Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΝΗΣΩΝ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ

β. οικονομία

Κύριο χαρακτηριστικό της εποχής του Χαλκού είναι η ανάπτυξη της μεταλλοτεχνίας και η χρήση, από τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ., κραμάτων ορείχαλκου (μπρούντζου) για την

κατασκευή ανθεκτικών εργαλείων και όπλων, τα οποία επιφέρουν τη βελτίωση και επέκταση πολλών παραγωγικών δραστηριοτήτων (γεωργία, εργαλειοτεχνία, ναυπηγική κ.λπ.). Η οικονομία της εποχής του Χαλκού βασίζεται σε τρεις άξονες: στην αγροτική παραγωγή

(γεωργία και κτηνοτροφία), το εμπόριο και τη βιοτεχνία.

Σύρος, νεκροταφείο Χαλανδριανής (τάφος 174).

Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο 4974, προθ. 57. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Πήλινο τηγανόσχημο σκεύος με χαραχτή παράσταση πλοίου. Χαλανδριανή Σύρου.

Πρωτοκυκλαδική II περίοδος (φάση Kέρου-Σύρου, 2800 - 2300 π.X.).

Τα τηγανόσχημα σκεύη, από τα πιο χαρακτηριστικά ευρήματα των

πρωτοκυκλαδικών τάφων, κυρίως της Σύρου. Σε μερικά, όπως αυτό, απεικονίζονται

παραστάσεις πλοίων, που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες, γιατί δείχνουν τη μεγάλη

ανάπτυξη και σημασία της ναυσιπλοΐας στη φάση αυτή του Kυκλαδικού Πολιτισμού, αλλά και τον τύπο του πρωτοκυκλαδικού πλοίου με υψηλή πλώρη και μερικές φορές και υψηλή

πρύμνη, κουπιά, αλλά όχι ιστία.

Η αγροτική οικονομία περιλαμβάνει την καλλιέργεια δημητριακών και οσπρίων, ενώ ήδη από την Πρώιμη Χαλκοκρατία αρχίζει η καλλιέργεια του αμπελιού και της ελιάς, που όμως

συστηματοποιούνται κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία. Η κτηνοτροφία περιλαμβάνει την εκτροφή αιγοπροβάτων και βοοειδών, τα προϊόντα των οποίων είναι βασικά για τη διατροφή και την

υφαντουργία. Η βελτίωση της εργαλειοτεχνίας επιφέρει την αύξηση της αγροτικής παραγωγής και τη δημιουργία πλεονασμάτων, ικανών να καλύψουν τις διατροφικές ανάγκες των κοινοτήτων της

εποχής του Χαλκού. Τυχόν ελλείψεις διατροφικών ειδών σε μικρά και άγονα νησιά καλύπτονται είτε με εναλλακτικές καλλιέργειες π.χ. ανθεκτικού κριθαριού (φωτογραφία) αντί για σιτάρι είτε με την

εισαγωγή τους από άλλες περιοχές.

Η ανάπτυξη του διαθαλάσσιου εμπορίου οφείλεται στην αναγκαιότητα εξεύρεσης πρώτων βιοτεχνικών υλών (οψιανός, μέταλλα), στην απόκτηση τεχνογνωσίας και στην προώθηση

ανταλλάξιμων αγροτικών και βιοτεχνικών προϊόντων. Η ανάπτυξή του είναι άρρηκτα συνδεμένη με την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας στο Αιγαίο κατά τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. Τα ευρήματα

από οικισμούς και νεκροταφεία κάνουν σαφή τον ενδοαιγαιακό χαρακτήρα του εμπορίου, και συμβάλλουν στη διάγνωση των πυκνών δικτύων ανταλλαγών, τοπικών και εκτεταμένων, αλλά και

της έντασης των πολιτιστικών επαφών στις διαφορετικές περιόδους της εποχής του Χαλκού.

Ίος, Σκάρκος. Ωοειδής πίθος με πλαστική και εγχάρακτη διακόσμηση. Πρωτοκυκλαδική II

περίοδος. Ίος, Αρχαιολογικό Μουσείο 35. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Στους νησιωτικούς οικισμούς σημειώνεται από τις αρχές της Πρώιμης Χαλκοκρατίας καταμερισμός εργασίας και τεχνολογική εξειδίκευση. Οι κυριότερες εξειδικευμένες

παραγωγικές δραστηριότητες είναι η πηλοπλαστική-κεραμική, λιθοτεχνία, οστεουργία, μαρμαρογλυπτική, υφαντουργία, κατεργασία δέρματος, μεταλλοτεχνία, κοσμηματοτεχνία και

ζωγραφική (τοιχογραφίες). Aυτές απασχολούν, κατά περίπτωση, ένα άτομο ή μια μικρή ομάδα, είτε μια ή περισσότερες οικογένειες μιας κοινότητας. Σε αρκετούς οικισμούς εντοπίζονται

εργαστήρια π.χ. μεταλλοτεχνίας, λιθοτεχνίας κ.λπ., τα οποία παρέχουν σαφείς ενδείξεις για την κληροδότηση του επαγγέλματος από γενιά σε γενιά, ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ.

Μαρμάρινη φιάλη με πυρήνα κόκκινου χρώματος και τριπτήρα από οψιανό.Πάρος, Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδος, φάση Γκρόττας-Πηλού, 3200-2800 π.Χ.

ΑΓΡΟΤΙΚΗΟ γεωργοκτηνοτροφικός χαρακτήρας των προϊστορικών κοινοτήτων του Αιγαίου τεκμηριώνεται από τα φυτικά κατάλοιπα και τα οστά ζώων που βρέθηκαν σε οικισμούς της εποχής του Χαλκού,

από τα κεραμικά αγγεία, καθώς και από τα εργαλεία που σχετίζονται τόσο με την παραγωγή (αξίνες, πελέκεις, δρεπάνια) όσο και με τη μεταποίηση των προϊόντων της γεωργίας (γουδιά,

μυλόπετρες, μαχαίρια) και της κτηνοτροφίας (υφαντικά εργαλεία).

