Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΩΝ ΝΗΣΩΝ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ

α. κατοίκηση

Το Αιγαίο πέλαγος, η κατάσπαρτη από μικρά και

μεγάλα νησιά θάλασσα, που οι αρχαίοι Έλληνες ονόμασαν έτσι από τα μεγάλα του κύματα, τις

αίγες, όπως τις έλεγαν, αποτέλεσε πόλο έλξης από την 11η χιλιετία περίπου π.Χ., δεν κατοικήθηκε όμως συστηματικά πριν από τη Νεολιθική εποχή (6800-3200

π.Χ.). Η θάλασσα αυτή αποτελεί κατά την εποχή του Χαλκού

(3200-1050 π.Χ.) την υδάτινη λωρίδα που ενώνει την

ηπειρωτική Ελλάδα με τη Μικρά Ασία, και την Κρήτη και το νότιο

Αιγαίο με το βορειοελλαδικό χώρο, τα νότια Βαλκάνια και τον Εύξεινο Πόντο, συνιστώντας έτσι

πεδίο έντονων οικονομικών, κοινωνικών και εν γένει

πολιτιστικών ζυμώσεων.

Η αναζήτηση και εξεύρεση μετάλλων (χαλκού, άργυρου, μόλυβδου) στις Κυκλάδες και η χρήση κραμάτων ανθεκτικού ορείχαλκου (μπρούντζου) από ασιατικές πηγές, επιφέρουν από τις αρχές της

3ης χιλιετίας π.Χ. αποφασιστικές αλλαγές στην εργαλειοτεχνία, βελτιώνουν την αγροτική παραγωγή και δίνουν ώθηση στη βιοτεχνία και το εμπόριο. Πρωτεύοντα ρόλο στη διάδοση της

τεχνογνωσίας του ορείχαλκου στο κεντρικό και νότιο Αιγαίο έχουν τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου, στα οποία, από τις αρχές της Πρώιμης Χαλκοκρατίας, αναπτύσσονται πολυάνθρωποι

οικισμοί με πρωτοαστικά χαρακτηριστικά.

Στα αρχαιολογικά κατάλοιπα της Πολιόχνης Λήμνου αναγνωρίζεται η αρχαιότερη πόλη της Ευρώπης με δομές δημοκρατικές, ορατές στην ύπαρξη κοινοτικού χώρου συνεδριάσεων, του λεγόμενου

"Βουλευτηρίου". Αποφασιστική είναι η συμβολή των Κυκλάδων στην ανάπτυξη της ναυτιλίας, τη χάραξη νέων θαλάσσιων δρόμων και την πλοκή εμπορικών δικτύων, μέσω των οποίων, έρχονται σε

επαφή η ηπειρωτική και παράκτια Ελλάδα, η Μικρά Ασία και τα νησιά, δημιουργώντας από τα μέσα της 3ης χιλιετίας μια πολιτιστική κοινή, που περιγράφεται εύστοχα με τον όρο "διεθνές πνεύμα".

Οι σημαντικότερες θέσεις της Πρώιμης Χαλκοκρατίας στο Αιγαίο.

ΘΑΣΟΣ 1. Σκάλα Σωτήρος 2. Λιμενάρια 3. Καστρί ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ 4. Μικρό Βουνί ΙΜΒΡΟΣ 5. Κάστρο ΤΡΩΑΔΑ 6. Τροία ΛΗΜΝΟΣ 7. Πολιόχνη 8. Κουκονήσι 9. Μύρινα ΛΕΣΒΟΣ 10. Μήθυμνα 11. Κουρτήρ 12. Θερμή ΣΚΥΡΟΣ 13. Παλαμάρι

Επεξεργασία ΙΜΕ

ΧΙΟΣ 14. Άγιο Γάλα 15. Εμποριό ΣΜΥΡΝΗ 16. Liman Tepe 17. Bakla Tepe ΣΑΜΟΣ 18. Τηγάνι 19. Ηραίο ΡΟΔΟΣ 20. Ασώματος ΚΕΑ 21. Αγία Ειρήνη

ΚΥΘΝΟΣ 22. Σκουριές ΣΥΡΟΣ 23. Καστρί ΣΙΦΝΟΣ 24. Άγιος Σώστης ΠΑΡΟΣ 25. Κάμπος

ΝΑΞΟΣ 26. Γρόττα 27. Άγιοι Ανάργυροι28. Πάνορμος ΙΟΣ 29. Σκάρκος ΘΗΡΑ 30. Ακρωτήρι

ΚΥΘΗΡΑ 31. Καστρί ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ 32. Λέρνα 33. Τίρυνς 34. Αίγινα 35. Θήβα 36. Λιθαρές 37. Λευκαντί 38. Μάνικα 39. Πευκάκια

Οι έμπειροι κυκλαδίτες ναυτικοί συμπράττουν κατά τη Μέση Χαλκοκρατία (2000-1550 π.Χ.) με τη μεγάλη οικονομική δύναμη της περιόδου, τη μινωική Κρήτη, αποκτούν πλούτο και οργανώνουν τους πρώτους μεγάλους οικισμούς, οι οποίοι, παρά τις αλλεπάλληλες φυσικές καταστροφές, επιβιώνουν και εξελίσσονται κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία (1550-1050 π.Χ.) σε ισχυρά αστικά κέντρα. Το

Ακρωτήρι Θήρας αποτελεί κατά την Υστεροκυκλαδική Ι περίοδο μοναδικό κοσμοπολίτικο κέντρο, στο οποίο συμβιώνουν στοιχεία της μινωικής Κρήτης (αρχιτεκτονική, τοιχογραφίες, λατρεία) και του

ανερχόμενου μυκηναϊκού κόσμου μέσα σε έντονα κυκλαδικό κλίμα. Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας (1628 π.Χ.), η αύξηση της μυκηναϊκής δύναμης και η καταστροφή των μινωικών ανακτόρων

(περίπου το 1450 π.Χ.) σηματοδοτούν μια νέα πολιτιστική περίοδο στα νησιά του Αιγαίου.

Οι Κυκλαδίτες εξακολουθούν να βρίσκονται στο προσκήνιο, συνεργαζόμενοι πλέον στο θαλάσσιο διαμετακομιστικό εμπόριο με τους Μυκηναίους. Η εμβέλεια των Μυκηναίων

φθάνει ως το βορειοανατολικό Αιγαίο (Λήμνος). Η επίδραση όμως του μυκηναϊκού πολιτισμού γίνεται ολοένα πιο ισχυρή και είναι εμφανής στην αρχιτεκτονική (οχυρώσεις), τη διοικητική οργάνωση (μέγαρα), τη θρησκεία (ιερά), τα ταφικά έθιμα και την τέχνη κυρίως

των Κυκλάδων και των νησιών του νότιου Αιγαίου. Μυκηναϊκή Κυλικα Υστεροελλαδική ΙΙΙ Α2 περίοδος1350-1300 π.Χ.

Ύ.: 16,5 εκ. / Δ.βάσ.: 8,6 εκ. / Δ.χείλ.: 15,4 εκ.Άγνωστη προέλευση.

Περιγραφή: Η κύλικα ήταν το κατ' εξοχήν αγγείο πόσεως των Μυκηναίων. Πρόκειται για μια καθαρά ελλαδική δημιουργία, που έλκει την καταγωγή της από τη μεσοελλαδική παράδοση της μινύειας κεραμικής. Ο τελετουργικός χαρακτήρας των κυλίκων σε συνδυασμό με την περίτεχνη στιλπνή διακόσμησή τους φαίνεται ότι τις έκαναν περιζήτητες σε όλη την ανατολική Μεσόγειο και τη νότια Ιταλία, όπου εξάγονταν ως είδη πολυτελείας για τοπικές αριστοκρατικές ομάδες καθ' όλη τη διάρκεια του 14ου και του 13ου αι. π.Χ.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ

ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ ΓΕΝΙΚΑΤα αρχαιολογικά δεδομένα από ανασκαφικές και επιφανειακές έρευνες πιστοποιούν ότι η κατοίκηση,

η οικονομική ανάπτυξη, η κοινωνική σύνθεση και εν γένει η πολιτιστική εξέλιξη των νησιωτικών οικισμών του Aιγαίου παρουσιάζει τοπικές ιδιομορφίες στη διάρκεια της Πρώιμης Xαλκοκρατίας (3η

χιλιετία π.Χ.). Oι ιδιομορφίες αυτές οφείλονται στο μέγεθος των νησιών, τις γεωμορφολογικές-κλιματολογικές συνθήκες, τις διαθέσιμες πλουτοπαραγωγικές πηγές καθώς και στην απόσταση τόσο

μεταξύ τους όσο και από την πλησιέστερη ηπειρωτική χώρα. Στα νησιά του Aιγαίου διακρίνονται δύο σημαντικοί πολιτισμοί: ο Τρωικός και ο Kυκλαδικός. Κυκλαδικό βιολόσχημο ειδώλιο από μάρμαρο, Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδος - φάση Πηλού, 3200-2800 π.Χ.Ύ.: 9,8 εκ. / Πλ. ώμων: 2,7 εκ.. Από την Αντίπαρο (;)

Περιγραφή: Τα "βιολόσχημα" ειδώλια, που ονομάστηκαν έτσι επειδή το περίγραμμά τους θυμίζει έντονα το σχήμα του βιολιού, αποτελούν το συνηθέστερο τύπο σχηματικών ειδωλίων της Πρωτοκυκλαδικής Ι περιόδου. Αποτελούν εξέλιξη των βιολοειδών μορφών της Νεότερης Νεολιθικής (5300-3200 π.Χ.) και είναι κατά κανόνα μικρού μεγέθους, πολύ λεπτά, με μακρύ ραβδόσχημο στέλεχος, που αποδίδει το κεφάλι και το λαιμό, και δύο πλατιές εγκοπές που διαμορφώνουν τη "μέση" του σώματος. Σε αρκετά παραδείγματα υπάρχει εγχάρακτο ηβικό τρίγωνο ή, σπανιότερα, ανάγλυφοι μαστοί, γεγονός που υποδηλώνει ότι απεικόνιζαν γυναικείες μορφές. Το συγκεκριμένο παράδειγμα, πέραν του ηβικού τριγώνου, έχει και εγχάρακτες πτυχώσεις στην περιοχή της μέσης. Ανάλογες πτυχώσεις εμφανίζονται και σε υστερότερα, φυσιοκρατικά ειδώλια και θεωρείται ότι υποδηλώνουν κατάσταση λοχείας.

O Τρωικός πολιτισμός, περιλάμβανε καταρχήν την Τροία, που άρχισε να ανασκάπτεται το 1870 από το γερμανό Ε. Σλήμαν, και οικισμούς των νησιών του βορειοανατολικού Αιγαίου, όπως η Πολιόχνη

Λήμνου, η Θερμή Λέσβου, το Εμποριό Χίου και το Ηραίο Σάμου, οι οποίοι παρουσιάζουν πολιτισμική συνάφεια με την Τροία στην αρχιτεκτονική, την κεραμική κ.λπ. Νεότερες έρευνες σε

νησιά του βόρειου (Θάσος, Σαμοθράκη, Ίμβρος, Τένεδος, Σκύρος) και του νοτιοανατολικού Αιγαίου (Pόδος) καθώς και σε παράκτιες θέσεις της Μικράς Ασίας (Kum Tepe, Besik-Tepe, Liman Tepe, Bakla Tepe) συνηγορούν στη διεύρυνση του Τρωικού πολιτισμού και στο χαρακτηρισμό του ως

πολιτισμικού κύκλου του βόρειου και του ανατολικού Αιγαίου. Κυριότερα χαρακτηριστικά του είναι η ανάπτυξη των πρώτων στον ελλαδικό-αιγαιακό χώρο οικισμών με πρωτοαστικό χαρακτήρα και η

ανάπτυξη και διάδοση της μεταλλουργίας του μπρούντζου στο κεντρικό και νότιο Αιγαίο

Αριστερά: Πολιόχνη. Χάλκινα εγχειρίδια από το "θησαυρό" της Ερυθράς φάσης (χώρος 829). Λήμνος, Αρχαιολογικό Μουσείο.

Δεξιά: Πολιόχνη. Οι συντελεστές της ανασκαφής του 1936 πάνω στο τείχος της Κυανής περιόδου.

Ο Κυκλαδικός πολιτισμός αναπτύχθηκε στα νησιά των Κυκλάδων και άρχισε να ερευνάται το 1898 από τον πρωτοπόρο έλληνα αρχαιολόγο Χρ. Τσούντα. Eίναι γνωστός κυρίως από τα πολυάριθμα

νεκροταφεία και από λιγοστούς ανασκαμμένους οικισμούς. Στην ανάπτυξη του κυκλαδικού πολιτισμού, που κορυφώθηκε κατά την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο (2800-2300 π.X.), συντέλεσε η

εκμετάλλευση των λατομείων οψιανού της Μήλου και των μεταλλείων αργύρου, μολύβδου και χαλκού στη Σίφνο, την Κύθνο κ.α. καθώς και η ανάπτυξη του θαλάσσιου εμπορίου.

Τα νησιά Μήλος (αριστερά) και Σίφνος (δεξιά)

Οι Κυκλάδες αποτέλεσαν το φορέα επικοινωνίας του βόρειου Αιγαίου και της Μικράς Ασίας με την κεντρική και τη νότια ηπειρωτική Eλλάδα και, λίγο πριν τα μέσα της 3ης χιλιετίας, συντέλεσαν

αποφασιστικά στη διαμόρφωση μιας πολιτισμικής κοινής, κατά την οποία επικρατεί στο Αιγαίο το λεγόμενο "διεθνές πνεύμα". Σε αντίθεση με το βορειοανατολικό Αιγαίο, στις Κυκλάδες δεν αναπτύσσονται μεγάλοι οικισμοί με πρωτοαστικό χαρακτήρα πριν από τη 2η χιλιετία π.Χ.

Αριστερά: Αττική. Μαρμάρινη κεφαλή ειδωλίου τύπου Πλαστηρά. Πρωτοκυκλαδική I περίοδος. Αθήνα, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης 342. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Δεξιά: Άωτο χυτροειδές σφαιροειδές αγγείο με εγχάρακτη διακόσμηση .

ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ – ΒΟΡΕΙΟ ΚΑΙ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΑΙΓΑΙΟΣτα μεγάλα νησιά του βόρειου και του ανατολικού Αιγαίου, με τις μικρότερες ή μεγαλύτερες

καλλιεργήσιμες εκτάσεις και τα εκτεταμένα βοσκοτόπια, που ευνόησαν την ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας, αναπτύχθηκαν κατά την Πρώιμη εποχή του Χαλκού (3000-2300/2200 π.Χ.) παράλιοι, πολυάνθρωποι οικισμοί, μερικοί από τους οποίους παρουσιάζουν ήδη από τις αρχές της

3ης χιλιετίας π.Χ. τη μορφή πρώιμων, των παλαιότερων στο Αιγαίο, αστικών κέντρων. Σ' αυτό συντέλεσε η γειτνίαση των νησιών με τη μικρασιατική παραλία και την πλούσια σε πρώτες ύλες

(μέταλλα, πολύτιμοι λίθοι) και τεχνογνωσία (ορείχαλκος, κεραμικός τροχός) ενδοχώρα της, καθώς και η θέση τους στους καίριους θαλάσσιους δρόμους από τον Εύξεινο Πόντο προς το νότιο Αιγαίο,

που ευνόησε την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας, του εμπορίου και της βιοτεχνίας.

Λιθόκτιστοι οικισμοί με οργανωμένο πολεοδομικό ιστό, συστήματα οχυρώσεων, λειτουργικό οδικό δίκτυο και πλατείες, κοινοτικά κτήρια (Σιταποθήκη και Βουλευτήριο Πολιόχνης Λήμνου), κτίσματα για

τη στέγαση του συντονιστικού οργάνου της κοινότητας, κατανομή και εξειδίκευση εργασίας (εργαστήρια μεταλλοτεχνίας κ.λπ.), συγκεντρώνουν πλούτο (π.χ. θησαυρός Κίτρινης Πολιόχνης) μέσω

του εμπορίου και παρουσιάζουν στενή πολιτιστική συνάφεια με οικισμούς της παράκτιας Μικράς Ασίας, όπως η Τροία, το Kum Tepe, Besik-Tepe (φωτογραφία), Liman Tepe και το Bakla Tepe. Παρά το ότι συνιστούν έναν ευρύ πολιτισμικό κύκλο, παλαιότερα γνωστό ως Τρωικό πολιτισμό, βρίσκονται, ιδιαίτερα κατά τα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ., σε διαρκώς εντεινόμενο οικονομικό ανταγωνισμό, τον

οποίο κάποιοι οικισμοί, όπως η Θερμή Λέσβου, δεν αντέχουν και εγκαταλείπονται.

