Ερευνητική εργασία β’ τετραμήνου

τάξης Α’ Λυκείου Παξών

Θέμα: Σχολικός Εκφοβισμός (bullying)

Υπεύθυνη Εκπαιδευτικός: Λιανού Σταυρούλα ΠΕ17.01

Σχολικό έτος 2013-2014

2

Περιεχόμενα Περιεχόμενα .............................................................................................................................. 2

Ερευνητική Ομάδα .................................................................................................................... 3

Πρόλογος ................................................................................................................................... 4

Ορισμός και μελέτη του φαινομένου στην Ελλάδα και το εξωτερικό ...................................... 4

Ορισμός ................................................................................................................................. 4

Μελέτη του φαινομένου στην Ελλάδα ................................................................................. 5

Οι μορφές του σχολικού εκφοβισμού ...................................................................................... 7

Σωματικός εκφοβισμός ......................................................................................................... 7

Συναισθηματικός εκφοβισμός .............................................................................................. 8

Λεκτικός εκφοβισμός ............................................................................................................ 8

Ηλεκτρονικός εκφοβισμός .................................................................................................... 9

Τρόποι πρόληψης του σχολικού εκφοβισμού ........................................................................ 10

Χαρακτηριστικά του θύματος και του θύτη και των παρατηρητών ....................................... 11

Τα χαρακτηριστικά του θύματος ........................................................................................ 11

Τα χαρακτηριστικά του θύτη ............................................................................................... 12

Τα χαρακτηριστικά των παιδιών – παρατηρητών του σχολικού εκφοβισμού ................... 13

Επιπτώσεις του σχολικού εκφοβισμού ............................................................................... 13

Συνέπειες (σωματικές) εκφοβισμού: θύματα ..................................................................... 14

Συνέπειες (πνευματικές) εκφοβισμού: θύματα .................................................................. 14

Συνέπειες (αυτοεικόνα) εκφοβισμού: θύματα ................................................................... 14

Συνέπειες (ψυχολογικές) εκφοβισμού: θύματα ................................................................. 15

Συνέπειες εκφοβισμού (μακροπρόθεσμες): θύτες ............................................................. 15

Αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού ............................................................................... 16

Οδηγίες για άμεσες δράσεις στην περίπτωση φαινομένου εκφοβισμού στο σχολείο: ........ 16

3

Οδηγίες προς τους εκπαιδευτικούς ........................................................................................ 22

Επίλογος .................................................................................................................................. 24

Πηγές ....................................................................................................................................... 25

Ερευνητική Ομάδα Βελλιανίτης Φώτης

Βεντούρης Γιώργος

Βλαχόπουλος Θωμάς

Κούκια Μαρεγκλέν

Μάστορας Βαγγέλης

Μάστορας Πέτρος

Μπογδάνου Βασιλική

Μπεκίρι Μαριέλ

Ρουσιάδης Θωμάς

Τόσκα Βέσα

Χοντάι Ολιάνα

Χοντάι Κάσο

4

Πρόλογος

Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού μελετήθηκε για πρώτη φορά το 1978 στη

Νορβηγία και 9 χρόνια μετά, το 1987, σε πολλά επιστημονικά περιοδικά εμφανίζεται

ο σχετικός όρος “bullying”. Φυσικά και δεν εμφανίστηκε τότε αλλά υπήρχε πάντα

αφού πάντα ο άνθρωπος ασκούσε διάφορες μορφές βίας. Ο σχολικός εκφοβισμός

είναι ένα φαινόμενο με τρομακτική αύξηση τα τελευταία χρόνια στο χώρο του

σχολείου σε όλα τα κράτη. Τα μέρη που εμπλέκονται είναι

Το παιδί που δέχεται βία

Το παιδί ή ομάδα παιδιών που ασκεί βία

Τα παιδιά θεατές

Οι εκπαιδευτικοί

Οι γονείς

Ορισμός και μελέτη του φαινομένου στην Ελλάδα και το

εξωτερικό

Ορισμός Ο σχολικός εκφοβισμός (bullying) είναι ένα φαινόμενο νεανικής

παραβατικότητας, που εμφανίζεται σε πολλές χώρες του κόσμου. Ο σχολικός

εκφοβισμός αναφέρεται στη χρήση βίας μεταξύ μαθητών ή συνομηλίκων παιδιών με

στόχο να προκληθεί πόνος ή αναστάτωση. Είναι ένα σύνθετο φαινόμενο και αυτό που

τον ξεχωρίζει από το πείραγμα και τον τσακωμό, είναι η ένταση του, η διάρκεια του,

η ανισορροπία δύναμης μεταξύ των εμπλεκόμενων μερών και η συναισθηματική

επίδραση που έχει πάνω στα παιδιά.

5

Με λίγα λόγια ο σχολικός εκφοβισμός είναι μια κατάσταση

επαναλαμβανόμενη, κατευθύνεται σε συγκεκριμένα παιδιά από παιδιά (πολλές φορές

και ομάδα παιδιών) που υπερέχουν σωματικά και έχουν ως αποτέλεσμα το παιδί που

εκφοβίζεται να νιώθει απομονωμένο, να βιώνει άγχος και φόβο, να παρουσιάζει

σχολική άρνηση και διάφορες συναισθηματικές δυσκολίες.

Μελέτη του φαινομένου στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα η πραγματικότητα όταν κλείνουν οι πόρτες του σχολείου είναι

ζοφερή. Το κουδούνι για διάλλειμα, τώρα πια φαντάζει με την αρχή του εφιάλτη για

κάποια παιδιά. Σύμφωνα με την έρευνα που πραγματοποίησε το «Χαμόγελο του

Παιδιού» σε 16.227 μαθητές από έξι ευρωπαϊκές χώρες (Ελλάδα, Ιταλία, Βουλγαρία,

Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία) ένας στους τρεις μαθητές δευτεροβάθμιας

εκπαίδευσης έχει πέσει θύμα σχολικού εκφοβισμού, ενώ ένας στους δύο μαθητές

γίνεται μάρτυρας τέτοιων περιστατικών.

Η Ελλάδα βρίσκεται στην τέταρτη θέση στα περιστατικά σχολικού

εκφοβισμού με ποσοστό 31,98%, ενώ πρώτη είναι η Λιθουανία σε ποσοστό 51,65%,

δεύτερη η Εσθονία με 50,20%, τρίτη η Βουλγαρία με 34,66%, πέμπτη η Λετονία με

25,21% και έκτη η Ιταλία με 15,09%.

