Μαστραντώνης εκδ Στοχαστής Αθήνα 1981

11

Culler Jonathan laquoΡητορική ποιητική και ποίησηraquo Λογοτεχνική Θεωρία μτφρ Καίτη Διαμαντάκου Πανκές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2000 Genette G Εισαγωγή στο Αρχικείμενο μτφρ Μ Πατεράκη-Γαρέφη εκδ Εστία Αθήνα 2001 Δάλλας Γιάννης Σκαπτή Ύλη από τα Σολωμικά Μεταλλεία εκδ Άγρα Αθήνα 2002 Δάλλας Γιάννης Καβάφης και Ιστορία εκδ Ερμής Αθήνα 1974 Delcroix M-Hallyn F Εισαγωγή στις Σπουδές της Λογοτεχνίας επιμ μτφρ ΙΝΒασιλαράκης εκδ Gutenberg Αθήνα 1997 Goldmann L Για μια κοινωνιολογία του μυθιστορήματος Αθήνα 1979 Ήγκλετον Τέρι Εισαγωγή στη θεωρία της Λογοτεχνίας μτφρ Μ Μαυρώνας εκδ Οδυσσέας Αθήνα δ΄ έκδοση 1996 Μαρωνίτης Δ Ποιητική και πολιτική ηθική Πρώτη μεταπολεμική γενιά Κέδρος Αθήνα 1976 Τζιόβας Δ Μετά την αισθητική Θεωρητικές δοκιμές και ερμηνευτικές αναγνώσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας Γνώση Αθήνα 1987 Τσβετάν Τοντόροφ Ποιητική μτφρ Αγγ Καστρινάκη εκδ Γνώση Αθήνα 1989 Φρυδάκη Ευαγγ Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας εκδ Κριτική Αθήνα 2003 Hall John Η κοινωνιολογία της λογοτεχνίας μτφρ Μ Τσαούση εκδ Gutenberg Αθήνα 1990 Ομιλία που πραγματοποιήθηκε στην Πάτρα στις 31 Ιανουαρίου 2010 στην εκδήλωση της κοπής της πίτας του Συνδέσμου Φιλολόγων Πατρών _______________ Η Χριστίνα Αργυροπούλου είναι Επίτιμη Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Αντιπρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων

10

ασκηθούν στην αποκωδικοποίησή τους Εννοείται ότι τα διδακτικά παραδείγματα είναι ενδεικτικά και μπορούν να προσαρμοστούν στις συνθήκες της κάθε τάξης Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Ρίτσου 1909-1990 μπορεί σε κάθε τάξη να γίνει ένα μικρό αφιέρωμα στον ποιητή με αξιοποίηση και της μελοποιημένης ποίησής του Βιβλιογραφία Antoine Vitez laquoΟ Ρίτσος αφομοιώνει όλο τον πολιτισμό μαςraquo Η Λέξη τεύχος 201 Ιούλιος-Σεπτ-2009 Anton John Η Ποίηση και η Ποιητική του ΚΠΚαβάφη εκδ Ίκαρος Αθήνα 2000 Αποστολίδου Β-Χοντολίδου Ελ Λογοτεχνία και Εκπαίδευση εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 1999 Αποστολίδου Β- Καπλάνη Β-Χοντολίδου Ελ διαβάζοντας λογοτεχνία στο σχολείοhellip εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2000 Αραβανή Ευαγγελία laquoΔιδάσκοντας μέσα από τη λογοτεχνίαraquo Σύγχρονη Εκπαίδευση τ 154 Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χρ Η ανθολογημένη ποίηση στο γυμνάσιο και το λύκειο εκδ Ταξιδευτής Αθήνα 2006 και Η Διαθεματικότητα στα φιλολογικά μαθήματα και τα σχέδια εργασίας project Μεταίχμιο Αθήνα 2007 Αργυροπούλου Χρ laquoΗ σημειωτική των μικροϊστοριών με τα μοτίβα και τους κώδικές τους στο έργο του Χρ Μηλιώνηraquo Διαπολιτισμικότητα παγκοσμιοποίηση και ταυτότητες Ελληνική Σημειωτική Εταιρία εκδ Gutenberg Αθήνα 2008 Αργυροπούλου Χριστίνα laquoΜια δεύτερη ανάγνωση στο έργο του Δ Σολωμού Η Γυναίκα της Ζάκυθοςraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ υπό έκδοση Αργυροπούλου Χριστίνα Η γλώσσα στην ποίηση του Ε Κακναβάτου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2003 και ldquoΟ ρόλος των παρακειμενικών στοιχείων στην ποίηση του Γ Σεφέρη προμετωπίδες και χρονολογίεςrdquo (με ερευνητικά δεδομένα Αφιέρωμα Φιλολογική τεύχος 76 Αργυροπούλου Χριστίνα Συνέδριο Καρδίτσας 24-261003 με θέμα laquoΟ Έκτωρ Κακναβάτος Το ιστορικό βίωμα και η δυναμική του στη σύγχρονη εποχήraquo εκδ Έξαρχος Καρδίτσα 2004 και laquo Η ατομική και η συλλογική μνήμη ως βιωμένη ιστορία στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκηraquo Αφιέρωμα ΠΕΦ Φιλολογική τεύχος 93 2005

Αργυροπούλου Χριστίνα ldquoΟ Κ Παλαμάς και τα ιστορικά δρώμενα της εποχής τουraquo ΟΜΠΡΕΛΑ τ 46 Αθήνα 1999 και laquoΗ αλληλοδιείσδυση του γήινου και ουράνιου επιπέδου στο έργο του Μ Σαχτούρη μέσα από τη σκηνοθετική τεχνική τουraquo Φιλολογική τεύχος 92 2005