Λίγο αργότερα, οικισμοί όπως η Τροία ΙΙg και η Κίτρινη Πολιόχνη διεκδικούν τον έλεγχο του θαλάσσιου εμπορίου μεταξύ βόρειου και νότιου Αιγαίου. Νοτιότερα, κοντά στη Σμύρνη, ο

οικισμός στο Liman Tepe/Κλαζομενές διαθέτει από τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. οχυρωμένο λιμάνι, σημαντικό για το εμπόριο μεταξύ Μικράς Ασίας και Κυκλάδων, ενώ αργότερα ενισχύει την οχύρωσή του με πύργους, αποδεικνύοντας ότι η Τροία δεν αποτελούσε το μοναδικό ισχυρό

οικισμό της δυτικής Μικράς Ασίας κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία.

Ιδιαίτερη είναι η συμβολή των νησιωτών του βόρειου Αιγαίου στη διάδοση και ανάπτυξη της μεταλλουργίας του κασσιτερούχου χαλκού (μπρούντζου) στις Κυκλάδες κατά τη μεταβατική

φάση Λευκαντί Ι-Καστρί. Η επίδραση αυτή αναζητείται και σε πιθανολογούμενες μετακινήσεις πληθυσμών από το βόρειο Αιγαίο στις Κυκλάδες, οι οποίες ανιχνεύονται, εκτός από τη

μεταλλουργία, στην αρχιτεκτονική και την κεραμική του τέλους της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ.

Μετάλλινη φιάλη, άργυρος, Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ. (Ύ.: 1,8 εκ./Δ.χείλ.: 5,8 εκ /Δ.βάσ.: 2,7 εκ.).

Μικροσκοπική ασημένια φιάλη με υποτυπωδώς διαμορφωμένη δακτυλιόσχημη βάση. Η φιάλη έχει κατασκευαστεί με σφυρηλάτηση. Τα μετάλλινα αντικείμενα που σώζονται από την πρώτη φάση της

Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (Πρωτοκυκλαδική Ι - 3200-2800 π.Χ) είναι ελάχιστα. Μόνον κατά την επόμενη Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο (2800-2300 π.Χ.) παρατηρείται αξιοσημείωτη ανάπτυξη της

μεταλλοτεχνίας. Οι Κυκλάδες διέθεταν σημαντικές για την εποχή πηγές μετάλλων: χαλκό στην Κύθνο και ίσως τη Σέριφο, μόλυβδο και άργυρο στη Σίφνο.

ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ – ΚΥΚΛΑΔΕΣ

Στα βραχώδη και άγονα νησιά των Κυκλάδων, με τα λιγοστά καλλιεργήσιμα εδάφη και

βοσκοτόπια, αναπτύχθηκε κατά την Πρώιμη εποχή του Χαλκού (3η

χιλιετία π.Χ.) ένας από τους σημαντικότερους πολιτισμούς του

προϊστορικού Αιγαίου, ο Κυκλαδικός. Στην ανάπτυξή του

συντέλεσε αποφασιστικά η γεωγραφική θέση των νησιών στο

νότιο Αιγαίο, ανάμεσα στις μεγάλες στεριές της Ελλάδας και

της Μικράς Ασίας, και η θάλασσα, που άφηνε περιθώρια πλεύσης

προς όλα τα σημεία του ορίζοντα και επέτρεψε την ανάπτυξη του

θαλάσσιου εμπορίου.

Σύμφωνα με αρχαιολογικά ευρήματα από τη Μήλο, η ανθρώπινη παρουσία στα Κυκλαδονήσια ανάγεται στην Ανώτερη Παλαιολιθική (11η χιλιετία π.Χ.) και συνδέεται με την εξόρυξη του οψιανού, για την κατασκευή αιχμηρών εργαλείων, όπως αυτών που βρέθηκαν στην Πελοπόννησο, στο σπήλαιο Φράγχθι της Ερμιονίδας. Ίχνη μονιμότερης εγκατάστασης εντοπίζονται από την 8η χιλιετία π.Χ. στο Μαρουλά Κύθνου, ενώ η συστηματική κατοίκηση των νησιών σημειώνεται κατά τη Νεότερη (4800-4500 π.Χ.) και την Τελική Νεολιθική (4500-3200 π.Χ.), ως συνέπεια της ανάπτυξης της ναυσιπλοΐας και της αναζήτησης ανθεκτικών πρώτων υλών, όπως του οψιανού και των μετάλλων, η χρήση των οποίων έμελλε να σημαδέψει την αγροτική οικονομία των νεολιθικών κοινοτήτων του Αιγαίου.

Οι σημαντικότερες θέσεις της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου

1. Κεφάλα 2. Αγία Eιρήνη 3. Σκουριές 4. Άγιος

Σώστης 5. Φυλακωπή 6. Πηλός 7.

Χαλανδριανή

8. Όρος Κύνθος

9. Πλαστηράς 10.

Κουκουναριές

11. Παροικιά

Επεξεργασία: ΙΜΕ

12. Κάμπος 13. Γλυφά 14. Πύργος 15. Δριός 16. Ακρωτήρι 17.

Απλώματα 18. Γρόττα 19.

Απείρανθος

20. Άγιοι Ανάργυροι

21. Αφεντικά 22. Σπήλαιο

Ζα

23. Λούρος 24. Λάκκουδες 25. Σπεδός 26. Πάνορμος 27. KάβοςΔασκαλειού 28. Κάψαλα 29. Μινώα 30.

Δωκαθίσματα

31. Μαρκιανή 32. Σκάρκος 33. Ακρωτήρι

Ο Κυκλαδικός πολιτισμός αποτελεί τη φυσική εξέλιξη του πολιτισμού Αττικής-Κεφάλας της Τελικής Νεολιθικής. Σ' αυτόν διακρίνονται τρεις χρονικές περίοδοι:

η Πρωτοκυκλαδική Ι (3200-2800 π.Χ.), γνωστή και ως ομάδα Γρόττας-Πηλού, η Πρωτοκυκλαδική ΙΙ (2800-2300 π.Χ.), γνωστή και ως ομάδα Κέρου-Σύρου καιη Πρωτοκυκλαδική ΙΙΙ (2300-2000 π.Χ.), γνωστή και ως ομάδα Φυλακωπής Ι.

Κεφάλι ειδωλίου τύπου Πλαστηρά, μάρμαρο, Κυκλαδικό.Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδος - φάση Πλαστηρά3200-2800 π.Χ. Ύ.: 10,4 εκ. Από την Αττική (;)

Περιγραφή: Κεφαλή και λαιμός ειδωλίου τύπου Πλαστηρά με πολύ εκλεπτυσμένα χαρακτηριστικά. Στο λεπτό πρόσωπο δηλώνονται ανάγλυφα τα αυτιά, η μύτη και το στόμα, ενώ ο λαιμός είναι αναλογικά πολύ μακρύς. Τα ειδώλια τύπου Πλαστηρά χρονολογούνται στην Πρωτοκυκλαδική Ι περίοδο και αποτελούν την πρώτη προσπάθεια φυσιοκρατικής απόδοσης της ανθρώπινης μορφής στην Κυκλαδική τέχνη.

Το συγκεκριμένο ειδώλιο προέρχεται πιθανώς από την Αττική, γεγονός που υποδηλώνει την ύπαρξη επαφών αλλά και την έντονη επίδραση που άσκησε ο Κυκλαδικός Πολιτισμός στην ηπειρωτική Ελλάδα ήδη από αυτήν την πρώιμη περίοδο. Οι επαφές των Κυκλαδιτών δεν περιορίζονται βέβαια στην Αττική. Κυκλαδικά αντικείμενα έχουν βρεθεί επίσης στα παράλια της Πελοποννήσου, της Βοιωτίας, της Εύβοιας, της Θεσσαλίας, όπως επίσης στο βόρειο Αιγαίο και την Κρήτη.

Μικροί οικισμοί με λιθόκτιστα σπίτια, νεκροταφεία με κιβωτιόσχημους τάφους, μαρμάρινα ειδώλια και αγγεία, αποτελούν τα κύρια χαρακτηριστικά του Πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού, που

διαμορφώνονται ήδη από την Πρωτοκυκλαδική Ι. Εξόρυξη μετάλλων, ιδιαίτερη ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας και επέκταση των εμπορικών ανταλλαγών σε ολόκληρο το Αιγαίο χαρακτηρίζουν την

Πρωτοκυκλαδική ΙΙ, τη χρυσή περίοδο του Κυκλαδικού πολιτισμού.

Ειδώλιο ανδρικής μορφής μετακανονικού τύπουμόλυβδος, ΚυκλαδικόΠρωτοκυκλαδική ΙΙ-ΙΙΙ περίοδοςπερ. 2300 π.Χ.

Υ: 9 εκ / Πλ.: 3,6 εκ / Πάχ.:1,4 εκ. Άγνωστη προέλευση.

Περιγραφή: Αυτό το μολύβδινο ειδώλιο αποτελεί μια από τις εξαιρετικά σπάνιες δημιουργίες της Κυκλαδικής τέχνης. Κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού τα μέταλλα ήταν ακόμη δυσεύρετα και χρησίμευαν κυρίως για την κατασκευή όπλων και εργαλείων. Τα μολύβδινα και χάλκινα ειδώλια της περιόδου από τις Κυκλάδες είναι ελάχιστα.

Τα μορφολογικά στοιχεία του συγκεκριμένου ειδωλίου το εντάσσουν στο «μετακανονικό τύπο», γεγονός που επιτρέπει τη χρονολόγησή του στη μετάβαση από την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ στην Πρωτοκυκλαδική ΙΙΙ περίοδο.

Την περίοδο αυτή επικρατεί στο Αιγαίο το λεγόμενο "διεθνές πνεύμα", όρος που διατυπώθηκε από τον άγγλο C. Renfrew, τον σημαντικότερο μετά το Χρ. Τσούντα ερευνητή των προϊστορικών Κυκλάδων. Εντατικές επαφές με το βόρειο και ανατολικό Αιγαίο και πιθανές μετακινήσεις

πληθυσμών κατά τη μεταβατική φάση Καστρί, συνοδεύονται από εγκατάλειψη των παλιών μικρών οικισμών και οδηγούν στη δημιουργία νέων μεγάλων οικισμών κατά την Πρωτοκυκλαδική ΙΙΙ.

Σχεδιαστική απόδοση συμπλέγματος τριών μαρμάρινων ειδωλίων και διπλού

ειδωλίου.

Τροία II-V. "Δέπατα αμφικύπελλα". Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ

ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΦΑΣΗΚατά τα τέλη της Πρωτοκυκλαδικής II και της Πρωτοελλαδικής ΙΙ (2450/2350-2200/2150 π.Χ.)

εμφανίζονται κάποια πρωτόγνωρα στοιχεία στην αρχιτεκτονική, την κεραμική και τη μεταλλοτεχνία των Κυκλάδων και της κεντρικής και νότιας ηπειρωτικής Ελλάδας, τα οποία παρουσιάζουν

ομοιότητες με αντίστοιχα στοιχεία από το βόρειο και το ανατολικό Αιγαίο (Τροία ΙΙ-ύστερη, Ερυθρά-Κίτρινη Πολιόχνη). Οι ομοιότητες αυτές συνδέονται από ομάδα ερευνητών με

μετακινήσεις πληθυσμών από το βόρειο Αιγαίο προς τις Κυκλάδες και με τη διάδοση των νέων αυτών στοιχείων στην παράλια ηπειρωτική χώρα. Σύμφωνα με άλλη άποψη οι ομοιότητες αυτές

είναι απόρροια των εντατικών εμπορικών επαφών που άρχισαν πριν τα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ., στο πλαίσιο εξασφάλισης μετάλλων από τις Κυκλάδες, και οδήγησαν σταδιακά στη διαμόφωση

μιας πολιτισμικής κοινής στο Αιγαίο, η οποία περιγράφεται με τον όρο "διεθνές πνεύμα".

Τροία. Ο ποταμός Σκάμανδρος κοντά στην περίφημη πολιτεία του

Πριάμου

Στοιχεία της φάσης αυτής, γνωστής ως φάση Λευκαντί I-Καστρί, εντοπίζονται στη Σκύρο (Παλαμάρι), την παράκτια Θεσσαλία (Πευκάκια), τη Βοιωτία (Λιθαρές), σε παράλιους οικισμούς

και νεκροταφεία της ανατολικής Αττικής (Άγιος Κοσμάς), της δυτικής Εύβοιας (Λευκαντί, Μάνικα) και της Αργολίδας (Λέρνα, Τίρυνς), στην Αίγινα και σε οικισμούς των Κυκλάδων

(Καστρί Σύρου, Πάνορμος και σπήλαιο Ζα Nάξου, Σκάρκος Ίου).

Αριστερά: Σχήματα κεραμικών αγγείων της φάσης Λευκαντί I που βρέθηκαν στο Kαστρί της Σύρου (2450/2400-2200/2150 π.X.): 1-3. δέπας αμφικύπελλο, 4. λοξότμητη σφαιρική πρόχους, 5.

σφαιρική πυξίδα (κατά J.B. Rutter).

Δεξιά: το σπήλαιο Ζα στη Νάξο.

Χαρακτηριστικά στοιχεία αυτής της λεγόμενης και "ανατολίζουσας" φάσης είναι η οχύρωση των πρωτοκυκλαδικών οικισμών (Καστρί Σύρου, Πάνορμος Νάξου), η χειροποίητη κόκκινη και μαύρη

στιλβωμένη κεραμική, η χρήση, για πρώτη φορά στο Αιγαίο, κεραμικού τροχού και η ιδιαίτερη ανάπτυξη της μεταλλουργίας του μπρούντζου, που στο βόρειο Αιγαίο είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένη

από τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.X.

Ο οχυρωμένος οικισμός στο Καστρί Σύρου.

Χαρακτηριστικά σχήματα αγγείων της περιόδου είναι τα κύπελλα με μια ή δύο λαβές, τα δέπατα αμφικύπελλα (φωτογραφία) οι λοξότμητες ή ευρύστομες πρόχοι με σφαιρικό σώμα. Ο κεραμικός

τροχός χρησιμοποιείται στην κατασκευή ανοιχτών φιαλών. Τέλος, στη μεταλλοτεχνία, η αρχαιομετρική μελέτη των μπρούντζινων αντικειμένων από τις Κυκλάδες (Kαστρί) αποδεικνύει τη χρήση κραμάτων κασσιτερούχου μπρούντζου, όμοιας σύστασης με εκείνα που χρησιμοποιήθηκαν

στην Τροία και την Πολιόχνη Λήμνου

ΜΕΣΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑΣε αντίθεση με την Πρώιμη

Χαλκοκρατία, τα αρχαιολογικά κατάλοιπα της Μέσης στα νησιά του

Αιγαίου είναι προς στιγμήν περιορισμένα και επιτρέπουν μια πρώτη μόνον

προσέγγιση της οικιστικής, οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης των

νησιωτικών κοινοτήτων της περιόδου.

Kυλινδρικό σκεύος, πιθανόν βάση αγγείου, με ζωγραφιστή παράσταση

ψαράδων. Από την πόλη III της Φυλακωπής της Mήλου.

Στα νησιά του βόρειου και του ανατολικού Αιγαίου, πρωτοαστικά κέντρα της Πρώιμης Χαλκοκρατίας όπως η Πολιόχνη Λήμνου και η Θερμή Λέσβου κατοικούνται και πάλι, μετά από εγκατάλειψη μερικών

εκατοντάδων ετών, χωρίς όμως να ανακτήσουν την παλαιά τους αίγλη. Αντίθετα με αυτά, οικισμοί όπως το Μικρό Βουνί Σαμοθράκης και το Κουκονήσι Λήμνου κατοικούνται χωρίς διακοπή και γνωρίζουν πληθυσμιακή αύξηση, οικοδομική επέκταση και οικονομική ακμή, οφειλόμενη κατά βάση στη θέση

τους πάνω στους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους που ένωναν τον Εύξεινο Πόντο και τη Μικρά Ασία με το κεντρικό Αιγαίο, την ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη.