Όσον αφορά τα αποτελέσματα στην Ελλάδα, ερωτήθηκαν 4.999 μαθητές από

167 σχολεία στην επικράτεια της χώρας, με τα αγόρια να κατέχουν την πρώτη θέση

θυματοποίησης σε ποσοστό 34,20% ενώ τα κορίτσια πέφτουν θύματα βίας σε

ποσοστό 20,71%. Το 35,38% των παιδιών δήλωσε ότι τέτοιου είδους πράξεις γίνονται

μέσα και έξω απ’ το σχολείο. Το 24,4% απάντησε ότι η επίθεση που δέχθηκε ήταν

μέσα στη σχολική αίθουσα, ενώ το 21,84% δέχθηκε επίθεση στο πάρκο ή στη

γειτονιά του.

Σχετικά με τις μορφές που λαμβάνει ο σχολικός εκφοβισμός η πλειονότητα

των παιδιών απάντησε πως η συνηθέστερη μορφή είναι η χρήση κοροϊδευτικών

ονομάτων (60,69%), ακολουθούν τα σπρωξίματα/χτυπήματα (45,39%), ενώ έπονται

τα πειράγματα λόγω της εξωτερικής εμφάνισης με ποσοστό 36,3%.

6

Εκτός από τα περιστατικά βίας μέσα στο σχολικό περιβάλλον, συνεχώς

αυξάνονται τα περιστατικά εκφοβισμού και μέσω Διαδικτύου (cyber bullying) με το

ποσοστό των παιδιών να αγγίζει το 20,93%. Συνηθέστερη μορφή είναι η χρήση

κινητών τηλεφώνων, όπου η ανάρτηση εξευτελιστικών φωτογραφιών στο Διαδίκτυο

έλαβε 14,26% και η διάδοση εξευτελιστικών φωτογραφιών μέσω κινητών 12,82%.

Οι ερωτηθέντες γνωρίζουν τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός, δηλαδή η άσκηση

σωματικής ή λεκτικής βίας, η παρενόχληση ή ο αποκλεισμός των μαθητών και δεν

τον συγχέουν με το απλό πείραγμα. Στην συντριπτική τους πλειονότητα οι μαθητές

έχουν διάθεση να ενημερωθούν για να εξαλειφθούν τα περιστατικά εκφοβισμού.

Οι έρευνες για τον σχολικό εκφοβισμό στην Ελλάδα βρίσκονται σε πρώιμο

στάδιο, αλλά τα πρώτα στοιχεία δείχνουν ότι η κατάσταση είναι καλύτερη από

κάποιες άλλες χώρες.

7

Οι μάρτυρες-παρατηρητές φαινομένων σχολικού εκφοβισμού επιλέγουν στην

πλειοψηφία τους να βοηθήσουν το θύμα, χωρίς να λείπουν και οι περιπτώσεις εκείνες

που αγνοούν το περιστατικό είτε γιατί φοβούνται τις συνέπειες είτε γιατί δεν ξέρουν

πώς να παρέμβουν. Οι ίδιοι δηλώνουν ότι οι καθηγητές τους παρεμβαίνουν σε μεγάλο

ποσοστό στα περιστατικά, αλλά συχνά δεν γνωρίζουν τον τρόπο παρέμβασης γι’ αυτό

και πρέπει να ενημερωθούν πιο αναλυτικά. Το 13% των αιτημάτων αφορούσαν τη

σχέση γονέων με τα παιδιά, το 11% σχέσεις των παιδιών με συνομηλίκους τους, το

5% σεξουαλικότητα και το 42% ψυχική υγεία.

Οι μορφές του σχολικού εκφοβισμού

Ο σχολικός εκφοβισμός μπορεί να είναι σωματικός, λεκτικός ή συναισθηματικός και

επαναλαμβανόμενος. Επιπλέον, μπορεί να είναι και ηλεκτρονικός, και να συμβαίνει

μέσω κινητού τηλεφώνου ή μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου και ιστοσελίδες

κοινωνικής δικτύωσης.

http://www.flowmagazine.gr/images/uploads/sxolikos_ekfovismos.jpg

Σωματικός εκφοβισμός

•Σωματικός τραυματισμός

•Κλοπή προσωπικών αντικειμένων

•Επιθετική συμπεριφορά

•Μπουνιές/ κλωτσιές

•Φάρσες

•Τσακωμοί

•Πειράγματα

8

http://schoolcosmos.files.wordpress.com/2012/10/school_violence1.jpg?w=475&h=367

Συναισθηματικός εκφοβισμός •Αποκλεισμός ανθρώπων από ένα συγκεκριμένο γκρουπ/παρέα

•Προκλητική λεκτική συμπεριφορά

•Μυστικοπάθεια σε πολύ στενά άτομα

http://www.newsbeast.gr/files/temp/B333BC01E1AAEF809C099A2D250F6CC9.jpg

Λεκτικός εκφοβισμός

•Χρήση προσβλητικής γλώσσας κατά επανάληψη που ντροπιάζει ή πληγώνει το θύμα

(τέτοιες λέξεις μπορεί να είναι προσβλητικά λόγια, παρατσούκλια, αισχρά και

ταπεινωτικά σχόλια, σχόλια ρατσιστικά, ομοφοβικά, ρατσιστικά, σεξιστικά.)

•Λεκτική παρενόχληση

•Αρνητικά σχόλια σε σχέση με το στιλ, τα ρούχα, το σώμα και τη νοημοσύνη

κάποιου

•Εκβιασμός

9

http://3.bp.blogspot.com/-xF97xKBJlN0/T1Z-Mjg-W5I/AAAAAAAAAFY/-

zpbjjSQG3s/s1600/bully3.jpg

Ηλεκτρονικός εκφοβισμός

•Αποστολή μηνυμάτων αρνητικού περιεχομένου μέσω κινητού τηλεφώνου, e-mail, ή

instant massager

•Ανάρτηση αρνητικών σχολίων ή/και φωτογραφιών σε blogs, forums και άλλες

ηλεκτρονικές σελίδες

( για την ανάρτηση και διακίνηση προσβλητικών για το θύμα κειμένων, φωτογραφιών

ή βίντεο. )

http://psychografimata.com/wp-content/uploads/2013/02/ilektronikos-

ekfovismos_cyber-bullying.jpg

10

Τρόποι πρόληψης του σχολικού εκφοβισμού

Στα πλαίσια της πρόληψης έχουν εφαρμοστεί κάποια προγράμματα κατά του

εκφοβισμού και της ενδοσχολικής βίας (π.χ. Νορβηγικό μοντέλο Dan Olweus,

φινλανδικό μοντέλο KIVAKOULOU, στην Ελλάδα το πρόγραμμα της Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.

