[1]

Προϊστορικοί πολιτισμοί τοσ Αιγαίοσ

1. Εισαγωγή

Σν Ώηγαίν γεσθπζηθά απνηειεί έλα θιεηζηό πέιαγνο ηεο Θεζνγείνπ, όηαλ όκσο εζηηάζεη

θαλείο ζηε δώλε απηή κε ηα δηάζπαξηα λεζηά παξαηεξεί όηη πξόθεηηαη γηα κία αλνηρηή

πδάηηλε ιεθάλε, όπνπ ηα λεξά ηεο Θαύξεο ζάιαζζαο ζκίγνπλ κε εθείλα ηεο βόξεηαο Ώθξηθήο,

βξέρνληαο ηξεηο επείξνπο (Βπξώπε, Ώζία θαη Ώθξηθή).

Θε κηθξέο θαη κεγάιεο ζηεξηέο, πνπ βξίζθνληαλ ζε νπηηθή επαθή κεηαμύ ηνπο θαη

δεκηνπξγνύζαλ ζηνπο θαηνίθνπο αζθάιεηα αιιά θαη πεξηέξγεηα γηα ηελ θαηάθηεζε ηνπ

θνληηλνύ νξίδνληα, θιίκα ήπην θαη ζεκαληηθή βηνπνηθηιόηεηα πνπ εμαζθάιηδε ηελ απαξαίηεηε

επάξθεηα, ηα λεζηά ηνπ Ώηγαίνπ δέρηεθαλ ηνπο πξώηνπο πιεζπζκνύο ιίγν πξηλ πάξνπλ ηε

ζεκεξηλή κνξθή ηνπο, όηαλ θάπνηα ήηαλ αθόκε ελσκέλα κεηαμύ ηνπο θαη ζρεκάηηδαλ

κεγαιύηεξεο ζηεξηέο.

2. Εποτή τοσ Λίθοσ (9η-4η τιλιετία π.Χ.)

Οη πξόζθαηεο αξραηνινγηθέο έξεπλεο βεβαηώλνπλ όηη ην Ώηγαίν έγηλε δσηηθόο ρώξνο

αλζξώπηλεο δξαζηεξηόηεηαο ήδε θαηά ηελ 9ε-7ε ρηιηεηία π.Χ., θαηά ηε ιεγόκελε Θεζνιηζηθή

πεξίνδν. ην Θαξνπιά ηεο Ζύζλνπ ήξζε ζην θσο ε παιηόηεξε γλσζηή εγθαηάζηαζε ζην

Ώηγαίν, κε ιείςαλα θαιπβώλ θαη ηαθέο ζε ιάθθνπο επελδπκέλνπο κε ιίζνπο. Θεζνιηζηθά

ιείςαλα εληνπίζηεθαλ πξόζθαηα θαη ζηελ Εθαξία. Σα επξήκαηα από ην ζπήιαην ηνπ

Ζύθισπα, ζηα Γηνύξα ησλ ΐόξεησλ πνξάδσλ (Ώξραηνινγηθό Θνπζείν ΐόινπ), δείρλνπλ όηη ε

λαπζηπινΎα θαη ε αιηεία είραλ αλαπηπρζεί ζε ζεκαληηθό βαζκό. Σελ επνρή εθείλε είρε

θαηνηθεζεί επίζεο ε Ζξήηε (Ζλσζόο) θαη νη θάηνηθνη ηεο επεηξσηηθήο ρώξαο πξνκεζεύνληαλ

εθαηζηεηαθό νςηαλό ιίζν από ηε Θήιν γηα ηελ θαηαζθεπή ησλ εξγαιείσλ ηνπο,

δεκηνπξγώληαο ην πξώην δίθηπν ζαιάζζησλ εκπνξηθώλ επαθώλ ζηνλ θόζκν.

Ώπό ηόηε ε ζάιαζζα ηνπ Ώηγαίνπ δελ έκεηλε ζηηγκή αηαμίδεπηε θαη νη άλζξσπνη αλαδήηεζαλ

ζηα λεξά ηεο θαη ζηα λεζηά ηεο ηξνθή, πξώηεο ύιεο θαη αζθαιέο αγθπξνβόιην,

κεηαηξέπνληαο ηνπο πδάηηλνπο δξόκνπο ηεο ζε δηαύινπο επηθνηλσλίαο, εκπνξηθώλ

αληαιιαγώλ θαη γλώζεο. Σα ζαιάζζηα ξεύκαηα πνπ επηηξέπνπλ αζθαιείο, ειεγρόκελεο

κεηαθηλήζεηο, νη βνεζεηηθέο γηα ην ζσζηό πξνζαλαηνιηζκό ζέζεηο ησλ αζηεξηώλ θαη ε

βειηίσζε ησλ πξώησλ πιενύκελσλ ζε αληνρή θαη ρσξεηηθόηεηα απνηέιεζαλ ηηο πξώηεο

εκπεηξηθέο γλώζεηο πνπ ζώξεπζε ν άλζξσπνο ηνπ Ώηγαίνπ, νη νπνίεο νδήγεζαλ ζηε βαζκηαία

εμέιημε ηεο λαπζηπινΎαο.

Ζαηά ηε καθξά Ιενιηζηθή επνρή (κέζα 7εο-ηέινο 4εο ρηιηεηίαο π.Χ.), θαη ηδηαίηεξα ζηελ

ηειεπηαία θάζε ηεο (4ε ρηιηεηία π.Χ.), ην λεζησηηθό Ώηγαίν είλαη ππθλόηαηα θαηνηθεκέλν. Δ

Ζλσζόο εμειίζζεηαη βαζκηαία ζε έλαλ από ηνπο ζπνπδαηόηεξνπο λενιηζηθνύο νηθηζκνύο πνπ

έρνπλ αλαζθαθεί ζηελ Βπξώπε, νξγαλσκέλεο εγθαηαζηάζεηο αλαπηύζζνληαη ζηα κεγαιύηεξα

λεζηά (Ηηκελάξηα Θάζνπ, ηξόθηιαο Άλδξνπ, Ζεθάια Ζέαο, Φηειηά Θπθόλνπ, Ώθξσηήξη

Θήξαο) αιιά θαη ζε αθξσηήξηα ή λεζίδεο (άιηαγθνο Ώληηπάξνπ, Γπαιί Ιηζύξνπ).