Πυξίδα από γκριζοπράσινο στεατίτη. Νάξος, Πρωτοκυκλαδική Ι και ΙΙ περίοδοι (3200 – 2300 π.Χ.). Είναι επιμήκους οκτώσχημου σχήματος με σαμαρωτό πώμα και χαραχτή διακόσμηση συνδεόμενων

σπειρών. Ανήκει στην ολιγάριθμη κατηγορία των πυξίδων που αποδίδουν οικίσκους, ιερά ή σιταποθήκες.

Η μελέτη του παλαιοβοτανολογικούυλικού δείχνει ότι η γεωργία βασίζεται στα γνωστά από τη Νεολιθική εποχή (6800-3200 π.X) είδη φυτών. Καλλιεργούνται δημητριακά (μονόκοκκο και

δίκοκκο σιτάρι, κριθάρι, σιτάρι αρτοποιίας, κεχρί, σίκαλη, βρώμη) και όσπρια (φακή, μπιζέλια, κουκιά, φάβα, ρεβίθια), ενώ από την Πρώιμη Χαλκοκρατία αρχίζει η καλλιέργεια του αμπελιού

(Θάσος, Σαμοθράκη, Κυκλάδες) και της ελιάς, η οποία όμως συστηματοποιείται κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία (ελαιοτριβείο σε αγροικία της Θηρασιάς). Οι κλιματολογικές συνθήκες ευνοούν την

εκτεταμένη καλλιέργεια σιταριού κυρίως στα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου και τα Δωδεκάνησα.

Αντίθετα, στις ξηρές και άνυδρες Κυκλάδες καλλιεργείται εντατικότερα το κριθάρι, το οποίο είναι ευπροσάρμοστο και στις πλέον δυσμενείς εδαφολογικές και κλιματολογικές συνθήκες. Εκτός από τα παραπάνω καλλιεργείται και το λινάρι, που μαζί με το μαλλί αποτελούν βασικές πρώτες ύλες

για την υφαντουργία. Η συλλογή καρπών δε φαίνεται να φθίνει κατά την περίοδο αυτή: βελανίδια, φιστίκια, αμύγδαλα, σύκα, κορόμηλα, κεράσια, δαμάσκηνα, μήλα, αχλάδια κ.ά συμπληρώνουν τη

διατροφή.

Κέρος, Κάβος Δασκαλειού. Η μαρμάρινη "φιάλη των περιστεριών". Πρωτοκυκλαδική II περίοδος.

Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Σύμφωνα με τα πορίσματα των παλαιοζωολόγων η κτηνοτροφία στηρίζεται στην εκτροφή αιγοπροβάτων, βοοειδών, χοίρων και σκύλων. Στα βραχώδη Κυκλαδονήσια εκτρέφονται περισσότερο κατσίκια, ενώ στα νησιά με μεγάλες πεδιάδες ευνοείται η εκτροφή βοοειδών

(Λήμνος). H συστηματική εκτροφή μαρτυρείται εκτός των άλλων και από σταύλους ζώων, που έχουν εντοπιστεί σε αγροικίες της Υστεροκυκλαδικής περιόδου στον Μπάλο και το Φτέλλο Θήρας. Οι δασώδεις εκτάσεις των νησιών του βόρειου Αιγαίου και των Δωδεκανήσων ευνοούν το κυνήγι

ελαφιών, ζαρκαδιών ή αγριόχοιρων, ενώ στα θηράματα πολλών νησιών συγκαταλέγονται λαγοί και πτηνά (πάπιες, χήνες, περιστέρια, πέρδικες κ.λπ.).

Τη διατροφή των νησιωτών συμπληρώνει η αλιεία ψαριών (τόνος, ροφός, μαγιάτικο, κολιός, τσιπούρα, μπακαλιάρος κ.ά.) και η συλλογή θαλάσσιων οστρέων, αχινών κ.λπ. Υπολείμματά τους

ανιχνεύονται στα αρχαιολογικά κατάλοιπα με τη μέθοδο της επίπλευσης. Η άσκηση αλιείας υποδηλώνεται από τα χάλκινα ή οστέινα αγκίστρια και τα λίθινα ή μολύβδινα βαρίδια για δίχτυα,

τα οποία βρέθηκαν σε όλους σχεδόν τους οικισμούς.

Αριστερά: Ίος, Σκάρκος. Οστά αιγοπροβάτων και χοίρων. Πρωτοκυκλαδική II περίοδος.

Ίος, Αρχαιολογικό Μουσείο 48. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Δεξιά: Τόνος

ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ – ΓΕΝΙΚΑ

Το εμπόριο αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους τομείς της οικονομίας της

εποχής του Χαλκού και είναι άρρηκτα συνδεμένο με την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας στο Αιγαίο κατά τις αρχές της 3ης χιλιετίας

π.Χ. Η ανάπτυξη του διαθαλάσσιου εμπορίου οφείλεται στην αναγκαιότητα εξεύρεσης

πρώτων βιοτεχνικών υλών (οψιανός, μέταλλα), στην απόκτηση τεχνογνωσίας και

στην προώθηση ανταλλάξιμων αγροτικών και βιοτεχνικών προϊόντων. Τα ευρήματα από

οικισμούς και νεκροταφεία κάνουν σαφή τον ενδοαιγαιακό κυρίως χαρακτήρα του

εμπορίου και συμβάλλουν στη διάγνωση των πυκνών δικτύων ανταλλαγών, τοπικών και

εκτεταμένων, αλλά και της έντασης των πολιτιστικών επαφών στις διαφορετικές

περιόδους της εποχής του Χαλκού.