«Stop στην ενδοσχολική βία» κ.α.).

Η αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων αυτών οφείλεται κυρίως στην

υιοθέτηση της Κοινωνικής-Οικολογικής προσέγγισης, μιας ολιστικής προσέγγισης,

που στοχεύει στην αλλαγή του κλίματος του σχολείου, ώστε να μην αναπαράγει τη

βία. Στα πλαίσια της ολιστικής προσέγγισης οι παρεμβάσεις αφορούν όλους: το

σχολείο, την τάξη, τον εκπαιδευτικό, τους μαθητές, τους γονείς τους και ολόκληρη

την τοπική κοινωνία.

Ο εκφοβισμός μπορεί να απειλήσει τη σωματική και συναισθηματική

ασφάλεια των μαθητών στο σχολείο και μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την ικανότητά

τους να μαθαίνουν. Ο καλύτερος τρόπος για την αντιμετώπιση του εκφοβισμού είναι

να σταματήσει πριν την έναρξή της.

Κάποιες αποτελεσματικές πρακτικές, σε επίπεδο σχολείου και τάξης, για

εφαρμογή μιας στρατηγικής ενάντια στη βία, είναι:

σε επίπεδο σχολείου:

σύνταξη Σχολικής Επιτροπής ενάντια στον εκφοβισμό & την ενδοσχολική βία

σύνταξη Διακήρυξης του σχολείου ενάντια στη βία: δικαιώματα-υποχρεώσεις-

καθήκοντα για όλα τα μέλη της σχολικής κοινότητας

αύξηση της επίβλεψης του σχολικού χώρου

ευαισθητοποίηση και συνεργασία με τους γονείς, προκειμένου να σταματήσει

ο κύκλος αναπαραγωγής και ενθάρρυνσης της ενδοσχολικής βίας

σε επίπεδο τάξης:

συζήτηση στην τάξη για τον ορισμό & τις μορφές της ενδοσχολικής βίας και

του εκφοβισμού

συζήτηση για τις επιπτώσεις του εκφοβισμού

ενημέρωση σχετικά με το γιατί η ενδοσχολική βία και ο εκφοβισμός δεν είναι

αποδεκτά από το σχολείο

11

τρόποι & προτάσεις για πρόληψη και αντιμετώπιση από τους μαθητές:

σύνταξη των κανόνων της τάξης ενάντια στη βία

παροχή βοήθειας από μαθητές σε άλλους, για την επίλυση των συγκρούσεων

που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε εκφοβισμό

προαγωγή των συνεργατικών αλληλεπιδράσεων

παροχή ευκαιριών για θετική έκφραση της επιθετικότητας (π.χ. μέσω των

αθλημάτων).

Από πλευράς της Πολιτείας και του Υπουργείου Παιδείας είναι αναγκαία Η

έκδοση Εγκυκλίου με οδηγίες αντιμετώπισης του φαινομένου, καταγραφή των

συμβάντων, οργάνωση ενός συστήματος Υποστήριξης και Εποπτείας. Η στελέχωση

των Εκπαιδευτικών Περιφερειών με ειδικούς ψυχικής υγείας ώστε να υπάρχει

πρόληψη. Επίσης, είναι ξεκάθαρο ότι χρειάζεται η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών

για τον εντοπισμό και την ορθή αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού. Απαιτείται

η συνεχής υποστήριξη των εκπαιδευτικών προς τους μαθητές, με στόχο την ενίσχυση

της μαθητικής ομάδας για την αντιμετώπιση συμπεριφορών σχολικής βίας παντός

τύπου. Παράλληλα, αναγκαία είναι η συνεργασία σχολείου – οικογένειας.

Συντονισμένες ενέργειες προς τέτοιες κατευθύνσεις γίνονται τελευταία μέσα από την

ένταξη και την υλοποίηση Προγραμμάτων Πρόληψης και Αγωγής Υγείας στα

σχολεία με την συνδρομή των Κέντρων Πρόληψης και των Γραφείων Αγωγής Υγείας

του Υπουργείου Παιδείας.

Χαρακτηριστικά του θύματος και του θύτη και των

παρατηρητών

Πολλά είναι τα παιδιά που στις μέρες μας εμπλέκονται σε περιστατικά σχολικού

εκφοβισμού. Όλα τα παιδιά μπορεί να παίξουν κατά καιρούς τον ρόλο του θύτη ή του

θύματος. Ο θύτης μπορεί να γίνει θύμα κάποιων ισχυρότερων. Το θύμα μπορεί με τη

σειρά του να γίνει θύτης μόλις του δοθεί η ευκαιρία στην αντιπαράθεση με κάποιους

ασθενέστερους.

Τα χαρακτηριστικά του θύματος Τα παιδιά που είναι θύματα, συνήθως είναι πιο ευαίσθητα και πιο ήσυχα από

τα άλλα παιδιά. Επιπλέον έχουν αρνητική εικόνα για τον εαυτό τους και έλλειψη

αυτοπεποίθησης με αποτέλεσμα να φανεί η αδυναμία τους και να γίνονται συχνά

θύματα εκμετάλλευσης.

12

Τα θύματα του σχολικού εκφοβισμού έχουν λιγότερους φίλους από τα παιδιά

που δεν εκφοβίζονται, είναι λιγότερο αποδεχτά από συνομήλικους, δεν είναι καθόλου

δημοφιλή και μπορεί να έχουν δεχτεί και την απόρριψη.

Ακόμα τα παιδιά με μαθησιακά προβλήματα συχνά αναφέρουν ότι

εκφοβίζονται. Τα παιδιά με προφανή φυσικά ή διανοητικά προβλήματα έχουν

περισσότερες πιθανότητες να είναι θύματα εκφοβισμού. Τα παιδιά που είναι

κοντύτερα, λεπτότερα, ή με λιγότερη μυϊκή δύναμη από τους συνομήλικους

αποτελούν συχνότερα στόχο για εκφοβισμό.