Παξάιιεια, ηα ζπήιαηα ζπλερίδνπλ λα παξέρνπλ αζθάιεηα θαη πξνζηαζία ζηηο λεζησηηθέο

θνηλσλίεο (Άγηνο ΐαξζνινκαίνο Ηέζβνπ, Άγην Γάιαο Χίνπ, Θαξξνύληα Βύβνηαο, ζπήιαην

Βπξηπίδε ζηε αιακίλα, Γαο Ιάμνπ, Ζαιπζηέο Ρόδνπ, πνιιά ζπήιαηα ζηελ Ζξήηε) θαη ζπρλά

πξνζθέξνληαη σο ρώξνο ηαθήο ησλ λεθξώλ.

Δ κόληκε εγθαηάζηαζε θαη ε βειηίσζε ησλ θαιιηεξγεηηθώλ κεζόδσλ έθαλαλ ηα λεζηά πην

πξνζηηά θαη απηάξθε, εμαζθαιίδνληαο ην πεξίζζεπκα ρξόλνπ θαη κέζσλ πνπ απαηηείηαη γηα

ηε δεκηνπξγία ηέρλεο. Ζαηά ηε ιεγόκελε Σειηθή Ιενιηζηθή πεξίνδν (4500-3200 π.Χ.) ζην

ζπήιαην ηνπ Γα ηεο Ιάμνπ, έλαλ από ηνπο κπζηθνύο ηόπνπο γέλλεζεο ηνπ Αία, ε θνηλόηεηα

ησλ νξεζίβησλ λεζησηώλ θαηαζθεύαδε από νζηό πεξόλεο ζε ζρήκα θεθαιήο πνπιηνύ θαη

θνξνύζε ην παιηόηεξν γλσζηό ρξπζό θόζκεκα ηνπ Ώηγαίνπ (Ώξραηνινγηθό Θνπζείν Ιάμνπ).

Σελ ίδηα επνρή κία άιιε λεζησηηθή θνηλόηεηα ζηξακκέλε πξνο ηε ζάιαζζα νρύξσλε κε

[2]

ηζρπξό ηείρνο ηνλ νηθηζκό ηεο ζην νξνπέδην ηνπ ηξόθηια ηεο Άλδξνπ θαη δηαθνζκνύζε ηελ

όςε ηνπ κε πειεθεκέλεο ζηελ πέηξα παξαζηάζεηο θαξαβηώλ, ηελ πξώηε παξάζηαζε ζηόινπ

ζην Ώηγαίν. ηελ ίδηα «πόιε» θαη κε ηελ ίδηα ηερληθή, έλαο ππαίζξηνο ηεξόο ρώξνο

δηαθνζκεκέλνο κε ζύκβνια πινπηίδεη αλέιπηζηα ηε γλώζε καο γηα ηηο πλεπκαηηθέο αλεζπρίεο

θαη ηηο πεπνηζήζεηο ησλ λεζησηώλ ηνπ ιπθόθσηνο ηεο επνρήο ηνπ Ηίζνπ.

3. Πρώιμη εποτή τοσ Χαλκού (3η τιλιετία π.Χ.)

Οη Ζπθιάδεο ζπλεπώο απνηέιεζαλ από πνιύ λσξίο ην γεσγξαθηθό ρώξν όπνπ δηακνξθώζεθε

έλαο ζεκαληηθόο λεζησηηθόο πνιηηηζκόο, δεκηνπξγώληαο ήδε από ηελ 4ε ρηιηεηία π.Χ. ην

ππόβαζξν ησλ ζεκαληηθώλ εμειίμεσλ ηεο επεξρόκελεο Πξώηκεο επνρήο ηνπ Χαιθνύ

(3200/3000-2000/1900 π.Χ.). ε απηή ηελ πεξίνδν θαζνξηζηηθό ξόιν παίδεη ε κεηαιινπξγία

– ηέρλε πνπ όπσο δείρλεη ν ηζηνξηθόο ππξήλαο ηεο κπζνινγίαο (Ώξγνλαπηηθή εθζηξαηεία θαη

ρξπζόκαιιν δέξαο, ραιθνπξγνί Ζάβεηξνη θαη ζεόο Ήθαηζηνο ζηε Ηήκλν) ζπλδέεηαη κε ηηο

κεηαιινθόξεο δώλεο ηνπ Βύμεηλνπ Πόληνπ θαη ηεο Θηθξάο Ώζίαο. Θε ηελ επαλάζηαζε ηεο

κεηαιινπξγίαο θαη ηε βειηίσζε ηεο λαππεγηθήο ηελ επνρή εθείλε αλαπηύζζνληαη νη πξώηνη

κεγάινη πνιηηηζκνί ηνπ αηγαηαθνύ ρώξνπ.

ηα εύθνξα λεζηά ηνπ βνξεηναλαηνιηθνύ Ώηγαίνπ νη παιηόηεξεο αγξνηηθέο εγθαηαζηάζεηο

κεηαηξέπνληαη ζηα κέζα ηεο 3εο ρηιηεηίαο π.Χ. ζε νξγαλσκέλα πξσηναζηηθά θέληξα κε

πνιενδνκηθή ζπγθξόηεζε θαη θνηλνηηθά έξγα πςειήο ηερληθήο (νρπξώζεηο, νδηθό δίθηπν,

πεγάδηα, απνρεηεπηηθό ζύζηεκα) θαη αλαπηύζζνπλ ζεκαληηθά ηελ θεξακηθή, ηε ιηζνηερλία

θαη ηελ θαηεξγαζία κεηάιισλ γηα όπια, εξγαιεία θαη θνζκήκαηα. Δ εληππσζηαθή ζε έθηαζε

πόιε ηεο Πνιηόρλεο (ε πξώηε νξγαλσκέλε «πόιε» ηεο Βπξώπεο) θαη νη άιινη νηθηζκνί ζηε

Ηήκλν (Θύξηλα, Ζνπθνλήζη), ε Θεξκή ζηε Ηέζβν, ην Βκπνξηό ζηε Χίν θαη ην Σεγάλη (Δξαίν)

ζηε άκν απνηεινύλ ηα ζεκαληηθόηεξα παξαδείγκαηα ησλ θέληξσλ απηνύ ηνπ πνιηηηζκνύ

(αξραηνινγηθνί ρώξνη θαη κνπζεία ζηα λεζηά). Σα επξήκαηα από ηνπο νηθηζκνύο απηνύο είλαη

ηζάμηα ζε ζεκαζία –αλ θαη όρη ζηε θήκε– κε ηε ζύγρξνλε αληηθξηλή Σξνία, όπνπ ν Eξξίθνο

ιίκαλ έθεξε ζην θσο ιακπξνύο ζεζαπξνύο (Ρσζία, Θνπζείν Πνύζθηλ θαη Θνπζεία

ΐεξνιίλνπ θαη Ώζελώλ). Ο νηθηζκόο ζην Παιακάξη ηεο θύξνπ κε ην κλεκεηαθό νρπξσκαηηθό

ηείρνο θαη ηνπο ηζρπξνύο πύξγνπο καξηπξά αληίζηνηρε αθκή θαη ζην ρώξν ηνπ θεληξηθνύ

Ώηγαίνπ, ζε κία πεξηνρή πνπ απνηεινύζε ζηαζκό ζην δξόκν εκπνξίαο ησλ κεηάιισλ.

Ινηηόηεξα, ην ππθλό λεζησηηθό ζπγθξόηεκα ησλ Ζπθιάδσλ εμειίζζεηαη ζε θέληξν ηνπ

απηόθσηνπ θαη νκνηνγελνύο «πξσηνθπθιαδηθνύ» πνιηηηζκνύ, ν νπνίνο κνλνπώιεζε ζρεδόλ

ην ελδηαθέξνλ ηνπ ζύγρξνλνπ δπηηθνύ θόζκνπ ιόγσ ηεο γνεηείαο πνπ άζθεζαλ ζηελ ηέρλε

ηνπ 20νύ αηώλα ηα καξκάξηλα αλζξσπόκνξθα εηδώιηα. Σελ πεξίνδν εθείλε, πνπ μεθηλά από

ην ηέινο ηεο 4εο θαη θαηαιακβάλεη νιόθιεξε ηελ 3ε ρηιηεηία π.Χ. (3200-2000 π.Χ.), ηα

πεξηζζόηεξα λεζηά ήηαλ θαηνηθεκέλα, άζρεηα από ηελ επηθάλεηά ηνπο ή ηα κέζα δηαβίσζεο

πνπ εμαζθάιηδαλ. Έηζη, παξάιιεια κε ηα εύθνξα ή πινύζηα ζε πξώηεο ύιεο λεζηά (ζκύξηδα

θαη κάξκαξν ζηε Ιάμν, κάξκαξν ζηελ Πάξν, νςηαλόο ζηε Θήιν, κέηαιια ζηελ Ζύζλν, ηε

ίθλν θαη ηε έξηθν), άθκαζαλ ιηγόηεξν απηάξθε λεζηά (Ζέα, Ώκνξγόο, Θήξα), αθόκα θαη

άγνλεο λεζίδεο (Θηθξέο Ζπθιάδεο, λεζίδεο Χξηζηηαλά ζηε Θήξα).

Οη θαιύηεξα γλσζηνί νηθηζκνί ηεο επνρήο ρξνλνινγνύληαη ζηελ Πξσηνθπθιαδηθή ΕΕ πεξίνδν

(2500-2200 π.Χ.) θαη είλαη νρπξσκέλνη. Ο νηθηζκόο ηνπ Ζάζηξνπ ζηε ύξν απνηειείηαη από

θηήξηα –ζπίηηα θαη εξγαζηήξηα– πνπ ζρεκαηίδνπλ λεζίδεο θαη δηαηάζζνληαη θαηά κήθνο ελόο

θεληξηθνύ δξόκνπ θαη παξάπιεπξσλ βαζκηδσηώλ θαιληεξηκηώλ. Σν ηείρνο ηνπ δηαζέηεη

πεηαιόζρεκνπο πύξγνπο θαη δηαηείρηζκα, απνηειώληαο θνηλνηηθό έξγν κεγάιεο θιίκαθαο. Σα

ζπίηηα ηεο επνρήο εθείλεο, ρηηζκέλα εμνινθιήξνπ κε ζρηζηόιηζν ή κε πιηζηά από ην ζεκέιην

θαη επάλσ, κπνξεί λα έρνπλ έσο θαη ηξεηο νξόθνπο, όπσο έδεημε ν νηθηζκόο ζηνλ θάξθν ηεο

Ίνπ. ηνλ Πάλνξκν ηεο Ιάμνπ, νηθηζκό ζηελ αλαηνιηθή αθηή πνπ επνπηεύεη ηα Ζνπθνλήζηα,

ηελ Ζέξν, ηε ρνηλνύζα θαη ηελ Δξαθιεηά, έλαο ππξήλαο κηθξώλ δσκαηίσλ πηζαλόλ

ιεηηνπξγνύζε σο απνζεθεπηηθό ζπγθξόηεκα, πνπ πξνθπιαζζόηαλ από ηζρπξό πεξίβνιν. Δ

θαηαζηξνθή ηνπ από θσηηά θαη ηα δεθάδεο ιίζηλα βιήκαηα πνπ βξέζεθαλ ηξηγύξσ δείρλνπλ

όηη νη επνρέο απηέο δελ ήηαλ αηάξαρεο ή εηξεληθέο.

[3]

Tα λεθξνηαθεία, θύξηα πεγή ηεο γλώζεο καο γηα ηελ πεξίνδν, απνηεινύληαη από ζπζηάδεο

κηθξώλ θηβσηηόζρεκσλ ηάθσλ θαη είλαη δηαζπαξκέλα ζε όια ηα λεζηά. Σα θηεξίζκαηά ηνπο –

αλ θαη ιεειαηεκέλα από ηε ζύγρξνλε αξραηνθαπειηθή δξαζηεξηόηεηα– καξηπξνύλ ην πςειό

επίπεδν ηεο ηερλνινγίαο θαη ηεο αηζζεηηθήο ησλ λεζησηώλ (Θνπζεία Ιάμνπ, Ώπεηξάλζνπ,

Πάξνπ, ύξνπ, Ίνπ, Βζληθό Ώξραηνινγηθό Ώζελώλ). Σα καξκάξηλα εηδώιηα απνδίδνπλ

ζπλεζέζηαηα γπλαηθεία κνξθή, ε νπνία σο αξρεηππηθόο ζπκβνιηζκόο γνληκόηεηαο θαίλεηαη

λα θπξηαξρεί ζηνλ ηδενινγηθό νξίδνληα ησλ Ζπθιαδηηώλ. Δ ζπζζώξεπζε ζπαζκέλσλ εηδσιίσλ

θαη αγγείσλ ζε κία αθηιόμελε αθηή ηεο Ζέξνπ απνηειεί κνλαδηθό θαηλόκελν ζηελ

πξσηνθπθιαδηθή αξραηνινγία, πνπ δελ έρεη βξεη αθόκα πεηζηηθή εξκελεία. Δ έξεπλα ζηελ

Ζέξν μαλάξρηζε πξόζθαηα θαη αλακέλεηαη λα θσηίζεη ζεκαληηθέο πηπρέο απηνύ ηνπ

αξραηνινγηθνύ κπζηεξίνπ.

Σν κάξκαξν έγηλε ην κέζν έθθξαζεο κίαο ηέρλεο ιηηήο αιιά νιόηεια αλζξσπνθεληξηθήο, κε

ηνλ Ζπθιαδίηε λα ζκηιεύεη ζηα εηδώιηα ην ζείν «θαη’ εηθόλα θαη νκνίσζηλ» (Χξίζηνο

Ιηνύκαο). Ώπό ην ίδην πιηθό ιαμεύηεθαλ κνλνθόκκαηα αγγεία θαη ζθεύε εμαηξεηηθήο ηέρλεο.

Θε ην ραιθό –ζηελ αλάκεημή ηνπ κε ηνλ θαζζίηεξν, γηα λα γίλεη ζθιεξόο κπξνύληδνο, ή κε

αξζεληθό– θαηαζθεπάζηεθαλ ηα όπια θαη ηα εξγαιεία ηεο επνρήο. Ηηγόηεξν

ρξεζηκνπνηήζεθε ν άξγπξνο θαη αθόκα ιηγόηεξν ν ρξπζόο.

Ιεζί θαη ε Ώίγηλα, αιιά κε ηα πεξηζζόηεξα ζηνηρεία ηεο λα αληαλαθινύλ ηνλ επεηξσηηθό

(πξσηνειιαδηθό) πνιηηηζκό, αλαπηύζζεη ζηε ζέζε Ζνιώλα κείδνλνο ζεκαζίαο νηθηζηηθό

θέληξν (Θνπζείν Ώίγηλαο). Αηαζέηεη κεγαξόζρεκν θηήξην, ηελ επηρξηζκέλε κε ιεπθό θνλίακα

«Ηεπθή Οηθία», θαη νρπξώλεηαη κε ηζρπξό ηείρνο ιίγν αξγόηεξα (2200-2000 π.Χ.). κνηα

θηήξηα ζηελ Πεινπόλλεζν θαη ηε ηεξεά Βιιάδα ζπλδένληαη κε νξγαλσκέλεο εγθαηαζηάζεηο

ηνπαξρώλ, πνπ ζπγθεληξώλνπλ ηελ παξαγσγή θαη ηελ αλαθαηαλέκνπλ κέζσ ελόο

αλεπηπγκέλνπ ζπζηήκαηνο ειέγρσλ, όπσο δείρλνπλ νη πνιπάξηζκεο ζθξαγίδεο. Σν επξύ

δίθηπν ζαιάζζησλ επαθώλ ηεο επνρήο απηήο θαηαδεηθλύεη ην λαπάγην ελόο πινηαξίνπ

θνξησκέλνπ κε εθαηνληάδεο θεξακηθά ζθεύε πνπ εληνπίζηεθε θαη εξεπλήζεθε ζηε λεζίδα

Ανθό ηνπ Ώξγνιηθνύ θόιπνπ, θνληά ζηελ Όδξα (Θνπζείν πεηζώλ).

Σελ ίδηα πεξίνδν ηα Ασδεθάλεζα –αλ θαη ιηγόηεξν εξεπλεκέλα– θαίλεηαη όηη πνιηηηζκηθά

ζπλδπάδνπλ ζηνηρεία ησλ Ζπθιάδσλ θαη ηνπ αλαηνιηθνύ Ώηγαίνπ κε εθείλα ηεο δπηηθήο

Θηθξάο Ώζίαο. ηνλ Ώζώκαην ηεο Ρόδνπ, o αξραηόηεξνο γλσζηόο νηθηζκόο ηνπ λεζηνύ (2400-

2000 π.Χ.) δηέζεηε κεγαξόζρεκα θηήξηα, κε επξήκαηα πνπ καξηπξνύλ δνκεκέλε νξγάλσζε

ηνπ ρώξνπ θαη επηκεξηζκό ησλ νηθνηερληθώλ δξαζηεξηνηήησλ. Δ αλζξσπνκνξθηθή πιαζηηθή

δηαθόζκεζε ζηα πήιηλα αγγεία απερεί ην γεληθόηεξν πλεύκα ηεο επνρήο απηήο ζην Ώηγαίν

(Θνπζείν Πξντζηνξηθήο Ρόδνπ).

Εζρπξή επίδξαζε θαη δηαξθείο επαθέο κε ηηο Ζπθιάδεο θαλεξώλνπλ θαη ηα επξήκαηα από ηελ

Ώηηηθή, ηελ Βύβνηα θαη ηε βόξεηα δώλε ηεο Ζξήηεο, όπνπ ε παξνπζία θπθιαδηθώλ πξντόλησλ

εξκελεύηεθε αθόκα θαη σο έλδεημε γηα ηελ ύπαξμε θπθιαδηθώλ απνηθηώλ ζηε Θεγαιόλεζν. Δ

Ζξήηε όκσο, κε ηελ επξεία γεσγξαθηθή έθηαζε, ην κεζνγεηαθό ραξαθηήξα θαη ηε δπλαηόηεηα

ζπγθέληξσζεο κεγάινπ αγξνηηθνύ πιενλάζκαηνο, ππήξμε ήδε από ηελ 3ε ρηιηεηία π.Χ. ν

ρώξνο αλάπηπμεο ελόο αλεμάξηεηνπ πνιηηηζκνύ, ν νπνίνο ζπλδύαδε ζηνηρεία αηγαηαθά κε

αλαηνιηθά αιιά θπξίσο εληόπηα, πνπ ζηαδηαθά δηακόξθσζαλ ην ιεγόκελν «κηλσηθό»

πνιηηηζκό.

Θνισηνί ηάθνη κλεκεηαθώλ δηαζηάζεσλ πνπ έρνπλ αλαζθαθεί θπξίσο ζηελ εύθνξε πεδηλή

δώλε ηεο Θεζαξάο θαη ηηο Ώξράλεο, θαζώο θαη άιια πινύζηα λεθξνηαθεία ζηελ αλαηνιηθή

Ζξήηε (Θόρινο, Ώγία Φσηηά εηείαο) αληηζηνηρνύλ ζε κία εύξσζηε θνηλσλία πνπ αλαπηύζζεη

ηηο ηέρλεο θαη αγαπά ηδηαίηεξα ηα ρξπζά θνζκήκαηα θαη ηε κηθξνηερλία (Πξσηνκηλσηθή

πεξίνδνο: Mνπζεία Δξαθιείνπ, Ώξραλώλ, Χαλίσλ, Ρεζύκλνπ, Ώγίνπ Ιηθνιάνπ, εηείαο,

Εεξάπεηξαο). Ηίγν αξγόηεξα (πεξί ην 2000 π.Χ.) εκθαλίδνληαη πνιπδώκαηα θηήξηα κε

δηαδξόκνπο (Ώγία Φσηηά) ηα νπνία, σο πξνδξνκηθέο κνξθέο αλαθηόξσλ, ζεκαηνδνηνύλ ηε

δπλακηθή πνξεία από ηνλ πξσηναζηηθό ζηνλ αλαθηνξηθό πνιηηηζκό. Οη ζρέζεηο κε ηελ

[4]

Ώίγππην θαη ηε πξία εληαηηθνπνηνύληαη, θαζηζηώληαο ηελ Ζξήηε θνκβηθό εκπνξηθό

ζηαπξνδξόκη ηεο αλαηνιηθήο Θεζνγείνπ.

4. Μέση εποτή τοσ Χαλκού (α´ μισό 2ης τιλιετίας π.Χ.)

Γύξσ ζην 1900 π.Χ. ζηελ Ζλσζό, ηε Φαηζηό θαη ηα Θάιηα ηδξύνληαη ηα πξώηα αλάθηνξα,

πνιπζύλζεηνη κεραληζκνί ζπγθέληξσζεο αγαζώλ, πνπ θαξπώλνληαη ηελ πινύζηα θξεηηθή

παξαγσγή θαη ηελ θαηαγξάθνπλ –πξώηε θνξά ζην Ώηγαίν– κε ινγηζηηθνύ ραξαθηήξα

ζπζηήκαηα γξαθήο (θξεηηθή ηεξνγιπθηθή θαη Γξακκηθή Ώ γξαθή). Δ αλαζθαθηθή έξεπλα

θέξλεη ηα ηειεπηαία ζην θσο αλάινγα θηήξηα ζε όιε ηελ Ζξήηε, ηα νπνία θαίλεηαη όηη

απνηέιεζαλ ηηο έδξεο ησλ νιίγσλ ηνπαξρώλ πνπ θαηέρνπλ ηελ νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή

δύλακε. ηε ζξεζθεία ε βαζηθή ζεόηεηα είλαη γπλαηθεία, κε επίθεληξν ηεο εηθνλνγξαθίαο ηεο

γνληκηθνύο θύθινπο ηεο θύζεο. Δ ιαηξεία αζθείηαη ζηα ηεξά θνξπθήο, ππαίζξηα νξεηλά ηεξά,

όπνπ νη πηζηνί αθηεξώλνπλ πήιηλα θαη ράιθηλα εηδώιηα θαη κεηέρνπλ ζε πνξείεο θαη ηειεηέο.

Γύξσ ζην 1700 π.Χ. ηα αλάθηνξα πθίζηαληαη θαηαζηξνθέο, πηζαλόλ από ζεηζκνύο πνπ πνιύ

ζπρλά πιήηηνπλ ην λόηην Ώηγαίν, θαη μαλαρηίδνληαη. Δ δεύηεξε θαη σξηκόηεξε θάζε ηνπ

κηλσηθνύ πνιηηηζκνύ (1700-1450 π.Χ.) ζπλδέεηαη κε ην απόγεην ηνπ αλαθηνξηθνύ ζπζηήκαηνο

θαη ηεο ηέρλεο ηνπ, κε ηελ Ζλσζό λα απνηειεί αδηακθηζβήηεην νηθνλνκηθό θαη ζξεζθεπηηθό

θέληξν ηνπ λεζηνύ. Δ πςεινύ επηπέδνπ αξρηηεθηνληθή ζπλδπάδεηαη κε ηηο δηαθνζκεηηθέο

ηέρλεο (θνζκεκαηνηερλία, ιηζνηερλία, ηνηρνγξαθίεο), πνπ αζθνύληαη ζηα εμεηδηθεπκέλα

αλαθηνξηθά εξγαζηήξηα. ηα αλάθηνξα ε κεγάιε νξζνγώληα θεληξηθή απιή ρξεζηκνπνηείηαη

γηα ηα θνζκηθά θαη ζξεζθεπηηθά δξώκελα (πνκπέο, ηειεηέο, πηζαλόλ ηαπξνθαζάςηα), ε

Ζλσζόο δηαζέηεη έλαλ θιηκαθσηό ζεαηξηθό ρώξν γηα ηηο ζπγθεληξώζεηο, ην δαηδαιώδεο

ζύζηεκα ηνηρνγξαθεκέλσλ αηζνπζώλ θαη δηαδξόκσλ εμππεξεηεί ηε δηακνλή κεγάινπ

αξηζκνύ αλζξώπσλ θαη ηελ άζθεζε δηνίθεζεο, νη επξύρσξεο απνζήθεο πξννξίδνληαη γηα ηε

ζπζζώξεπζε αγαζώλ θαη ηα ηεξά, κε ηα βαξύηηκα ηειεηνπξγηθά ζθεύε, πξνζδηνξίδνπλ ηηο

ζξεζθεπηηθέο ιεηηνπξγίεο απηώλ ησλ πνιπιεηηνπξγηθώλ ππξήλσλ ηεο θξεηηθήο θνηλσλίαο. Δ

κπζνινγία δηέζσζε ζην όλνκα ηνπ Θίλσα ην πξόηππν ηνπ βαζηιηά απηώλ ησλ πινύζησλ

αλαθηόξσλ, ζηελ πξαγκαηηθόηεηα όκσο ν εγεκόλαο ησλ θξεηηθώλ επηθξαηεηώλ δελ έρεη

ηαπηηζηεί σο εηθόλα ζηελ εηθνλνγξαθία, όπνπ νη ζξεζθεπηηθέο παξαζηάζεηο θαιύπηνπλ θάζε

έλδεημε θνζκηθήο εμνπζίαο. Δ αθηηλνβνιία ηεο κηλσηθήο ηέρλεο πνπ είρε ζεκεησζεί θαηά ηελ

Παιαηναλαθηνξηθή πεξίνδν ζηα λεζηά ηνπ Ώηγαίνπ θηάλεη ηώξα ζηα παξάιηα ηεο Ώηγύπηνπ

θαη ηεο πξίαο θαη ε Ζξήηε γίλεηαη κεγάιε δύλακε ζηελ αλαηνιηθή Θεζόγεην.

Δ επίδξαζε ηνπ πνιηηηζκνύ ηεο Ζξήηεο ππήξμε θαηαιπηηθή γηα ηα γεηηνληθά Ασδεθάλεζα

(Σξηάληα Ρόδνπ, Ζάιπκλνο, Ζάξπαζνο, Ζάζνο), ηηο Ζπθιάδεο (Ώθξσηήξη Θήξαο, Φπιαθσπή

Θήινπ, Ώγία Βηξήλε Ζέαο) θαη ηα Ζύζεξα (Ζαζηξί, Άγηνο Γεώξγηνο ζην ΐνπλό), αιιά

δπλακηθά παξνύζα έσο ηε ακνζξάθε (Θηθξό ΐνπλί) θαη ηε Ηήκλν (Ζνπθνλήζη). ηηο ζέζεηο

απηέο έρνπλ αλαζθαθεί πόιεηο, λεθξνηαθεία ή ηεξά πνπ δείρλνπλ όηη θαηά ηε Θέζε θαη ηελ

αξρή ηεο Όζηεξεο επνρήο ηνπ Χαιθνύ ηα λεζηά ηνπ Ώηγαίνπ δηακόξθσζαλ έλα δίθηπν ππθλώλ

επαθώλ κεηαμύ ηνπο (ηνπηθά κνπζεία ζηα πεξηζζόηεξα λεζηά).

Δ λαπζηπινΎα θηάλεη ζε πςειό επίπεδν θαη νη απαηηήζεηο ηνπ ελδναηγαηαθνύ θαη δηεζλνύο

αληαιιαθηηθνύ εκπνξίνπ δίλνπλ ζεκαληηθή ώζεζε ζηα λεζηά, ηα νπνία αθκάδνπλ, πξνθαλώο

επεηδή παξέρνπλ ππεξεζίεο θαη λαπηηθή γλώζε ζηνπο πινπζηόηεξνπο ζηεξηαλνύο γείηνλέο

ηνπο. Σα ιηκάληα ηνπ Ώηγαίνπ γίλνληαη ην ρσλεπηήξη ησλ αγαζώλ θαη ησλ ιαώλ, νη ρώξνη

κεηάπιαζεο πνιιώλ θαη ζπρλά εηεξόθιεησλ πνιηηηζκηθώλ ζηνηρείσλ. Ο αλζξσπνθεληξηζκόο

ηεο ηέρλεο ησλ Ζπθιάδσλ βξίζθεη λέν πεδίν έθθξαζεο ζηελ θεξακηθή, όπνπ κπνξεί λα δεη

θαλείο ηνλ πξνάγγειν ηεο κλεκεηαθήο δσγξαθηθήο ήδε θαηά ηελ ξηκε Θεζνθπθιαδηθή

πεξίνδν (1700 π.Χ.) ζηε Θήξα θαη ηε Θήιν.

ην Ώθξσηήξη ηεο Θήξαο ε αξραηνινγηθή ζθαπάλε αθαηξώληαο ην καλδύα ησλ εθαηζηεηαθώλ

ζηξσκάησλ ηεο ηξνκαθηηθήο έθξεμεο, ηελ νπνία νη θπζηθέο επηζηήκεο ρξνλνινγνύλ ζην 1630

π.Χ., θέξλεη ζην θσο κία άξηηα νξγαλσκέλε θπθιαδίηηθε πόιε πνπ απνπλέεη έληνλν

[5]

θνζκνπνιηηηζκό, έρεη δερηεί πνιιέο επηδξάζεηο από ηελ Ζξήηε, αιιά ηηο έρεη αθνκνηώζεη

γόληκα ζηελ ηέρλε ηεο (Θνπζεία Πξντζηνξηθήο Θήξαο, Βζληθό Ώξραηνινγηθό Ώζελώλ).

Δ Γξακκηθή Ώ γξαθή ρξεζηκνπνηείηαη ζε πήιηλεο πηλαθίδεο θαη αγγεία πνπ θαηαγξάθνπλ

πξντόληα, σζηόζν αλάθηνξα ζαλ εθείλα ηεο Ζξήηεο δελ έρνπλ έξζεη ζην θσο ζηα λεζηά. Οη

νηθνλνκίεο ηνπο, ζηεξηγκέλεο ζηηο ιηγνζηέο θπζηθέο πξνζόδνπο ησλ λεζηώλ θαη ζηνλ πινύην

πνπ θέξλεη ε ζάιαζζα, θαίλεηαη όηη ζηεξίρηεθαλ ζε ιηγόηεξν ζπγθεληξσηηθά πνιηηηθά

ζπζηήκαηα, ηα νπνία επλόεζαλ ηε δεκηνπξγία νξγαλσκέλσλ πόιεσλ αγξνηώλ, θηελνηξόθσλ,

εκπόξσλ θαη λαπηηθώλ. Δ Ζνιώλα ζηελ Ώίγηλα, ε Ώγία Βηξήλε ζηελ Ζέα θαη ε Φπιαθσπή ζηε

Θήιν είλαη αθκάδνπζεο «πόιεηο» αλάινγεο ζε ζεκαζία κε εθείλε ηνπ Ώθξσηεξίνπ, άζρεηα

εάλ ε δηαηήξεζή ηνπο είλαη ηαπεηλόηεξε ζηα κάηηα ηνπ ζεκεξηλνύ επηζθέπηε, επεηδή απηέο νη

ζέζεηο νηθνδνκήζεθαλ εθ λένπ θαη θαηνηθήζεθαλ έθηνηε γηα καθξύ ρξνληθό δηάζηεκα.

Δ έθξεμε ηνπ εθαηζηείνπ ηεο Θήξαο, θνζκνγνληθή ζε έληαζε θαη κία από ηηο κεγαιύηεξεο

πνπ γλώξηζε πνηέ ν πιαλήηεο, είρε ζνβαξόηαηεο ζπλέπεηεο γηα όιν ην Ώηγαίν. Σν λεζί

εξεκώλεη γηα αηώλεο θαη δεκηνπξγείηαη κεγάιε αλαζηάησζε ζηελ Ζξήηε, ε νπνία πηζαλόλ

ζεκαηνδνηεί ηελ αξρή ηεο απνδπλάκσζεο ηνπ κηλσηθνύ πνιηηηζκνύ.

Σελ ίδηα επνρή, ζηε κεηάβαζε από ηε Θέζε ζηελ Όζηεξε επνρή ηνπ Χαιθνύ (πεξί ην 1600

π.Χ.) θαη κέζα από δηεξγαζίεο πνπ είλαη αθόκε αζαθείο, ζηελ επεηξσηηθή ρώξα

αλαδεηθλύεηαη κία εγεκνληθή ηάμε ηα κέιε ηεο νπνίαο θηεξίδνληαη κε πνιύηηκα αγαζά

κηλσηθήο έκπλεπζεο ή εηζαγσγήο, αιιά θαη κε πνιιά ληόπηα (Σαθηθνί θύθινη Ώ θαη ΐ

Θπθελώλ: Θνπζεία Βζληθό Ώξραηνινγηθό Ώζελώλ θαη Θπθελώλ). Ώπό ηελ πεξίνδν απηή, ηε

ιεγόκελε Πξώηκε Θπθελατθή, δε ζώδνληαη αλάθηνξα θαη ηείρε, είλαη πηζαλό όκσο όηη νη

άλαθηεο πνπ θπβεξλνύλ ηελ Πεινπόλλεζν έρνπλ αλαδπζεί από ηα γέλε ηεο παιηόηεξεο, κε

αγξνηηθή δνκή θνηλσλίαο ησλ Θεζνειιαδηθώλ ρξόλσλ. Θε ζεκαληηθόηεξα γλσζηά θέληξα

εμνπζίαο ηελ Ώξγνιίδα θαη ηε Θεζζελία, νη ιεγόκελνη Θπθελαίνη εδξαηώλνπλ ηελ ηζρύ ησλ

νίθσλ ηνπο θαη αξρίδνπλ ηε ζηαδηαθή επέθηαζε πξνο ην Ώηγαίν, επηθεληξώλνληαο ηελ επηξξνή

ηνπο ζηα ίδηα λεζησηηθά θέληξα πνπ αθκάδνπλ αηώλεο πξηλ. Οη πξώηνη απνδεδεηγκέλα

ειιελόθσλνη θάηνηθνη ηνπ Ώηγαίνπ επεξεάδνληαη βαζύηαηα από ην κηλσηθό πνιηηηζκό,

ηδξύνπλ θαηά ην πξόηππν ηεο Ζξήηεο πνιπδώκαηα ηνηρνγξαθεκέλα αλάθηνξα,

ρξεζηκνπνηνύλ ηελ επίζεο ινγηζηηθνύ ραξαθηήξα Γξακκηθή ΐ γξαθή (πξνζαξκόδνληαο ηε

Γξακκηθή Ώ ζηελ ειιεληθή γιώζζα) θαη από ην 1450 π.Χ. θαίλεηαη όηη θπξηαξρνύλ ζε πνιιά

ηκήκαηα ηνπ λεζησηηθνύ Ώηγαίνπ θαη ζηελ Ζξήηε, ζπλδπάδνληαο πνιεκηθή θαη πνιηηηθή ηζρύ.

5. Ύστερη εποτή τοσ Χαλκού

ηα λεζηά ηνπ Ώξγνζαξσληθνύ, ηα Ζύζεξα, ηηο Ζπθιάδεο θαη ηα Ασδεθάλεζα ε κπθελατθή

παξνπζία γίλεηαη εληνλόηεξε, κε απνηέιεζκα ηελ πεξίνδν 1400-1200 π.Χ. ην Ώηγαίν λα

απνηειεί κία ζάιαζζα νκνηνγελνύο, πςεινύ πνιηηηζκνύ θαη γέθπξα πξνο ηελ Ώλαηνιή θαη ηε

ραιθνθόξν Ζύπξν, πεξηνρέο πνπ αλαδσνγνλνύλ ηελ εκπνξηθή δξαζηεξηόηεηα ηεο επνρήο. Οη

θπθιώπεηεο νρπξώζεηο ησλ ειιαδηθώλ αθξνπόιεσλ (Θπθήλεο, Σίξπλζα, Θηδέα) κε ηα

ηνηρνγξαθεκέλα αλάθηνξα δελ απαληνύλ ζην Ώηγαίν, όπνπ νη νηθηζκνί δηακνξθώλνληαη από

ηηο εδαθηθέο θαη πνιηηηζκηθέο ηδηαηηεξόηεηεο θάζε λεζηνύ. ηε Φπιαθσπή ηεο Θήινπ,

σζηόζν, ην κπθελατθό κέγαξν καξηπξά ηε κεηαθνξά κέξνπο ηνπ δηνηθεηηθνύ κεραληζκνύ ησλ

επεηξσηηθώλ βαζηιείσλ ζηα λεζηά. Οη νηθηζκνί ζηελ Ζέα (Ώγία Βηξήλε), ηε Ιάμν (Γξόηηα), ηε

ίθλν (Άγηνο Ώλδξέαο) θαη ηε Χίν (Βκπνξηό) αλαπηύζζνληαη κε δηθό ηνπο θύθιν αθκήο ν

θαζέλαο θαηά ην 14ν-12ν αη. π.Χ. θαη ηα πινύζηα θηεξηζκέλα λεθξνηαθεία βάδνπλ ηα

κηθξόηεξα λεζηά (Ψαξά, θύξνο, Σήλνο, Θύθνλνο, Ώκνξγόο, Ζάιπκλνο, Ζάξπαζνο) λα

ζπλαγσλίδνληαη ζε ζεκαζία ηα κεγάια λεζηά ησλ Ζπθιάδσλ θαη ηεο Ασδεθαλήζνπ.

Σα λεζηά ηνπ βόξεηνπ Ώηγαίνπ κέλνπλ πνιηηηζκηθά πξνζθνιιεκέλα ζηελ πεξαία ρώξα ηνπο.

Σα πινύζηα θνηηάζκαηα κεηάιισλ θαη ηδίσο ρξπζνύ όκσο, όπσο θαη νη εύθνξεο γαίεο ηεο

Θηθξάο Ώζίαο, θαίλεηαη όηη καγλεηίδνπλ ηνπο Ώραηνύο βαζηιείο, νη νπνίνη δελ αξγνύλ λα

θαηνηθήζνπλ θάπνηα από ηα λεζηά απηά (Ηέζβνο, Ηήκλνο) ζην δξόκν γηα ηελ πινύζηα

Σξσάδα ηνπ κύζνπ θαη ηνπ έπνπο.

[6]

Δ ηειεπηαία βαζκίδα ηεο ύζηεξεο Βπνρήο ηνπ Χαιθνύ ζπλδέεηαη κε ηελ πεξίνδν θαηά ηελ

νπνία ην αλαθηνξηθό ζύζηεκα ηεο επεηξσηηθήο ρώξαο έρεη θαηαξξεύζεη (12νο-11νο αη. π.Χ.)

θαη ζηα λεζηά κεηαηίζεηαη κεγάιν κέξνο ηεο εκπνξηθήο θαη νηθνλνκηθήο δξαζηεξηόηεηαο. Σα

πεξηθεξεηαθά θέληξα ηνπ Ώηγαίνπ αλαλεώλνπλ ηνλ πιεζπζκό ηνπο εγθαηληάδνληαο ην

ηζηνξηθό θαηλόκελν ηνπ ειιεληθνύ απνηθηζκνύ πνπ ζα θνξπθσζεί ηνλ 8ν αη. π.Χ. Σα ρξόληα

απηά, πνπ ιαλζαζκέλα νλνκάζηεθαλ «θνηεηλνί Ώηώλεο», ζην λεζησηηθό Ώηγαίν ζπληειείηαη ε

δεκηνπξγηθή αλαζύληαμε ηεο θνηλσλίαο θαη ησλ ζεζκώλ ηεο, πνπ ζα νδεγήζεη ζηελ πόιε-

θξάηνο, ην θύηηαξν ηνπ ειιεληθνύ πνιηηηζκνύ.

1. Βηζαγσγή

2. Βπνρή ηνπ Ηίζνπ (9ε-4ε ρηιηεηία π.Χ.)

3. Πξώηκε επνρή ηνπ Χαιθνύ (3ε ρηιηεηία π.Χ.)

4. Θέζε επνρή ηνπ Χαιθνύ (α´ κηζό 2εο ρηιηεηίαο π.Χ.)

5. Όζηεξε επνρή ηνπ Χαιθνύ

Γεώξκα Φξαγθνύια, ΐιαρόπνπινο Ώλδξέαο, «Πξντζηνξηθνί πνιηηηζκνί ηνπ Ώηγαίνπ», 2007,

Πολιτιστική Πύλη τοσ Αρτιπελάγοσς τοσ Αιγαίοσ

URL: <http://www.ehw.gr/l.aspx?id=6952>