Χάρτης της Σαμοθράκης

Οι σημαντικότερες θέσεις της Μέσης Χαλκοκρατίας

στα νησιά του Αιγαίου. ΣΑΜΟΘΡΑΚΗ 1. Mικρό BουνίΛΗΜΝΟΣ 2. Πολιόχνη 3. Kουκονήσι ΛΕΣΒΟΣ 4. Άντισσα 5. Μήθυμνα 6. Θερμή 7. Kουρτήρ ΣΚΥΡΟΣ 8. Aτσίτσα 9. Παλαμάρι 10. Παπά του

Χούμα ΧΙΟΣ 11. Βολισσός 12. Aρμόλια 13. Eμποριό

ΣΑΜΟΣ 14.

Πυθαγόρειο

15. Hραίο ΚΕΑ 16. Αγία

Ειρήνη ΚΥΘΝΟΣ 17. Λουτρά ΣΥΡΟΣ 18. Άγιος

Λουκάς ΤΗΝΟΣ 19.

Βρυόκαστρο

ΣΙΦΝΟΣ 20. Κάστρο 21. Άγιος

ΑνδρέαςΠΑΡΟΣ 22. Παροικιά

ΝΑΞΟΣ 23. Νάξος 24. Mικρή

Βίγλα25. Aϊλάς ΑΜΟΡΓΟΣ 26. Καστρί ΙΟΣ 27. Σκάρκος 28. Χώρα ΜΗΛΟΣ 29.

Φυλακωπή

30. Τρυπητή ΘΗΡΑ 31. Φτελλός 32. Αθηνός 33.

Ακρωτήρι

Επεξεργασία: ΙΜΕ

Αντίθετα με αυτά, οικισμοί όπως το Μικρό Βουνί Σαμοθράκης και το Κουκονήσι Λήμνου κατοικούνται χωρίς διακοπή και γνωρίζουν πληθυσμιακή αύξηση, οικοδομική επέκταση και οικονομική ακμή,

οφειλόμενη κατά βάση στη θέση τους πάνω στους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους που ένωναν τον Εύξεινο Πόντο και τη Μικρά Ασία με το κεντρικό Αιγαίο, την ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη.

Στις Κυκλάδες κατοικούνται κατά τη Μεσοκυκλαδική περίοδο, ύστερα από μικρή διακοπή λόγω φυσικών (σεισμός) ή άλλων αιτίων, οι μεγάλοι οικισμοί της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙΙ, όπως η

Φυλακωπή Μήλου, η Αγία Ειρήνη Κέας και το Ακρωτήρι Θήρας. Οι οικισμοί αυτοί, με την επίδραση της πανίσχυρης μινωικής Κρήτης, γνωρίζουν οικονομική ευημερία και εξελίσσονται σε

αστικά κέντρα, που θα διατηρήσουν την ισχύ τους και κατά την Υστεροκυκλαδική περίοδο.

Ειδώλιο γυναικείας μορφής κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού), μάρμαρο. Κυκλαδικό. Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-3200 π.Χ. Απόδοση: Καλλιτέχνης ΓουλανδρήΎ.: 63,4 εκ. Άγνωστη προέλευση

Περιγραφή: Ειδώλιο γυναικείας μορφής με όλα τα χαρακτηριστικά του "Καλλιτέχνη Γουλανδρή": λυρόσχημη κεφαλή με μακριά τριγωνική μύτη, έντονη κλίση των ώμων, λεπτοί βραχίονες, μικρά και απομακρυσμένα στήθη, εγχάρακτη μέση, μικρό ηβικό τρίγωνο, καμπύλοι γλουτοί- και το μεγαλύτερο της Συλλογής. Ίχνη χρώματος διατηρούνται στο στήθος και στην πίσω όψη του κεφαλιού, με το οποίο αποδιδόταν η κόμη του ειδωλίου.

Εκτός από τον "Καλλιτέχνη Γουλανδρή" έχουν εντοπιστεί πολλοί άλλοι "καλλιτέχνες", που συνήθως παίρνουν το όνομα του μουσείου ή της πόλης όπου βρίσκονται τα πιο χαρακτηριστικά έργα του, του ανασκαφέα που τα έφερε στο φως ή του συλλέκτη που τα κατέχει. Άλλοι ερευνητές, ωστόσο, θεωρούν ότι οι απόψεις αυτές προϋποθέτουν την ύπαρξη αρχών, αισθητικών αντιλήψεων και κοινωνικών δομών που δεν συνάδουν με τα δεδομένα της κυκλαδικής κοινωνίας της 3ης χιλιετίας π.Χ..

Εκτός από τις παράκτιες, κατοικούνται και φυσικά οχυρές θέσεις, όπως το Βρυόκαστρο Τήνου, το Καστρί Σίφνου, το Καστρί Αμοργού (φωτογραφία) και η Μικρή Βίγλα Νάξου.

ΥΣΤΕΡΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑΤα νησιά του Αιγαίου ως κατεξοχήν άγονες και απρόσιτες περιοχές στήριζαν ανέκαθεν την οικονομία τους στη ναυτιλία και το εμπόριο. Τα λιμάνια τους ήταν σημαντικά για τις διεθνείς ανταλλαγές, καθώς αποτελούσαν ένα αναγκαίο πέρασμα για τα πλοία. Κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία οι Κυκλάδες και αργότερα τα νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου απέκτησαν ιδιαίτερη σημασία για το διεθνές εμπόριο, καθώς βρέθηκαν στο κέντρο της μυκηναϊκής εξάπλωσης. Οι συχνές επαφές με τους άλλους λαούς και ο πλούτος των υλικών αγαθών που έφθανε στα λιμάνια έφεραν στους κατοίκους των νησιών μεγαλύτερη οικονομική ευμάρεια αλλά και νέες ιδέες από τους γύρω πολιτισμούς. Με τον τρόπο αυτό διατηρήθηκε το "διεθνές πνεύμα" που διέκρινε τον πολιτισμικό αυτό χώρο από την Πρώιμη Χαλκοκρατία.

Κεφαλή ειδωλίου κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού), μάρμαρο. Κυκλαδικό. Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ. Ύ.: 24,8 εκ. Άγνωστη προέλευση

Περιγραφή: Το κεφάλι αυτό ανήκει σε μεγάλο γλυπτό κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού). Είναι λυρόσχημο και κλίνει ελαφρώς προς τα πίσω στην περιοχή του μετώπου. Το μόνο χαρακτηριστικό που αποδίδεται ανάγλυφα είναι η πλατιά, τριγωνική μύτη. Το έργο διακρίνεται για την απλότητα, την αρμονία, τη συμμετρία και την αφαιρετικότητα, στοιχεία που έκαναν την κυκλαδική τέχνη πηγή έμπνευσης για πολλούς και σημαντικούς καλλιτέχνες του 20ου αι., όπως ο Brancusi, ο Modigliani, ο Archipenko, ο Giacometti, ο Moore και η Hepworth, και την καθιέρωσαν ως μία από τις πλέον αναγνωρίσιμες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης του δυτικού πολιτισμού.

Η νησιωτική κοινωνία της Ύστερης Χαλκοκρατίας έγινε καθρέπτης των πολιτισμικών εξελίξεων στο Αιγαίο, όπως αυτές διαμορφώθηκαν από τα ισχυρότερα κράτη. Έτσι, κατά τις πρώιμες περιόδους της Ύστερης Χαλκοκρατίας υπερισχύουν σε όλους τους τομείς του πολιτισμού οι κρητικές επιδράσεις ως

αποτέλεσμα της μινωικής θαλασσοκρατορίας. Η εικόνα αυτή αλλάζει κατά την περίοδο της μυκηναϊκής εξάπλωσης (15ος αιώνας π.Χ.). Τα μινωικά στοιχεία εξαλείφονται σταδιακά για να δώσουν

τη θέση τους στα μυκηναϊκά έθιμα. Ειδικότερα η υιοθέτηση των λατρευτικών εθίμων και οι επιρροές της ηπειρωτικής Ελλάδας στα ταφικά έθιμα θεωρούνται δείκτες της μυκηναϊκής διείσδυσης, η οποία

είχε ίσως το χαρακτήρα ενός μερικού εποικισμού.

Θήρα, Ακρωτήρι-Δυτική οικία. Τοιχογραφία με παράσταση ψαρά. Αθήνα, Εθνικό

Αρχαιολογικό Μουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Ρόδος. Φλασκί, τριποδικό σκεύος και υδρία. Υστεροελλαδική III περίοδος. Ρόδος, Αρχαιολογικό Μουσείο ΒΕ 1223, 1208, 2863. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Μια παρόμοια εικόνα παρατηρείται και στην εξέλιξη των τεχνών της Υστεροκυκλαδικής εποχής. Οι Κυκλαδίτες υιοθέτησαν αρχικά τα μινωικά πρότυπα, εισάγοντας ταυτόχρονα νέες μορφές καλλιτεχνικής

δημιουργίας, όπως οι τοιχογραφίες. Η κυκλαδική τέχνη των πρώτων περιόδων της Ύστερης Χαλκοκρατίας διατήρησε τον ιδιότυπο φυσιοκρατικό χαρακτήρα της μινωικής τέχνης. Μετά την Υστεροκυκλαδική ΙΙ περίοδο οι μινωικές επιρροές εξασθένησαν και υιοθετήθηκαν σταδιακά οι

καλλιτεχνικές τάσεις της μυκηναϊκής Ελλάδας, ένα γεγονός που εκφράζεται με τη μαζική εισαγωγή μυκηναϊκών προϊόντων και τη ντόπια κατασκευή αντικειμένων παρόμοιας τεχνοτροπίας.

Τμήματα τοιχογραφίας από ζωφόρο με παράσταση θαλασσινού τοπίου με χελιδονόψαρα..Φυλακωπή Μήλου, 1600-1500 π.Χ. Η τοιχογραφία κοσμούσε τον τοίχο δωματίου σε συγκρότημα με θρησκευτικό

χαρακτήρα. Το γαλάζιο, το κόκκινο και το μαύρο χρώμα (στο περίγραμμα) χρησιμοποιήθηκαν στη δημιουργία μιας από τις ωραιότερες αιγαιακές τοιχογραφίες με σαφείς επιρροές από τη Μινωική Κρήτη.

Σε όλους τους τομείς του υστεροκυκλαδικού πολιτισμού -από την πολεοδομική οργάνωση και τις τέχνες μέχρι τη λατρεία και τα ταφικά έθιμα- γίνεται φανερό ότι τα νησιά του Αιγαίου δεν ήταν μόνο

αποδέκτες των πολιτισμικών εξελίξεων της Ύστερης Χαλκοκρατίας, αλλά υπήρξαν σημαντικοί φορείς και κέντρα διαμόρφωσης αρχικά του μινωικού και κατόπιν του μυκηναϊκού πολιτισμού.

ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα ο αποικισμός των νησιών του Aιγαίου δε σημειώθηκε ταυτόχρονα. H απόστασή τους από

την πλησιέστερη στεριά, το μέγεθος, η γεωμορφολογία, το κλίμα και οι διαθέσιμες πλουτοπαραγωγικές πηγές συνιστούν

παράγοντες που προσελκύουν ή αποτρέπουν την κατοίκηση των νησιών. Σύμφωνα με αρχαιολογικά ευρήματα από τη Μήλο, η ανθρώπινη παρουσία σε αιγαιακό νησί ανάγεται στην Ανώτερη Παλαιολιθική (11η χιλιετία π.Χ.) και συνδέεται με την εξόρυξη

του οψιανού για την κατασκευή αιχμηρών εργαλείων.

Λεπίδα οψιανού. Κυκλαδικό. Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, 3η χιλιετία π.Χ.. Μ.: 9,9 εκ. Άγνωστη προέλευση.

Περιγραφή: Μεγάλη πρισματική λεπίδα τραπεζιόσχημης τομής, από οψιανό της Μήλου.

Ο οψιανός, ένα σκληρό ηφαιστειογενές πέτρωμα με υαλώδη μορφή και στιλπνό μαύρο χρώμα, χρησιμοποιήθηκε κυρίως τη Νεολιθική περίοδο αλλά και την Εποχή του Χαλκού για την κατασκευή αιχμηρών όπλων και κοφτερών εργαλείων, όπως λεπίδες, αιχμές βελών, δρεπάνια, πριόνια, μαχαίρια, ξυράφια κτλ. Η Μήλος είχε εκτεταμμένα κοιτάσματα εξαιρετικής ποιότητας οψιανού, ο οποίος γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι εξαγόταν σε διάφορες περιοχές του αιγαιακού χώρου ήδη από το τέλος της Παλαιολιθικής περιόδου.

Ίχνη μονιμότερης εγκατάστασης εντοπίζονται από τη Mεσολιθική εποχή (9000-6800 π.X.) στο σπήλαιο του Kύκλωπα στα Γιούρα βόρειων Σποράδων και στο Μαρουλά Κύθνου. H συστηματική

κατοίκηση των νησιών σημειώνεται κατά την Aρχαιότερη Nεολιθική (6500-5800 π.Χ) στα Δωδεκάνησα, στα περισσότερα όμως νησιά πραγματοποιείται κατά τη Νεότερη (4800-4500 π.Χ.) ή την Τελική Νεολιθική (4500-3200 π.Χ.). Ώθηση στον αποικισμό των νησιών έδωσαν η ανάπτυξη

της ναυσιπλοΐας και η αναζήτηση ανθεκτικών πρώτων υλών, όπως του οψιανού και των μετάλλων, η χρήση των οποίων σημάδεψε την οικονομία των αγροτικών κοινοτήτων του νεολιθικού Αιγαίου.

Σπήλαιο του Κύκλωπα στη νησίδα Γιούρα της Αλοννήσου. Όστρακα της Νεολιθικής Εποχής και αγκίστρια της Μεσολιθικής Εποχής

Kατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία (3η χιλιετία π.Χ.) αναπτύσσονται στις παράκτιες ζώνες των μεγάλων νησιών του βόρειου και ανατολικού Αιγαίου πολυάνθρωποι, οχυρωμένοι οικισμοί με σαφή πολεοδομική διάταξη, κοινοτικά κτίσματα και άλλα κοινωφελή έργα, με εξειδίκευση και κατανομή εργασίας, οικονομική ευμάρεια και συσσώρευση πλούτου, οι οποίοι συνιστούν τα

πρωιμότερα κέντρα με πρωτοαστικό χαρακτήρα στο Aιγαίο. Στις Κυκλάδες, ιδρύονται κατά την Πρωτοκυκλαδική Ι και ΙΙ μικροί, παράκτιοι οικισμοί, ενώ στο εσωτερικό των μεγαλύτερων νησιών

υπάρχουν και μικροί συνοικισμοί.

Πολιόχνη, Κίτρινη περίοδος. Άποψη του μεγάρου 605 και

των βοηθητικών χώρων 604-609. Κ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ

Κατά τη μεταβατική φάση Λευκαντί Ι-Καστρί οι οικισμοί βρίσκονται σε απόκρημνους,

παραθαλάσσιους λόφους ή σε ψηλές θέσεις, απομακρυσμένες από την ακτή. Aρκετοί απ'

αυτούς είναι οχυρωμένοι, γεγονός που συνδέεται με πιθανές πληθυσμιακές

μετακινήσεις από τα νησιά του βόρειου Αιγαίου προς τις Κυκλάδες. Στα τέλη της

Πρωτοκυκλαδικής περιόδου εγκαταλείπεται το οικιστικό σχήμα των πολλών, μικρών,

διάσπαρτων οικισμών και οι κάτοικοι των νησιών συγκεντρώνονται σε έναν ή δύο

μεγαλύτερους και καλύτερα οργανωμένους οικισμούς, οι οποίοι κατά τη Μεσοκυκλαδική

και την Yστεροκυκλαδική περίοδο θα εξελιχθούν σε μεγάλες, πυκνοδομημένες και οχυρωμένες πόλεις, με ιδιαίτερη οικονομική

ανάπτυξη, οφειλόμενη στη συνεργασία με την οικονομική δύναμη του πρώτου μισού της 2ης

χιλιετίας στο Aιγαίο, τη Μινωική Κρήτη.

Όστρακα και συγκολλημένα αγγεία από τη Χαλανδριανή Σύρου της φάσης Λευκαντί Ι-Καστρί.

Στα τέλη της Μεσοκυκλαδικής και τις αρχές της Υστεροκυκλαδικής περιόδου οι σημαντικότερες πόλεις των Κυκλάδων (Αγία Ειρήνη, Φυλακωπή, Ακρωτήρι) πλήττονται από φυσικές καταστροφές

και, κατά την Υστεροκυκλαδική Ι, ανοικοδομούνται με εμφανή στοιχεία από τη μινωική αρχιτεκτονική (τοιχοδομία, τοιχογραφίες). Μετά την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας το 1628 π.Χ.

η Αγία Ειρήνη και η Φυλακωπή παραμένουν τα κυριότερα αστικά κέντρα των Κυκλάδων, έχοντας όμως δεχθεί επιδράσεις και από τη μυκηναϊκή Eλλάδα (οχυρώσεις, ιερά, μέγαρα).

Κατά την πρώιμη Υστεροκυκλαδική ΙΙΙ η μυκηναϊκή παρουσία στα νησιά είναι καταλυτική και αισθητή τόσο στους υπάρχοντες, όσο και σε νεοϊδρυόμενους οικισμούς, τόσο στην ερημωμένη

Θήρα (Mονόλιθος) όσο και στα υπόλοιπα Κυκλαδονήσια. Kατά τη μέση Yστεροκυκλαδική περίοδο, επεκτείνονται οι υπάρχουσες οχυρώσεις, ενώ νέοι οικισμοί ιδρύονται σε φυσικά οχυρές θέσεις (Kουκουναριές, Άγιος Ανδρέας). Μετά από περίοδο ευημερίας (ύστερη Υστεροκυκλαδική ΙΙΙ) οι ακμαίοι κυκλαδικοί οικισμοί εγκαταλείπονται (Φυλακωπή, Kουκουναριές) ή παρακμάζουν

(Aγία Eιρήνη) και βαθμιαία, ως το τέλος του 10ου αιώνα, εξαφανίζονται.

Στα τέλη της Ύστερης Xαλκοκρατίας η μυκηναϊκή

παρουσία είναι αισθητή εκτός από τις Κυκλάδες και σε νησιά του

ανατολικού (Xίος) και του νότιου Αιγαίου (Kως, Ρόδος). Mετά μάλιστα την κατάρρευση των μεγάλων μυκηναϊκών κέντρων

(περίπου 1200 π.X.) σημειώνονται μετακινήσεις πληθυσμών από τη μυκηναϊκή Ελλάδα προς τα νησιά αυτά, που επιφέρουν πληθυσμιακή

αύξηση και ευνοούν την οικονομική τους ανάπτυξη

(Iαλυσός Pόδου).

ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗΗ αρχιτεκτονική μορφή και πολεοδομική εξέλιξη των νησιωτικών οικισμών κατά την εποχή του Χαλκού εξαρτάται από τη γεωμορφολογία της περιοχής, τον αριθμό των κατοίκων, το βαθμό της οικονομικής ανάπτυξης, την κοινωνική και τη διοικητική δομή της κοινότητας.

Τέσσερα είναι τα πολεοδομικά σχήματα που αναγνωρίζονται στα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα των μέχρι στιγμής ερευνημένων οικισμών: το ακανόνιστο ή προσθετικό, το ακτινωτό ή

περικεντρικό, το ορθογωνικό και το γραμμικό.

Ίος. Σκάρκος. Ο οικισμός .

Oι περισσότεροι οικισμοί παρουσιάζουν ακανόνιστη ή προσθετική διάταξη, η οποία είναι αποτέλεσμα της γεωμορφολογίας της περιοχής και της σταδιακής πληθυσμιακής αύξησης. Tα σπίτια

είναι ορθογώνια, τραπεζιόσχημα ή και καμπυλόγραμμα και σχηματίζουν πυκνές συστάδες ή οικοδομικές νησίδες ακανόνιστης μορφής, οι οποίες διαχωρίζονται μεταξύ τους με δρόμους, στενά μονοπάτια και πλατείες. Tέτοια διάταξη παρουσιάζουν οικισμοί της Πρώιμης Χαλκοκρατίας στο

Eμποριό Χίου, το Παλαμάρι Σκύρου, το Καστρί Σύρου, τον Πάνορμο Nάξου (φωτογραφία), καθώς και οικισμοί της Μεσοκυκλαδικής και Υστεροκυκλαδικής περιόδου, όπως στην Αγία Ειρήνη Κέας.

Ακτινωτή διάταξη μεμονωμένων κτισμάτων ή ομάδων κτηρίων του ίδιου τύπου είναι γνωστή μόνο από τα νησιά του βόρειου και του ανατολικού Αιγαίου, καθώς και από οικισμούς της δυτικής

Μικράς Ασίας (π.χ. Tροία I, Besik-Tepe, Demircihuyuk). Στις φάσεις Ι-IIIΒ της Θερμής Λέσβου διακρίνονται κτηριακές ομάδες πανομοιότυπων στενόμακρων ορθογώνιων κτισμάτων, οι οποίες παρατάσσονται ακτινωτά γύρω από ένα δομημένο κέντρο. Στο Ηραίο Σάμου και πιθανότατα και στον Ασώματο Ρόδου σημειώνεται ακτινωτή διάταξη ανεξάρτητων, μεγαρόσχημων κτισμάτων.

Κεραμική της Θερμής Λέσβου της Εποχής του Χαλκού

Tα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα των φάσεων IVA και IVB της Θερμής Λέσβου αποτελούν μοναδικό δείγμα του "ορθογωνικού" πολεοδομικού συστήματος, που απαντά για πρώτη φορά στην

αρχιτεκτονική του προϊστορικού Αιγαίου, για να αποκτήσει την εξιδανικευμένη του μορφή κατά την ιστορική εποχή στο ιπποδάμειο σύστημα. Περιλαμβάνει μεγάλα, ισομεγέθη οικοδομικά

τετράγωνα, τα οποία διαχωρίζονται από παράλληλους, πλατείς δρόμους.

Λέσβος, Θερμή. Κάτοψη της φάσης Θερμή IV

Στην Πολιόχνη Λήμνου (Kυανή-Kίτρινη) και τη φάση V της Θερμής Λέσβου αναγνωρίζονται τα πρωιμότερα δείγματα του "γραμμικού" πολεοδομικού συστήματος, το οποίο εφαρμόζεται

αργότερα στους υστεροκυκλαδικούς οικισμούς της Φυλακωπής Μήλου και του Ακρωτηριού Θήρας. Κτήρια και οικοδομικές νησίδες παρατάσσονται στις πλευρές ενός ή δύο κύριων δρόμων,

που διασχίζουν τον οικισμό σε όλο σχεδόν το μήκος του. Στις κεντρικές οδικές αρτηρίες συγκεντρώνονται κοινοτικά κτήρια, όπως η Σιταποθήκη (φωτογραφία) και το Βουλευτήριο της

Πολιόχνης ή το μυκηναϊκό ιερό στη Φυλακωπή.

Η ύπαρξη πολεοδομικού σχεδιασμού χαρακτηρίζει κυρίως τους νησιωτικούς οικισμούς του βόρειου Αιγαίου κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία (Πολιόχνη, Θερμή, Ηραίο) και τους οικισμούς της

Υστεροκυκλαδικής περιόδου (Aγία Eιρήνη, Φυλακωπή, Aκρωτήρι) και επιτρέπει το χαρακτηρισμό τους ως πρωτοαστικά ή αστικά κέντρα. Bασικές προϋποθέσεις για αυτόν το χαρακτηρισμό είναι η

έκταση, η πολεοδομική διάταξη, η οχύρωση και τα κοινοτικά κτίσματα, τα ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά και τεχνολογικά χαρακτηριστικά και η ύπαρξη πλακόστρωτων δρόμων και ακάλυπτων χώρων για την

εξυπηρέτηση κοινόχρηστων λειτουργιών.

Αριστερά: Θήρα, Ακρωτήρι. Κάτοψη του οικισμού κατά την Υστεροκυκλαδική I περίοδο (κατά Marthari 1984, 120).

Δεξιά: Κέα, Αγ. Ειρήνη. Κάτοψη του οικισμού κατά την Υστεροκυκλαδική I περίοδο.

Eκτός από τα παραπάνω, απαραίτητα είναι και στοιχεία της οικονομικής και κοινωνικής ζωής του οικισμού, όπως η εξειδίκευση εργασίας, η ύπαρξη εργαστηρίων (π.χ. κεραμικής, μεταλλοτεχνίας),

ο έλεγχος παραγωγής, η άσκηση εμπορίου, η χρήση σφραγίδων, η συσσώρευση πλούτου (κοσμήματα, χρυσά αγγεία) και η παρουσία οργανωμένων νεκροταφείων.

Ο χρυσός θησαυρός της Πολιόχνης στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας.

ΟΧΥΡΩΣΕΙΣΑπό τις αρχές της Πρώιμης Χαλκοκρατίας (3η χιλιετία π.Χ.) οι οικονομικά ισχυροί οικισμοί του

βόρειου και του ανατολικού Αιγαίου οριοθετούνται, από την πλευρά κυρίως της στεριάς, με λίθινους περιβόλους, που έχουν χαρακτήρα αναλημματικό, αντιπλημμυρικό και οχυρωματικό. Μνημειακός

περίβολος από ακατέργαστες πέτρες και ορθογώνιους ή πολυγωνικούς δόμους, που σώζεται σε ύψος μέχρι 4,5 μέτρα, κατασκευάστηκε στην Πολιόχνη Λήμνου (Κυανή φάση), προκειμένου να

προστατευθούν τα κτήρια από τις πλημμύρες του παρακείμενου χειμάρρου και οι πλαγιές του λόφου από τη διάβρωση. Ο περίβολος επεκτείνεται διαρκώς και περιλαμβάνει πύλες προσιτές με επικλινείς

ράμπες, όμοιες με της Τροίας και του Κάστρου Ίμβρου, και ενισχυμένες με ορθογώνιους ή τραπεζιόσχημους πύργους.

Αριστερά: Πολιόχνη, Ερυθρά περίοδος. Άποψη του δυτικού τμήματος της οχύρωσης με τον καμπυλόγραμμο πύργο.

Δεξιά: Άποψη του Δυτικού τείχους της Τροίας ΙΙ. Εδώ ξεκίνησε τις θρυλικές ανασκαφές του ο Ερρίκος Σλήμαν το 1870.

Όμοιοι πύργοι ενισχύουν και τα τείχη της Τροίας (Ι-ΙΙ) και της Θερμής Λέσβου (IIIB).

Στις φάσεις IV-V η Θερμή ενισχύεται με σύνθετο αμυντικό σύστημα, που

περιλαμβάνει εσωτερικό τείχος (πάχους 2 μέτρων) και προτείχισμα αποτελούμενο από

δύο λίθινους περιβόλους. Εγκάρσια τοιχάρια συνδέουν το εσωτερικό τείχος με τον πρώτο περίβολο, σχηματίζοντας μικρά

δωμάτια κατάλληλα για κατοίκηση και αποθήκευση, ενώ δύο πύλες με

προεξέχοντες πύργους εξυπηρετούν την είσοδο προς τον οικισμό. Προτείχισμα,

τάφρο (πλάτους 4,85 μέτρων και βάθους τουλάχιστον 2) και εσωτερικό τείχος με

επιβλητικούς πεταλόσχημους προμαχώνες, όμοιους με του Liman Tepe, διαθέτει, τέλος, ο οικισμός στο Παλαμάρι Σκύρου κατά το

δεύτερο μισό της 3ης χιλιετίας.

Τροία Ι. Μέρος της οχύρωσης.

Στις Κυκλάδες εμφανίζονται οχυρωματικά συστήματα, όμοια με της Θερμής IV-V, του Liman Tepe και του Παλαμαριού κατά τη φάση Λευκαντί Ι-Καστρί στο Καστρί Σύρου, τον Κύνθο

Δήλου, τον Πάνορμο Νάξου και τη Μαρκιανή Αμοργού. Οι οχυρώσεις αυτές είναι παρεμφερείς και με τις οχυρώσεις πρωτοαστικών κέντρων της ηπειρωτικής Ελλάδας, όπως της Λέρνας

Αργολίδας (φάση IIIC) και της Κολώνας Αίγινας (φάση V). Μεμονωμένα δείγματα οχυρώσεων είναι γνωστά και από την Πρωτοκυκλαδική ΙΙ (Μαρκιανή).

Οχυρώσεις της Μεσοκυκλαδικής περιόδου υπάρχουν πιθανότατα στη Φυλακωπή Μήλου (φάση ΙΙ) και στο Βρυόκαστρο Τήνου, ενώ η Αγία Ειρήνη Κέας οχυρώνεται από τη φάση IV με

λιθόκτιστο τείχος και ημικυκλικούς προμαχώνες.

Φυλακωπή Μήλου. Άποψη της ανασκαμμένης κυκλαδικής πόλης (3300-1000 π.Χ.)

Κατά την Υστεροκυκλαδική περίοδο, την περίοδο επέκτασης της μυκηναϊκής δύναμης στις Κυκλάδες, μεγάλες παράλιες πόλεις καθώς και φυσικά οχυρές θέσεις παρουσιάζουν πολύπλοκα αμυντικά συστήματα. Η Φυκακωπή (φωτογραφία) διαθέτει σύστημα δύο παράλληλων τοίχων (πάχους 2

μέτρων), που συνδέονται όπως και της Θερμής V με εγκάρσια τοιχάρια, και ενισχύεται με προμαχώνες, μια προστατευμένη πύλη και προτείχισμα. Το μεσοκυκλαδικό τείχος της Αγίας Ειρήνης

επεκτείνεται και ενισχύεται με τετράγωνους και ορθογώνιους πύργους, ένας από τους οποίους προστάτευε την είσοδο της πόλης. Στις Κουκουναριές Πάρου το τείχος διαμορφώνεται από δύο

παράλληλους τοίχους με γέμισμα από πέτρες και χώμα.

Τέλος, η στρατηγική θέση στον Άγιο Ανδρέα Σίφνου διασώζει ισχυρό διπλό τείχος (με πάχος 2,4-4,1 μέτρα), κτισμένο τον 13ο αιώνα π.Χ. με ογκόλιθους, κατά το μυκηναϊκό κυκλώπειο σύστημα,

και ενισχυμένο με οκτώ μικρούς τετράγωνους πύργους (2Χ2,9 μέτρα) και ένα μεγαλύτερο τραπεζιόσχημο (9Χ8,4 μέτρα). Οι πύργοι διαθέτουν και κλίμακα που οδηγεί στις επάλξεις. Σε

μεταγενέστερη φάση ενισχύεται με εξωτερικό οδοντωτό τείχος πάχους 1,3-1,6 μέτρων.

Σίφνος, Άγιος Ανδρέας. Άποψη του εξωτερικού οδοντωτού τείχους της

υστεροκυκλαδικής ακρόπολης. ΚΑ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΗ οικιστική αρχιτεκτονική των νησιών του Αιγαίου κατά την εποχή του Χαλκού

χαρακτηρίζεται από πυκνοκτισμένα, λιθόκτιστα κατά κανόνα κτίσματα, με ορθογώνια, τραπεζιόσχημη και σπανιότερα καμπυλόγραμμη μορφή. Eίναι κυρίως ισόγεια, και σπανιότερα διώροφα (Σκάρκος Ίου) ή τριώροφα (Ακρωτήρι Θήρας). Kτίζονται είτε σε επαφή μεταξύ τους

(π.χ. Θερμή Λέσβου, Φυλακωπή Μήλου) είτε ανεξάρτητα στο χώρο (π.χ. Ηραίο Σάμου) με κοινούς ενδιάμεσους ή και χωριστούς τοίχους (Σκάρκος).

Ακρωτήρι Θήρας. Άποψη οικιών της προϊστορικής πόλης, όπως έχουν αποκατασταθεί από τους ανασκαφείς.

Η εσωτερική διαρρύθμιση των κτηρίων διαφέρει κατά περιοχές και εποχές. Το πάχος των τοίχων εξαρτάται από το μέγεθος του εκάστοτε οικοδομήματος και από την ύπαρξη ή μη ορόφου, και κυμαίνεται από 40 έως 90 εκατοστά. Tο ύψος της θεμελίωσης φθάνει από 50 εκατοστά έως 1,5 μέτρο, ενώ ο τρόπος διάταξης των λίθων ποικίλλει. Mεγάλες και μικρές πέτρες διατάσσονται σε

στρώσεις με λάσπη (υγρός πηλός) ή χωρίς συνδετικό υλικό (ξερολιθιά). Oι μεγάλες πέτρες τοποθετούνται κατά κανόνα εξωτερικά, ώστε τα μέτωπα των τοίχων να είναι ανθεκτικά.