Πηγή εικόνας: http://www.mothersblog.gr/ti-na-kano-giatre-moy/item/13258-sovares-

psyxologikes-diataraxes-exoun-toso-oi-thytes-oso-kai-ta-thymata-tou-sxolikoy-ekfovismoy

Τα χαρακτηριστικά του θύτη

Τα παιδιά που εκφοβίζουν έχουν συχνότερα επιθετικές προθέσεις απέναντι

στο κοινωνικό τους περιβάλλον και έχουν πιο θετικές απόψεις για τη βία. Είναι

παρορμητικά άτομα, έχουν την ανάγκη να εξουσιάζουν άλλα παιδιά και δεν

παρουσιάζουν συμπάθεια για τα θύματα τους. Επιπλέον έχουν συχνά έντονη,

εξωστρεφής, παρορμητική προσωπικότητα. Ακόμα δεν έχουν ανοχή στη

διαφορετικότητα και χαρακτηρίζονται από έλλειψη ενσυναίσθησης (συμπάθειας για

τα θύματά τους). Συχνά εναλλάσσονται σε ρόλους θύτη-θύματος. Δικαιολογούν τις

πράξεις τους ως πρόκληση του θύματος και τις εκλογικεύουν ελαχιστοποιώντας τις

συνέπειες για το θύμα. Τέλος είναι συχνά νάρκισσοι με υψηλή αυτοπεποίθηση και με

13

υπερβολικά θετική αυτοεικόνα που δε στηρίζεται στην πραγματικότητα.

πηγή εικόνας: http://anoixtosxoleio.weebly.com/1/post/2012/03/61.html

Τα χαρακτηριστικά των παιδιών – παρατηρητών του σχολικού

εκφοβισμού Σύμφωνα με έρευνες, ο ρόλος των μαθητών παρατηρητών είναι πολύ σημαντικός.

Ακόμα και αν δεν συμμετέχουν ενεργά σε περιστατικά εκφοβισμού, μπορεί να

ενθαρρύνουν το θύτη ή και με την παθητική στάση τους να δίνουν το μήνυμα ότι

αυτό που συμβαίνει είναι αποδεκτό. Έτσι τροφοδοτούν το φαινόμενο.

Κάποια από τα χαρακτηριστικά των παιδιών αυτών μπορεί να είναι τα παρακάτω:

Έχουν αυξημένες πιθανότητες να καπνίζουν και να κάνουν κατάχρηση

αλκοόλης ή άλλων ναρκωτικών.

‘Έχουν αυξημένα προβλήματα ψυχικής υγείας, συμπεριλαμβανομένων της

κατάθλιψη και το άγχος.

Είναι πιο πιθανόν να απουσιάζουν συχνά από το σχολείο.

Δεν ξέρουν τι να κάνουν, είναι σε αμφιθυμία και δεν παίρνουν θέση

Υποστηρίζουν το θύτη με γέλια, χειροκροτήματα και άλλες μορφές

επιδοκιμασίας

Επιπτώσεις του σχολικού εκφοβισμού

Τα παιδιά που έχουν υποστεί ή διαπράξει σχολικό εκφοβισμό (bullying) διατρέχουν

μεγαλύτερο κίνδυνο κατάθλιψης, άγχους και πανικού χρόνια αργότερα, σύμφωνα με

αμερικανική έρευνα.

Οι ερευνητές γνώριζαν ότι το «bullying» έχει ψυχολογικές επιπτώσεις τόσο στα

θύματα όσο και στους θύτες, αλλά δεν είναι σαφές για πόσο χρονικό διάστημα μπορεί

να διαρκέσουν.

Σύμφωνα με τα ευρήματα όμως της τελευταίας έρευνας που δημοσιεύεται στην

επιθεώρηση JAMA Psychiatry, η κατάθλιψη και το άγχος που συνδέονται με τη

σχολική κακοποίηση παραμένουν μέχρι τα μέσα της τρίτης δεκαετίας της ζωής ενός

ατόμου.

14

Συνέπειες (σωματικές) εκφοβισμού: θύματα

Γρατζουνιές, μώλωπες, στραμπουλήγματα,

διαστρέμματα, διάσειση

Πονοκέφαλοι, πόνοι πλάτης, στομαχόπονοι

Αϋπνία, εφιάλτες

Απώλεια όρεξης ή βουλιμία

Αύξηση ορμονών στρες, άγχος

Αδύναμο ανοσοποιητικό, μεγαλύτερη πιθανότητα

τραυματισμού στα πρώτα 15΄ μετά το περιστατικό

Εύκολη απώλεια ισορροπίας, παραπατήματα

Κακός έλεγχος κυκλοφορίας αυτοκινήτων

Συνέπειες (πνευματικές) εκφοβισμού: θύματα

Μειωμένη ικανότητα συγκέντρωσης, δυσκολίες στη

μνήμη και στη μάθηση

Έλλειψη κινήτρων για μάθηση

Χαμηλό προφίλ στην επικοινωνία, δε λένε τις

σκέψεις τους από φόβο χλευασμού

Αποφεύγουν να τραβούν την προσοχή με τη

συμμετοχή τους στη μαθησιακή διαδικασία ακόμα

και με ερωτήσεις

Σχολική άρνηση, συχνές απουσίες

Μειωμένη σχολική επίδοση

Συνέπειες (κοινωνικές) εκφοβισμού: θύματα

Ακολουθούν ομάδα δημοφιλών-νταήδων και

υπομένουν την κοροϊδία από φόβο χειρότερης

μορφής βίας

Προσκόλληση σε ένα φίλο, υποτακτικά, από φόβο

μην τον χάσουν και μείνουν μόνα

Συνδέονται με παιδιά με επίσης έλλειμμα στις

κοινωνικές δεξιότητες όπως τα ίδια που δεν

μπορούν να τα προστατέψουν από τη βία

Δυσκολία να δημιουργήσουν αληθινούς φίλους

ακόμα και όταν η βία σταματήσει

Συνέπειες (αυτοεικόνα) εκφοβισμού: θύματα

Η κοροϊδία μειώνει την αυτοεκτίμησή τους, ιδιαίτερα

όταν αυτή σχετίζεται με τη διαφορετικότητά τους

(σωματική διάπλαση, εθνικότητα, κλπ)

Παιδιά που δεν αποδέχονται τον εαυτό τους όπως

15

είναι, γίνονται ιδιαίτερα ευαίσθητα σε οποιουδήποτε

είδους κριτική

Είναι ιδιαίτερα αυστηρά, απαιτητικά με τον εαυτό

τους

Επικρίνουν τον εαυτό τους και σταδιακά όλους τους

άλλους

Συνέπειες (ψυχολογικές) εκφοβισμού: θύματα

Βρίσκεται σε διαρκή ετοιμότητα και κατάσταση

άμυνας

Φόβος, αγωνία, νευρικότητα, ευερεθιστότητα

Δε μπορεί να χαλαρώσει, ούτε στις κοινωνικές του

επαφές

Γίνεται επιθετικό, ως αντίδραση στη βία

Εκτονώνει την ένταση στο σπίτι, γίνεται εχθρικό και

αγενές

Μιλάει χαμηλόφωνα ή γρήγορα και χάνει, «μασάει» τις

λέξεις

Εμφανίζει μελαγχολία, κατάθλιψη

Σε ακραίες περιπτώσεις εμφανίζει τάσεις αυτοκτονίας

Συνέπειες εκφοβισμού (μακροπρόθεσμες): θύτες

Αδυναμία να αποδεχτούν τον εαυτό τους και να

αντλήσουν δύναμη και αυτοεκτίμηση με θετικούς,

δημιουργικούς τρόπους

Δυσκολία διαπροσωπικών σχέσεων, διαχείρισης θυμού

και συγκρούσεων

Οι οπαδοί τους αποχωρούν σταδιακά, καθώς

μεγαλώνουν και μένουν μόνοι, με άγχος και τάσεις

κατάθλιψης

Έχουν αυξημένο κίνδυνο νεανικής και ενήλικης

εγκληματικότητας, χρήση ουσιών και αλκοόλ

Αυξημένη πιθανότητα βίαιης συμπεριφοράς προς τα

παιδιά και τη σύντροφο μέσα στην οικογένειά τους

http://blogs.sch.gr/kyriakou/files/2013/02/sxolikos_ekfovismos.pdf

16

Αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού

Κάθε μέλος της σχολικής κοινότητας έχει ρόλο και ευθύνη για την αντιμετώπιση

του σχολικού εκφοβισμού. Ο βαθμός εμπλοκής κάθε μέλους σχετίζεται τόσο με την

ιδιότητά του, όσο και με τη σοβαρότητα, τη συχνότητα και την ένταση του

περιστατικού εκφοβισμού. Έτσι ο διευθυντή ,οι δάσκαλοι ή οι καθηγητές οι μαθητές

του σχολείου και οι γονείς, έχουν διαφορετικούς ρόλους και ευθύνες.

Ωστόσο, θα πρέπει όλοι να συνεργαστούν σε ένα πλαίσιο παράλληλων δράσεων,

διότι, αφού η αιτιολογία του εκφοβισμού είναι πολυπαραγοντική και η αντιμετώπισή

του θα πρέπει να είναι πολυεπίπεδη.

Οδηγίες για άμεσες δράσεις στην περίπτωση φαινομένου

εκφοβισμού στο σχολείο:

1. Διευθυντής:

• Καταγράψτε το περιστατικό, δίνοντας πληροφορίες για το πού και πότε συνέβη

το περιστατικό, για το ποιοι συμμετείχαν, ποιοι παρατηρούσαν, τι μορφή

εκφοβισμού ασκήθηκε και περιγράφοντας το τι ακριβώς έγινε.

• Διατηρείστε αρχείο καταγραφής των περιστατικών, ώστε να μπορούν να έχουν

εύκολη πρόσβαση σε αυτό και τα υπόλοιπα ενδιαφερόμενα μέρη

• Προσδιορίστε αν πρόκειται για επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά παραβίασης

των κανόνων ενάντια στη βία

17

• Αν πρόκειται για επαναλαμβανόμενη εκφοβιστική συμπεριφορά, επικοινωνήστε

με τους γονείς του παιδιού τηλεφωνικά και κανονίστε μια συνάντηση για να

συζητήσετε

• Καθορίστε τις συνέπειες για το παιδί που εκφοβίζει, ύστερα από τη συζήτηση με

τους γονείς, το παιδί που εκφοβίζει, τα παιδιά-υποστηρικτές του παιδιού που

εκφοβίζει, και τη Σχολική Επιτροπή

• Σχεδιάστε τον τρόπο παρακολούθησης του προβλήματος ώστε να έχετε εποπτεία

της εξέλιξης της κατάστασης

2. Εκπαιδευτικοί:

• Μιλήστε στο παιδί που εκφοβίζεται και ακούστε με προσοχή και σοβαρότητα

αυτά που έχει να σας πει.

• Διαβεβαιώστε το παιδί ότι θα ανταποκριθείτε άμεσα για να το προστατεύσετε και

ότι είστε διαθέσιμος να παράσχετε κάθε δυνατή βοήθεια.

• Πείτε στο παιδί, να σας κρατά ενήμερο σχετικά με οποιαδήποτε εξέλιξη

• Συζητήστε με τους γονείς του παιδιού, εκφράστε τις ανησυχίες σας και δείξτε ότι

είστε αποφασισμένος να αναλάβετε δράση

• Εξακριβώστε ποιο παιδί είναι αυτό που εκφοβίζεται ή αυτό που εκφοβίζει

• Εξακριβώστε αν υπάρχει ομάδα παιδιών η οποία ενθαρρύνει ή/και υποστηρίζει

το παιδί που εκφοβίζει

• Οδηγήστε το παιδί που εκφοβίζει στο γραφείο του Διευθυντή και συζητήστε

σοβαρά μαζί του για το περιστατικό

• Υποστηρίξτε το παιδί που εκφοβίζεται σε συνεργασία με τον Διευθυντή

3. Συμμαθητές μέσα στην τάξη:

• Προσδιορίστε ποιοι συμμαθητές σας ήταν παρόντες στο περιστατικό εκφοβισμού

• Ξεκαθαρίστε αν συμμετείχαν ως ουδέτεροι παρατηρητές ή αν ενθάρρυναν το

παιδί που εκφοβίζει

• Συζητήστε μαζί τους για το ποια θα ήταν η κατάλληλη συμπεριφορά σε μια

τέτοια περίπτωση (π.χ. να μιλήσουν σε κάποιον ενήλικα για να βοηθήσει) και για

το ποιες ευθύνες έχουν όταν παρατηρούν να συμβαίνει περιστατικό εκφοβισμού

18

• Συζητήστε σχετικά με το τι θα μπορούσαν να είχαν κάνει για να αποφευχθεί ο

εκφοβισμός και να εξασφαλίσουν ένα ασφαλές περιβάλλον τόσο για τους ίδιους

όσο και για τους συμμαθητές τους

Πηγή εικόνας: http://www.agiaparaskevi-guide.gr/2014/

Τι να κάνει το παιδί-θύμα

- Δεν φταις εσύ! Μην πιστεύεις αυτά που λένε. Πολλά αξιόλογα παιδιά πέφτουν

θύματα των συμμαθητών τους και όταν μεγαλώνουν πετυχαίνουν στη ζωή τους.

Κανένα από αυτά δεν έφταιγε.

- Η βία είναι ευθύνη του εκφοβιστή.

- Μην απαντάς στις κοροϊδίες, μη στεναχωριέσαι για αυτά που λένε, μη δίνεις καμιά

σημασία.

- Μπορείς απλώς να πεις «πίστευε ότι θέλεις» ή «άποψή σου» και να αγνοήσεις

οποιαδήποτε άλλη κουβέντα.

- Αν επιμένουν, κοίταξέ τους στα μάτια και πες τους καθαρά και σταθερά

ΣΤΑΜΑΤΑ ή ΠΑΡΑΤΑ ΜΕ ΗΣΥΧΟ και φύγε.

19

- Αν σου πήραν κάτι, επέμενε να επαναλαμβάνεις αυτό που θες να πεις (όπως ένας

δίσκος που έχει κολλήσει) ανεξάρτητα από τις αντιδράσεις του άλλου. π.χ. «Δώσε

μου το μολύβι μου πίσω».

- Πες αυτό που συνέβη στο δάσκαλό σου, στην οικογένειά σου, σε κάποιον άλλον

ενήλικα που θα σε βοηθήσει. Δεν είναι ντροπή να το πεις και δεν είναι «κάρφωμα».

Αν δε μιλάς, εξυπηρετείς τον εκφοβιστή. Να αναφέρεις ξεκάθαρα τι ακριβώς συνέβη,

πότε, πού και από ποιους, προσπάθησε να κρατάς αποδείξεις.

- Αν φοβάσαι μη σε χτυπήσουν, φρόντιζε να είσαι πάντα με κάποιο φίλο, είτε μέσα

είτε έξω από το σχολείο.

- Αν σε εκφοβίζει ολόκληρη παρέα, πιάσε το πιο αδύναμο μέλος της και πες του ότι

αυτό δεν είναι σωστό και αν θα του άρεσε να του φέρονταν εκείνου έτσι.

- Έχεις το δικαίωμα να λες όχι, χωρίς να απολογείσαι και χωρίς να χαμογελάς. Έχεις

το δικαίωμα να σου φέρονται με σεβασμό. Έχεις το δικαίωμα να κάνεις λάθη και να

επανορθώνεις. Έχεις το δικαίωμα να αρνείσαι αυτό που σου ζητούν οι άλλοι, χωρίς

να νιώθεις ένοχος ή εγωιστής. Έχεις το δικαίωμα να ζητάς αυτό που θες κι άλλος να

σου αρνηθεί. Έχεις το δικαίωμα να λες «δεν ξέρω», να σε ακούν, να σε παίρνουν στα

σοβαρά, να ρωτάς τις απορίες σου.

- Έχεις το δικαίωμα να αλλάξεις σχολείο-ζήτησε από τους γονείς σου να βρουν ένα

σχολείο όπου νιώθεις ασφαλής.

Τι να κάνουν οι γονείς του θύματος

- Να μιλάτε καθημερινά με το παιδί σας, να το ρωτάτε για το πώς πέρασε στο

σχολείο, να συζητάτε μαζί του. Τα παιδιά συνήθως ντρέπονται και κρατούν τον

εκφοβισμό κρυφό από τους ενήλικες. Πείτε στο παιδί ότι έπραξε σωστά που σας

μίλησε κι ότι πρέπει πάντα να σας αναφέρει ό,τισυμβαίνει.

- Παρατηρείστε αν το παιδί σας δείχνει τα παραπάνω σημάδια ότι έχει πέσει θύμα.

Μην το αμελήσετε, μην πείτε ‘δε βαριέσαι, παιδιά είναι΄, ή ΄δε παθαίνει τίποτα, ας

γίνει σκληρός’.

- Σημειώστε όσες περισσότερες λεπτομέρειες γίνεται, από τα περιστατικά, ώστε να

κάνετε αναφορά με στοιχεία.

- Τονίστε στο παιδί ότι δε φταίει αυτό, δεν έχει κάτι κακό. Τονώστε του την αυτο-

πεποίθηση και διδάξτε του να επαινεί τον εαυτό του.

20

- Διδάξτε του να στέκεται όρθιο με αυτοπεποίθηση, να κοιτά στα μάτια, να λέει

δυνατά ‘ΣΤΑΜΑΤΑ’ ή ‘ΠΑΡΑΤΑ ΜΕ’ και να φεύγει.

- Αναφέρεστε συγκεκριμένα περιστατικά, στο δάσκαλο. Ανάλογα με το αν θα

υπάρξει αλλαγή, μιλήστε στο διευθυντή ή τις αρμόδιες Διευθύνσεις Εκπαίδευσης.

Κινητοποιείστε κι άλλους γονείς να διαμαρτυρηθούν, συνεργαστείτε ενεργά μαζί τους

και εμπλακείτε στη σχολική ζωή των παιδιών σας υποστηρικτικά.

- Μην αδιαφορείτε- παρακολουθήστε τις συναντήσεις του Συλλόγου γονέων και

κηδεμόνων και με δική σας πρωτοβουλία θίξτε το θέμα του σχολικού εκφοβισμού και

ζητήστε στήριξη από ειδικούς.

- Συνεχίσετε στενή επικοινωνία με το παιδί, για να βεβαιωθείτε ότι δεν θα

ξαναρχίσουν τα ίδια.

- Αν το παιδί χρειαστεί, ζητήστε ψυχολογική στήριξη από κατάλληλο επαγγελματία.

- Συμβουλεύστε το παιδί σας να προσέχει σε ποιόν δίνει τον αριθμό του κινητού του

τηλεφώνου και τη διεύθυνση του email του

- Σε καμία περίπτωση μη δεχτείτε τις αφορμές που χρησιμοποιεί ο θύτης ως

δικαιολογημένες. Αν για παράδειγμα κοροϊδεύουν το παιδί σας επειδή φορά γυαλιά,

το να του βάλετε φακούς επαφής, εμμέσως δικαιολογεί το θύτη και αποφεύγει την

ουσία του προβλήματος: την επιθετική τάση του παιδιού-θύτη.

- Αν το παιδί επίμονα αρνείται να πάει σχολείο, επειδή φοβάται, με το απειλήσετε ή

το πιέσετε. Αυτό απλώς θα επιδεινώσει την ψυχική του φόρτιση. Ζητήστε

δικαιολογητικά από κάποιον γιατρό που καταλαβαίνει το πρόβλημα, καθώς

αναζητείτε στήριξη για το παιδί, ή μελετάτε την περίπτωση αλλαγής σχολείου.

- Απασχολείτε το παιδί σε άλλες ομαδικές δραστηριότητες (αθλητισμό, προσκοπισμό,

καλλιτεχνικά κλπ.), όπου έχει την ευκαιρία να κάνει νέους φίλους και να νιώθει

ασφαλές.

- Αν το παιδί τραυματιστεί από τους εκφοβιστές, ενημερώσετε και την αστυνομία και

γνωστοποιείστε στο σχολείο ότι έχετε ενημερώσει την αστυνομία. Απαιτείστε από το

σχολείο να ενημερώσει τους γονείς του παιδιού-εκφοβιστή.

- Αν δεν αλλάζει η κατάσταση, αλλάξτε σχολείο! Στο νέο σχολείο, ρωτήστε αν

υπάρχουν εκεί εκφοβιστές και πώς αντιμετωπίζει το σχολείο το φαινόμενο αυτό.

- Ρωτήστε για το νέο σχολείο: είναι ανεκτοί εκεί οι εκφοβιστές;

21

- Συλλέξτε πληροφορίες από άλλους μαθητές και γονείς και ιδιαίτερα από μαθητές

ταλαντούχους, ευαίσθητους και ικανούς, οι οποίοι γίνονται συχνά θύματα

εκφοβισμού.

-Είναι σημαντικό οι γονείς να ζητούν πληροφορίες και να ωθούν έτσι τη σχολική

κοινότητα να λάβει θέση στο θέμα αυτό.

- Αν μάθετε μέσω του παιδιού σας, ότι κάποιο άλλο παιδί θυματοποιείται, συζητείστε

το στο σχολείο: Το άλλο παιδί μπορεί να μην έχει πει τίποτε, να μην έχει επαρκή

υποστήριξη από το σπίτι του και βοηθάτε ολόκληρη την τάξη με το ενδιαφέρον σας.

ΠΟΤΕ ΜΗ ΣΤΕΛΝΕΤΕ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΑΝ ΥΠΟΠΤΕΥΕΣΤΕ ΟΤΙ

ΔΕΝ ΘΑ ΕΙΝΑΙ ΑΣΦΑΛΕΣ!

Τι να κάνουν οι γονείς του δράστη

- Σταματήστε το παιδί αμέσως μόλις παρατηρήσετε επιθετική συμπεριφορά του

παιδιού σας προς άλλα παιδιά. Εφαρμόστε σταθερά όρια και ποινές με συνέπεια.

- Οι ποινές ΔΕΝ περιλαμβάνουν σωματική τιμωρία.

- Συζητείστε μαζί του για το τι μπορεί να του συμβαίνει- μήπως το απασχολεί ή

στεναχωρεί κάτι. Εξηγείστε του ότι η συμπεριφορά αυτή είναι απαράδεκτη και ότι το

αντίκτυπο στα άλλα παιδιά είναι πολύ βαρύ.

- Αποθαρρύνετε άλλα μέλη της οικογενείας σας να παρουσιάζουν εκφοβιστικές

συμπεριφορές.

- Διδάξετε στο παιδί σας τεχνικές χαλάρωσης και τρόπους επίλυσης συγκρούσεων,

χωρίς βία : πώς να λένε όχι και πώς να ζητούν αυτό που θέλουν με ευγενικό τρόπο.

- Μη χτυπάτε τα παιδιά ως τιμωρία για την επιθετική τους συμπεριφορά. Τους

διδάσκετε ακριβώς αυτό που θέλετε να σταματήσουν: τη βία. Προτιμήστε την

αφαίρεση προνομίων ως τιμωρία.

- Συζητείστε με το δάσκαλο για την αντιμετώπιση της επιθετικής συμπεριφοράς του

παιδιού σας. Επικοινωνήστε με τους γονείς του παιδιού-θύματος και καθησυχάστε

τους ότι αντιμετωπίζετε το πρόβλημα.

- Επαινείτε και ενισχύετε το παιδί σας κάθε φορά που επιδεικνύει συνεργατικές και

φιλικές συμπεριφορές προς άλλα παιδιά .Αν το παιδί εκφοβίζει επειδή είναι

απομονωμένο, προσπαθήστε να το βοηθήσετε να βρει έστω κι έναν φίλο, στον οποίο

θα φέρεται με σεβασμό.

22

- Προσπαθήστε να του δώσετε πρωτοβουλίες και ευθύνες, να το εντάξετε σε

δημιουργικές δραστηριότητες, όπως εθελοντισμό.

- Αν το παιδί εκφοβίζει επίμονα και καταναγκαστικά, ίσως είναι χρήσιμη η

ψυχοθεραπευτική βοήθεια, ενώ αν πάσχει από σύνδρομο υπερκινητικότητας η

συνδρομή του παιδιάτρου να βοηθήσει.

Οδηγίες προς τους εκπαιδευτικούς

- Ο εκφοβισμός είναι πρόβλημα σχολικής πειθαρχίας. Οι εκπαιδευτικοί έχουν ευθύνη

για την ασφάλεια των παιδιών και τη δημιουργία πολιτισμένου κλίματος στο σχολείο.

- Κάθε φαινόμενο εκφοβισμού θα πρέπει να αντιμετωπίζεται με σοβαρότητα και από

τη ρίζα του.

- Εξηγείστε από την πρώτη ημέρα στα παιδιά τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός κι ότι

είναι ευθύνη όλων των παιδιών να αναφέρουν αν αντιληφθούν κάτι. Μαθητές, που

εκφοβίζουν στη γειτονιά, δεν τολμούν να το κάνουν σε σχολεία, όπου οι κανόνες

είναι ξεκάθαροι και οι παραβάσεις τους τιμωρούνται πάντα.

- Προτείνετε στα παιδιά να κάνουν μια μικρή έρευνα στο σχολείο σχετικά με το

σχολικό εκφοβισμό: Θα δώσει χρήσιμες πληροφορίες και θα ευαισθητοποιήσει τα

παιδιά σχετικά με το θέμα.

- Αναρτήστε σε κάθε τάξη το σύνολο των κανόνων συμπεριφοράς.

- Διδάξτε τα παιδιά να σέβονται τις διαφορές μεταξύ τους. Διδάξτε στα παιδιά

τεχνικές διεκδικητικότητας και ενίσχυσης αυτό-πεποίθησης.

