Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΝΗΣΩΝ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ

γ. κοινωνία

ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Τα αρχαιολογικά ευρήματα από επιφανειακές επισκοπήσεις και από ανασκαφές οικισμών και νεκροταφείων αποτελούν πολύτιμες και μοναδικές πηγές στην προσπάθεια αποκρυπτογράφησης

της οικονομικής οργάνωσης και της κοινωνικής σύνθεσης των νησιωτικών κοινοτήτων του Αιγαίου κατά την εποχή του Χαλκού.

Ειδώλιο γυναικείας μορφής κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού), μάρμαρο. Κυκλαδικό,Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ.Ύ.: 17,6 εκ. / Πλ.: 9,8 εκ. / Πάχ.: 4,1 εκ. Από την Κέρο

Περιγραφή: Τμήμα ειδωλίου κανονικού τύπου, το αρχικό ύψος του οποίου υπολογίζεται σε 35 εκ. περίπου. Πάνω από το δεξιό στήθος διακρίνονται τέσσερις διαγώνιες ταινίες ερυθρού χρώματος.

Στην ακατοίκητη σήμερα Κέρο έχει βρεθεί ένα μεγάλος αριθμός θραυσμένων μαρμάρινων ειδωλίων και αγγείων, μετάλλινων αντικειμένων και πήλινων σκευών της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου. Τα αντικείμενα του λεγόμενου "θησαυρού" φαίνεται ότι είχαν τεμαχιστεί σκοπίμως κατά την αρχαιότητα, αφού ο τρόπος θραύσης τους είναι τέτοιος που δε μπορεί να έχει προέλθει από ατύχημα. Η ερμηνεία του συνόλου παραμένει προβληματική, καθώς δεν είναι ακόμη σαφές εάν η θραύση των αντικειμένων έγινε άπαξ ή σε διαδοχικά στάδια, ούτε εάν αποτελούσε μέρος κάποιας τελετουργίας ή ενδεχομένως αποτέλεσμα εχθρικής πράξης.

Κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία αναπτύσσονται στα μεγάλα νησιά του βόρειου και του ανατολικού Αιγαίου ένας ή περισσότεροι μεγάλοι οικισμοί με πρωτοαστικό χαρακτήρα και

πληθυσμό 300-1500 ατόμων. Αντίθετα, στις Κυκλάδες υπάρχουν πολλοί μικροί οικισμοί λίγων οικογενειών, με ελάχιστο πληθυσμό 50 ατόμων.

Νάξος. Μαρμάρινη πλάκα με επίκρουστη παράσταση ανθρώπινων μορφών. Πρωτοκυκλαδική II-III περίοδος.

Νάξος, Μουσείο Απειράνθου 19. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Από τη Μέση Χαλκοκρατία σημειώνεται, κυρίως στις Κυκλάδες, συγκέντρωση του διεσπαρμένου πληθυσμού σε έναν ή δύο σε κάθε νησί μεγαλύτερους και καλύτερα

οργανωμένους οικισμούς, οι οποίοι κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία εξελίσσονται σε πολυάνθρωπα αστικά κέντρα. Μετά την κατάρρευση των μυκηναϊκών κέντρων (περίπου 1200

π.Χ.) σημειώνονται μεταναστεύσεις πληθυσμών από την ηπειρωτική Ελλάδα προς τα νησιά του κεντρικού και του νότιου Αιγαίου, που επιφέρουν, με την αύξηση του πληθυσμού και την

ίδρυση νέων οικισμών, αλλαγές στα δημογραφικά δεδομένα.

Μεγάλη οφθαλμοπρόχους με γραπτή πολύχρωμη διακόσμηση πτηνών. Ακρωτήρι Θήρας, 16ος αι. π.Χ. Οι σχηματικές μορφές των πτηνών είναι γεμάτες κίνηση και ζωντάνια, ενώ εντυπωσιάζει η διακοσμητική αντίληψη στην όλη σύνθεση του θηραίου αγγειογράφου.

Η κοινωνική σύνθεση των νησιωτικών κοινοτήτων είναι άρρηκτα συνδεμένη με τις προσφερόμενες σε κάθε νησί δυνατότητες οικονομικής ανάπτυξης, την τεχνολογική

εξειδίκευση, τη ναυτιλία και το εμπόριο, τη συσσώρευση πλούτου και τον τρόπο κατανομής του στην κάθε κοινότητα, καθώς και με την ένταση των εξωτερικών πολιτιστικών επιδράσεων

στις διάφορες χρονικές περιόδους. Σαφείς ενδείξεις κοινωνικής διαστρωμάτωσης καταγράφονται ήδη από την Πρώιμη Χαλκοκρατία, κατά την οποία διακρίνεται μια πολιτική-

διοικητική αρχή και η εύπορη τάξη των εξειδικευμένων τεχνιτών και των εμπόρων. Από τη Μέση Χαλκοκρατία διαμορφώνεται μια νέα κοινωνική-οικονομική δύναμη, οι ναυτικοί, που συμμετέχουν στο διαμετακομιστικό εμπόριο αρχικά με τους μινωίτες, και κατά την Ύστερη

Χαλκοκρατία με τους μυκηναίους εμπόρους.

Κύμβη με γραπτή πολύχρωμη διακόσμηση αιγάγρων σε τοπίο με πλούσια βλάστηση στη μία όψη και δελφινιών σε θαλάσσιο τοπίο στη δεύτερη. Ακρωτήρι Θήρας, 16ος αι. π.Χ.

Η κύμβη (μακρόστενο ανοικτό αγγείο) είναι χαρακτηριστικός τύπος της θηραϊκής κεραμικής αν και η ακριβής χρήση του δεν είναι γνωστή. Τα διακοσμητικά θέματα έχουν μινωικά πρότυπα αλλά οι

τεχνικές της διακόσμησης, που χρησιμοποιούν την πολυχρωμία ή την αντίθεση ανοικτού-σκοτεινού, είναι εγχώριες.

Σεβασμό στην αξία της ανθρώπινης ζωής, πίστη στη μεταθανάτια πορεία του ανθρώπου, ακόμη και φόβο προς τους νεκρούς αντανακλούν τα ταφικά έθιμα της εποχής. Οργανωμένα νεκροταφεία

κιβωτιόσχημων, κατά την Πρώιμη και τη Μέση, και λαξευτών θαλαμοειδών τάφων κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία, ταφικές τελετουργίες, καθώς και ανάλογα με την ηλικία, το φύλο και την

κοινωνική θέση του θανόντος κτερίσματα, εκφράζουν τον ψυχισμό και τη σημειολογία των ελεύθερων, δυναμικών και ευέλικτων νησιωτών του Αιγαίου.

Κυκλαδικό Σχηματικό ειδώλιο από μάρμαρο.Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος, 2800-2300 π.Χ.

Ύ.: 8 εκ. Άγνωστη προέλευση

Περιγραφή: Σχηματικό ειδώλιο με σχεδόν οριζόντιο κεφάλι, που στηρίζεται σε υποτυπώδη λαιμό και απολήγει σε προεξοχή, η οποία μάλλον δηλώνει το πηγούνι. Ο κορμός είναι τραπεζιόσχημος. Το ειδώλιο ανήκει στον τύπο της Απειράνθου, που ονομάστηκε έτσι από το ομώνυμο χωριό της Νάξου. Το σχήμα του τύπου αυτού αποτελεί εξέλιξη των πτυόσχημων ειδωλίων της Πρωτοκυκλαδικής Ι περιόδου (3200-2800 π.Χ.), από τα οποία διαφέρει στην υποτυπώδη δήλωση της κεφαλής και απο το γεγονός οτι δεν είναι τελείως επίπεδος. Ενίοτε το κεφάλι παρουσιάζει ελαφρά κλίση προς τα πίσω, ενώ το σώμα μπορεί να έχει διάφορα σχήματα, όπως παραλληλόγραμμο, ρομβοειδές, τριγωνικό κ.α. Εκτός από μάρμαρο, ειδώλια τύπου Απειράνθου απαντούν και σε όστρεο, ενώ μέχρι τώρα τα γνωστά παραδείγματα είναι μόλις 37.

ΔΙΑΣΤΡΩΜΑΤΩΣΗΣτοιχεία ενδεικτικά για τη σύνθεση των νησιωτικών κοινοτήτων της εποχής του Χαλκού

αντλούνται τόσο από την οικιστική και ταφική αρχιτεκτονική, όσο και από τα κινητά ευρήματα και, ιδιαίτερα από τον τρόπο που αυτά κατανέμονται στους οικισμούς και τα

νεκροταφεία. Θραύσμα καθιστoύ ειδωλίoυ ("στοχαστής") από στεατίτη. Κυκλαδικό, Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ., Ύ.: 5,4 εκ. / Πλ.: 3 εκ. / Πάχ. 5,4 εκ.

Περιγραφή: Στην κυκλαδική τέχνη συναντούμε μια κατηγορία ειδωλίων τα οποία αποκαλούμε "ειδικής μορφής". Τα ειδώλια αυτά, ενώ διαθέτουν τα βασικά χαρακτηριστικά των κανονικών ειδωλίων, δείχνουν περισσότερη ελευθερία στην απόδοση της μορφής και της τρίτης διάστασης. Στο συγκεκριμένο μπορούμε να διακρίνουμε την αρχική του στάση: ένας άνδρας κάθεται σε χαμηλό σκαμνί, με τους αγκώνες στα γόνατα και τις παλάμες να στηρίζουν το κεφάλι.

Οι καθιστές μορφές κατά κανόνα απεικονίζονται με όρθιο τον κορμό είτε σε παθητική στάση είτε ως μουσικοί είτε ως "προπίνοντες". Η στάση του συγκεκριμένου ειδωλίου είναι μοναδική. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το ασυνήθιστο υλικό από το οποίο είναι κατασκευασμένο το ειδώλιο (πρασινωπός στεατίτης αντί για μάρμαρο) υποδηλώνουν προέλευση ίσως από την Αττική.

Στα πρωτοαστικά κέντρα του βόρειου Αιγαίου είναι εμφανής από την Πρώιμη Χαλκοκρατία η ύπαρξη μιας πολιτικής-διοικητικής εξουσίας, που συντονίζει τα κοινοτικά έργα (οχυρώσεις, κοινοτικές αποθήκες, "Βουλευτήριο") και φροντίζει την τήρηση των άγραφων νόμων για την

ομαλή λειτουργία της κοινότητας, καθώς και μιας εύπορης τάξης εμπόρων-τεχνιτών (μεταλλουργών). Οι σφραγίδες, δηλωτικές του ελέγχου διακίνησης αγαθών, τα σπάνια εισαγμένα

τεχνουργήματα από το Αιγαίο και τη Μικρά Ασία, τα πολύτιμα για την εποχή μπρούντζινα εργαλεία ή όπλα (Θερμή, Πολιόχνη) και τα σπάνιας τέχνης κοσμήματα (Πολιόχνη) αποτελούν

"αγαθά κύρους" ή αντικείμενα "κοινωνικού γοήτρου" και πιστοποιούν την οικονομική και κοινωνική ιδιαιτερότητα των κατόχων τους.

Πολιόχνη. Τα χρυσά κοσμήματα του "θησαυρού" της Κίτρινης περιόδου. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Η ύπαρξη φτωχών και πλούσιων στις Κυκλάδες διαφαίνεται από την ποιότητα των κτερισμάτων στους πρωτοκυκλαδικούς τάφους. Τάφοι με διαδήματα, περιδέραια, βραχιόλια

και αγγεία (φιάλη, κουταλάκι) από ασήμι και άλλα υλικά συνυπάρχουν σε νεκροταφεία με τάφους που συνοδεύονται π.χ. από ένα μόνο μαρμάρινο ειδώλιο.

Κάτω: Σύρος, ακρόπολη Χαλανδριανής (Καστρί). Σχεδιαστική αναπαράσταση αργυρού διαδήματος. Πρωτοκυκλαδική II περίοδος.

Αριστερά : Ειδώλιo από σύμπλεγμα μoρφών, μάρμαρο. ΚυκλαδικόΠρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ.Ύ.: 23 εκ. Άγνωστη προέλευση.

Περιγραφή: Το ειδώλιο αυτό προέρχεται πιθανότατα από σύμπλεγμα δύο όρθιων μορφών, που "αγκάλιαζαν" η μία την πλάτη της άλλης. Γνωρίζουμε συνολικά 11 παραδείγματα του συγκεκριμένου τύπου ειδωλίου, όλα αποσπασματικά. Σε όλες τις περιπτώσεις οι μορφές που απεικονίζονται είναι γυναικείες, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις σώζεται τμήμα της επίπεδης βάσης όπου πατούσαν οι μορφές. Τυπολογικά, το συγκεκριμένο ειδώλιο ανήκει στην παραλλαγή Σπεδού του κανονικού τύπου και χρονολογείται στην Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο.

Ανομοιόμορφη κατανομή πλούτου και κατ' επέκταση και κοινωνική πολυμορφία χαρακτηρίζει και τα πρωτοαστικά κέντρα της Μέσης Χαλκοκρατίας, όπως φαίνεται από τις σφραγίδες και τα

τεχνουργήματα μινωικής, νοτιοελλαδικής και μικρασιατικής προέλευσης από το Μικρό Βουνί Σαμοθράκης, το Κουκονήσι Λήμνου, την Αγία Ειρήνη Κέας, τη Φυλακωπή Μήλου και το

Ακρωτήρι Θήρας.

Δέπας Αμφικύπελλον από πηλό από την Τροία.

Στην πόλη του Ακρωτηριού αποκαλύπτονται κάτω από την ηφαιστειακή λάβα στοιχεία της κοσμοπολίτικης κοινωνίας της Υστεροκυκλαδικής Ι: τα πλούσια σπίτια των εμπόρων -μνημεία της αιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής- οι χώροι λατρείας (δεξαμενή καθαρμών), και ο τοιχογραφικός

τους διάκοσμος στον οποίο απεικονίζονται τύποι της υστεροκυκλαδικής κοινωνίας στο φυσικό τους περιβάλλον, σε καθημερινές και αθλητικές ασχολίες, σε θρησκευτικές τελετουργίες και σε

ειρηνικές ή πολεμικές επιχειρήσεις (Μικρογραφική τοιχογραφία).

Αριστερά: Aκρωτήρι Θήρας, Δυτική Oικία. Tοιχογραφία με απεικόνιση ιέρειας. Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο. YΠΠO/TAΠ.

Δεξιά: Aκρωτήρι Θήρας, Tοιχογραφία με απεικόνιση θρησκευτικού θέματος.

Από την Υστεροκυκλαδική ΙΙΙ περίοδο σημειώνονται διαφοροποιήσεις στην

οργανωτική-διοικητική εξουσία, αλλά και στην άσκηση της λατρείας και των ταφικών

εθίμων, που παραπέμπουν στο κοινωνικοπολιτικό σχήμα της μυκηναϊκής

Ελλάδας, με το οποίο έρχονται σε επαφή τα νησιά κατά την περίοδο αυτή. Τα μέγαρα και

τα ιερά της Αγίας Ειρήνης και της Φυλακωπής, τα λατρευτικά ειδώλια, οι

πλούσια κτερισμένοι λαξευτοί τάφοι ντόπιων ή μυκηναίων ηγεμόνων στις Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα αποκαλύπτουν τη σύνθεση των

κοινοτήτων της Ύστερης Χαλκοκρατίας.

Τρίωτος πιθαμφορέας. Συνόδευε ως κτέρισμα τον νεκρό. Νιχώρια Θολωτός τάφος ΥΕΙΙΙΑ-Β. Κτερίσματα σαν κι αυτό αποκαλύπτρουν οι

ανασκαφές και στις Κυκλάδες της ίδιας εποχής.

ΤΑΦΙΚΑ ΕΘΙΜΑ – ΓΕΝΙΚΑΤα ταφικά έθιμα της εποχής του Χαλκού στο Αιγαίο διαφέρουν κατά περιοχές και

χρονικές περιόδους και παρέχουν σημαντικότατα στοιχεία για τη

δημογραφία, την κοινωνική σύνθεση και τις πεποιθήσεις των προϊστορικών

νησιωτών για τη μεταθανάτια ζωή.

Φιάλη, μάρμαρο, Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδος - φάση Πλαστηρά, 3200-2800 π.Χ.. Ύ.: 5,8 εκ. / Δ.χείλ.: 15,7 εκ.. Από τη Νάξο (;)

Περιγραφή: Ημισφαιρική φιάλη χωρίς διαμορφωμένη βάση με οριζόντια αυλάκωση να τονίζει το χείλος και διάτρητη απόφυση στη μία πλευρά. Πρόκειται για χαρακτηριστικό τύπο φιάλης της Πρωτοκυκλαδικής Ι περιόδου. Σε αρκετά παραδείγματα του τύπου διατηρούνται ίχνη ερυθρού χρώματος στο εσωτερικό του αγγείου.