Λεπίδα οψιανού

Οι κυκλαδίτες ναυτικοί διαδραματίζουν αναμφισβήτητα πρωτεύοντα ρόλο στο διαμετακομιστικό εμπόριο του προϊστορικού Αιγαίου, αφού οι Κυκλάδες αποτελούν την

υδάτινη γέφυρα, που ενώνει την ηπειρωτική Ελλάδα με τη Μικρά Ασία, και το βόρειο με το νότιο Αιγαίο και την Κρήτη. Μικροί στόλοι μονόξυλων, κωπήλατων πλοίων διασχίζουν κατά

την 3η χιλιετία π.Χ. το Αιγαίο μεταφέροντας πρώτες ύλες από τα λατομεία της Μήλου (οψιανός) και τα μεταλλορυχεία των δυτικών Κυκλάδων, χρωστικές ύλες (αζουρίτη,

μαλαχίτη), χρωματοθήκες, μαρμάρινα ειδώλια και αγγεία, ασημένια κοσμήματα, κεραμική (τηγανόσχημα), κ.λπ.

Σκύρος. Ψευδόστομος αμφορίσκος με γραπτή παράσταση πλοίου.

Υστεροελλαδική IIIΓ περίοδος. Σκύρος, Αρχαιολογικό Μουσείο Α77.

ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Μαρμάρινο ειδώλιο γυναικείας μορφής κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού)Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου2800-2300 π.Χ.

Μεγάλων διαστάσεων (74,3 εκ) ειδώλιο κανονικού τύπου, της παραλλαγής Σπεδού. Αξιοσημείωτα χαρακτηριστικά του συγκεκριμένου ειδωλίου είναι ο κορμός, που αποδίδεται δυσανάλογα κοντός, και οι χαράξεις που αποδίδουν τους καρπούς των χεριών, στοιχείο πολύ σπάνιο στην Κυκλαδική τέχνη. Τα περισσότερα κυκλαδικά ειδώλια είναι μικρού μεγάθους και σπάνια ξεπερνούν τα 40 εκ. σε ύψος.

Ο έλεγχος της παραγωγής και της διακίνησης των αγαθών εκφράζεται με τη χρήση ποικιλόμορφων σφραγίδων, που βρίσκονται στους περισσότερους οικισμούς της περίοδου. Κατά το δεύτερο μισό της 3ης χιλιετίας σημειώνονται εντατικότατες επαφές ανάμεσα στα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου, τις Κυκλάδες και τα ανατολικά παράλια της νότιας Ελλάδας. Aυτές επεκτείνονται, πέρα από τη μεταλλοτεχνία, και σε άλλους πολιτιστικούς

τομείς (ιδεολογία, αγαθά κύρους-γοήτρου, αρχιτεκτονική) και απηχούν τόσο την οικονομική ευμάρεια όσο και τη νέα κοινωνική δομή των αιγαιακών κοινοτήτων. Στο Αιγαίο επικρατεί

την περίοδο αυτή το λεγόμενο "διεθνές πνεύμα«.

Κεφαλή ειδωλίου κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού), μάρμαρο.Κυκλαδικό, Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ. Ύ.: 11,2 εκ.

Η κεφαλή αυτή προέρχεται από ειδώλιο κανονικού τύπου και διατηρεί υπολείμματα χρωματικής διακόσμησης στα μάτια, τα φρύδια και τα μαλλιά. Η χρωματική διακόσμηση των ειδωλίων είναι γνωστή ήδη από την Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδο, στο βιολόσχημο τύπο, και γίνεται ακόμη πιο διαδεδομένη στα φυσιοκρατικά ειδώλια της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου. Με μαύρο και γαλάζιο χρώμα αποδίδονταν συνήθως τα χαρακτηριστικά του προσώπου και ανατομικές λεπτομέρειες, ενώ το κόκκινο χρησιμοποιούνταν για κοσμήματα καθώς και αβέβαιου συμβολισμού μοτίβα στο πρόσωπο και το σώμα. Όπως είναι φυσικό, το φυσικό περιβάλλον ήταν αυτό που εφοδίαζε τους Κυκλαδίτες με τα υλικά για την κατασκευή των χρωμάτων. Το μπλε χρώμα ήταν αζουρίτης, το κόκκινο αιματίτης, κιννάβαρι ή ερυθρή ώχρα και το πράσινο είναι πιθανώς μαλαχίτης ή υδροξείδιο του αζουρίτη.

Kατά τη Μέση Χαλκοκρατία κυρίαρχη θέση στο θαλάσσιο εμπόριο του Αιγαίου κατέχει η μινωική Κρήτη, με την οποία συνεργάζονται οι Κυκλαδίτες, εξασφαλίζοντας έτσι την οικονομική ευμάρεια

των μεσοκυκλαδικών πόλεων (Αγία Ειρήνη, Φυλακωπή, Ακρωτήρι). Η αναζήτηση νέων μεταλλοφόρων πηγών στην κεντρική και ανατολική Μακεδονία, τη Θάσο και τα νοτιοανατολικά Βαλκάνια, οδηγεί τους Μινωίτες στο βόρειο Αιγαίο (Σαμοθράκη, Λήμνος). Την ίδια περίοδο οι Κυκλαδίτες εγκαινιάζουν τις επαφές τους με την ηπειρωτική Ελλάδα, και, λίγο πριν τα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ., το κυκλαδικό πνεύμα φαίνεται πως έχει διεισδύσει, μαζί με το μινωικό, στον

ανερχόμενο μυκηναϊκό πολιτισμό (Tαφικοί κύκλοι Μυκηνών).