Βαγενάς Νάσος Ο ποιητής και ο χορευτής εκδ Κέδρος Αθήνα 1980 Benton Michael amp Fox Geoff Teaching Literature Oxford University Press 1985 Bloom Harold Πώς και γιατί διαβάζουμε μτφρΚ Ταβαρτζόγλου εκδ Τυπωθήτω Αθήνα 2004 Βίττι Μάριο Για τον Οδυσσέα Ελύτη εκδ Καστανιώτη Αθήνα 1998 Βίττι Μάριο Φθορά και λόγος εισαγωγή στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη εκδ Βιβλιοπωλείον της Εστίας Αθήνα 1980 Bowra CM Ποίηση και Πολιτική μτφρ Λύντια Στεφάνου εκδ Παπαδήμα Αθήνα 1982 Γκράμσι Αντόνιο Λογοτεχνία και Εθνική ζωή μτφρ Χρ Μαστραντώνης εκδ Στοχαστής Αθήνα 1981

11

Culler Jonathan laquoΡητορική ποιητική και ποίησηraquo Λογοτεχνική Θεωρία μτφρ Καίτη Διαμαντάκου Πανκές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2000 Genette G Εισαγωγή στο Αρχικείμενο μτφρ Μ Πατεράκη-Γαρέφη εκδ Εστία Αθήνα 2001 Δάλλας Γιάννης Σκαπτή Ύλη από τα Σολωμικά Μεταλλεία εκδ Άγρα Αθήνα 2002 Δάλλας Γιάννης Καβάφης και Ιστορία εκδ Ερμής Αθήνα 1974 Delcroix M-Hallyn F Εισαγωγή στις Σπουδές της Λογοτεχνίας επιμ μτφρ ΙΝΒασιλαράκης εκδ Gutenberg Αθήνα 1997 Goldmann L Για μια κοινωνιολογία του μυθιστορήματος Αθήνα 1979 Ήγκλετον Τέρι Εισαγωγή στη θεωρία της Λογοτεχνίας μτφρ Μ Μαυρώνας εκδ Οδυσσέας Αθήνα δ΄ έκδοση 1996 Μαρωνίτης Δ Ποιητική και πολιτική ηθική Πρώτη μεταπολεμική γενιά Κέδρος Αθήνα 1976 Τζιόβας Δ Μετά την αισθητική Θεωρητικές δοκιμές και ερμηνευτικές αναγνώσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας Γνώση Αθήνα 1987 Τσβετάν Τοντόροφ Ποιητική μτφρ Αγγ Καστρινάκη εκδ Γνώση Αθήνα 1989 Φρυδάκη Ευαγγ Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας εκδ Κριτική Αθήνα 2003 Hall John Η κοινωνιολογία της λογοτεχνίας μτφρ Μ Τσαούση εκδ Gutenberg Αθήνα 1990 Ομιλία που πραγματοποιήθηκε στην Πάτρα στις 31 Ιανουαρίου 2010 στην εκδήλωση της κοπής της πίτας του Συνδέσμου Φιλολόγων Πατρών _______________ Η Χριστίνα Αργυροπούλου είναι Επίτιμη Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Αντιπρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων

11

Culler Jonathan laquoΡητορική ποιητική και ποίησηraquo Λογοτεχνική Θεωρία μτφρ Καίτη Διαμαντάκου Πανκές Εκδόσεις Κρήτης Ηράκλειο 2000 Genette G Εισαγωγή στο Αρχικείμενο μτφρ Μ Πατεράκη-Γαρέφη εκδ Εστία Αθήνα 2001 Δάλλας Γιάννης Σκαπτή Ύλη από τα Σολωμικά Μεταλλεία εκδ Άγρα Αθήνα 2002 Δάλλας Γιάννης Καβάφης και Ιστορία εκδ Ερμής Αθήνα 1974 Delcroix M-Hallyn F Εισαγωγή στις Σπουδές της Λογοτεχνίας επιμ μτφρ ΙΝΒασιλαράκης εκδ Gutenberg Αθήνα 1997 Goldmann L Για μια κοινωνιολογία του μυθιστορήματος Αθήνα 1979 Ήγκλετον Τέρι Εισαγωγή στη θεωρία της Λογοτεχνίας μτφρ Μ Μαυρώνας εκδ Οδυσσέας Αθήνα δ΄ έκδοση 1996 Μαρωνίτης Δ Ποιητική και πολιτική ηθική Πρώτη μεταπολεμική γενιά Κέδρος Αθήνα 1976 Τζιόβας Δ Μετά την αισθητική Θεωρητικές δοκιμές και ερμηνευτικές αναγνώσεις της νεοελληνικής λογοτεχνίας Γνώση Αθήνα 1987 Τσβετάν Τοντόροφ Ποιητική μτφρ Αγγ Καστρινάκη εκδ Γνώση Αθήνα 1989 Φρυδάκη Ευαγγ Η θεωρία της λογοτεχνίας στην πράξη της διδασκαλίας εκδ Κριτική Αθήνα 2003 Hall John Η κοινωνιολογία της λογοτεχνίας μτφρ Μ Τσαούση εκδ Gutenberg Αθήνα 1990 Ομιλία που πραγματοποιήθηκε στην Πάτρα στις 31 Ιανουαρίου 2010 στην εκδήλωση της κοπής της πίτας του Συνδέσμου Φιλολόγων Πατρών _______________ Η Χριστίνα Αργυροπούλου είναι Επίτιμη Σύμβουλος του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Αντιπρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων