Η ανώτατη εκπαίδευση στην Ευρώπη δεν εμφανίστηκε ξαφνικά και εκ του

μηδενός, αν και η έλλειψη στοιχείων δεν μας επιτρέπει να έχουμε σαφή εικόνα για

την ίδρυση των πρώτων πανεπιστημίων. Η έρευνα και η ανάλυση στους διάφορους

τομείς της φιλοσοφίας και των άλλων επιστημών ανάγει τις ρίζες της στην Ιωνία και

την Αθήνα των αρχαίων χρόνων.

Στη μεσαιωνική Ευρώπη η ανάγκη για γνώση ανώτερου επιπέδου, πέρα από

τη στοιχειώδη εκπαίδευση που κάλυπτε βασικές γνώσεις λατινικής γραμματικής και

αριθμητικής, που να βασίζεται σε έναν επιστημονικό τρόπο σκέψης, οδήγησε, αρχικά,

στην ανάπτυξη ανώτατων σχολών, που εξελίχθηκαν σε πανεπιστήμια. Η μεγάλη

κινητικότητα από την ύπαιθρο προς τις πόλεις σηματοδότησε από το 12ο αιώνα μια

σειρά θεμελιωδών αλλαγών που άλλαξε το μεσαιωνικό τρόπο ζωής, είχε ως

αποτέλεσμα την ανάπτυξη του εμπορίου και των τεχνών, την αντικατάσταση της

ανταλλακτικής οικονομίας με τη χρηματική και εν τέλει την πολιτική χειραφέτηση

των αστικών κοινοτήτων από την εκκλησιαστική και κοσμική εξουσία.

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες της ευημερίας και της εργασιακής ζήτησης

ανώτερης μόρφωσης, έκαναν γύρω στο 1100 την εμφάνισή τους στα αστικά κέντρα

μικρές σχολές με έναν μόνο διευθυντή ή καθηγητή και δέκα ή είκοσι σπουδαστές.

Σταδιακά, μέχρι το 1200, οι σχολές αυξήθηκαν σημαντικά, τόσο σε αριθμό όσο και

σε μέγεθος. Οι καθηγητές που διδάσκουν σ΄ αυτές τις σχολές είναι κυρίως κληρικοί,

χωρίς να αποκλείονται τελείως οι λαϊκοί, καθώς η διδασκαλία θεωρείται

εκκλησιαστικό λειτούργημα. Επιπροσθέτως, οι κληρικοί, με διάταγμα του Πάπα

Ιννοκέντιου Γ΄, απαλλάσσονταν από την υποχρέωση να εδρεύουν στον τόπο της

εκκλησιαστικής τους θέσης, εξασφαλίζοντάς τους έτσι τα μέσα βιοπορισμού τους.

Το κοινό συμφέρον διδασκόντων και διδασκομένων για την απαλλαγή των

σχολών από την εποπτεία της εκκλησίας, για εξασφάλιση δικαιωμάτων, προνομίων

και νομικής προστασίας (ένα μεγάλο μέρος καθηγητών και σπουδαστών ήταν ξένοι,

χωρίς να απολαμβάνουν τα δικαιώματα του ντόπιου πληθυσμού) οδήγησαν στο

σχηματισμό ενώσεων στη βάση των συντεχνιών. Οι συντεχνίες αυτές ονομάστηκαν

«universitas” και απλώς δήλωναν την ένωση μιας ομάδας ανθρώπων με κοινούς

στόχους, χωρίς αυτό να υποδηλώνει τη λόγια ή εκπαιδευτική ιδιότητα των

συμμετασχόντων. Η συντεχνία αυτή χαρακτηρίζεται από ιδιαιτερότητες. Κατ΄ αρχήν

είναι μια εκκλησιαστική συντεχνία. Αν και σταδιακά το ποσοστό των λαϊκών

αυξάνεται, όλοι οι πανεπιστημιακοί θεωρούνται κληρικοί και διέπονται από την

εκκλησιαστική νομοθεσία. Εδώ πρέπει να επισημάνουμε ότι αυτά τα

ιδρύματα στερούνταν κτιριακής υποδομής (τα μαθήματα γίνονταν σε ιδιωτικούς

ενοικιασμένους χώρους) και καταστατικών ίδρυσης. Αυτή η κατάσταση καθιστούσε

τη λειτουργία τους ιδιαίτερα ευέλικτη ώστε με την απειλή μετακίνησης σε άλλη πόλη

να μπορούν να πιέζουν τις τοπικές αρχές για εξασφάλιση παραχώρησης προνομίων.

Επιδίωξή τους ήταν η αυτοδιοίκηση αναφορικά με την πρόσληψη καθηγητών, το

καταστατικό λειτουργίας τους και τον εν γένει έλεγχο της εκπαιδευτικής διαδικασίας.

Σταδιακά οι σχολές αυτές μετασχηματίστηκαν δημιουργώντας τα πρώτα

πανεπιστήμια, των οποίων οι καταστατικές πράξεις ίδρυσης συντάχθηκαν αργότερα,

με αποτέλεσμα να μην καθίσταται εύκολη η ακριβής χρονολόγησή τους. Η έντονη

κινητικότητα στα κοινωνικά, οικονομικά και κυρίως πνευματικά δρώμενα από τον

11ο αιώνα και μετά ως αποτέλεσμα μιας σειράς παραγόντων όπως η οργάνωση των

πόλεων, η ανάπτυξη των τεχνών και του εμπορίου, οι συντεχνίες, οι σταυροφορίες, η

επιστημονική πρόοδος υπήρξαν οι λόγοι δημιουργίας του νέου αυτού θεσμού. Τα

πανεπιστήμια κατόρθωσαν να εξασφαλίσουν αυτονομία, περιορίζοντας τις έξωθεν

παρεμβάσεις και αποκτώντας το δικαίωμα να καθορίζουν μόνα τους τις διαδικασίες

και τους κανόνες λειτουργίας τους, το πρόγραμμα σπουδών, το ύψος των διδάκτρων,

την επιλογή των σπουδαστών και την απονομή των πτυχίων.

Η αποκλειστική χρήση των λατινικών από την πανεπιστημιακή κοινότητα και

η κατοχύρωση της άδειας διδασκαλίας επιτρέπει την ελεύθερη διακίνηση ιδεών και

προσώπων σε όλα τα πανεπιστήμια, διαφοροποιώντας την πανεπιστημιακή συντεχνία

από τις άλλες που δρουν αποκλειστικά σε τοπικό επίπεδο.

Επίσης, η αποδοχή τους από την εκκλησία και το κράτος (πάπας, βασιλείς) ως

ζωτικών πόρων της οικονομικής και κοινωνικής ζωής τους επέφεραν προστασία,

όπως διάφορες μορφές ασυλίας, φορολογικές απαλλαγές και ευνοϊκή στάση των

εξουσιών αυτών στις διενέξεις των πανεπιστημίων με άλλους φορείς εξουσίας.

Στο Παρίσι οι διδάσκοντες σ’ αυτές τις σχολές, οι ονομαζόμενοι Mayistri, το

1208 σχημάτισαν μια ένωση στα πρότυπα των άλλων συντεχνιών των μεσαιωνικών

πόλεων, που αναγνωρίστηκε με Decretale του πάπα Ιννοκέντιου Γ΄ ως universitas

scholarium. Το 1249 η Σχολή Τεχνών του Παρισιού διοικούνταν από ένα ανώτατο

όργανο με επικεφαλής έναν πρύτανη που ονομαζόταν Rector. Σταδιακά ο Rector

ανέλαβε τη διοίκηση και εκπροσώπηση όλου του πανεπιστημίου και με τη συνδρομή

της πολιτικής εξουσίας εξασφάλισε σημαντικά προνόμια κατά των τοπικών αρχών,

οργανώνοντας τις σπουδές σ’ ένα ενιαίο, ελεγχόμενο πλαίσιο.

Το πανεπιστήμιο της Μπολόνια, αντίθετα, ιδρύθηκε όταν

συνενώθηκαν σε συντεχνία οι διδασκόμενοι. Η Μπολόνια, λομβαρδική πόλη στη

βόρεια Ιταλία, μετά την κατάλυση του λομβαρδικού βασιλείου, αναπτύχθηκε

οικονομικά και πολιτιστικά. Η «Έρις της περιβολής», δηλαδή ο πόλεμος μεταξύ

εκκλησίας και αυτοκρατορίας επέτρεψε σε όλες τις λομβαρδικές πόλεις να

αποκτήσουν περισσότερη ελευθερία και αυτοδιοίκηση. Η νέα αυτή κατάσταση

δημιούργησε μεγαλύτερη ανάγκη για πολιτικά, δικαστικά και αστικά αξιώματα,

επομένως και για ανάλογες σπουδές. Στη Μπολόνια οι φοιτητές έχοντας υπό τον

έλεγχό τους τη λειτουργία και το προσωπικό του πανεπιστημίου, το 1252 απέκτησαν

καταστατικό που καθόριζε τα θέματα εσωτερικής οργάνωσης και λειτουργίας του.

Το Παρίσι και η Μπολόνια υιοθέτησαν δυο διαφορετικούς τρόπους

πανεπιστημιακής οργάνωσης.

Το Παρίσι, που θεωρείται ένα από τα επιφανέστερα πανεπιστήμια της βόρεια

Ευρώπης, είχε τέσσερις σχολές ή συντεχνίες. Μια προπτυχιακή σχολή ελεύθερων

σπουδών, που ήταν και πολυπληθέστερη, η οποία είχε και τον έλεγχο όλου του

πανεπιστημίου, και τρεις μεταπτυχιακές σχολές (νομική, ιατρική και θεολογική). Η

φοίτηση στη σχολή των ελευθέριων τεχνών προπαρασκεύαζε το φοιτητή για τις

σπουδές του στις μεταπτυχιακές σχολές.