Πολιόχνη. Σφραγίδες από τον οικισμό. Λήμνος, Μουσείο Μύρινας. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Μετά τη βιβλική καταστροφή της πόλης του Ακρωτηριού (1628 π.X.), που επέφερε απώλειες στον υπάρχοντα κυκλαδικό στόλο, ιστιοφόρων πλέον πλοίων, ιδίως όμως μετά την αποδυνάμωση της μινωικής Κρήτης, περίπου το 1450 π.Χ., οι Κυκλαδίτες συμπορεύονται στο θαλάσσιο εμπόριο με τους Μυκηναίους. Η επέκταση της μυκηναϊκής κυριαρχίας στην Κρήτη, τις Κυκλάδες και τα

νησιά του νότιου Αιγαίου κατά το δεύτερο μισό της 2ης χιλιετίας εκφράζεται στην οικιστική (μέγαρα, ιερά) και την ταφική αρχιτεκτονική, τα ταφικά έθιμα (ξίφη ως κτερίσματα), τις

οχυρώσεις (κυκλώπεια τείχη) την ειδωλοπλαστική και την κεραμική των νησιών.

Ψευδόστομος αμφορεύς μυκηναϊκής εποχής από τη Ρόδο (περ. 1200 π.Χ.).

ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ – ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑΗ ανάπτυξη της ναυπηγικής από τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. επέφερε την εντατικοποίηση της ναυσιπλοΐας και την επέκταση των εμπορικών επαφών των νησιωτών, τόσο μεταξύ τους όσο και

με τις κοινότητες της ηπειρωτικής Ελλάδας, της Μικράς Ασίας και της Κρήτης. Άμεσες διαθαλάσσιες εμπορικές επαφές με περιοχές της ανατολικής (Εγγύς Ανατολή) και της δυτικής

(Μάλτα) Μεσογείου εικάζονται από διάφορα ευρήματα (σφραγίδες, οστέινα πλακίδια), που όμως θα πρέπει να έφτασαν στο Αιγαίο με τη διαμεσολάβηση αντίστοιχα της Μικράς Ασίας και της

δυτικής ηπειρωτικής Ελλάδας.

Ημιτελές σχηματικό ειδώλιο, μάρμαρο. ΚυκλαδικόΠρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ.Ύ.: 18,2 εκ. Από την Αντίπαρο (;)

ΠεριγραφήΗμιτελές ειδώλιο σχηματικού τύπου. Αποτελείται από ορθογώνιο κορμό με αποφύσεις, που προφανώς αποδίδουν τα χέρια, και τριγωνικό στέλεχος, που υποδηλώνει το κεφάλι και το λαιμό. Το ειδώλιο δεν έχει υποστεί την τελική επεξεργασία λείανσης και στίλβωσης, και η επιφάνειά του έχει παραμείνει αδρή λόγω της αρχικής κατεργασίας με σμυριδόσκονη, στοιχείο που επιτείνεται από τη διάβρωση.

Πρωτεύοντα ρόλο στο ενδοαιγαιακό θαλάσσιο εμπόριο έπαιξαν αναμφισβήτητα, λόγω της γεωγραφικής τους θέσης, η Λήμνος, στην είσοδο του Ελλησπόντου, και οι Κυκλάδες, που συνιστούν μια πολυσύχναστη υδάτινη γέφυρα, που ενώνει την ηπειρωτική Ελλάδα με τη

Μικρά Ασία, και το βόρειο με το νότιο Αιγαίο.

Ειδώλιο καθιστής μορφής - "ο εγείρων πρόποσιν“, μάρμαρο. ΚυκλαδικόΠρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ. Ύ.: 15,2 εκ.

Εκτός από τα πολυάριθμα όρθια γυναικεία ειδώλια, η κυκλαδική τέχνη δημιούργησε και μια σειρά περίτεχνων συνθέσεων "ειδικής μορφής". Σε αυτές συγκαταλέγονται κυρίως όρθιες και καθιστές ανδρικές μορφές που εμπλέκονται σε κάποια δραστηριότητα (όπως π.χ. μουσικοί, αυλητές ή "τριγωνιστές"), καθιστές γυναικείες μορφές και συμπλέγματα δύο ή τριών μορφών. Τα περισσότερα από τα έργα αυτά χρονολογούνται σε ένα πρώιμο στάδιο της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου.

Ο "εγείρων πρόποσιν" του ΜΚΤ αποτελεί ένα σπάνιο τύπο καθιστής μορφής και το μόνο μέχρι στιγμής ακέραιο δείγμα του. Μολονότι το φύλο δε δηλώνεται σαφώς, θεωρείται ότι ανήκει σε ανδρική μορφή επειδή απεικονίζεται εν δράσει. Η μορφή κάθεται σε σκαμνί λαξευμένο από το ίδιο κομμάτι μαρμάρου και κρατά στο δεξί χέρι κύπελλο, σαν να ετοιμάζεται για πρόποση ή σπονδή. Συγκεκριμένα μορφολογικά στοιχεία, όπως η πλαστικότητα στην απόδοση των όγκων και τα χωριστά σκέλη εντάσσουν το ειδώλιο στα πρώιμα έργα της "παραλλαγής Σπεδού".

Στα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου φτάνουν κατά το πρώτο μισό της 3ης χιλιετίας κράματα μπρούντζου και κασσίτερος (βραχιόλι Θερμής) από την κεντρική Ασία μέσω Μικράς Ασίας, οψιανός,

πυριτόλιθος και ημιπολύτιμοι λίθοι από μικρασιατικές ή βαλκανικές πηγές και από τον Εύξεινο Πόντο, ο τύπος του πέλεκυ με οπή στειλέωσης, ποικιλόμορφα κοσμήματα από χρυσό και ήλκεκτρο

(Πολιόχνη), όμοια με της Τροίας («θησαυρός του Πριάμου»), βαρίδια από αιματίτη που εντάσσονται στο μετρικό σύστημα της Εγγύς Ανατολής, καθώς και η χρήση του κεραμικού τροχού.

Μεγάλη πρισματική λεπίδα τραπεζιόσχημης τομής, από οψιανό της Μήλου. Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, 3η χιλιετία π.Χ.. Μ.: 9,9 εκ.

Ο οψιανός, ένα σκληρό ηφαιστειογενές πέτρωμα με υαλώδη μορφή και στιλπνό μαύρο χρώμα, χρησιμοποιήθηκε κυρίως τη Νεολιθική περίοδο αλλά και την Εποχή του Χαλκού για την κατασκευή αιχμηρών όπλων και κοφτερών εργαλείων, όπως λεπίδες, αιχμές βελών, δρεπάνια, πριόνια, μαχαίρια, ξυράφια κτλ. Η Μήλος είχε εκτεταμμένα κοιτάσματα εξαιρετικής ποιότητας οψιανού, ο οποίος γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι εξαγόταν σε διάφορες περιοχές του αιγαιακού χώρου ήδη από το τέλος της Παλαιολιθικής περιόδου.

Από τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου προωθούνται προς τις Κυκλάδες έτοιμα κράματα μπρούντζου (Καστρί), η χρήση του κεραμικού τροχού, καθώς και τύποι αγγείων (δέπας αμφικύπελλον), που

χαρακτηρίζουν την κεραμική παραγωγή των Κυκλάδων και των ανατολικών παραλίων

της ηπειρωτικής Ελλάδας στα τέλη της Πρωτοχαλκής ΙΙ περιόδου (φάση Λευκαντί

Ι-Καστρί). Από την ηπειρωτική Ελλάδα φτάνει στο βόρειο Αιγαίο κεραμική, όπως π.χ. ραμφόστομες φιάλες (σαλτσιέρες) ,

όπως αυτή της φωτογραφίας, και πιθάρια με ενσφράγιστη διακόσμηση

σφραγιδοκύλινδρων (Πολιόχνη).

Στα νησιά του Αιγαίου, την ηπειρωτική Ελλάδα και τη Μικρά Ασία βρίσκονται πρώτες (οψιανός, άργυρος, μόλυβδος, χαλκός) και χρωστικές ύλες (αζουρίτης, μαλαχίτης), καθώς και πληθώρα

τεχνουργημάτων από τις Κυκλάδες, όπως μαρμάρινα ειδώλια και αγγεία, κεραμική (τηγανόσχημα, πυξίδες, ασκοί), χρωματοθήκες κ.ά. Τα παραπάνω συντελούν στην αποκατάσταση των πυκνών,

ενδοαιγαικών εμπορικών δικτύων της Πρώιμης Χαλκοκρατίας και αποδεικνύουν την πολυπραγμοσύνη των κυκλαδιτών ναυτικών. Η παρουσία των Κυκλαδιτών φαίνεται πως σε κάποιες

περιοχές είχε μονιμότερο χαρακτήρα. Αυτό πιστοποιείται από την ύπαρξη νεκροταφείων με κιβωτιόσχημους τάφους, κυκλαδικών ειδωλίων και τηγανόσχημων ή μαρμάρινων αγγείων και την

τήρηση γενικότερα των κυκλαδικών ταφικών εθίμων στην Εύβοια (Μάνικα), την ανατολική Αττική (’γιος Κοσμάς, Τσέπι Μαραθώνα), καθώς και στην Κρήτη (Αρχάνες, Αγία Φωτιά).

Νάξος. Οστέινη χρωματοθήκη με χρωστική ύλη αζουρίτη. Πρωτοκυκλαδική II περίοδος.

Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο 8818. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ – ΜΕΣΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑΚατά τη Μέση Χαλκοκρατία κυρίαρχη θέση στο θαλάσσιο εμπόριο του Αιγαίου κατέχει η

Μινωική Κρήτη. Κεραμική της Μεσομινωικής περιόδου (Κουκονήσι Λήμνου), λίθινα αγγεία μινωικής προέλευσης (Πολιόχνη Λήμνου, Μικρό Βουνί Σαμοθράκης) και σφραγίσματα της

Μεσομινωικής ΙΙ στο Μικρό Βουνί πιστοποιούν την εμβέλεια του μινωικού διαμετακομιστικού εμπορίου μέχρι τα νησιά του βόρειου Αιγαίου. Η μινωική παρουσία στην περιοχή συνδέεται με

την εξασφάλιση μετάλλων από τα μεταλλεία των νοτιοανατολικών Βαλκανίων, της κεντρικής και ανατολικής Μακεδονίας και της Θάσου.

Η ανεύρεση στο Μικρό Βουνί πήλινου δίσκου (roundel) με τέσσερα σφραγίσματα από την ίδια σφραγίδα στην περιφέρειά του, τα οποία περιλαμβάνουν ιδεογράμματα της Γραμμικής Α (διπλό πέλεκυ και σουπιά), συνδέουν τον κάτοχό του με το διοικητικό-γραφειοκρατικό σύστημα των μινωικών ανακτόρων και αποδεικνύουν τον οργανωμένο χαρακτήρα των εμπορικών επαφών

Κρήτης και βόρειου Αιγαίου. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο τύπος αυτός σφραγισμάτων απαντά μόνο σε αρχεία πινακίδων της Γραμμικής Α, αποκλειστικά στην Κρήτη, ενώ η παρουσία τους στην Αγία Ειρήνη Κέας και το Μικρό Βουνί αποτελούν εξαίρεση. Εκτός από την Κρήτη, τα νησιά του βόρειου Αιγαίου διατηρούν επαφές με την κεντρική και νότια ηπειρωτική Ελλάδα, όπως δείχνει η

γραπτή αμαυρόχρωμη κεραμική της Μεσοελλαδικής περιόδου από το Κουκονήσι.

Σαμοθράκη, Μικρό Βουνί. Πήλινο δισκάριο (roundel) με αποτυπώματα σφραγίδων, που φέρουν ιδεογράμματα της Γραμμικής

Α γραφής. Μέση Χαλκοκρατία. Σαμοθράκη, Αρχαιολογικό Μουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Οι Κυκλαδίτες, έμπειροι ναυτικοί και έμποροι, εκμεταλλευόμενοι τη γεωγραφική θέση των νησιών τους και τη σημασία τους στο διαμετακομιστικό εμπόριο των Μινωιτών με την

ηπειρωτική Ελλάδα και το βόρειο Αιγαίο, συμπράττουν με αυτούς, εξασφαλίζοντας έτσι την οικονομική ευμάρεια και ανάπτυξη μεσοκυκλαδικών πόλεων, όπως η Αγία Ειρήνη, η Φυλακωπή

Μήλου κ.ά. Στις αρχές της Μεσοκυκλαδικής περιόδου αρχίζουν με πρωτοβουλία των Κυκλαδιτών οι επαφές με την ηπειρωτική Ελλάδα, που πιστοποιούνται με την παρουσία μινυακής κεραμικής

σε κυκλαδικούς οικισμούς. Λίγο πριν τα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ. το κυκλαδικό πνεύμα φαίνεται πως έχει διεισδύσει, μαζί με το μινωικό, στον ανερχόμενο μυκηναϊκό πολιτισμό.

Κεφαλή ειδωλίου, λίθος. Κυκλαδικό. Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ.Ύ.: 3,5 εκ. Από την Αττική (;)

Κεφαλή ειδωλίου από σκουρόχρωμο λίθο (χλωριτικό σχιστόλιθο;) πιθανώς κανονικού τύπου. Στην επιφάνειά του διακρίνονται τα ίχνη του εργαλείου λείανσης.

Το μάρμαρο αποτελούσε το κατ' εξοχήν υλικό για την κατασκευή των Κυκλαδικών ειδωλίων. Η χρήση άλλων υλικών, όπως ο σκουρόχρωμος λίθος στο συγκεκριμένο παράδειγμα, ήταν εξαιρετικά περιορισμένη. Γνωρίζουμε ειδώλια από πράσινους και μαύρους λίθους, ασβεστόλιθο, ελαφρόπετρα, λευκό τόφφο, σχιστόλιθο, πράσινο στεατίτη, όστρεο, οστούν, ελεφαντόδοντο, πυριτόλιθο, μόλυβδο, χαλκό και πηλό, δεν αποκλείεται δε να υπήρχαν και ειδώλια από ξύλο, αν και κανένα παράδειγμα του είδους δεν έχει σωθεί. Η χρήση των υλικών αυτών ενδέχεται να οφείλεται στην έλλειψη καλής ποιότητας μαρμάρου σε κάποιες περιοχές ή στη μεγαλύτερη εξοικείωση των ντόπιων τεχνικών με άλλα υλικά.

Γραπτή κεραμική της Μεσοκυκλαδικής περιόδου στους λακκοειδείς τάφους του ταφικού κύκλου Β των Μυκηνών (σχεδιαστική αναπαράσταση), καθώς και εικονογραφικά θέματα στα χάλκινα

ξίφη και τα αγγεία με ένθετη διακόσμηση, κυρίως από τους Ταφικούς Κύκλους Β (σκίτσο) και Α των Μυκηνών, αποτελούν αδιάψευστα τεκμήρια των εμπορικών και ευρύτερα πολιτιστικών

επαφών.

ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ – ΥΣΤΕΡΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ

Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας στο τέλος της Υστεροκυκλαδικής Ι περιόδου

άλλαξε την πορεία των οικονομικών εξελίξεων στο Αιγαίο γιατί οι επιπτώσεις

της εξασθένησαν τη "μινωική θαλασσοκρατορία", δίνοντας ταυτόχρονα την ευκαιρία στα ανερχόμενα κέντρα της ηπειρωτικής Ελλάδας να πάρουν τα ηνία

του διεθνούς εμπορίου. Οι εμπορικές επαφές των κατοίκων του Αιγαίου με την Κρήτη συνεχίστηκαν, παράλληλα όμως

έγινε φανερή μια μετατόπιση του οικονομικού ενδιαφέροντος προς τη

μυκηναϊκή Ελλάδα. Κατά τις πρώιμες περιόδους της Ύστερης Χαλκοκρατίας

παρατηρείται ένα κύμα εμπορικών ανταλλαγών ανάμεσα στις δύο περιοχές

που συνοδευόταν από μια πληθώρα αλληλεπιδράσεων στις τέχνες και την

τεχνολογία.

Κατά τις περιόδους της μυκηναϊκής ακμής (15ος και 14ος αιώνας π.Χ.) οι Κυκλάδες μπαίνουν ολοκληρωτικά στην τροχιά του μυκηναϊκού οικονομικού συστήματος. Οι Μυκηναίοι με την ίδρυση εμπορικών σταθμών στα νησιά πέτυχαν να επιβληθούν οικονομικά σε ολόκληρο το Αιγαίο. Το διαμετακομιστικό εμπόριο διεξαγόταν τώρα από ανεξάρτητους εμπόρους και

ναυτικούς, οι οποίοι ενεργούσαν υπό την επίβλεψη των μυκηναϊκών ανακτόρων.

Θήρα, Ακρωτήρι. Κύπελλο τύπου Βαφειού και μόνωτο ημισφαιρικό κύπελλο. Υστεροελλαδική I περίοδος.

Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο 66, 1773. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Στις καταγραφές των ανακτορικών αρχείων αναφέρονται μακρινά αστικά κέντρα και περιοχές όπως η Ρόδος, η Μίλητος, η Καρία, καθώς και μερικά από τα σημαντικότερα κρητικά κέντρα, όπως η Κνωσός, η Φαιστός και η Αμνισός. Μέσα από τις γραπτές αυτές μαρτυρίες φαίνεται η

εμβέλεια του μυκηναϊκού εμπορίου, οι δρόμοι των θαλάσσιων μεταφορών αλλά και η σημασία που θα είχαν για το εμπόριο οι ενδιάμεσοι σταθμοί στα νησιά.

Τα κυριότερα προϊόντα ανταλλαγής, όπως και κατά τις προηγούμενες περιόδους της Χαλκοκρατίας, ήταν τα μέταλλα (χαλκός, κασσίτερος, χρυσός και άργυρος), τα προϊόντα της

μεταλλοτεχνίας (όπλα, εργαλεία και κοσμήματα), πολύτιμα πετρώματα, κεραμικά σκεύη, ίσως εδώδιμα, καθώς και άλλα βιοτεχνικά προϊόντα από φθαρτά υλικά (υφάσματα, έπιπλα), τα οποία είναι δύσκολο να ανιχνευθούν στο αρχαιολογικό υλικό. Αν και η οικονομία βρισκόταν ακόμη σε προνομισματικό στάδιο, θεωρείται βέβαιο ότι οι ανταλλαγές, παράλληλα με την ικανοποίηση της

ζήτησης, αποσκοπούσαν και στο εμπορικό κέρδος.

Θήρα, Ακρωτήρι. Μολύβδινα σταθμά που αντιστοιχούν στο μινωικό μετρικό σύστημα. ΚΑ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Κατά το τέλος της Ύστερης Χαλκοκρατίας η οικονομία των νησιών υπόκειται σε μια γενική ύφεση ακολουθώντας τις εξελίξεις της Στερεάς Ελλάδας. Μετά την καταστροφή των μυκηναϊκών ανακτόρων γύρω στο 1200 π.Χ. ένα κύμα αποίκων από την ηπειρωτική Ελλάδα βρήκε καταφύγιο στις νησιωτικές κοινότητες και προσπάθησε να αναδιοργανώσει την οικονομία, η οποία γνώρισε

τότε μια σύντομη περίοδο άνθησης.

Τα κεραμικά εργαστήρια των νησιών συνέχισαν την παλαιότερη μυκηναϊκή παράδοση, αλλά παράλληλα υιοθέτησαν ορισμένα κοινά τεχνοτροπικά στοιχεία που χαρακτηρίζονται ως

«Μυκηναϊκή Κοινή». Η παρουσία του κεραμικού αυτού ρυθμού σε μια γεωγραφική ζώνη που εκτείνεται από τις νοτιοανατολικές ακτές της Αττικής μέχρι τα Δωδεκάνησα εκφράζει ακριβώς τη

σύντομη ανάκαμψη του εμπορίου κατά την περίοδο της μυκηναϊκής παρακμής.

Για τη μορφή της οικονομίας στο διάστημα της μετάβασης στην Εποχή του Σιδήρου οι γνώσεις μας είναι πολύ περιορισμένες. Στους λίγους γνωστούς νησιωτικούς οικισμούς της εποχής δεν έχουν επισημανθεί καθόλου εισηγμένα

προϊόντα. Έτσι υποθέτουμε ότι η οικονομία περιοριζόταν στην πρωτογενή

παραγωγή και ότι το βιοτικό επίπεδο παρέμεινε αρκετά χαμηλό μέχρι την

Αρχαϊκή εποχή.

Aμφορέας με διπλές λαβές. Από τον Κεραμεικό. Του Ζωγράφου των Αθηνών 216. 850-800 π.Χ.

ΜΕΤΑΛΛΟΥΡΓΙΑΜε τον όρο μεταλλουργία νοείται η διαδικασία εξόρυξης των μετάλλων (χαλκός, μόλυβδος,

άργυρος) και όλα τα στάδια επεξεργασίας (σφυροκόπημα, τήξη), μέχρι την τελική τους μορφοποίηση (μεταλλοτεχνία) σε χρηστικά αντικείμενα, όπως κοσμήματα, εργαλεία, όπλα, αγγεία

και σφραγίδες. Η τήξη των μετάλλων σε πήλινες χοάνες, με ελεγχόμενη ενίσχυση της φωτιάς χρησιμοποιώντας πήλινα ακροφύσια, και η μορφοποίησή τους σε λίθινες και πήλινες μήτρες είναι

γνωστή στην ηπειρωτική Ελλάδα από τη Nεότερη Nεολιθική II (4800-4500 π.Χ.).

Στα νησιά του Αιγαίου τεκμηριώνονται επιτόπιες μεταλλουργικές δραστηριότητες από χοάνες με

υπολείμματα σκωριών από την Κεφάλα Κέας και το Γυαλί Δωδεκανήσων, καθώς και από χάλκινα ή χρυσά κοσμήματα και εργαλεία από το Καστρί

Θάσου, το σπήλαιο Ζα Νάξου, την Κεφάλα Kέας και το Γυαλί, που χρονολογούνται στην Τελική Νεολιθική (4500-3200 π.X.). Η ανάπτυξη της

μεταλλουργίας του μπρούντζου από την Πρώιμη Χαλκοκρατία και εξής επιφέρει τη βελτίωση και επέκταση πολλών παραγωγικών δραστηριοτήτων

(γεωργία, εργαλειοτεχνία, ναυπηγική, κ.λπ.).