- Διδάξτε σε όλα τα παιδιά ότι οι άπραγοι παρατηρητές δεν είναι αθώοι.

- Κανείς δεν πρέπει να ανέχεται τον εκφοβισμό, αλλά να τον αναφέρουν.

- Μην περιμένετε μόνο από τα παιδιά ή τους γονείς να σας καταγγείλουν κάτι.

Παρατηρείτε-έχετε το νου σας!

- Μιλήστε με το παιδί-θύμα ιδιαιτέρως, καθώς και στα υπόλοιπα παιδιά ξεχωριστά

για να μάθετε αν παρόμοια περιστατικά έχουν ξανασυμβεί. Κρατήστε σημειώσεις.

Καθησυχάστε το παιδί-θύμα ότι δε φταίει εκείνο κι ότι θα αντιμετωπισθεί.

- Μιλήστε στο παιδί-θύτη ιδιαιτέρως για τη συμπεριφορά του, τις συνέπειες και τις

κυρώσεις που θα έχει αν συνεχίσει. Μην πιστεύετε ψευτο-δικαιολογίες, ότι απλά

παίζαμε και γελάγαμε: Αν ήταν παιχνίδι διασκέδαζαν και γέλαγαν όλοι;

23

- Κρατήστε τις γραπτές μαρτυρίες και παρουσιάστε τις στο σύλλογο διδασκόντων και

τους γονείς των εμπλεκόμενων παιδιών. Ζητήστε από τους συναδέλφους να είναι

επίσης σε επιφυλακή.

- Δώστε κατάλληλη ποινή στον εκφοβιστή (όχι σωματική τιμωρία, ούτε ταπεινώσεις

κι εξευτελισμοί).

- Επιμείνετε από τον εκφοβιστή να ζητήσει συγνώμη από το παιδί-θύμα, καθώς και

να επιστρέψει ότι πράγματα ή χρήματα του έχει αποσπάσει.

- Ενημερώστε τους γονείς του θύτη.

- Προσπαθήστε να σπάσετε την κλίκα των εκφοβιστών, αν έχει δημιουργηθεί κάτι

τέτοιο.

- Συνήθως το πιο επιθετικό παιδί δρα ως αρχηγός, ενώ άλλα παιδιά ακολουθούν από

φόβο. Κρατήστε στενότερη επιτήρηση στο επιθετικότερο παιδί και προσπαθήστε να

προσανατολίσετε τα υπόλοιπα παιδιά σε άλλες δραστηριότητες και σε υποστήριξη

των συμμαθητών τους

- Παρακολουθήστε την πορεία των πραγμάτων. Μήπως μετά από λίγο καιρό

συμβαίνουν πάλι τα ίδια; Αν δεν μπορείτε να το αντιμετωπίσετε μόνος/η, συζητήστε

το με το σύλλογο διδασκόντων, την προϊστάμενη αρχή της περιφέρειας σας και

ζητήστε εγγράφως τη συνδρομή τους καθώς και τη συνδρομή ειδικού. Αν υπάρξει

σοβαρός τραυματισμός, ενημερώστε την τοπική αστυνομία.

- Επιτηρείτε για περιστατικά εκφοβισμού στα διαλείμματα, στις αυλές, στις εκδρομές.

Αν το παιδί-θύμα είναι απομονωμένο, σκεφτείτε με ποια άλλα παιδιά θα ταίριαζε και

μιλήστε σε αυτά για να κάνουν παρέα

- Να είστε συνεπείς και δίκαιοι στις παραβάσεις κανόνων συμπεριφοράς.

- Δημιουργήστε κουτί παραπόνων στην τάξη, όπου τα παιδιά ανώνυμα καταθέτουν

όσα συμβαίνουν. Η ακόλουθη συζήτηση προωθεί την υπευθυνότητα, χωρίς να

μειώνει πρόσωπα .

24

Επίλογος

Τα παιδιά έχουν το απόλυτο δικαίωμα να αισθάνονται ασφαλή και

προστατευμένα στο σχολικό περιβάλλον. Έτσι, η συστηματική πρόληψη και η

κατάλληλη αντιμετώπιση του φαινομένου του σχολικού εκφοβισμού, είναι πολύ

σημαντική. Επιπρόσθετα πρέπει να τονιστεί ο ρόλος των γονέων και των εκπαιδευτικών

που καλούνται να ακολουθήσουν ενιαία γραμμή για την αντιμετώπιση της βίας. Ακόμα,

αναγκαία είναι η ενθάρρυνση των νέων για συμμετοχή τους στα κοινά και στον αθλητισμό,

η προβολή σωστών προτύπων συμπεριφοράς, αλλά και η συνεργασία με φορείς που

αγωνίζονται για την εξάλειψη της νεανικής παραβατικότητας.

25

Πηγές http://www.nspcc.org.uk/inform/resourcesforprofessionals/bullying/bullying_s

tatistics_wda85732.html

http://gatosgatoskanapedatos.blogspot.gr/2012/12/bullying.html

http://el.wikipedia.org

http://www.biomatiko.gr/displayITM1.asp?ITMID=125

http://www.inewsgr.com/261/stoicheia-sok-enas-stous-treis-mathites-peftei-

thyma-scholikou-ekfovismou.htm

http://www.nspcc.org.uk/inform/resourcesforprofessionals/bullying/bullying_s

tatistics_wda85732.html

http://blogs.sch.gr/kyriakou/files/2013/02/sxolikos_ekfovismos.pdf

http://www.hamogelo.gr/4-1/909/Sxolikos-ekfobismos

http://www.akappatou.gr/index.php/2010-10-12-20-47-20/633-2010-11-07-

16-49-42

http://www.hamogelo.gr/4-1/909/Sxolikos-ekfobismos

http://www.hfcbeatbullying.info

http://blogs.sch.gr/kyriakou/files/2013/02/sxolikos_ekfovismos.pdf

http://www.inewsgr.com/101/oi-synepeies-tou-scholikou-ekfovismou.htm

www.lifo.gr

http://www.stopbullying.gov/prevention/at-school/

http://platform.openwebquest.org/view/introduction.php?wq=160

http://www.e-abc.eu/gr/sholikos-ekfovismos/

http://xenesglosses.eu/2013/11/odigies-antimetopisis-tou-sxolikou-e/

http://www.antibullyingnetwork.gr/page.aspx?id=106&main_menu=274&pare

nt_id=161

http://www.activekids.gr/index.php/icons/specific-therapists/2012-10-15-15-

28-49/875-2012-11-06-09-45-54