Τα περισσότερα μαρμάρινα σκεύη των Κυκλάδων της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού προέρχονται από τάφους. Καθώς, ωστόσο, ο αριθμός των τάφων που περιείχαν τέτοια αντικείμενα είναι μικρός, μπορούμε να υποθέσουμε ότι μόνον οι πιο εύποροι νησιώτες μπορούσαν να τα αποκτήσουν. Άλλωστε η διαδικασία λάξευσης του μαρμάρου για τη δημιουργία αγγείων πρέπει να ήταν χρονοβόρα και να απαιτούσε μεγάλη επιδεξιότητα. Συνεπώς, τα αγγεία θα πρέπει να θεωρούνταν αντικείμενα μεγάλης αξίας, αν και δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε εάν χρησιμοποιούνταν στην καθημερινή ζωή ή ποια ακριβώς ήταν η λειτουργία τους στα πλαίσια της ταφικής τελετουργίας.

Κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία στις Κυκλάδες χρησιμοποιούνται νεκροταφεία με μικρούς κιβωτιόσχημους και θαλαμοειδείς τάφους, οργανωμένους σε συστάδες που δέχονται ενταφιασμούς

διαφορετικών οικογενειών. Η θέση των τάφων δηλώνεται με λιθόκτιστο σήμα (εξέδρα), ενώ σε κάποια νεκροταφεία (Άγιοι Ανάργυροι Νάξου) υπάρχουν ενδείξεις για την τέλεση νεκρικών τελετουργιών. Οι νεκροί ενταφιάζονται σε συνεσταλμένη στάση μαζί με τα σημαντικότερα προσωπικά τους αντικείμενα (κοσμήματα, ειδώλια, όπλα κ.ά.), που τους συντροφεύουν στη

μεταθανάτια ζωή.

Νάξος, Άγιοι Ανάργυροι. Κάτοψη του πρωτοκυκλαδικού νεκροταφείου (κατά Ντούμα 1977, εικ. 17).

Δεξιά: Κυκλαδική ταφή σε συνεσταλμένη στάση.

Στα νησιά του βόρειου και ανατολικού Αιγαίου σημειώνονται μεμονωμένες ταφές βρεφών και παιδιών μέσα στα όρια του οικισμού, σε αγγεία ή σε απλούς λάκκους, που σκάβονται για το σκοπό αυτό κάτω από τα δάπεδα των σπιτιών (Πολιόχνη, Θερμή, Ηραίο). Οι ταφές ενηλίκων πραγματοποιούνταν προφανώς έξω από τα όρια του οικισμού, σε νεκροταφεία που δεν έχουν

ακόμη εντοπιστεί, και περιλάμβαναν ταφές πιθανότατα μέσα σε απλούς λάκκους ή σε πιθάρια.

Τροία, μέρος της οχύρωσης της πόλης.

Κατά τη Μέση Χαλκοκρατία στις Κυκλάδες συνεχίζεται η χρήση νεκροταφείων έξω από τα όρια των μεγάλων οικιστικών κέντρων. Συνηθίζονται οι απλοί ή κτιστοί κιβωτιόσχημοι τάφοι, οι θαλαμοειδείς και οι πιθοταφές. Η σήμανση των τάφων με λιθόκτιστες εξέδρες επιβιώνει και

κατά την περίοδο αυτή. Αξιοσημείωτη είναι η ανεύρεση κιβωτιόσχημου τάφου και τελετουργικής εξέδρας μέσα σε οίκημα της Αγίας Ειρήνης Κέας. Τα ταφικά ευρήματα από τα

υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου είναι πενιχρά.

Αγ.Ειρήνη Κέας, Είσοδος οχυρώσεως.

Κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία, περίοδο βαθμιαίας εξάπλωσης της μυκηναϊκής

δύναμης στά νησιά του Αιγαίου, υιοθετούνται σε μικρό ή μεγάλο βαθμό έθιμα ταφής γνωστά από τη μυκηναϊκή

Ελλάδα. Ο τύπος του κιβωτιόσχημου τάφου εκπνέει κατά την Υστεροκυκλαδική Ι (Αϊλάς Νάξου) και στα νεκροταφεία

(Απλώματα, Καμίνι και Γρόττα Νάξου) κυριαρχούν οι λαξευτοί θαλαμοειδείς τάφοι.

Συγχρόνως, σημειώνονται μεμονωμένα δείγματα λακκοειδών (Φυλακωπή) και από την Υστεροκυκλαδική ΙΙΙΒ και θολωτών τάφων (Αγία Θέκλα Τήνου). Ανακομιδές νεκρών και πλούσια κτερισμένες ταφές με

βαρύτιμα κοσμήματα, όπλα, μυκηναϊκά ειδώλια και αγγεία συμπληρώνουν την

εικόνα των ταφικών εθίμων της εκπνέουσας εποχής του Χαλκού.

Νάξος, Καμίνι. Κατόψεις θαλαμοειδών τάφων (κατά Ζαφειρόπουλο 1966).

Ύστερη Χαλκοκρατία.

ΤΑΦΙΚΑ ΕΘΙΜΑ – ΠΡΩΤΟΚΥΚΛΑΔΙΚΗΚατά την Πρωτοκυκλαδική περίοδο (3η χιλιετία π.Χ.) οργανώνονται σε μικρή απόσταση από τους οικισμούς νεκροταφεία, τα οποία περιλαμβάνουν συστάδες τάφων, ο συνολικός αριθμός των οποίων δεν υπερβαίνει τους 15 με 20. Σε ελάχιστες περιπτώσεις ξεπερνούν τους 50 ή τους

100, ενώ στη Χαλανδριανή Σύρου φτάνουν τους 600. Παρά το γεγονός ότι τα περισσότερα γνωστά νεκροταφεία βρέθηκαν συλημένα από αρχαιοκάπηλους, αποτελούν τις σημαντικότερες

πηγές γνώσης του Κυκλαδικού πολιτισμού.

Πλαστικό ζωόμορφο αγγείο που απεικονίζει αρκουδάκι ή σκαντζόχοιρο και κρατάει φιάλη. Χαλανδριανή Σύρου.Πρωτοκυκλαδική II περιόδος, φάση Kέρου-Σύρου (2800-2300 π.X.).Η ζωγραφιστή διακόσμηση στη ράχη και την κοιλιά του ζώου αποδίδει το δέρμα του. Το εσωτερικό του ζώου είναι κοίλο και συγκοινωνεί με τη φιάλη, αποτελώντας έτσι ενιαίο αγγείο.

Τα νεκροταφεία περιλαμβάνουν κιβωτιόσχημους τάφους με τραπεζιόσχημη

κάτοψη και θαλαμοειδείς με κυκλική ή ορθογώνια κάτοψη και οροφή ελαφρά επικλινή ή θολωτή. Οι κιβωτιόσχημοι τάφοι έχουν μήκος 0,8-1,2, πλάτος 0,3-0,5 και βάθος 0,3-0,6 μέτρα.

Επενδύονται πλευρικά με μεγάλες λίθινες πλάκες ή μικρές πέτρες και σκεπάζονται με μια

ή περισσότερες πλάκες. Είναι κατά κανόνα μονόχωροι και φιλοξενούν ένα νεκρό, ενώ σπανιότερα είναι διώροφοι ή τριώροφοι,

προκειμένου να δεχθούν περισσότερους νεκρούς της ίδιας οικογένειας. Στις περιπτώσεις αυτές τα κατώτερα μέρη αποτελούν οστεοφυλάκια, στα οποία φυλάσσονται κυρίως τα κρανία και τα

μακρά οστά των προγόνων.

Ενδιαφέρουσα παραλλαγή των κιβωτιόσχημων τάφων αποτελούν εκείνοι με την κτιστή στέγη, κατά το εκφορικό σύστημα, οι οποίοι μάλιστα διαθέτουν και δρόμο μήκους 0,5-1,0 μέτρου που

οδηγεί στην είσοδό τους. Η θέση των τάφων επισημαίνεται σε μερικά νεκροταφεία με λιθόκτιστες εξέδρες (π.χ. Λάκκουδες Νάξου), ενώ άλλοι οριοθετούνται με πέτρες και λευκά βότσαλα (Άγιοι Ανάργυροι Νάξου). Στο νεκροταφείο των Αγίων Αναργύρων υπήρχε μεγάλη, λιθόκτιστη εξέδρα,

στην οποία, σύμφωνα με τα καπελόσχημα αγγεία που βρέθηκαν, διεξάγονταν ταφικές τελετουργίες. Στα τέλη της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου σημειώνεται ενταφιασμός βρεφών και

παιδιών εντός των οικισμών, μέσα σε πήλινα αγγεία (εκχυτρισμός).

Η Ξεστή 2 στο Ακρωτήρι Θήρας.

Οι νεκροί τοποθετούνται απ' ευθείας στο δάπεδο ή σε στρώση από χαλίκια, σε ισχυρά συνεσταλμένη στάση. Για την επίτευξη της στάσης αυτής, που "παγίδευε" το νεκρό μέσα στο

μικρό τάφο, χρησιμοποιούνταν πιθανότατα σχοινιά ή ταινίες. Οι νεκροί θα πρέπει να ενταφιάζονταν με τα ενδύματά τους ή να τυλίγονταν σε ύφασμα. Κάτω από το κεφάλι τους

τοποθετείται συχνά μια πλάκα, ως προσκέφαλο, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις η σωρός σκεπάζεται με πέτρες.

Ειδώλιο τύπου Λούρου, μάρμαρο. Κυκλαδικό. Πρωτοκυκλαδική Ι-ΙΙ περίοδος - φάση Κάμπου, 2800-2700 π.Χ.Ύ.: 16,5 εκ. / Πλ.(μεγ): 4 εκ. Άγνωστη προέλευση

Η μετάβαση από την Πρωτοκυκλαδική Ι στην Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο χαρακτηρίζεται από μια έντονη τάση πειραματισμού στη μαρμαρογλυπτική και από την εμφάνιση μιας μεγάλης ποικιλίας τύπων ειδωλίων, που απηχεί τις αναζητήσεις της εποχής. Μεταξύ των τύπων που εμφανίζονται αυτήν την περίοδο συγκαταλέγεται και ο "τύπος Λούρου", ο οποίος αντιπροσωπεύει ένα ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ των δύο ευρυτέρων κατηγοριών των σχηματικών και φυσιοκρατικών ειδωλίων. Η καταγωγή του τύπου, που οφείλει την ονομασία του σε έναν εξαιρετικά πλούσιο τάφο στη θέση Λούρος της Νάξου, ανάγεται σε σχηματικά ειδώλια της Νεότερης Νεολιθικής περιόδου από τη Θεσσαλία.

Τα ειδώλια "τύπου Λούρου" είναι μικρού μεγέθους (ύψ. 3-29 εκ.) και διακρίνονται για την εξαιρετικά αφαιρετική απόδοση της ανθρώπινης μορφής και την παντελή απουσία των χαρακτηριστικών του προσώπου και συνήθως των ανατομικών λεπτομερειών του σώματος.

Στους νεκρούς προσφέρονται κτερίσματα, ανάλογα με το φύλο, την ηλικία και την κοινωνική τους θέση. Πρόκειται για προσωπικά αντικείμενα, όπως κεραμικά ή μαρμάρινα αγγεία

(πυξίδες, φιάλες, πινάκια), μαρμάρινα ειδώλια -σύντροφοι στη μεταθανάτια ζωή- χρωματοθήκες, χρωστικές ύλες, λεπίδες οψιανού (ξυράφια), τριχολαβίδες, λίθινα, οστέινα ή

μετάλλινα κοσμήματα (περιδέραια, βραχιόλια, διαδήματα, περόνες) και μπρούντζινα εργαλεία και όπλα.

Γυναικείο ειδώλιο μετακανονικού τύπου, μάρμαρο. ΚυκλαδικόΠρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ. Από τη Νάξο

(;)

Ειδώλιο που εντάσσεται στο μετακανονικό τύπο. Τα μέρη του σώματος αποδίδονται με υποτυπώδη τρόπο, σε βαθμό που να εγγίζουν τα όρια της

σχηματικότητας. Αν και διατηρείται ακόμη η χαρακτηριστική όρθια στάση με τους διπλωμένους βραχίονες, έχουν χαθεί οι αυστηρές

αναλογίες, οι ραδινές γραμμές και οι εγχάρακτες λεπτομέρεις που χαρακτηρίζουν τα γυναικεία ειδώλια της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου.

Επίσης, η διάταξη των βραχιόνων με το δεξιό πάνω από τον αριστερό είναι αντίθετη από αυτή που συναντάμε στα ειδώλια κανονικού τύπου.

Τα ειδώλια "μετακανονικού τύπου" αντιπροσωπεύουν την τελευταία προσπάθεια φυσιοκρατικής απόδοσης της ανθρώπινης μορφής στις

Κυκλάδες της Πρωιμης Εποχής του Χαλκού και χρονολογούνται στα τέλη της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου.

ΤΑΦΙΚΑ ΕΘΙΜΑ – ΥΣΤΕΡΟΚΥΚΛΑΔΙΚΗΤα ταφικά έθιμα των νησιών κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία είναι πολύ λίγο γνωστά, καθώς απ'

αυτή την εποχή έχουν βρεθεί -σε σύγκριση με τα πλούσια οικιστικά κατάλοιπα της εποχής- ελάχιστες ταφές, οι οποίες είναι μάλιστα δύσκολο να χρονολογηθούν. Από τα στοιχεία που

διαθέτουμε μέχρι τώρα, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι οι τύποι τάφων έχουν μια ομαλή εξέλιξη από τους πρωιμότερους κυκλαδικούς αλλά ταυτόχρονα παρουσιάζουν ολοένα εμφανέστερες

μυκηναϊκές επιρροές.

Μαστοπρόχους από το Μεγαλοχώρι. Πρώιμη Υστεροκυκλαδική Ι.

Όπως δείχνει το νεκροταφείο στον Αϊλά της Νάξου οι ταφές σε κιβωτιόσχημους τάφους συνεχίζονται μέχρι την Υστεροκυκλαδική Ι περίοδο, ενώ στη Φυλακωπή και την Αγία Ειρήνη

έχουν επισημανθεί λακκοειδείς τάφοι μυκηναϊκού τύπου. Από το διάστημα της μετάβασης στην Ύστερη Χαλκοκρατία άρχισε να επικρατεί στις Κυκλάδες ο τύπος των θαλαμοειδών τάφων, ο οποίος φαίνεται καταρχήν μυκηναϊκή επιρροή αλλά στο συγκεκριμένο χώρο παρουσιάζει μια

μακρά παράδοση από την Πρωτοκυκλαδική ΙΙΙ Γ περίοδο.

Νάξος, Καμίνι. Κατόψεις θαλαμοειδών τάφων (κατά Ζαφειρόπουλο 1966). Ύστερη Χαλκοκρατία.

Τα περισσότερα δείγματα θαλαμοειδών τάφων με δρόμο έχουν επισημανθεί στα υστεροκυκλαδικά νεκροταφεία της Νάξου, στις θέσεις Απλώματα, Γρόττα και Καμίνι, όπου μάλιστα έχει

επισημανθεί και μια μοναδική περίπτωση καύσης νεκρού. Μικρά σύνολα λαξευτών θαλαμοειδών τάφων έχουν βρεθεί επίσης στη Λαγκάδα της Μήλου και στην Κίμωλο.

Οι τάφοι της Νάξου και τα κτερίσματά τους δείχνουν ότι τα ταφικά έθιμα των Κυκλάδων κατά την Υστεροκυκλαδική ΙΙΙ Γ περίοδο ήταν παρόμοια με τα μυκηναϊκά. Όπως και στην ηπειρωτική Ελλάδα, οι επιφανέστεροι νεκροί θάβονταν ανάμεσα σε πλούσια κτερίσματα, συνήθως αγγεία και όπλα, ήταν ντυμένοι με πλούσια ενδύματα και στολισμένοι με πολύτιμα κοσμήματα. Τα κεραμικά κτερίσματα προέρχονταν από τη ντόπια ναξιακή παραγωγή, μερικά όμως προέρχονταν από την Αττική, ενώ σε

μερικά άλλα αναγνωρίζονται διακοσμητικές επιδράσεις της ανατολικής Μεσογείου.

Πρόχους εισηγμένη από την ηπειρωτική Ελλάδα στο Ακρωτήρι.

Περισσότερες πληροφορίες για τα ταφικά έθιμα της εποχής και μάλιστα για την εξέλιξή τους από τη Μέση στην Ύστερη Χαλκοκρατία μάς δίνουν οι τάφοι της Αγίας Ειρήνης. Εκεί οι

κιβωτιόσχημοι τάφοι της Μεσοκυκλαδικής εποχής σταματούν, οι πιθοταφές όμως μέσα στα όρια του οικισμού συνεχίζονται ακόμη για ένα διάστημα.

Αγ.Ειρήνη Κέας, Οχυρώσεις.

Κατά τη μεταβατική περίοδο στην Ύστερη Χαλκοκρατία κάνουν την εμφάνισή τους κιβωτιόσχημοι τάφοι με κτιστά τοιχώματα. Ο τύπος αυτός φαίνεται ότι ήταν μια εξέλιξη από τον τύπο των απλών

κιβωτιόσχημων τάφων με επένδυση από λίθινες πλάκες. Δύο από αυτούς τους τάφους είχαν κατασκευαστεί με ιδιαίτερη φροντίδα. Ο ένας ήταν καλυμμένος από ένα χωμάτινο τύμβοι, ο οποίος

περιβαλλόταν από λίθινο περίβολο, ενώ ο δεύτερος διέθετε πλακοστρωμένο δάπεδο και έναν εσωτερικό ταφικό θάλαμο. Τα ιδιαίτερα αυτά χαρακτηριστικά και ειδικότερα η κατασκευή του

τύμβου θεωρούνται επιρροές από τα ταφικά έθιμα της ηπειρωτικής Ελλάδας.

Κέα, Αγία Ειρήνη. Κάτοψη και τομή του τάφου 40

(κατά Caskey 1971, εικ. 11). Ύστερη Χαλκοκρατία.

Κέα, Αγία Ειρήνη. Κάτοψη και τομή του τάφου 58 (κατά Caskey 1971, εικ. 12). Ύστερη Χαλκοκρατία.

Οι μυκηναϊκές επιρροές γίνονται εμφανέστερες κατά τα μέσα της Ύστερης Χαλκοκρατίας, όπως δείχνουν οι θολωτοί τάφοι στις θέσεις Χωστή της Νάξου και Αγία Θέκλα της Τήνου, ενώ

στην ίδια κατηγορία ανήκει ίσως και ένας τάφος που βρέθηκε στη

Μύκονο.

Ο θολωτός τάφος της Κλυταιμήστρας στις Μυκήνες. Θολωτοί τάφοι εμφανίστηκαν και στις Κυκλάδες υπό μυκηναϊκή επιρροή.

Δε γνωρίζουμε αν η επικράτηση των μυκηναϊκών στοιχείων στα ταφικά έθιμα των Κυκλάδων συνδέεται με μια είσοδο πληθυσμιακών στοιχείων από την ηπειρωτική Ελλάδα, το σίγουρο

πάντως είναι ότι κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία άρχισε και στο χώρο των νησιών να εκδηλώνεται η γενικότερη τάση επίδειξης του κοινωνικού κύρους μέσω των μνημειακών και πλούσιων ταφών.

Αποθήκη πίθων στο Ακρωτήρι Θήρας.

ΕΝΔΥΜΑΣΙΑΟι πληροφορίες που διαθέτουμε για την ενδυμασία των κατοίκων του Αιγαίου πριν από

την Ύστερη Χαλκοκρατία είναι ελάχιστες. Τα κυκλαδικά ειδώλια της Πρώιμης Χαλκοκρατίας εικονίζονται γυμνά, ενώ το χρώμα που διασώζεται σε μερικά από αυτά μπορεί να ερμηνευθεί ως βάψιμο του δέρματος ή δερματοστιξίες. Τις μόνες σχετικές ενδείξεις παρέχει ένα σύνολο ειδωλίων από τη Θερμή της Λέσβου, όπου δηλώνονται

ορισμένες λεπτομέρειες ενδυμάτων. Η απόδοση όμως και αυτών είναι αρκετά αφαιρετική, ώστε να μπορούμε να σχηματίσουμε μια σαφή εικόνα των ενδυμάτων.

Λέσβος, Θερμή. Πήλινα γυναικεία ειδώλια. Πρώιμη Χαλκοκρατία.

Από την Υστεροκυκλαδική περίοδο αντίθετα προέρχεται ένα πλήθος σχετικών πληροφοριών που αντλούνται κυρίως από τις τοιχογραφίες της Θήρας και από τα μυκηναϊκού τύπου ειδώλια,

δηλαδή από τα έργα δύο παραστατικών τεχνών, οι οποίες μεταδόθηκαν στα νησιά του Αιγαίου αντίστοιχα από την Κρήτη και τη μυκηναϊκή Ελλάδα.

Ειδώλιο γυναικείας μορφής κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού), μάρμαρο. Κυκλαδικό, Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.X. Ύ.: 35,5 εκ. Από τη Νάξο (;)

Τα κυκλαδικά ειδώλια ελκύουν την προσοχή του σύγχρονου θεατή, μεταξύ των άλλων, και για τη λιτότητα που αποπνέει η λευκότητα του υλικού τους. Γνωρίζουμε, ωστόσο, ότι στην πραγματικότητα πολλά από αυτά ήταν έντονα χρωματισμένα. Οι Κυκλαδίτες χρησιμοποιούσαν χρώματα (μελανό ή βαθυγάλαζο, κόκκινο και, σπανίως, πράσινο) για να αποδώσουν τα χαρακτηριστικά του προσώπου, τα μαλλιά, το ηβικό τρίγωνο, κοσμήματα καθώς και ασαφή σύμβολα, που πιθανώς υποδήλωναν διακοσμητική σώματος ή δερματοστιξία. Ο χρωματισμός των ειδωλίων έχει ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως. Επειδή πολλά προέρχονται από τάφους, αρκετοί ερευνητές θεωρούν ότι αντανακλά το χρωματισμό του νεκρού ή συγγενικών του προσώπων που θρηνούν. Άλλοι πιστεύουν ότι απηχεί τον τρόπο με τον οποίο κοσμούσαν το πρόσωπο και το σώμα τους άτομα με σημαντική θέση στην κοινωνία. Σύμφωνα με μια άλλη άποψη, ορισμένα μοτίβα που επαναλαμβάνονται ίσως εκφράζουν μια κοινή συλλογική ταυτότητα.

Από τις παραστάσεις των τοιχογραφιών προκύπτει εύκολα το

συμπέρασμα ότι οι κάτοικοι της Θήρας ακολουθούσαν πιστά τη μινωική μόδα, καθώς εκεί συναντούμε τα υπέρκομψα γυναικεία ενδύματα που είναι γνωστά από τη μινωική Κρήτη. Τα ενδύματα

αυτά αποτελούνταν από φαρδιές καμπανόσχημες φούστες -φτιαγμένες από αλλεπάλληλες υφαντές ταινίες-

και από ένα στενό περικόρμιο με εφαρμοστά μανίκια, το οποίο άφηνε

συχνά ελεύθερο το στήθος. Οι παρυφές των ενδυμάτων ήταν όπως και στα

μινωικά διακοσμημένες με περίτεχνα υφασμένες ταινίες.

Θήρα, Ακρωτήρι-Ξεστή 3. Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία των Λατρευτριών. Θήρα, Προϊστορικό Μουσείο.

Ένα στοιχείο της γυναικείας ενδυμασίας που θεωρείται τοπικό -καθώς δε συναντάται στην ενδυμασία της Κρήτης- είναι η χρήση λεπτότατων διάφανων ενδυμάτων, τα οποία κατά μια

άποψη ήταν φτιαγμένα από μεταξωτά υφάσματα. Η ένδειξη αυτή ενισχύθηκε πρόσφατα από την εύρεση κουκουλιών μεταξοσκώληκα στις ανασκαφές του Ακρωτηρίου.

Θήρα, Ακρωτήρι-Ξεστή 3. Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία των Λατρευτριών: γυναίκα που

κρατάει περιδέραιο. Θήρα, Προϊστορικό Μουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Τη γυναικεία ενδυμασία συνόδευαν πλούσια κοσμήματα (περιδέραια, βραχιόλια, σκουλαρίκια) από πολύτιμα μέταλλα και πολύχρωμα πετρώματα, τα οποία ακολουθούσαν και αυτά, όσον αφορά

την τεχνοτροπία και το σχεδιασμό, τη μινωική μόδα. Την εντυπωσιακή εμφάνιση των γυναικών συμπλήρωναν το βάψιμο των ματιών, του προσώπου, πιθανώς και η δερματοστιξία, στοιχεία της

εμφάνισης που όμως ίσως αφορούσαν μόνο πρόσωπα με ιερατική ιδιότητα.

Θήρα, Ακρωτήρι. Αποκατάσταση τοιχογραφίας από την Ξεστή 3: Κροκοσυλλέκτρια.. Υστεροκυκλαδική I περίοδος.

Οι περισσότερες από τις παραστάσεις όπου απεικονίζονται ανθρώπινες μορφές έχουν θρησκευτικό περιεχόμενο, γι' αυτό τα ενδύματα που απεικονίζονται σ' αυτές ίσως δεν αντιπροσωπεύουν τα καθημερινά ενδύματα, αλλά τελετουργικά ιερατικά άμφια. Μια εξαίρεση αποτελεί η λεγόμενη

"μικρογραφική ζωφόρος« (εικόνα), όπου απεικονίζονται συγχρόνως πολλοί άνθρωποι με διαφορετικές ιδιότητες. Στην τοιχογραφία αυτή τα γυναικεία ενδύματα παρουσιάζονται σχετικά

ομοιόμορφα, ενώ τα ανδρικά διακρίνονται σε διαφορετικούς τύπους, οι οποίοι εκφράζουν μάλλον κοινωνικές διαφορές. Το μινωικού τύπου περίζωμα φοριόταν συχνότερα από άνδρες που βρίσκονταν σε έντονη κινητική δραστηριότητα. Οι άνδρες που συμμετείχαν σε τελετουργικές πράξεις φορούσαν

έναν απλό χιτώνα που δε διέφερε πολύ από το χιτώνα των βοσκών.

Στα πήλινα ειδώλια Φ και Ψ των ιερών της Αγίας Ειρήνης και της Φυλακωπής, καθώς και στα υπερμεγέθη κοίλα ειδώλια από τα ιερά αυτά αναγνωρίζεται μια εντελώς

διαφορετική ενδυματολογική παράδοση. Τα ειδώλια αυτά φορούν τον ίδιο μακρύ χειριδωτό χιτώνα -πολλές φορές διακοσμημένο με περίπλοκα υφαντικά σχέδια- που

φορούν και οι μορφές των μυκηναϊκών ειδωλίων.

Μήλος, Φυλακωπή. Πήλινο ειδώλιο, Η "Κυρία της Φυλακωπής", Υστεροκυκλαδική III περίοδος.

Μήλος, Αρχαιολογικό Μουσείο 653. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ

ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Από τo διάστημα της Πρώιμης Χαλκοκρατίας δεν υπάρχουν καθόλου αρχαιολογικές μαρτυρίες που να συνδέονται με λατρευτικές πρακτικές. Μόνο η παραγωγή των κυκλαδικών

ειδωλίων και η τοποθέτησή τους σε τάφους μπορεί να συνδεθεί με κάποιες θρησκευτικές πεποιθήσεις του πληθυσμού και μάλιστα με την τέλεση λατρευτικών εθίμων σε συνδυασμό

με έθιμα ταφής.

Γυναικείο ειδώλιο μετακανονικού τύπου, μάρμαρο. ΚυκλαδικόΠρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ.Ύ.: 20,8 εκ. / Πλ.: 7,6 εκ. Από τη Νάξο, Σπεδός (;)

Τα ειδώλια μετακανονικού τύπου αποκαλούνται έτσι διότι παρουσιάζουν σημαντικές αποκλίσεις από τις σταθερές καλλιτεχνικές συμβάσεις των λεγόμενων "κανονικών" ειδωλίων της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου. Το κεφάλι του ειδωλίου είναι πολύ πιο σφαιρικό και ογκώδες από αυτό των κανονικών ειδωλίων, τα χαρακτηριστικά του προσώπου αποδίδονται ανάγλυφα ή εγχάρακτα , το σώμα είναι πολύ πιεσμένο και μόνον αδρά δουλεμένο, ενώ οι βραχίονες δεν είναι πια διπλωμένοι κάτω από το στήθος αλλά σε σχεδόν διαγώνια διάταξη. Τα μετακανονικά ειδώλια χρονολογούντα στα τέλη της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου και αντιπροσωπεύουν την τελευταία απόπειρα των Κυκλαδιτών γλυπτών για φυσικοκρατική απόδοση της ανθρώπινης μορφής, στερημένη πάντως από κάθε καλλιτεχνική πνοή. Στην επόμενη, Πρωτοκυκλαδική ΙΙΙ, περίοδο, κατασκευάζονταν μόνον σχηματικά ειδώλια.

Το συγκεκριμένο παράδειγμα λέγεται ότι βρέθηκε μαζί με ειδώλιο πολεμιστή-κυνηγού που εκτίθεται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης (ΝΓ0308). Τα δύο ειδώλια παρουσιάζουν αρκετές τεχνοτροπικές ομοιότητες και πιθανόν κατασκευάστηκαν από τον ίδιο γλύπτη ή το ίδιο εργαστήριο.

Τα θρησκευτικά στοιχεία από την περίοδο της Μέσης Χαλκοκρατίας είναι ακόμη λιγότερα, καθώς τότε σταματά και η παραγωγή ειδωλίων. Κατά τη διάρκεια όμως αυτής ακριβώς της

περιόδου ιδρύεται το πρωιμότερο ιερό του προϊστορικού Αιγαίου στην Αγία Ειρήνη της Κέας, ένα σημαντικό γεγονός που σηματοδοτεί τη διαμόρφωση των λατρευτικών εθίμων της Ύστερης

Χαλκοκρατίας.

Τα λατρευτικά έθιμα στα νησιά του Αιγαίου κατά τις πρώιμες περιόδους της Ύστερης Χαλκοκρατίας μαρτυρούνται εύγλωττα στην πλούσια εικονογράφηση των τοιχογραφιών της

Θήρας. Στις παραστάσεις αυτές, οι οποίες αντικατοπτρίζουν όμως περισσότερο τα λατρευτικά έθιμα της μινωικής Κρήτης, απεικονίζονται συχνά μέλη του ιερατείου και λατρευτές σε

τελετουργικές πράξεις και τελετές μύησης νεαρών προσώπων.

Ακρωτήρι. Δεξαμενή καθαρμών, βόρειος τοίχος. Λατρεύτριες.

Από τα μέσα της Ύστερης Χαλκοκρατίας διαθέτουμε ένα πλήθος πληροφοριών

σχετικών με τη λατρεία, οι οποίες προέρχονται κυρίως από τις ώριμες φάσεις χρήσης του ιερού της Αγίας Ειρήνης και

από το ιερό της Φυλακωπής στη Μήλο. Τα δύο αυτά νησιωτικά ιερά πλουτίζουν τις γνώσεις μας για τη μυκηναϊκή λατρεία γενικότερα, καθώς από την ηπειρωτική

Ελλάδα, εκτός από τα ιερά των Μυκηνών, της Τίρυνθας και της Ασίνης, δεν υπάρχουν άλλα ικανοποιητικά στοιχεία για την τέλεση

της λατρείας σε ειδικά σχεδιασμένους χώρους. Τα αρχαιολογικά ευρήματα των

ιερών (ειδώλια και λατρευτικά σκεύη), που είναι πανομοιότυπα με εκείνα της

ηπειρωτικής Ελλάδας, δίνουν την εντύπωση ότι η λατρεία στα νησιά συνεχίστηκε

πλήρως ενταγμένη στις αρχές και το τυπικό της μυκηναϊκής θρησκείας. 

ΙΕΡΑΑπό τους νησιωτικούς οικισμούς της Πρώιμης Χαλκοκρατίας δεν διαθέτουμε πληροφορίες για τη

λειτουργία οργανωμένων ιερών. Από τη Μέση Χαλκοκρατία όμως εμφανίζονται τα πρώτα στοιχεία λατρείας σε ένα ανεξάρτητο και ειδικά σχεδιασμένο κτήριο. Στον οικισμό της Αγίας Ειρήνης στην Κέα κτίστηκε αυτή την περίοδο ένα ιερό -το πρώτο ιερό στο Αιγαίο- το οποίο ανταποκρίνεται στο

σχήμα και τη λειτουργία των μεταγενέστερων ιερών της μυκηναϊκής Ελλάδας.

Από την Ύστεροκυκλαδική εποχή διαθέτουμε περισσότερες μαρτυρίες για τη λατρεία σε ιερά κτήρια. Τα καλύτερα ερευνημένα ιερά του νησιωτικού χώρου είναι το ιερό της Αγία Ειρήνης, το οποίο συνέχισε να λειτουργεί αδιάκοπα από τη Μέση Χαλκοκρατία, και το κάπως μεταγενέστερο ιερό της Φυλακωπής στη Μήλο. Μια ένδειξη για το χαρακτηρισμό των ιερών είναι ο ιδιαίτερος

αρχιτεκτονικός τύπος των κτηρίων και η εύρεση τελετουργικών αντικειμένων και πήλινων ειδωλίων. Ο αρχιτεκτονικός τύπος των νησιωτικών ιερών έχει, όπως και αυτά της ηπειρωτικής Ελλάδας,

τριμερή διάταξη. Τα ιερά κτίσματα αποτελούνταν από έναν προθάλαμο, έναν κύριο χώρο και δύο πλευρικούς θαλάμους στο βάθος. Στο κέντρο των κύριων χώρων τοποθετούνταν διάφορα λατρευτικά

σκεύη (εστίες και τριποδικές τράπεζες προσφορών). Στο βάθος υπήρχε ένα θρανίο, όπου τοποθετούνταν τα ξόανα της θεότητας, πήλινα ειδώλια και άλλα αφιερώματα. Ειδικότερα τα ξόανα

ήταν τοποθετημένα επάνω σε λίθινες πλατφόρμες ώστε να βρίσκονται σε ψηλότερο σημείο από τους λατρευτές. Οι πλευρικοί θάλαμοι χρησιμοποιούνταν, όπως φαίνεται στα ιερά της Φυλακωπής και

των Μυκηνών, για την αποθήκευση των τελετουργικών σκευών.

Μήλος, Φυλακωπή. Κάτοψη του μυκηναϊκού ιερού (κατά Renfrew 1981, 8).

Από το Ακρωτήρι της Θήρας, παρόλο που εκεί ο ιερός χαρακτήρας των

χώρων δεν είναι σαφής και οι λατρευτικές συνήθειες αντιστοιχούν

περισσότερο στα μινωικά έθιμα, διαθέτουμε επίσης την ένδειξη ότι η

κατασκευή των ιερών κτισμάτων ήταν ιδιαίτερα φροντισμένη. Τα κτήρια του Ακρωτηρίου που έχουν χαρακτηριστεί

ιερά, οι λεγόμενες Ξεστές, είχαν σε αντίθεση με τα υπόλοιπα πλινθόκτιστα

κτίσματα του οικισμού επιμελημένη λίθινη τοιχοδομία.

Τα ιερά των νησιών όπως και αυτά της ηπειρωτικής Ελλάδας φανερώνουν αρκετές διαφορές από τους αντίστοιχους χώρους της Μινωικής Κρήτης, πράγμα που υποδεικνύει μια διαφοροποίηση στις

λατρευτικές συνήθειες των δύο αυτών πολιτισμών. Τα μυκηναϊκά ιερά ήταν ανεξάρτητα κτήρια και όχι χώροι ενσωματωμένοι σε οικοδομήματα διαφόρων χρήσεων, όπως στην περίπτωση των

μινωικών ανακτόρων. Από το νησιωτικό χώρο δεν υπάρχουν επίσης αρχαιολογικές μαρτυρίες για ιερά κορυφής ή ιερά σπήλαια, παρόλο που η λατρεία σε υπαίθρια ιερά υπονοείται στη μυκηναϊκή

εικονογραφία και στα κείμενα των πινακίδων.

Κέα, Αγία Ειρήνη. Κάτοψη του ιερού της Ύστερης Χαλκοκρατίας (κατά Caskey 1986).

Τα μυκηναϊκά νησιωτικά ιερά θα ήταν ίσως ένας διαρκής πόλος έλξης των λατρευτών για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Όπως έχει διαπιστωθεί στο μυκηναϊκό ιερό του Απόλλωνα Μαλεάτα

(φωτογραφία του αρχαιολογικού χώρου) στην Επίδαυρο, η λατρεία στους χώρους των μυκηναϊκών ιερών μπορεί να συνεχιζόταν μέχρι τους αρχαϊκούς χρόνους. Η εκδοχή αυτή

ενισχύεται από την εύρεση μυκηναϊκών τελετουργικών και εξαιρετικά πολυτελών αντικειμένων κάτω από το Αρτεμίσιο της Δήλου.

ΙΕΡΑΤΕΙΟΜεταξύ των μορφών των τοιχογραφικών

παραστάσεων της Θήρας αναγνωρίζονται και ορισμένες που ίσως απεικονίζουν μέλη του ιερατείου. Είναι όμως αρκετά δύσκολο να διακριθούν οι ιερείς από τους λατρευτές ή

πιθανές απεικονίσεις της θεότητας, καθώς οι παραστάσεις αυτές δε μοιάζουν να

ακολουθούν ένα αυστηρό θρησκευτικό τυπικό. Έτσι ο προσδιορισμός της ιδιότητας των μορφών προκύπτει από τις προσπάθειες ερμηνείας των τελετουργικών διαδικασιών και τις συχνά αβέβαιες τοποθετήσεις των

μορφών σε ένα εικονογραφικό πρόγραμμα.

Πίθος μινωικός εισηγμένος στο Ακρωτήρι. Ώριμη Υστεροκυκλαδική.

Είναι καταρχήν άξιο παρατήρησης ότι στις θρησκευτικές παραστάσεις της Θήρας κυριαρχούν, όπως και στις μινωικές, οι γυναικείες μορφές. Πρόκειται για ιέρειες και θεραπαινίδες της θεότητας

που την εξυμνούσαν, της προσέφεραν δώρα, ενώ ίσως σε συγκεκριμένες τελετές να την αντιπροσώπευαν ενσαρκώνοντάς την. Οι ιέρειες φορούσαν πολυτελή ενδύματα μινωικού τύπου,

είχαν περίτεχνες κομμώσεις και έφεραν μερικές φορές στο πρόσωπο δερματοστιξίες με αποδόσεις ιερών συμβόλων (π.χ. του κρόκου). Μια συγκεκριμένη θέση στη θρησκευτική ιεραρχία

αντιπροσωπεύει μάλλον μια ιέρεια από μια τοιχογραφία της Δυτικής οικίας, η οποία κρατά ένα θυμιατήρι και φορά έναν άνετο μακρύ χειριδωτό χιτώνα.

Aκρωτήρι Θήρας, Δυτική Oικία. Tοιχογραφία με απεικόνιση ιέρειας.

Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο. YΠΠO/TAΠ.

Πρόσωπα του ιερατείου θεωρούνται και ορισμένες ανδρικές μορφές από την "τοιχογραφία του στόλου", στη σκηνή της τελετουργίας στην κορυφή ενός λόφου. Οι μορφές αυτές απεικονίζονται με μακρούς λευκούς χιτώνες, ενώ εκείνες με τα λευκά περιζώματα μινωικού τύπου από την ίδια σκηνή αντιπροσωπεύουν μάλλον τους λατρευτές. Μέλη του ιερατείου θεωρούνται και ορισμένες ανδρικές μορφές που φορούν δέρματα ζώων, οι οποίες παραπέμπουν στους παρόμοια ντυμένους

ιερείς από τη σαρκοφάγο της Αγίας Τριάδας.

ΛΑΤΡΕΙΑΓια την ύπαρξη θρησκευτικών τελετών κατά τη διάρκεια της Πρώιμης Χαλκοκρατίας

διαθέτουμε ελάχιστα στοιχεία, καθώς στα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της εποχής δεν έχουν εντοπιστεί χώροι με ιδιαίτερη διάταξη ή χαρακτηριστικά αντικείμενα λατρείας (ειδώλια,

τελετουργικά αγγεία). Μια ένδειξη ωστόσο για την τέλεση λατρευτικών τελετών που θα ήταν συνυφασμένη με τα ταφικά έθιμα είναι η εύρεση ειδωλίων στους πρωτοκυκλαδικούς τάφους.

Ειδώλιο γυναικείας μορφής κανονικού τύπου (παραλλαγή Καψάλων)Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου. 2800-2300 π.Χ.

Η κυκλαδική τέχνη φθάνει στην ωριμότητά της κατά την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο με τη δημιουργία του χαρακτηριστικού τύπου ειδωλίου, που θα κυριαρχήσει για τους επόμενους πέντε αιώνες. Ο τύπος αυτός αποκαλείται "κανονικός", επειδή χαρακτηρίζεται από σταθερούς μορφολογικούς κανόνες και καλλιτεχνικές συμβάσεις, όπως τα διπλωμένα χέρια πάνω από την κοιλιά (με το αριστερό πάντα πάνω από το δεξί), τα ελαφρώς λυγισμένα γόνατα, την κλίση της κεφαλής προς τα πίσω και τα ανασηκωμένα πέλματα. Οι ειδικοί αναγνωρίζουν πέντε διαφορετικές παραλλαγές του κανονικού τύπου. Η "παραλλαγή Καψάλων", που οφείλει την ονομασία της στο ομώνυμο πρωτοκυκλαδικό νεκροταφείο της Αμοργού, είναι η αρχαιότερη και τοποθετείται χρονολογικά στην πρώιμη φάση της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου.Στην πλειονότητά τους, τα κανονικά ειδώλια αποδίδουν γυμνές γυναικείες μορφές, που αρκετοί μελετητές ερμηνεύουν ως γονιμικές ή χθόνιες θεότητες. Ορισμένοι ερευνητές δίνουν έμφαση στη συχνή ανεύρεσή τους σε τάφους και τα ερμηνεύουν ως αποτροπαϊκές εικόνες, υποκατάστατα θυσιών, συνοδούς των νεκρών ή αντικείμενα δηλωτικά κοινωνικού κύρους, ενώ άλλοι υποστηρίζουν τη λατρευτική τους χρήση και τα θεωρούν ως αναθήματα που απεικονίζουν πιστούς.

Κατά τη Μέση Χαλκοκρατία η εικόνα φαίνεται να αλλάζει. Στον οικισμό της Αγίας Ειρήνης στην Κέα ιδρύεται ένα ιερό, το οποίο θα θεμελιώσει μια μακρά λατρευτική παράδοση. Η λατρεία κατά

την αρχική περίοδο της χρήσης του ιερού παρουσιάζει ταυτόχρονα μινωικό και μυκηναϊκό χαρακτήρα, ενώ κατά την ώριμη φάση του παρατηρείται η πλήρης ταύτιση με τη μυκηναϊκή

λατρεία.

Κέα, Αγία Ειρήνη. Πήλινο γυναικείο ειδώλιο από το ιερό. Υστεροκυκλαδική I-II περίοδος. ΚΑ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Κέα, Αγία Ειρήνη. Άποψη του ιερού.

Οι στερεοελλαδικές επιδράσεις στο ιερό της Αγίας Ειρήνης αλλά και στο ιερό της Φυλακωπής, φαίνονται κυρίως από το μεγάλο αριθμό των λατρευτικών ειδωλίων μυκηναϊκού τύπου, τα οποία διακρίνονται σε ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα. Τα ζωόμορφα ειδώλια έχουν συνήθως τη μορφή αιγών και σκυλιών, ενώ τα ανθρωπόμορφα διακρίνονται ανάλογα με το σχήμα τους σε ειδώλια Φ και Ψ, ακολουθούν δηλαδή με ακρίβεια τα σχήματα και τους τύπους των μυκηναϊκών ειδωλίων.

Από τις ύστερες φάσεις των ιερών προέρχονται και κοίλα ειδώλια μεγάλου μεγέθους, το γνωστότερο από τα οποία είναι η λεγόμενη «κυρία της Φυλακωπής»..

Οι πληροφορίες που διαθέτουμε για το λατρευτικό τυπικό εμπλουτίζονται από τις παραστάσεις των τοιχογραφιών της Θήρας, πολλές από τις οποίες είχαν σκοπό να

μεταδώσουν θρησκευτικά μηνύματα. Όπως και στις μινωικές τοιχογραφίες, οι θρησκευτικές νύξεις των παραστάσεων εναρμονίζονται αριστοτεχνικά με στιγμιότυπα από την καθημερινή ζωή και με φυσιοκρατικές αποδόσεις τοπίων, κάνοντας με αυτό τον τρόπο την ερμηνεία των

παραστάσεων γριφώδη.

Υψηλό άβαφο αγγείο με πλαστικές νευρώσεις, τελετουργικής χρήσης, πρωτότυπος τύπος της θηραϊκής κεραμικής. Ακρωτήρι Θήρας, 16ος αι. π.Χ.

Χωρίς να είναι απόλυτα κατανοητή η γλώσσα των τοιχογραφιών, θεωρείται ότι οι παραστάσεις τους συχνά απεικονίζουν πρόσωπα που παίρνουν μέρος σε ιερές τελετουργίες. Στις σκηνές που

θεωρούνται σίγουρα θρησκευτικές ανήκει η σκηνή της συλλογής του ιερού κρόκου, όπου οι λεγόμενες «κροκοσυλλέκτριες» μαζεύουν το ιερό φυτό για να το προσφέρουν σε μια θεϊκή μορφή,

η οποία κάθεται σε θρόνο, πλαισιωμένη από γρύπες και πιθήκους. Λατρευτικές σκηνές περιλαμβάνει επίσης η μικρογραφική "τοιχογραφία του στόλου" από τη Δυτική οικία με το θέμα

της εορταστικής νηοπομπής. Η "τοιχογραφία της άνοιξης" ίσως σχετίζεται με τελετές γονιμότητας, ενώ οι νεαροί "πυγμάχοι" ίσως ήταν πρόσωπα που συμμετείχαν σε τελετές μύησης.

Θήρα, Ακρωτήρι. Σχεδιαστική αποκατάσταση τοιχογραφίας από την Ξεστή 3: Κροκοσυλλέκτριες και θεά πλαισιωμένη από πίθηκο και γρύπα (κατά N. Mαρινάτου). Υστεροκυκλαδική I περίοδος.

Μια σειρά από στοιχεία της λατρείας, όπως ο πρωταγωνιστικός ρόλος των γυναικών, η

πλαισίωση από μινωικά ιερά σύμβολα και οι τελετές μύησης, θυμίζουν τα λατρευτικά έθιμα

της μινωικής Κρήτης. Το γεγονός αυτό υποδεικνύει ότι οι κάτοικοι της Θήρας,

παράλληλα με τις μινωικές επιρροές που είχαν δεχθεί σε τομείς του υλικού πολιτισμού, είχαν

υιοθετήσει και το λατρευτικό τυπικό της μινωικής θρησκείας.

Κωνικό ρυτό (τελετουργικό αγγείο) διακοσμημένο σε ζώνες με σειρές ροδάκων εγγεγραμμένων σε κύκλο. Στο κέντρο ζώνη με σπείρες από λευκό χρώμα. Εισηγμένο από τη μινωική Κρήτη.Ακρωτήρι Θήρας, 16ος αι. π.Χ.

ΤΕΛΕΤΕΣΜια σειρά από τις τελετουργικές πράξεις που

απεικονίζονται στις τοιχογραφίες της Θήρας μοιάζουν να έχουν -παράλληλα με το θρησκευτικό τους

χαρακτήρα- και κάποια σημασία για τα έθιμα της κοινότητας. Οι περιπτώσεις αυτές σχετίζονται κυρίως

με την παρουσία νεανικών μορφών με γαλάζιο το τριχωτό τμήμα του κεφαλιού και διάσπαρτους μακριούς βοστρύχους. Η εμφάνιση αυτή ερμηνεύτηκε αρχικά ως ένα στοιχείο της ενδυμασίας των νέων, συγκεκριμένα ως ένας γαλάζιος σκούφος, από τον οποίο πρόβαλλαν

τούφες μακριών μαλλιών. Μια διαφορετική άποψη όμως υποστηρίζει ότι εδώ χρησιμοποιήθηκε συμβατικά

το γαλάζιο χρώμα για να υποδηλώσει ξυρισμένα κεφάλια ή κεφάλια με πολύ κοντά μαλλιά και σχετίζει

την εμφάνιση αυτή με τελετές ενηλικίωσης που προέβλεπαν την υιοθέτηση της συγκεκριμένης

κόμμωσης.

Θήρα, Ακρωτήρι-Ξεστή 3. Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία των Λατρευτριών: γυναίκα με

ξυρισμένο κεφάλι. Θήρα, Προϊστορικό Μουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Δε γνωρίζουμε ακριβώς ποιο ήταν το νόημα αυτού του εθίμου αλλά τα έθιμα κουράς, που είναι γνωστά από την Αρχαιότητα και από σύγχρονες πρωτόγονες κοινωνίες,

μας δίνουν το κλειδί της ερμηνείας: οι νέοι που βρίσκονταν ανάμεσα στην παιδική ηλικία και την εφηβεία υποβάλλονταν σε τελετές ενηλικίωσης

προκειμένου να δηλωθεί ότι περνούσαν σε μια περίοδο της ζωής τους, κατά την οποία ήταν πια έτοιμοι για να

δεχθούν τη θεϊκή φώτιση, να αφιερωθούν στις θρησκευτικές υπηρεσίες ή απλώς ότι βρίσκονταν σε

ηλικία γάμου.

Τοιχογραφία των Πυγμάχων. Απεικονίζονται δύο έφηβοι, γυμνοί με ζώνη στη μέση και γάντια πυγμαχίας. Δωμάτο Β1, Κτίριο Β. Ακρωτήρι Θήρας, 16ος αι. π.Χ.

Τα κεφάλια τους είναι ξυρισμένα με πλοκάμους μαλλιών στην κορυφή της κεφαλής και στο πίσω μέρος. Η σκουρόχρωμη επιδερμίδα τους είναι δηλωτική του ανδρικού φύλου. Το αριστερό αγόρι ξεχωρίζει με την συγκρατημένη στάση και φορά κοσμήματα, περιδέραιο, περισφύριο και περιβραχιόνιο, ενδεικτικά σημεία της υψηλής κοινωνικής του θέσης. Στο ίδιο δωμάτιο οι τοιχογραφίες των αντιλοπών, έργο του ίδιου καλλιτέχνη.

Η πολύ πιθανή αυτή ερμηνεία σχετίζεται με ανάλογα έθιμα ενηλικίωσης που ανιχνεύονται σε εικονιστικές παραστάσεις της μινωικής Κρήτης. Μια από αυτές είναι η παράσταση του λεγόμενου "κυπέλλου της αναφοράς" από την Αγία Τριάδα, όπου απεικονίζεται μια νεανική μορφή -στην ίδια ηλικία με τις μορφές των θηραϊκών τοιχογραφιών- η οποία μάλλον δέχεται δώρα κατά τη διάρκεια

μιας παρόμοιας τελετής.

Το λεγόμενο «Κύπελλο της Αναφοράς» με την εικόνα στρατιώτη να στέκεται σε στάση προσοχής μπροστά σε άλλη μορφή.

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η

Καθημερινή», Αθήνα 2010

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/02 (Εποχή του Χαλκού)

Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία), εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970

Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79

Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998

Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993

Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972

Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998

Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996

Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987

Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)

Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη αρχαιότητα, Αθήνα, 1998

Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.

Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983

Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002.

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)