Κύθνος. Είσοδος προς γαλαρίες εξόρυξης χαλκού. Πρωτοκυκλαδική περίοδος. ΚΑ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Ο άργυρος, ο μόλυβδος και ο χαλκός, που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή των πρώτων μετάλλινων τεχνουργημάτων, προέρχονται, σύμφωνα με αρχαιομεταλλουργικές έρευνες, από αιγαιακές πηγές που εντοπίζονται στη Σίφνο, την Κύθνο και πιθανότατα τη Σέριφο και τη Σύρο. Η εκμετάλλευση

των μεταλλείων αργυρούχου μολύβδου στον Άγιο Σώστη Σίφνου ανάγεται στην Τελική Νεολιθική, όπως μαρτυρούν εργαλεία οψιανού που χρησιμοποιούνταν για την εξόρυξη και την πρώτη διαλογή. Οι

στοές εξόρυξης ήταν προσιτές από πηγάδια που ανοίγονταν από την επιφάνεια του εδάφους και εξυπηρετούσαν τόσο τον εξαερισμό όσο και την ανέλκυση του μεταλλεύματος.

Ειδώλιο γυναικείας μορφής κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού), μάρμαροΚυκλαδικό. Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ.Απόδοση: Καλλιτέχνης της Κοπεγχάγης. Ύ.: 71,3 εκ. / Πλ.(μεγ.) 15,9 εκ.

Μεγάλων διαστάσεων ειδώλιο κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού) που αποδίδεται στο λεγόμενο "Καλλιτέχνη της Κοπεγχάγης". Χαρακτηριστικά γνωρίσματα του συγκεκριμένου "καλλιτέχνη" είναι οι μεγάλες διαστάσεις των έργων του, το λεπτό σώμα, το απιόσχημο (σε σχήμα αχλαδιού) κεφάλι, τα ευθεία περιγράμματα καθώς και η απόδοση των μαστών χαμηλά στο στήθος. Το ειδώλιο αυτό, με τον ασυνήθιστα ψηλό λαιμό, είναι το μεγαλύτερο έργο του και αρχικα πρεπει να έφτανε τα 86 εκ. ύψος, φαίνεται όμως ότι υπέστη ατύχημα και έτυχε επισκευής. Τα δυσανάλογα με τον κορμό σκέλη στερούνται γονάτων και απολήγουν σε υποτυπώδη άκρα, που πρέπει να λαξεύτηκαν πρόχειρα μετά τη θραύση του κάτω τμήματος των σκελών.

Το γεγονός ότι οι Κυκλαδίτες επισκεύαζαν τα ειδώλιά τους αφενός υποδηλώνει την πιθανή χρήση τους στην καθημερινή ζωή και αφετέρου καταδεικνύει τόσο τη συμβολική όσο και την υλική αξία των ίδιων των αντικειμένων.

Η τήξη των μετάλλων γινόταν στο ύπαιθρο, σε κοιλότητες που βρέθηκαν κοντά στα μεταλλεία Σίφνου. Tα μεταλλεία Σίφνου, Κύθνου και Σερίφου διέθεταν, σύμφωνα με νεότερες έρευνες,

εκμεταλλεύσιμες για την 3η χιλιετία π.X. ποσότητες αργύρου, μολύβδου και χαλκού. Από τα νησιά αυτά προέρχονται οι πρώτες ύλες που χρησιμοποιήθηκαν στους οικισμούς της ηπειρωτικής Ελλάδας και των νησιών του βορειοανατολικού Αιγαίου στις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. Στην εκμετάλλευση των μετάλλων, θα πρέπει, μεταξύ άλλων, να αποδοθεί η ανάπτυξη του Kυκλαδικού πολιτισμού, ενώ η απόκτησή τους γινόταν στο πλαίσιο οργανωμένων ταξιδιών, στα οποία συμμετείχαν και μέλη των

οικογενειών των μεταλλοτεχνιτών από τις διάφορες περιοχές του Αιγαίου. Στα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ. αρχίζει η συστηματική εξόρυξη μολύβδου και ασημιού στα μεταλλεία Λαυρίου και

Θορικού Αττικής.

Πολιόχνη. Εργαλεία για την επεξεργασία μετάλλων: ακροφύσιο, μήτρα,

σφυροπέλεκυς. Λήμνος, Μουσείο Μύρινας. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Η χρήση ορείχαλκου (μπρούντζου) για την κατασκευή ανθεκτικών εργαλείων σημειώνεται, για πρώτη φορά στο Αιγαίο, στην Τρωάδα και τα νησιά του βόρειου Αιγαίου (Λήμνο, Λέσβο) κατά τις

αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. Ο κασσίτερος, βασικό μέταλλο για την παραγωγή του μπρούντζου, δεν υπάρχει στο Αιγαίο, αλλά στο Ουζμπεκιστάν, το Αφγανιστάν ή τη Μικρά Aσία (οροσειρά

Ταύρου) και έφτανε στις Κυκλάδες και την ηπειρωτική Ελλάδα με τη μορφή έτοιμου κράματος μπρούντζου, μέσω των νησιών του βόρειου Αιγαίου. Kατά τη Μέση και την Ύστερη Χαλκοκρατία οι προϊστορικοί μεταλλοτεχνίτες του Αιγαίου αναζητούν, με πρωτεργάτες αρχικά τους μινωίτες και

στη συνέχεια τους μυκηναίους εμπόρους, νέες πηγές χαλκού και κασσίτερου, οι οποίες εντοπίζονται στον Εύξεινο Πόντο, τα νότια Βαλκάνια, τη δυτική Ευρώπη (κασσίτερος από

Γερμανία και Βρετανία) και την ανατολική Μεσόγειο.

Οι σημαντικότερες πηγές μετάλλων στην Ευρώπη κατά την εποχή του Χαλκού.

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η

Καθημερινή», Αθήνα 2010

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/02 (Εποχή του Χαλκού)

Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία), εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970

Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79

Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998

Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993

Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972

Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998

Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996

Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987

Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)

Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη αρχαιότητα, Αθήνα, 1998

Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.

Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983

Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002.

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)