Θήρα, Ακρωτήρι. Άποψη Οικίας. ΚΑ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Οι πέτρες χρησιμοποιούνται συνήθως στη φυσική τους μορφή, χωρίς περαιτέρω επεξεργασία. Σε νησιά όπου αφθονούν ο μαλακός ασβεστόλιθος και ηφαιστειακά πετρώματα (Λήμνος, Λέσβος, Mήλος, Ίος, Σαντορίνη) το οικοδομικό υλικό λατομείται, ήδη από την Πρώιμη Xαλκοκρατία

(Πολιόχνη Λήμνου), και χρησιμοποιείται με τη μορφή ορθογώνιων δόμων και πλακών για την κατασκευή οικιών, οχυρώσεων, δημοσίων κτηρίων, για την πλακόστρωση αυλών, δρόμων και

πλατειών, και την επένδυση πηγαδιών (Πολιόχνη) και αποχετευτικών αγωγών (Πολιόχνη, Παλαμάρι Σκύρου, Aγία Ειρήνη Kέας).

Σκύρος, Παλαμάρι. Αρχιτεκτονικά λείψανα του οικισμού της Πρώιμης Χαλκοκρατίας. ΙΑ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ .

Oρθογωνισμένοι λίθοι χρησιμοποιούνται στις γωνιές των σπιτιών από την Πρώιμη κιόλας Χαλκοκρατία, ενώ κατά την Ύστερη Χαλκοκρατία, στις προσόψεις κτηρίων στο Aκρωτήρι

Θήρας, των λεγόμενων Ξεστών, κυριαρχούν μεγάλοι λαξευμένοι δόμοι, ακολουθώντας μινωικά αρχιτεκτονικά πρότυπα. Tέλος, στην κατασκευή των οχυρώσεων της Υστεροκυκλαδικής περιόδου

(Aγία Eιρήνη, Άγιος Ανδρέας Σίφνου, Φυλακωπή Mήλου) εφαρμόζεται η γνωστή από τις μυκηναϊκές ακροπόλεις κυκλώπεια τεχνική, η οποία συνίσταται στη χρήση ογκολίθων.

Πάνω: Ρόδος, Ασώματος. Γενική άποψη των κτηρίων του οικισμού. Πρώιμη Χαλκοκρατία. ΚΒ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Δεξιά: Οικία από το Ακρωτήρι Θήρας. Ύστερη Χαλκοκρατία.

O πηλός και το ξύλο χρησιμοποιούνται, λόγω της περιορισμένης τους

παρουσίας στα νησιά (Λήμνος, Kυκλάδες)

κυρίως στην κατασκευή της στέγης και λιγότερο

στην ανωδομή των τοίχων (πλίνθοι, δοκάρια τοίχων,

κάσες θυρών και παραθύρων). Για τη στέγαση των σπιτιών χρησιμοποιούνται σε

διαδοχική διάταξη κορμοί δένδρων, καλάμια, άχυρα

ή φύκια (μόνωση) και μάζες πηλού.

Θήρα, Ακρωτήρι. Άποψη της Δυτικής Οικίας. ΚΑ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Tα δάπεδα των σπιτιών στρώνονται με πηλό ή βοτσαλάκια, ενώ με μεγαλύτερες πέτρες και

πλάκες στρώνονται τα ανοιχτά ή κλειστά δωμάτια που προτάσσονται στον κεντρικό χώρο

του σπιτιού, καθώς επίσης και οι ανοιχτοί κοινόχρηστοι χώροι (αυλές). Στην εσωτερική διαμόρφωση των χώρων συντελούν εστίες, φούρνοι, λιθόκτιστα θρανία, αποθηκευτικές

κατασκευές (βόθροι, λίθινες ή πήλινες θήκες σε γωνίες δωματίων) και διαχωριστικά

παραπετάσματα από λίθο, πηλό ή καλάμια, ορίζοντας τις διάφορες λειτουργικές ζώνες του

κάθε νοικοκυριού (προετοιμασία τροφής, μαγείρεμα, ύπνος, αποθήκευση κ.λπ.).

Θήρα, Ακρωτήρι. Αποθηκευτικοί πίθοι Οικίας.

ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ – ΓΕΝΙΚΑH θέση των οικισμών στο Aιγαίο καθορίζεται από το μέγεθος, τη γεωμορφολογία και την

ακτογραμμή των νησιών, από το κλίμα (ένταση ανέμων) και τις διαθέσιμες πλουτοπαραγωγικές πηγές. Kαθοριστικό όμως ρόλο στη ζωή και την οικονομία των νησιωτών του προϊστορικού

Αιγαίου έπαιξε η θάλασσα, που ώθησε στην ανάπτυξη της ναυτιλίας και του θαλάσσιου εμπορίου.

Σχηματικό ειδώλιο τύπου Kusuraμάρμαρο, Μικρασιατικό, Πρωτοχαλκή ΙΙ περίοδος, 2700-2300 π.Χ.

Ύ.: 14,6 εκ. / Πλ.(μεγ): 8,7εκ.Από τη Μ. Ασία (;)

Περιγραφή:Σχηματικό ειδώλιο από τη δυτική Μικρά Ασία, που δηλώνει την ανθρώπινη μορφή με εξαιρετικά αφαιρετικό τρόπο. Ανήκει στο λεγόμενο τύπο "Kusura" και παρουσιάζει έντονες ομοιότητες με τα σχηματικά ειδώλια των Κυκλάδων (ιδιαίτερα τα πτυόσχημα και τα βιολόσχημα) τόσο ως προς τη χρήση του μαρμάρου όσο και ως προς την επίπεδη κατατομή και το σχήμα. Κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού η χρήση του μαρμάρου για την κατασκευή ειδωλίων επίπεδης κατατομής ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη όχι μόνον στο Αιγαίο αλλά σε ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο.

Στα μεγάλα νησιά του βόρειου και του ανατολικού Αιγαίου αναπτύσσονται από το 3000-2300/2200 π.Χ. πολυάνθρωποι, οχυρωμένοι οικισμοί με πρωτοαστικό χαρακτήρα, οι οποίοι βρίσκονται σε

πεδινές (Θερμή Λέσβου, Mικρό Bουνί Σαμοθράκης) ή βραχώδεις χερσονήσους (Πολιόχνη Λήμνου, Παλαμάρι Σκύρου), αποτελούν ασφαλή αγκυροβόλια και εκμεταλλεύονται τις παράκτιες, εύφορες

πεδιάδες. Oι οικισμοί αυτοί έχουν σήμερα τη μορφή λόφου (τούμπας), ύψους 4-15 μέτρων, που δημιουργήθηκε από τις αλλεπάλληλες αρχιτεκτονικές φάσεις. Η έκτασή τους κυμαίνεται από 10 έως

16 στρέμματα (1 στρέμμα=1000 τετραγωνικά μέτρα) και ο πληθυσμός τους από 300 έως 1500 άτομα.

Σαμοθράκη, Μικρό Βουνί. Άποψη του οικισμού.

Eκτός από τους πλούσιους παράκτιους οικισμούς, στην εύφορη ενδοχώρα των νησιών (π.χ. Λήμνος) σημειώνονται και μικρότερες εγκαταστάσεις, όπως συνοικισμοί λίγων οικογενειών αλλά και μεμονωμένες αγροικίες. Aπό τα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ. κάποιοι από τους σημαντικότερους νησιωτικούς οικισμούς εγκαταλείπονται λόγω του οικονομικού ανταγωνισμού στην περιοχή (Θερμή) ή λόγω φυσικών καταστροφών (σεισμός στην Πολιόχνη). Oι κάτοικοί τους μεταναστεύουν σε άλλες περιοχές των νησιών ή σε άλλα, ακόμη και απομακρυσμένα νησιά (Kυκλάδες). Στα τέλη της Πρώιμης Χαλκοκρατίας απομένουν λίγοι εύρωστοι οικισμοί στο βόρειο Aιγαίο (Kουκονήσι Λήμνου, Mικρό Βουνί Σαμοθράκης), οι οποίοι θα γνωρίσουν ιδιαίτερη οικονομική ακμή κατά τη Μέση Χαλκοκρατία.

Πολιόχνη, Άποψη του αρχαιολογικού χώρου.

Στις Κυκλάδες, ιδρύονται κατά την Πρωτοκυκλαδική Ι και ΙΙ μικροί οικισμοί, κυρίως σε χαμηλές τοποθεσίες της παράκτιας ζώνης, ενώ στο εσωτερικό των μεγαλύτερων νησιών (Nάξος) υπάρχουν και μικροί συνοικισμοί. Κατά τη μεταβατική φάση Λευκαντί Ι-Καστρί οι οικισμοί βρίσκονται σε απόκρημνους, παραθαλάσσιους λόφους (Καστρί Σύρου, Πάνορμος Νάξου) ή σε ψηλές θέσεις, απομακρυσμένες από την ακτή (σπήλαιο Zα Nάξου, Kύνθος Δήλου). Aρκετοί απ' αυτούς είναι

οχυρωμένοι (π.χ. Καστρί, Πάνορμος), στοιχείο που συνδέεται με πιθανές, ευρύτερες πληθυσμιακές μετακινήσεις από τα νησιά του βόρειου Αιγαίου προς τις Κυκλάδες.

Πυξίδα από μάρμαρο. Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ. [Ύ.: 5,5 εκ. / Δ.χείλ.: 5,2 εκ.] Από τη Σχινούσα (;). "Aχινόσχημη" πυξίδα, σε σχήμα πεπιεσμένης σφαίρας με υποτυπώδη λαιμό.

Στο σώμα έχουν λαξευθεί δύο κυλινδρικές αποφύσεις. Το σώμα του αγγείου από τον ώμο ως τη βάση φέρει εγχάρακτη διακόσμηση πυκνών κατακόρυφων γραμμών.

Οι πυξίδες χρησίμευαν για τη φύλαξη μικρών προσωπικών αντικειμένων, πιθανώς κοσμημάτων ή ψιμυθίων (καλλωπιστικών ουσιών). Αρχικά κατασκευάζονταν από ξύλο και πηλό, σύντομα όμως άρχισαν

να αντιγράφονται και σε μάρμαρο.

Άλλοι πάλι, που ακμάζουν από τις αρχές της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ (πολιτισμός Κέρου-Σύρου), όπως η Αγία Ειρήνη Κέας, το Ακρωτήρι Θήρας ή ο Σκάρκος Ίου, πιθανότατα παραμένουν

ανοχύρωτοι. Η έκταση των πρωτοκυκλαδικών οικισμών κυμαίνεται από 2 έως 11 στρέμματα, ενώ, με βάση τα νεκροταφεία που βρίσκονταν σε μικρή απόσταση από αυτούς, ο ελάχιστος αριθμός των

κατοίκων μιας κοινότητας υπολογίζεται στους 50. Στα τέλη της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου εγκαταλείπεται το οικιστικό σχήμα των πολλών, μικρών, διάσπαρτων οικισμών και οι κάτοικοι των

νησιών συγκεντρώνονται σε έναν ή δύο μεγαλύτερους και καλύτερα οργανωμένους οικισμούς (Φυλακωπή I Mήλου, Παροικιά Πάρου), οι οποίοι κατά τη Μεσοκυκλαδική και Υστεροκυκλαδική

εποχή θα εξελιχθούν σε σημαντικά πρωτοαστικά κέντρα.

Αγία Ειρήνη Κέας. Ο Πρωτοκυκλαδικός ΙΙ οικισμός. Τα κτήρια Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, και IV από νότια.

ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ – ΠΟΛΙΟΧΝΗΟ οικισμός της Πολιόχνης κτίστηκε κατά την Τελική Νεολιθική (4η χιλιετία π.Χ.) σε χαμηλό λόφο της

ανατολικής ακτής της Λήμνου, στο μυχό του προστατευμένου κόλπου του Βρόσκοπου. Η θέση του οικισμού στον απέραντο σιτοβολώνα του νησιού οδήγησε στην ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας και

την εξασφάλιση πλεονάσματος, ικανού να καλύψει τις διατροφικές ανάγκες πολλών εκατοντάδων κατοίκων. Επιπλέον, η θέση της Πολιόχνης, σε ένα από τα ασφαλέστερα αγκυροβόλια του θαλάσσιου εμπορικού δρόμου από και προς τον Εύξεινο Πόντο και απέναντι από την Τρωάδα, οδήγησε σύντομα

στην υπέρμετρη οικονομική της ανάπτυξη και την ανάδειξή της σε ένα από τα πρωιμότερα και σημαντικότερα πρωτοαστικά κέντρα της Πρώιμης Χαλκοκρατίας (3η χιλιετία π.Χ.) στο Αιγαίο, που

ανταγωνίζεται τους ισχυρούς οικισμούς της γειτονικής μικρασιατικής ακτής, την Τροία και το Liman Tepe (Κλαζομενές).

Στα αρχιτεκτονικά λείψανα της Πολιόχνης διακρίνονται επτά οικοδομικές φάσεις, οι οποίες πιστοποιούν την κατοίκηση του οικισμού από την Tελική Nεολιθική μέχρι την Ύστερη Χαλκοκρατία.

Η λεγόμενη Μαύρη Πολιόχνη ανήκει στην Τελική Νεολιθική, η Κυανή, Πράσινη, Ερυθρά και Κίτρινη φάση στην Πρώιμη Χαλκοκρατία (3000-2300 π.X.),

η Καστανή καλύπτει τμήμα της Μέσης, ενώ η Ιώδης τμήμα της Ύστερης Χαλκοκρατίας.

Στην κατοίκηση σημειώνονται δύο κενά, ένα στα τέλη της Πρώιμης και ένα στη διάρκεια της Ύστερης Χαλκοκρατίας.

Πολιόχνη. Μακέτα του οικισμού της Πρώιμης Χαλκοκρατίας (φάσεις Κυανή, Πράσινη, Ερυθρά και Κίτρινη).

Ο οικισμός της Πρώιμης Χαλκοκρατίας απλώθηκε σταδιακά σε έκταση 13.500-15.000 τετραγωνικών μέτρων. Περιλάμβανε εξ ολοκλήρου λιθόκτιστα κτήρια με ορθογώνια ή ακανόνιστα

δωμάτια και αυλές, οργανωμένα σε οικοδομικές νησίδες διαφορετικού μεγέθους. Τη βασική οικοδομική μονάδα αποτελεί το στενόμακρο ορθογώνιο, τριμερές κτίσμα (μεγαρόσχημο), στις

μακρές πλευρές του οποίου προσαρτώνται μία ή δύο σειρές στενών βοηθητικών χώρων, που είναι κυρίως αποθηκευτικοί ή εργαστηριακοί. Μία κεντρική οδική αρτηρία, παράλληλη με την

ακτογραμμή, διασχίζει τον οικισμό από νότο προς βορρά και τέμνεται κάθετα από μικρότερους δρόμους, εξασφαλίζοντας την επικοινωνία και των πιο απομακρυσμένων νησίδων.

Πρόκειται για το πρωιμότερο γνωστό δείγμα του "γραμμικού" πολεοδομικού συστήματος

στο Αιγαίο και τα Βαλκάνια, που λίγο αργότερα εφαρμόζεται στη Θερμή V της Λέσβου και την Τροία IIg. H Πολιόχνη

οχυρώνεται από την Κυανή φάση με μνημειακό περίβολο, κτισμένο με ορθογώνιους ή πολυγωνικούς δόμους, που σώζεται σε ύψος

μέχρι 4,5 μέτρα. O λίθινος περίβολος επεκτείνεται διαρκώς έως και την Κίτρινη

φάση προς την πλευρά της στεριάς και περιλαμβάνει πύλες, ενισχυμένες με

ορθογώνιους ή τραπεζιόσχημους πύργους. Στόχος των έργων αυτών είναι τόσο η

προστασία από τις αιφνίδιες πλημμύρες του χειμάρρου που ρέει στα νότια του οικισμού

όσο και η διαφύλαξη των κοινοτικών αγαθών από πιθανές εξωτερικές διεκδικήσεις.

Η αποχέτευση (κίτρινη περίοδος) και στο βάθος το δημόσιο πηγάδι.

Η υποδειγματική πολεοδομική οργάνωση του οικισμού -που στην τελευταία του φάση στεγάζει τουλάχιστον 1500 κατοίκους- η ύπαρξη οχυρωματικού τείχους, το λειτουργικό οδικό δίκτυο, οι δύο πλατείες με τα κοινόχρηστα πηγάδια, το εκτεταμένο αποχετευτικό σύστημα, που βρισκόταν κάτω από τους επιμελώς πλακοστρωμένους δρόμους, τις πλατείες και τις αυλές, δίνουν, από την αρχή

κιόλας της 3ης χιλιετίας π.Χ., την εικόνα μιας οργανωμένης πόλης, που δίκαια χαρακτηρίζεται ως η πρώτη πόλη της Eυρώπης

Πολιόχνη, Άποψη του αρχαιολογικού χώρου από μακριά.

O συντονισμός και η πραγμάτωση έργων κοινής ωφέλειας, όπως η οχύρωση, οι δρόμοι, τα πηγάδια κ.ά, προϋποθέτουν την ύπαρξη κάποιου συντονιστικού οργάνου καθώς και τη συναίνεση

και συμμετοχή όλων στα κοινά. H "Kοινοτική αποθήκη", γνωστή ως "Σιταποθήκη", και η αρχαιότερη στην Ευρώπη "Kοινοτική αίθουσα τελετών", γνωστή ως "Bουλευτήριο", που

πλαισιώνουν τη νότια πύλη του τείχους, καθώς και το μνημειώδες μέγαρο 317, που δεσπόζει στη βόρεια και μεγαλύτερη πλατεία του οικισμού, αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της πολιτικής

οργάνωσης της Πολιόχνης στις αρχές της 3ης χιλιετίας π.X.

Αριστερά: Πολιόχνη, Ερυθρά-Κίτρινη περίοδος. Άποψη της νοτιοδυτικής πύλης.

Δεξιά: : Πολιόχνη, Κίτρινη περίοδος. Άποψη του μεγάρου 317.

H οικονομική οργάνωση και κοινωνική σύνθεση της κοινότητας ανιχνεύεται, εκτός από την αρχιτεκτονική, στην ποιότητα και την κατανομή των ευρημάτων στις διάφορες αρχιτεκτονικές φάσεις. Στον τομέα της αγροτικής οικονομίας συνέβαλαν όλες ανεξαιρέτως οι οικογένειες. H

υφαντουργία, τα προϊόντα της οποίας αποτελούσαν ανταλλάξιμα εμπορικά είδη, διεξαγόταν στα περισσότερα νοικοκυριά. Η μεταλλοτεχνία ήταν εξειδικευμένη εργασία, χωρίς όμως να αποτελεί μονοπώλιο μιας οικογένειας. H απόκτηση των απαραίτητων πρώτων υλών και η προώθηση του μπρούντζου, είτε σε μορφή πρώτης ύλης είτε σε μορφή τελικών προϊόντων, έδωσαν ώθηση στις

εμπορικές επαφές με την Tροία και ιδιαίτερα με τις Κυκλάδες και την ηπειρωτική Ελλάδα.

Αριστερά: Πολιόχνη. Χρυσή περόνη και σκουλαρίκια από το θησαυρό της Κίτρινης φάσης.

Δεξιά: Πολιόχνη. Το «βουλευτήριο».

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονιστεί ο ρόλος της Πολιόχνης στο θαλάσσιο εμπόριο και η συμβολή της στη διάδοση της μεταλλοτεχνίας του μπρούντζου στο κεντρικό και νότιο

Αιγαίο. Η διάδοση της τεχνογνωσίας αυτής καθώς και κεραμικών τύπων του βορειοανατολικού Αιγαίου δεν αποκλείεται να προέκυψαν από μετακινήσεις πληθυσμών από

τα νησιά του βόρειου στο νότιο Αιγαίο κατά τη φάση Λευκαντί Ι-Καστρί.

Κεφαλή ειδωλίου, μάρμαρο. ΚυκλαδικόΠρωτοκυκλαδική ΙΙΙ περίοδος, 2300-2000 π.Χ.

Ύ.: 9,7 εκ. / Πλ.: 7,6 εκ.Από τη Σχινούσα (;)

ΠεριγραφήΚεφαλή ειδωλίου όπου έχει επιχειρηθεί η

φυσιοκρατική απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώπου: τα μάτια, τα βλέφαρα και τα φρύδια

αποδίδονται σε χαμηλό ανάγλυφο, που διαμορφώθηκε από διπλές αυλακώσεις, μια απλή αυλάκωση δηλώνει το στόμα, ενώ έχουν λαξευθεί

ακόμα η μύτη και τα αυτιά. Πρόκειται για ένα από τα ελάχιστα ειδώλια της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙΙ

περιόδου όπου ο γλύπτης δεν προτιμά τη σχηματοποίηση της ανθρώπινης μορφής αλλά

αποπειράται να την αποδώσει με έναν πιο φυσιοκρατικό - πλην άτεχνο - τρόπο.

H εντατική άσκηση του εμπορίου οδήγησε, ήδη πριν τα μέσα της 3ης χιλιετίας, στη συγκέντρωση πλούτου στα χέρια τεχνιτών και εμπόρων, που εκδηλώνεται με

την παρουσία μαρμάρινων αγγείων και χρωματοθηκών από τις Κυκλάδες, κεραμικής από τις Κυκλάδες και

την ηπειρωτική Ελλάδα, αλλά και με την αποθησαύριση χάλκινων εργαλείων και όπλων (θησαυρός Kόκκινης Πολιόχνης) και χρυσών

κοσμημάτων (Kίτρινη Πολιόχνη), όμοιων με εκείνα από το λεγόμενο "θησαυρό του Πριάμου", που

βρέθηκαν στην πόλη IIg της Tροίας. Την οικονομική ακμή της Πολιόχνης διέκοψε κατά την Κίτρινη φάση ένας αναπάντεχος, ισχυρός σεισμός, που προκάλεσε

την εγκατάλειψή της.

Αριστερά: Πολιόχνη. Τα χρυσά κοσμήματα του "θησαυρού" της Κίτρινης περιόδου. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Πάνω: Μέρος του χρυσού «θησαυρού του Πριάμου» που ανηύρε ο Σλήμαν.

ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ – ΘΕΡΜΗ ΛΕΣΒΟΥΟ οικισμός της Θερμής κτίστηκε γύρω στο 3000 π.Χ. σε μια επίπεδη χερσόνησο στην ανατολική παραλία της Λέσβου, που βρίσκεται σε μία από τις πιο εύφορες περιοχές του νησιού. Η θέση του

οικισμού ευνόησε την ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας και του θαλάσσιου εμπορίου, που ανέδειξαν τη Θερμή σε ένα από τα πρωιμότερα και σημαντικότερα πρωτοαστικά κέντρα του

βόρειου Αιγαίου κατά το πρώτο μισό της 3ης χιλιετίας π.Χ.

Η εντατική κατοίκηση της Θερμής οδήγησε σταδιακά στην εξάπλωσή της σε έκταση 1,5 εκταρίου και επέβαλε εξαρχής συγκροτημένο πολεοδομικό σχεδιασμό, προκειμένου να καλυφθούν οι

στεγαστικές ανάγκες του διαρκώς αυξανόμενου πληθυσμού. Σε επίχωση πάχους 6 μέτρων περίπου διακρίνονται επτά οικοδομικές φάσεις της Πρώιμης Χαλκοκρατίας (Θερμή I, II, IIIA-IΙIB, ΙVA-

IVB και V), που ερευνήθηκαν σε έκταση 3000-6000 τετραγωνικών μέτρων. Λιγοστά είναι τα σωζόμενα λείψανα της Μέσης και της Ύστερης Χαλκοκρατίας, ενώ τμήμα του οικισμού

καταστράφηκε από τη θαλάσσια διάβρωση.

Λέσβος, Θερμή. Κάτοψη της φάσης Θερμή II.

Τη βασική οικοδομική μονάδα συνιστά το ορθογώνιο στενόμακρο κτίσμα (μεγαρόσχημο), αποτελούμενο από τον κλειστό, και σπανιότερα ανοιχτό, προς το δρόμο προθάλαμο και από τον

κυρίως θάλαμο. Το μήκος του κυμαίνεται από 13-17 και το πλάτος του από 3-4 μέτρα. Παρατάσσονται το ένα δίπλα στο άλλο, με κοινούς τους εξ ολοκλήρου λιθόκτιστους μακρούς

τοίχους τους, και σχηματίζουν οικοδομικά τετράγωνα. Στην οικιστική ιστορία της Θερμής διακρίνονται τρεις διαφορετικοί αρχιτεκτονικοί σχεδιασμοί, που ανταποκρίνονται πάντα στον αριθμό των κατοίκων και αποβλέπουν στην καλύτερη δυνατή επικοινωνία των οικοδομικών

νησίδων. Στη Θερμή I-IIIB διακρίνεται μία κεντρική κτηριακή ομάδα και άλλες, παραταγμένες ακτινωτά γύρω από το δομημένο κέντρο.

Δρόμοι πλάτους μέχρι 2 μέτρα διαχωρίζουν τις κτηριακές ομάδες και οδηγούν από την περιφέρεια προς το κέντρο του οικισμού. Πρόκειται για το κλειστό "περικεντρικό"

πολεοδομικό σύστημα, γνωστό σε σύγχρονους με τη Θερμή οικισμούς της

δυτικής Μικράς Ασίας (Tροία, Besik-Tepe, Bakla Tepe, Demircihuyuk κ.α.). Στη φάση

IIIB το κεντρικό τμήμα του οικισμού προστατεύεται με λίθινο περίβολο πάχους 1-2

μέτρων, ενισχυμένο με 4 τουλάχιστον τραπεζιόσχημους πύργους.

Λέσβος, Θερμή I. Πήλινη πρόχους.

Στη φάση IVA ο οικισμός αναδιοργανώνεται πλήρως και στη φάση IVB περιλαμβάνει τεράστια, ισομεγέθη οικοδομικά τετράγωνα, τα οποία διαχωρίζονται από παράλληλους, εν μέρει

πλακόστρωτους δρόμους, πλάτους 2-5 μέτρων. Πρόκειται για το "ορθογωνικό" πολεοδομικό σχήμα, που απαντά για πρώτη φορά στην αρχιτεκτονική του προϊστορικού Αιγαίου, για να

αποκτήσει την εξιδανικευμένη του μορφή κατά την ιστορική εποχή στο ιπποδάμειο σύστημα.

Αριστερά: Λέσβος, Θερμή. Κάτοψη της φάσης Θερμή IV.

Δεξιά: Λέσβος. Θερμή. Ειδώλιο.

Στη φάση V, την πολεοδομική μορφή της Θερμής καθορίζει η χάραξη μιας κεντρικής οδικής αρτηρίας (πλάτος 1-2,5 μέτρα), που αποσκοπεί στην καλύτερη επικοινωνία μεταξύ των οικοδομικών τετραγώνων.

Το νέο πολεοδομικό σχήμα, που πριν από τη Θερμή εφαρμόστηκε στην Πολιόχνη, ονομάζεται "γραμμικό" και χαρακτηρίζεται από την παρουσία βασικών κοινοτικών (κτήριο Θ1, πλατεία Ν2) και βιοτεχνικών λειτουργιών (συνοικία του μεταλλουργού) στον κεντρικό δρόμο του οικισμού. Στη φάση αυτή ο οικισμός στεγάζει περίπου 1200 άτομα και προστατεύεται από ένα σύνθετο αμυντικό σύστημα,

που άρχισε να διαμορφώνεται στη φάση IV. Περιλαμβάνει ένα ισχυρό, εσωτερικό τείχος (πάχος 2 μέτρα, σωζόμενο ύψος 1,5 μέτρο) και δύο, παράλληλους με αυτό, λίθινους περιβόλους. Εγκάρσια τοιχάρια συνδέουν το εσωτερικό τείχος με τον πρώτο εξωτερικό περίβολο, σχηματίζοντας μικρά

δωμάτια, κατάλληλα για κατοίκηση και αποθήκευση. Δύο πύλες, ενισχυμένες με προεξέχοντες πύργους, εξυπηρετούν την είσοδο από την ενδοχώρα στο εσωτερικό του οικισμού.

Λέσβος, Θερμή. Κάτοψη της φάσης Θερμή V.

O πολεοδομικός σχεδιασμός και ανασχεδιασμός της Θερμής, η πλακόστρωση των δρόμων, το ξεχωριστό σύστημα οχύρωσης, η παρουσία πολλών αποθηκών σε κάθε νοικοκυριό (πιθάρια,

λίθινες πλατφόρμες, αποθηκευτικοί λάκκοι), η ύπαρξη εργαστηρίων μεταλλοτεχνίας (περιοχή E), η αποθησαύριση μπρούντζινων εργαλείων (Θερμή IVB-Potter's pool), χάλκινων και ασημένιων

κοσμημάτων και άλλων σπάνιων στο Aιγαίο αντικειμένων (βραχιόλια από μόλυβδο και κασσίτερο στη Θερμή ΙΙΙΑ) επιτρέπουν το χαρακτηρισμό της Θερμής ως πρωτοαστικού κέντρου με

εξελιγμένη πολιτική και οικονομική οργάνωση και κοινωνική σύνθεση. O ισχυρός αυτός οικισμός φαίνεται ότι, γύρω στο 2500 π.Χ., δεν άντεξε τον οικονομικό ανταγωνισμό αστικών κέντρων όπως

η Πολιόχνη, η Τροία ή το Liman Tepe και εγκαταλείφθηκε. Οι κάτοικοί του θα πρέπει να αναζήτησαν ασφάλεια στο εσωτερικό του νησιού.

ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ – ΚΑΣΤΡΙ ΣΥΡΟΥΟ οικισμός Καστρί κτίστηκε στα τέλη της Πρωτοκυκλαδικής II περιόδου στην κορυφή ενός απόκρημνου λόφου, όχι μακριά από τη θάλασσα. Η έκτασή του υπολογίζεται σε 3,5 έως 5

στρέμματα, όμως η ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως τμήμα μόνο του οικισμού. Περιλαμβάνει μικρά λιθόκτιστα κτήρια με ορθογώνια ή καμπυλόγραμμη κάτοψη (αψιδωτά, σχήμα D), τα οποία αποτελούνται από ένα ή δύο δωμάτια. Είναι πυκνοκτισμένα και χρησιμοποιούν εν μέρει κοινούς τοίχους σχηματίζοντας κτηριακές συστάδες, οι οποίες διαχωρίζονται από στενούς ακανόνιστους

δρόμους και μικρούς, ανοιχτούς κοινόχρηστους χώρους

O οικισμός προστατεύεται από οχυρωματικό περίβολο, πάχους περίπου 2 μέτρων. Eίναι κτισμένος, όπως και τα σπίτια, από ακατέργαστες πέτρες μικρού και μεσαίου μεγέθους. Στο

εσωτερικό του τείχους εφάπτονται μερικά από τα σπίτια του οικισμού, ενώ εξωτερικά ενισχύεται από έξι, αραιά κτισμένους, πεταλόσχημους πύργους. Σε μικρή απόσταση από αυτούς και σε

παράλληλη διάταξη με το τείχος υπάρχει λίθινο προτείχισμα, πάχους περίπου 1 μέτρου, το οποίο δυσχεραίνει την άμεση πρόσβαση προς το εσωτερικό του οικισμού.

Σύρος, Καστρί. Άποψη του πρωτοκυκλαδικού οικισμού (φωτ. Μ. Μαρθάρη). ΚΑ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Σύρος, Καστρί. Κάτοψη του πρωτοκυκλαδικού οικισμού (κατά Bossert 1967, 56).

Όμοια συστήματα οχύρωσης είναι γνωστά από σημαντικά πρωτοαστικά κέντρα της Πρώιμης Χαλκοκρατίας στο Αιγαίο, όπως τη Θερμή Λέσβου (φάση V), τη Λέρνα Aργολίδας (φάση ΙΙΙC)

και την Αίγινα V (2200-2050 π.Χ.), τα οποία έχουν εντατικές επαφές με τις Κυκλάδες την περίοδο αυτή. Οχυρωμένοι είναι, εκτός από το Καστρί, και οι σύγχρονοι με αυτό οικισμοί στον Κύνθο

Δήλου, τον Πάνορμο Νάξου και τη Μαρκιανή Αμοργού.

Πήλινος κυκλαδικός ΚρατηρίσκoςΠρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ.Ύ.: 22,5 εκ. / Δ.χείλ.: 10,7 εκ. / Δ.βάσ.: 12,9 εκ.

Περιγραφή: Κρατηρίσκος με ημισφαιρικό σώμα, κωνικό λαιμό με κοίλα τοιχώματα, χείλος που στρέφεται προς τα έξω και κωδωνόσχημο πόδι. Στο ώμο υπάρχουν δύο σχετικά μεγάλες λαβές. Η διακόσμηση περιλαμβάνει εγχάρακτες γραμμές που σχηματίζουν γωνίες δημιουργώντας το σχήμα του ψαροκόκαλου.

Το αγγείο ανήκει σε μια ιδιαίτερη κατηγορία κεραμικής με περιορισμένο αριθμό σχημάτων, η οποία είναι γνωστή ως Ομάδα Αμοργού και απαντά κυρίως στην Αμοργό, την Κέρο και τη Θήρα. Η ομάδα περιλαμβάνει ως επί το πλείστον ευρύστομα σκεύη με πιο χαρακτηριστικό σχήμα τον κρατηρίσκο. Το συγκεκριμένο παράδειγμα ενδέχεται να αποτελεί προϊόν τοπικού εργαστηρίου που έδρασε προς το τέλος της φάσης Σύρου.

Η θέση του οικισμού στον απόκρημνο λόφο, η πυκνή διάταξη και ο πρόχειρος τρόπος

δόμησης των σπιτιών, κυρίως όμως η οχύρωση αρκετών γνωστών, σύγχρονων με

το Καστρί, κυκλαδικών οικισμών υποδηλώνουν την αναγκαιότητα

μεγαλύτερης προστασίας τους στο διάστημα 2450/2400-2200/2150 π.Χ. Η ανάγκη αυτή προκύπτει από ευρύτερες οικονομικές και κοινωνικές ανακατατάξεις, καθώς και από τον αναπτυσσόμενο ανταγωνισμό μεταξύ

των ευημερούντων κέντρων των νησιών και της ηπειρωτικής Ελλάδας. Τα κέντρα αυτά

διατηρούν εντατικές εμπορικές και πολιτιστικές επαφές, ορατές, εκτός από την

αρχιτεκτονική, στην κεραμική και τη μεταλλοτεχνία.

Η ανεύρεση στο Καστρί, καθώς και στο Λευκαντί Ευβοίας, κόκκινης και μαύρης

στιλβωμένης κεραμικής και αγγείων, όπως το δέπας αμφικύπελλο, προδίδουν έντονες

επιδράσεις ή ακόμη και πιθανές μετακινήσεις πληθυσμών από τα νησιά του βορειοανατολικού

Αιγαίου και τα μικρασιατικά παράλια στο κεντρικό Αιγαίο και τα ανατολικά παράλια της

ηπειρωτικής Ελλάδας. Τα παραπάνω ενισχύονται και από το γεγονός ότι ο

κασσιτερούχος χαλκός που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή των μπρούντζινων

εργαλείων που βρέθηκαν στο Καστρί έχει, σύμφωνα με αρχαιομεταλλουργικές έρευνες,

την ίδια χημική σύσταση με εκείνον που χρησιμοποιήθηκε κατά την περίοδο αυτή στην

Τροία και την Πολιόχνη Λήμνου.

Πήλινο ''δέπας αμφικύπελλο'' από την Τροία. Η ονομασία του σχήματος απαντά στην Ιλιάδα του

Ομήρου και αποδίδεται συμβατικά στα κύπελλα με το ψηλό κυλινδρικό σώμα και τις δύο κάθετες καμπυλωτές

λαβές. Τα κύπελλα αυτά ήταν αρχικά κοινά στο ΒΑ Αιγαίο, κατά την Πρώιμη Εποχή του Χαλκού και

διαδίδονται σε ολόκληρο τον Αιγαιακό χώρο, την Καρύα και τη Λυκία. Η χρήση τους παραμένει άγνωστη.

Η χρονική αυτή περίοδος είναι γνωστή ως μεταβατική φάση Λευκαντί I-Καστρί. Στον οικισμό του Καστριού εντοπίστηκε και εργαστήριο μεταλλοτεχνίας, στο οποίο βρέθηκαν ασημένια, μολύβδινα και μπρούντζινα αντικείμενα, πήλινες χοάνες καθώς και μήτρες διπλής όψεως από σχιστόλιθο, για

την κατασκευή εργαλείων και όπλων.

Θραύσμα ειδωλίου κανονικού τύπου (παραλλαγή Σπεδού), μάρμαρο. Κυκλαδικό.Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος - φάση Σύρου, 2800-2300 π.Χ.

Στην ακατοίκητη σήμερα Κέρο έχει βρεθεί ένα μεγάλος αριθμός θραυσμένων μαρμάρινων ειδωλίων και αγγείων, μετάλλινων αντικειμένων και πήλινων σκευών της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου. Τα αντικείμενα του λεγόμενου "θησαυρού" φαίνεται ότι είχαν τεμαχιστεί σκοπίμως κατά την αρχαιότητα.Το συγκεκριμένο παράδειγμα βοηθά στην κατανόηση των παραπάνω. Στο εσωτερικό των κνημών και στο πάνω μέρος του γονάτου, οι θραύσεις έχουν το ίδιο χρώμα με την υπόλοιπη επιφάνεια του ειδωλίου, δηλαδή έχουν υποστεί την ίδια φθορά, γεγονός που υποδηλώνει ότι έγιναν κατά την αρχαιότητα. Αντίθετα, το λευκό χρώμα της θραύσης στο εμπρός μέρος του γονάτου αποδεικνύει ότι αυτή έγινε πολύ πρόσφατα, ενδεχομένως κατά τη διάρκεια της ανασκαφής του ή ακόμη και μεταγενέστερα.

ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ – ΣΚΑΡΚΟΣ ΙΟΥΟ οικισμός του Σκάρκου βρίσκεται σε ένα λόφο, στην ευφορότερη περιοχή της Ίου, τον Κάμπο,

και σε μικρή απόσταση από το σημερινό κεντρικό λιμάνι του νησιού. Καταλαμβάνει επιφάνεια 11 στρεμμάτων και είναι μέχρι στιγμής ο μεγαλύτερος σε έκταση και καλύτερα διατηρημένος

οικισμός της Πρωτοκυκλαδικής ΙΙ περιόδου (πολιτισμός Σύρου-Κέρου, 2700-2400/2300 π.Χ.). Τα ορθογώνια, εξ ολοκλήρου λιθόκτιστα κτήρια περιλαμβάνουν ισόγειο, έναν όροφο και

περιφραγμένη αυλή και σώζονται σε ύψος 3-4 μέτρων!

Είναι κτισμένα σε διάφορα επίπεδα, τα οποία αντιστοιχούν στο φυσικό ανάγλυφο του λόφου, και σχηματίζουν οικοδομικές νησίδες. Η αρχιτεκτονική οργάνωση του Σκάρκου παραβάλλεται με το γνωστό από την Πολιόχνη της Λήμνου σύστημα δόμησης σε νησίδες, το οποίο εφαρμόζεται στο βόρειο Αιγαίο από τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. Την κυκλοφορία στον οικισμό διευκολύνουν

δρόμοι, πλάτους 1-2 μέτρων, αλλά και τετράπλευρες κοινόχρηστες πλατείες. Άγνωστο παραμένει αν ο σημαντικός αυτός οικισμός της Ίου περιβαλλόταν στη φάση ακμής του, Πρωτοκυκλαδική ΙΙ,

από προστατευτικό τείχος.

Πάνω: Ίος. Άποψη του λόφου του Σκάρκου, του Κάτω Κάμπου και του λιμανιού της Ίου. ΚΑ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ

Δεξιά: Ίος Σκάρκος. Μέρος του οικισμού.

Η μελέτη της αρχιτεκτονικής σε συνδυασμό με την ποικιλία και χωροκατανομή των κινητών ευρημάτων (κεραμική, εργαλεία, οστά ζώων κ.λπ.), συντελούν στην αποκατάσταση των

λειτουργιών των χώρων και φωτίζουν τομείς της οικονομίας της κυκλαδίτικης κοινωνίας του Σκάρκου. Στα ισόγεια και τις αυλές των σπιτιών βρέθηκαν μυλόλιθοι και γουδιά για το άλεσμα σιτηρών και οσπρίων, σταθερές και φορητές πήλινες εστίες για το μαγείρεμα, καθώς και οστά

αιγοπροβάτων, υπολείμματα σαλιγκαριών και αχινών, που συνδέουν αναμφισβήτητα τους χώρους αυτούς με την προετοιμασία, την παρασκευή και την κατανάλωση της τροφής. Στους ορόφους

διακρίνονται χώροι διαμονής και αποθήκευσης αγγείων και αγαθών. H ανεύρεση πιθαριών ύψους 1-1,30 μέτρων, προοριζόμενων για την αποθήκευση, κυρίως σιτηρών, προδίδει την εντατική

εκμετάλλευση των εύφορων εδαφών γύρω από τον οικισμό.

Πάνω: Ίος, Σκάρκος. Άποψη του κτηρίου Α. ΚΑ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Δεξιά: Ίος. Σκάρκος. Ο οικισμός.

Εκτός από τη γεωργία, την κτηνοτροφία, την αλιεία, και το εμπόριο για την εξασφάλιση πρώτων υλών (οψιανός, μέταλλα) στον οικισμό τεκμηριώνονται εξιδικευμένες εργασίες, όπως η κεραμική

-σώζονται υπογραφές, τα λεγόμενα "σημεία κεραμέων", πάνω σε αγγεία- η λιθοτεχνία για την κατασκευή εργαλείων και μαρμάρινων αγγείων και ειδωλίων, η οστεουργία και η μεταλλοτεχνία.

Aξιοσημείωτη είναι η χρήση τριβείων για την κονιορτοποίηση γαλάζιων (αζουρίτη) και κόκκινων (σιδηρούχων) χρωμάτων για τον καλλωπισμό του ανθρώπινου σώματος αλλά και των μαρμάρινων ειδωλίων. Tο γαλάζιο χρώμα φυλαγόταν μάλιστα σε οστέινες χρωματοθήκες, που

συγκαταλέγονται μεταξύ των ευρημάτων.

Πάνω: Ίος, Σκάρκος. Τριβείο και τριπτήρας με ίχνη ερυθρού χρώματος και μάζα ερυθρού ορυκτού χρώματος. Πρωτοκυκλαδική II περίοδος. Ίος, Αρχαιολογικό Μουσείο 74-76. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Δεξιά: Ίος Σκάρκος. Μέρος του οικισμού.

Tέλος, η ανεύρεση πήλινων σφραγισμάτων δείχνει την αναγκαιότητα ελέγχου της αγροτικής παραγωγής και την οργανωμένη διακίνηση αγαθών. H κατοχή τέτοιων σφραγίδων προδίδει την ύπαρξη οικονομικής ευμάρειας και κοινωνικής διαφοροποίησης στην κοινότητα του Σκάρκου.

Ίος Σκάρκος. Αεροφωτογραφία του προϊστορικού οικισμού.

ΜΕΣΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑΣύμφωνα με τα μέχρι στιγμής αρχαιολογικά δεδομένα φαίνεται πως κατά τη Μέση Χαλκοκρατία

σημειώνονται αλλαγές στο οικιστικό σχήμα των νησιών του Αιγαίου, ορατές στη μείωση του αριθμού των οικισμών και στη συγκέντρωση σε αυτούς μεγαλύτερου αριθμού κατοίκων. Οι

αλλαγές αυτές είναι αποτέλεσμα των οικονομικών συνθηκών που επικρατούν στο Αιγαίο κατά τα τέλη της Πρώιμης Χαλκοκρατίας, καθώς και των νέων, που σηματοδοτούνται από την έντονη μινωική παρουσία στο διαμετακομιστικό εμπόριο του Αιγαίου κατά τη Μέση Χαλκοκρατία.

Κέα, Αγία Ειρήνη. Η υπόγεια κρήνη.

Στις Κυκλάδες αναπτύσσονται μεγάλες, πυκνοδομημένες και οχυρωμένες πόλεις, στις οποίες, για περισσότερη ασφάλεια, στεγάζεται το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού κάθε νησιού. Η

Φυλακωπή ΙΙ απλώνεται σε έκταση 18 στρεμμάτων και περιλαμβάνει οικοδομικά συγκροτήματα μικρών σπιτιών, κτισμένων από αδρές ή λαξευμένες πέτρες. Διαθέτει δρόμους, πλάτους 1,5 μέτρου,

προσανατολισμένους στα σημεία του ορίζοντα, σκαλοπάτια για τη μετάβαση από τα χαμηλότερα στα ψηλότερα επίπεδα του οικισμού και πιθανότατα τείχος, κατά μήκος του αυχένα της

χερσονήσου. Η Αγία Ειρήνη Κέας (φάσεις IV-V) περιλαμβάνει λιθόκτιστο τείχος ενισχυμένο με ημικυκλικούς πύργους, ενώ στο εσωτερικό της ξεχωρίζει ένα οικοδόμημα, το ιερό της κοινότητας.

Κέα, Αγία Ειρήνη. Κάτοψη μεσοκυκλαδικών (μαύρα) και υστεροκυκλαδικών (με περίγραμμα) οικοδομημάτων (κατά Caskey 1971, 370).

Στο βόρειο Αιγαίο κατοικούνται λίγοι μόνον οικισμοί της Πρώιμης Χαλκοκρατίας με πρωτοαστικά χαρακτηριστικά, όπως το Μικρό Βουνί Σαμοθράκης και το Κουκονήσι Λήμνου.

Είναι οχυρωμένοι με λιθόκτιστο τείχος και διατηρούν ως βασική κτηριακή μονάδα το ορθογώνιο στενόμακρο οικοδόμημα με μικρό κλειστό προθάλαμο και μεγάλο κυρίως δωμάτιο

(μεγαρόσχημο). Πυκνή δόμηση σε οικοδομικά τετράγωνα όμοια με της Θερμής IV, οδικό δίκτυο παράλληλων δρόμων (τουλάχιστον δύο) που διατρέχουν τον οικισμό από βορρά προς νότον και

τέμνονται κάθετα από άλλους μικρότερους, μικρές κοινόχρηστες πλατείες και πηγάδια στο Κουκονήσι, πιστοποιούν την αρχιτεκτονική συνέχεια από την Πρώιμη Χαλκοκρατία στα

βαλλόμενα από συχνούς σεισμούς νησιά του βόρειου Αιγαίου.

Τμήμα της οχύρωσης της Μεσοκυκλαδικής Αγ. Ειρήνης στην Κέα

ΥΣΤΕΡΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ – ΓΕΝΙΚΑΚατά την αρχή της Ύστερης Χαλκοκρατίας τα νησιά του Αιγαίου είχαν αποκτήσει μεγάλη

σημασία για την οικονομία λόγω της διακίνησης αγαθών στα λιμάνια και της ίδρυσης μινωικών και μυκηναϊκών εμπορικών σταθμών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να γίνουν τα νησιά πόλος έλξης νέων πληθυσμών, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν σε παλαιότερες θέσεις ή ίδρυσαν νέους οικισμούς.

Όπως και κατά τις προηγούμενες περιόδους οι προτιμώμενες θέσεις κατοίκησης ήταν οι λίγες και στενές πεδιάδες, αλλά κυρίως τα ασφαλή λιμάνια που διευκόλυναν τις θαλάσσιες επικοινωνίες.

Την πληρέστερη εικόνα για τη ζωή σε έναν οικισμό της πρώιμης Υστεροχαλκής εποχής στις Κυκλάδες προσφέρει το Ακρωτήρι στη Θήρας, ένας εκτεταμένος οικισμός, ο οποίος καταστράφηκε από την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας κατά την Υστεροκυκλαδική ΙΑ περίοδο. Τα οικοδομικά λείψανα του οικισμού

αυτού, που αποκαλύπτονται μέσα από τα στρώματα της ηφαιστειακής λάβας, είναι τόσο καλά διατηρημένα, ώστε να μας δίνουν μια μοναδική εικόνα της ζωής στον οικισμό. Η θηραϊκή αρχιτεκτονική μπορεί να θεωρηθεί μινωική, επειδή εκεί διαπιστώνονται μινωικά στοιχεία, όπως η λαξευτή τοιχοδομία, οι ξυλοδεσιές, τα πολύθυρα και οι δεξαμενές καθαρμών. Στη Θήρα -στις θέσεις Μπάλος, Φτέλλος- και

στη Θηρασία έχουν εντοπιστεί και μικρές ανεξάρτητες αγροτικές εγκαταστάσεις

Η τέφρα της Μινωικής έκρηξης πάνω από τα παλαιότερα ηφαιστειακά προϊόντα στην περιοχή του Ακρωτηρίου.

ΘΑΣΟΣ 1. Θεολόγος ΛΗΜΝΟΣ 2. Πολιόχνη 3. Ηφαιστία 4. Κουκονήσι 5. Μύρινα 6. Τροία ΛΕΣΒΟΣ 7. Μήθυμνα 8. Θερμή 9. Μυτιλήνη 10. Πύρρα 11. Μάκαρα ΣΚΥΡΟΣ 12. Ατσίτσα 13. Σκύρος ΨΑΡΑ 14. Αρχοντίκι ΧΙΟΣ 15. Βολισσός 16. Κάτω Φανά 17. Εμποριό ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ 18. Panaz Tepe 19. Κολοφών 21. Μίλητος ΣΑΜΟΣ 20. Πυθαγόρειον ΚΑΛΥΜΝΟΣ 22. Πόθια

Επεξεργασία: ΙΜΕ

ΚΩΣ 23. Κως 24. Πύλιον ΑΣΤΥΠΑΛΑΙΑ 25. Σύγκαιρος 26. Αρμενοχώριον ΝΙΣΥΡΟΣ 27. Μανδράκι ΣΥΜΗ 28. Κάστρο ΡΟΔΟΣ 29. Ιαλυσός-Τριάντα 30. Μαρίτσα 31. Κάμειρος-Καλαβάρδα 32. Αρχάγγελος 33. Λίνδος 34. Πύλων ΚΑΡΠΑΘΟΣ 35. Πηγάδια ΚΡΗΤΗ 36. Ζάκρος 37. Μάλια 38. Φαιστός 39. Κνωσός ΘΗΡΑ 40. Μονόλιθος 41. Ακρωτήρι ΑΜΟΡΓΟΣ 42. Ξυλοκερατίδιον 43. Μινώα ΝΑΞΟΣ 44. Νάξος

ΠΑΡΟΣ 45. Παροικιά 46.Κουκουναριές ΤΗΝΟΣ 47. Μαρλάς 48. Βρυόκαστρο ΑΝΔΡΟΣ 49. Παλαιόπολις ΚΕΑ 50. Αγία Ειρήνη ΡΗΝΕΙΑ 51. Αγία

Κυριακή ΔΗΛΟΣ 52. Τέμενος ΣΕΡΙΦΟΣ 53. Σέριφος ΣΙΦΝΟΣ 54. Βαθύ 55. Άγιος

Ανδρέας ΚΙΜΩΛΟΣ 56. Ελληνικά ΜΗΛΟΣ 57. Φυλακωπή 58. Ζεφύρια ΚΥΘΗΡΑ 59. Καστρί ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗΕΛΛΑΔΑ60. Πύλος61. Τίρυνθα 62. Μυκήνες 63. Αθήνα 64. Θήβα

Οι σημαντικότερες θέσεις της Ύστερης Χαλκοκρατίας στα νησιά του Αιγαίου

και την παράλια Μικρά Ασία.

Τα γνωστότερα και καλύτερα διατηρημένα αστικά κέντρα των Κυκλάδων κατά τις ώριμες περιόδους της Υστεροκυκλαδικής εποχής είναι δύο οικισμοί που είχαν ιδρυθεί από τη Μέση

Χαλκοκρατία, ο οικισμός της Αγίας Ειρήνης στην Κέα και ο οικισμός της Φυλακωπής στη Μήλο. Οι οικισμοί αυτοί παρουσιάζουν ένα ενιαίο και άριστα οργανωμένο πολεοδομικό σχέδιο και

υπόγειες εγκαταστάσεις αποχέτευσης. Σημαντικά επίσης στοιχεία για την οικιστική της Ύστερης Χαλκοκρατίας προέρχονται από τους οικισμούς της Δήλου και της Γρόττας στη Νάξο.

Αριστερά: Μήλος, Φυλακωπή. Κάτοψη της υστεροκυκλαδικής πόλης III (κατά Renfrew-Wagstaff

1982, 42).

Δεξιά: Πήλινο γραπτό γυναικείο ειδώλιο, γνωστό ως η Κυρά της Φυλακωπής.

Η Θήρα επανακατοικήθηκε αυτή την περίοδο στη θέση Μονόλιθος. Οι κυκλαδικοί οικισμοί αυτής της περιόδου έχουν δεχθεί πολλά μυκηναϊκά στοιχεία, πράγμα που φαίνεται και από την ίδρυση

μυκηναϊκών ιερών στην Αγία Ειρήνη και τη Φυλακωπή. Η μυκηναϊκή παρουσία στο βορειοανατολικό Αιγαίο μαρτυρείται από σποραδικά ευρήματα κεραμικής, ειδωλίων και από

ισχνά οικοδομικά λείψανα.

Από τα μέσα του 13ου αιώνα π.Χ. η εξέλιξη των νησιωτικών οικισμών είναι κοινή με αυτή της ηπειρωτικής Ελλάδας. Κάτω προφανώς από τις ίδιες συνθήκες ανασφάλειας τα οχυρωματικά έργα των οικισμών ενισχύθηκαν, ενώ οι νέοι οικισμοί ιδρύθηκαν σε φυσικά οχυρωμένες και απρόσιτες θέσεις, όπως δείχνουν οι εγκαταστάσεις στις Κουκουναριές της Πάρου και τον Άγιο Ανδρέα στη

Σίφνο. Γύρω στο 1200 π.Χ. σημειώνεται στους νησιωτικούς οικισμούς μια αλυσίδα καταστροφών που είναι χρονικά παράλληλες με τις καταστροφές των μυκηναϊκών ακροπόλεων.

Γύρω στις αρχές του 11ου αιώνα π.Χ. ορισμένοι οικισμοί (Φυλακωπή, Κουκουναριές) εγκαταλείπονται, ενώ σε άλλους παρατηρούνται έντονα φαινόμενα παρακμής. Η οικιστική εξέλιξη

κατά το διάστημα από την Υπομυκηναϊκή μέχρι την Πρωτογεωμετρική περίοδο είναι αρκετά σκοτεινή αλλά κάποιες στρωματογραφικές ενδείξεις από τον οικισμό της Γρόττας υποδεικνύουν

ότι η κατοίκηση δεν διακόπηκε.

Κουκουναίές Πάρου. Αποθήκη ΥΚ ΙΙΙ Εποχής

ΥΣΤΕΡΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ – ΑΓ.ΕΙΡΗΝΗ

Ο υστεροκυκλαδικός οικισμός της Αγίας Ειρήνης (περίοδος V) είναι κτισμένος σε ένα μικρό ακρωτήρι

του βορειοδυτικού κόλπου της Κέας, επάνω από τον οχυρωμένο

οικισμό της Μέσης Χαλκοκρατίας. Κατά την οικιστική περίοδο V

σημειώθηκαν πολλές σημαντικές αλλαγές. Τα κτήρια ξανακτίστηκαν

βάσει ενιαίου πολεοδομικού σχεδίου, το οποίο προέβλεπε

υδρευτικό και αποχετευτικό δίκτυο. Κατά το διάστημα αυτό

επισκευάστηκαν και οι φθορές που υπήρχαν στα οχυρωματικά έργα

της προηγούμενης περιόδου.

Ξεχωριστή θέση μεταξύ των κτηρίων του οικισμού καταλαμβάνει το ιερό που βρίσκεται πίσω ακριβώς από την κεντρική πύλη. Το ιερό

είχε κατασκευαστεί το δέκατο όγδοο αιώνα π.Χ. δηλαδή κατά τη Μεσοκυκλαδική εποχή.

Πρόκειται για ένα ανεξάρτητο ορθογώνιο κτίσμα που αποτελείται από έξι εσωτερικούς

χώρους. Η νοτιοδυτική πλευρά του είναι σήμερα κατεστραμμένη από τη θαλάσσια

διάβρωση. Από το χώρο του ιερού προέρχεται ένα σύνολο από μεγάλου μεγέθους πήλινα

ειδώλια και πολυτελή αντικείμενα, προφανώς αφιερώματα των λατρευτών.

Κέα, Αγία Ειρήνη. Κάτοψη του οικισμού της

Υστεροκυκλαδικής περιόδου (κατά Cummer-Schofield

1984, πίν. III).

Στο τέλος της Υστεροκυκλαδικής ΙΙ περιόδου (Αγία Ειρήνη VII) ο οικισμός καταστράφηκε από σεισμό, από τον οποίο όλα τα κτήρια ισοπεδώθηκαν. Οι μετέπειτα οικοδομικές

δραστηριότητες περιορίστηκαν σε επισκευές των κατεστραμμένων κτηρίων. Στο ιερό κτίστηκαν νέες εξέδρες και επεκτάσεις, η απουσία όμως των ειδωλίων είναι μια ένδειξη ότι η

λατρεία είχε πάρει ένα διαφορετικό χαρακτήρα.

Μεγάλη πρόχους με γραπτή διακόσμηση σταφυλιών.

Ακρωτήρι Θήρας, 16ος αι. π.Χ.Εικονίζονται τέσσερα τσαμπιά σταφύλια,

συμμετρικά τοποθετημένα, ένα σε κάθε όψη του αγγείου. Η απεικόνιση σταφυλιών

είναι ένα χαρακτηριστικό θέμα της θηραϊκής κεραμικής.

Κατά τα μέσα της Υστεροκυκλαδικής ΙΙΙ, μέσα στο κλίμα της γενικότερης ανασφάλειας που

επικρατούσε στο Αιγαίο, η οχύρωση της Αγίας Ειρήνης φάνηκε χρήσιμη. Στο διάστημα αυτό η γειτονική πηγή συνδέθηκε με την οχύρωση για να είναι ασφαλής ο ανεφοδιασμός του οικισμού σε νερό, ένα φαινόμενο που έχει παρατηρηθεί

και στην ακρόπολη της Τίρυνθας.

Αγ.Ειρήνη Κέας, αποχετευτικός αγωγός.

Προς το τέλος της Ύστερης Χαλκοκρατίας, δηλαδή κατά το διάστημα της εξασθένησης της μυκηναϊκής ισχύος, έγιναν και στην Αγία Ειρήνη έντονα τα σημάδια της οικονομικής παρακμής.

Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της περιόδου (VIII) είναι πολύ φτωχά και τα ευρήματα περιορίζονται σε κεραμική κακής ποιότητας. Η λειτουργία του ιερού περιορίστηκε σε ένα μικρό δωμάτιο, το οποίο κτίστηκε στη βορειοανατολική γωνία του παλαιότερου κτηρίου. Από αυτή την τελική

περίοδο της χρήσης του δεν προέρχονται ειδώλια, θεωρείται όμως βέβαιο ότι η λειτουργία του ιερού συνεχίστηκε για ένα μακρό ακόμη διάστημα, ενώ στο χώρο του επισημαίνονται

τελετουργικές δραστηριότητες που φθάνουν μέχρι την ελληνιστική εποχή.

Κέα, Αγία Ειρήνη. Άποψη της "οικίας του άρχοντα". ΚΑ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

ΥΣΤΕΡΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ – ΑΚΡΩΤΗΡΙ ΘΗΡΑΣΤο νησί που σημάδεψε

αποφασιστικά την εξέλιξη των πολιτισμών της Ύστερης

Χαλκοκρατίας είναι η Θήρα, η οποία βρίσκεται επάνω από ένα

ηφαιστειακό κρατήρα. Μια κολοσσιαία ηφαιστειακή

καταστροφή, που συνέβη στο τέλος της Υστεροκυκλαδικής ΙΑ

περιόδου, δημιούργησε έναν τεράστιο κρατήρα βυθίζοντας το κεντρικό τμήμα του νησιού στη

θάλασσα και διαμορφώνοντας τα τρία σημερινά νησιά Θήρα,

Θηρασία και Ασπρονήσι. Η Θήρα και ο καταποντισμός της συνδέεται

από μερικούς ερευνητές με τη μυθική Ατλαντίδα που αναφέρει

στην Πολιτεία ο Πλάτωνας.

Η χρονική στιγμή της έκρηξης τοποθετείται με την ισχύουσα χρονολόγηση γύρω στο 1500 π.Χ. Νεότερες χρονολογήσεις όμως, βασισμένες σε αρχαιομετρικές έρευνες, τοποθετούν την έκρηξη περισσότερο από έναν αιώνα πριν, γύρω στο 1628 π.Χ. Η εφαρμογή της νέας χρονολόγησης, η οποία δεν έχει γίνει αποδεκτή από όλους τους ερευνητές ανατρέπει τα ισχύοντα αρχαιολογικά

δεδομένα και προπάντων τους συσχετισμούς του κυκλαδικού με τους υπόλοιπους πολιτισμούς της Ύστερης Χαλκοκρατίας.

Μετά την έκρηξη οι προϊστορικοί οικισμοί καλύφθηκαν από στρώματα ηφαιστειακής λάβας, ύψους μερικές φορές 60 περίπου μέτρων. Στη θέση Ακρωτήρι στο νότιο άκρο του νησιού οι ανασκαφές

αποκάλυψαν κάτω από τα στρώματα της λάβας έναν εκτεταμένο οικισμό της Υστεροκυκλαδικής Ι περιόδου, ο οποίος καταστράφηκε από την έκρηξη. Τα όρια του οικισμού δεν έχουν εντοπιστεί

ακόμη αλλά υπολογίζεται ότι η συνολική του έκταση έφθανε τα 200 εκτάρια.

Θήρα, Φωτογραφία της έκρηξης του 1926.

Τα οικιστικά κατάλοιπα στο ανασκαμμένο τμήμα του οικισμού βρίσκονται σε άριστο βαθμό διατήρησης και έτσι μας δίνουν μια ασφαλή εικόνα της πολεοδομίας του οικισμού. Τα κτήρια -

διώροφα ή και τριώροφα- ήταν κτισμένα σε οικοδομικές νησίδες, διέθεταν οργανωμένο αποχετευτικό δίκτυο και ανάμεσά τους υπήρχαν δρόμοι και πλατείες. Η άριστη κατασκευή και η

πολυτέλεια των εγκαταστάσεων οδηγεί στο συμπέρασμα ότι εκεί ζούσαν πλούσιοι έμποροι ή τοπάρχες, ενώ ορισμένα κτήρια, λόγω των τελετουργικών εγκαταστάσεων, της διακόσμησης και

των ειδικών ευρημάτων έχουν χαρακτηριστεί θρησκευτικά κέντρα.

Αριστερά: Θήρα, Ακρωτήρι. Κάτοψη του οικισμού κατά την Υστεροκυκλαδική I περίοδο (κατά Marthari 1984, 120).

Δεξιά: Θήρα, Ακρωτήρι. Μακέτα της πόλης.

Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός και η κατασκευή των κτηρίων ανταποκρίνονται με ακρίβεια στην εικόνα που έχουμε για τους μινωικούς οικισμούς, ενισχύοντας έτσι την άποψη ότι το Ακρωτήρι, αν δεν ήταν μια πόλη με μινωίτες αποίκους, βρισκόταν τουλάχιστον στη εγγύτερη σφαίρα της

μινωικής επιρροής.

Θήρα, Ακρωτήρι. Άποψη της ανατολικής πλευράς του συγκροτήματος Δ.

Η ζωή του οικισμού σταμάτησε απότομα λίγο πριν την έκρηξη, όταν οι κάτοικοι τον εγκατέλειψαν, ειδοποιημένοι προφανώς από ισχυρές σεισμικές δονήσεις. Φεύγοντας πήραν μαζί

τους, όπως φαίνεται, μόνο τα απαραίτητα υπάρχοντά τους, έτσι μέσα στα κτήρια βρέθηκαν πολυάριθμα αντικείμενα (αγγεία, εργαλεία, και έπιπλα) κατά χώραν. Ανάμεσα στα άλλα ευρήματα βρέθηκε και ένας σημαντικός αριθμός τοιχογραφιών εξαιρετικής ποιότητας, οι οποίες κοσμούσαν

τους εσωτερικούς χώρους των κτηρίων.

Αριστερά: Θήρα, Ακρωτήρι.Αγγεία που βρέθηκαν κατά χώραν από τους ανασκαφείς.

Πάνω: Θήρα. Ακρωτήρι. Τραπεζάκι που βρέθηκε σε οικία του οικισμού.

Οι τοιχογραφίες του Ακρωτηριού με τις γλαφυρές παραστάσεις τους αποκαλύπτουν πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής, των κοινωνικών εθίμων και της λατρείας σε μια νησιωτική πόλη της Ύστερης Χαλκοκρατίας. Ο πλούτος των ευρημάτων και το γεγονός ότι αυτά ανήκουν σε μια

συγκεκριμένη χρονική στιγμή πριν την ηφαιστειακή καταστροφή, είναι οι λόγοι που το Ακρωτήρι θεωρείται η "Πομπηία του προϊστορικού Αιγαίου"

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η

Καθημερινή», Αθήνα 2010

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/02 (Εποχή του Χαλκού)

Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία), εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970

Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79

Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998

Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993

Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972

Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998

Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996

Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987

Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)

Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη αρχαιότητα, Αθήνα, 1998

Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.

Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983

Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002.

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)