Στη Μπολόνια, που το πανεπιστήμιο λειτούργησε στη βάση της ένωσης των

φοιτητών σε εθνότητες, η οργάνωση ήταν διαφορετική. Οι φοιτητές χωρίστηκαν σε

δύο συνομοσπονδίες, τους cismontani και τους transmontani, οι οποίοι προέρχονταν

ένθεν και εκείθεν των ΄Άλπεων. Επικεφαλής κάθε ομοσπονδίας ήταν ένας πρύτανης,

ο οποίος καθόριζε τα θέματα εσωτερικής λειτουργίας, όπως ήταν το πρόγραμμα και η

χρονική διάρκεια της διδασκαλίας.

Αυτοί οι δύο τύποι πανεπιστημιακής οργάνωσης αποτέλεσαν τα πρότυπα και

για τα άλλα πανεπιστήμια. Ο παρισινός τύπος υιοθετήθηκε κυρίως από τα

πανεπιστήμια της κεντρικής, βόρειας και δυτικής Ευρώπης, ενώ εκείνος της

Μπολόνια από τα πανεπιστήμια της Ιταλίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα πανεπιστήμια

εφάρμοσαν στο ακέραιο αυτούς τους δύο τρόπους λειτουργίας, αλλά ενδιάμεσες

μορφές τους όπου δικαίωμα ψήφου είχαν και οι δύο πλευρές. Αξίζει να σημειωθεί

εδώ ότι οι αποφάσεις λαμβάνονταν με βάση την αρχή της πλειοψηφίας, κάτι που ήταν

πρωτόγνωρο για τα δεδομένα της εποχής.

Όπως είδαμε πιο πάνω τα πανεπιστήμια εξασφάλισαν την ανεξαρτησία και

την αυτονομία που χρειάζονταν για να αναπτυχθούν. Αυτό επιτεύχθηκε με τη

χορήγηση ιδιαίτερων προνομίων και από το κράτος και από την εκκλησία. Τα

προνόμια αυτά εκχωρήθηκαν με γνώμονα την κοινωνική αξιολόγηση της γνώσης και

της επιστήμης, αλλά και την πεποίθηση ότι για να ευδοκιμήσουν η γνώση και η

επιστήμη χρειάζονται ένα ελεύθερο περιβάλλον.

Πρώτος ο Φρειδερίκος Βαρβαρόσα το έδωσε στους φοιτητές και στους

καθηγητές της Μπολόνια το δικαίωμα της ελεύθερης διακίνησης στον τόπο σπουδών

τους. Επίσης, οι φοιτητές απέκτησαν το προνόμιο επιλογής αν θα δικάζονται από τις

πανεπιστημιακές αρχές ή από το επισκοπικό δικαστήριο.

Αντίστοιχα, ο βασιλιάς της Γαλλίας Φίλιππος Β΄ Αύγουστος έκρινε αρμόδια

τα εκκλησιαστικά δικαστήρια για να δικάζουν τα μέλη της πανεπιστημιακής

κοινότητας, προνόμιο που τους εξασφάλιζε ευνοϊκή μεταχείριση.

Ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄, όπως προαναφέραμε, έδωσε το δικαίωμα στους

κληρικούς πανεπιστημιακούς να μετακινούνται από τον τόπο της εκκλησιαστικής

τους θέσης, απαλλάσσοντάς τους από τα εκκλησιαστικά τους καθήκοντα, πράξη που

εξασφάλιζε τα μέσα διαβίωσής τους. Επίσης, έδωσε το δικαίωμα στους

πανεπιστημιακούς να θεσπίσουν οι ίδιοι το καταστατικό λειτουργίας του

πανεπιστημίου και να εκλέγουν ελεύθερα τα όργανα διοίκησής του.

Ακόμη, σημαντική κατάκτηση αποτελεί η αναγνώριση από όλα τα

πανεπιστήμια της Ευρώπης του πανεπιστημιακού τίτλου που απένειμε κάθε

πανεπιστήμιο.

Τέλος, για τα μέλη της πανεπιστημιακής κοινότητας είχε θεσπιστεί ειδικό

δημοσιονομικό καθεστώς που τους απάλλασσε από δασμοφορολογικές επιβαρύνσεις

στον τόπο σπουδών και προστάτευε τους φοιτητές από την αισχροκέρδεια.

Ο θεσμός των πανεπιστημίων έφερε νέα δεδομένα στην κοινωνική και

πνευματική ζωή της μεσαιωνικής Ευρώπης. Η κατάργηση των εθνικών και

κοινωνικών κριτηρίων για την αποδοχή των μελών στην πανεπιστημιακή κοινότητα

αποτελεί ριζοσπαστική πράξη για τα δεδομένα της εποχής. Η αυτοτέλεια και τα

προνόμια που παραχωρήθηκαν στα πανεπιστήμια από την εκκλησιαστική και

κοσμική εξουσία αποτυπώνουν την αξία που δόθηκε στη γνώση και την αναγνώριση

του κοινωνικού τους έργου, συμβάλλοντας στη δημιουργία μιας πνευματικής ελίτ με

συνείδηση της κοινωνικής της θέσης. Η ακαδημαϊκή κοινότητα κατατάσσεται στην

ordo scholasticus, όρος που παραπέμπει σε μια κατηγορία ανθρώπων που επιτελεί

ιερή κοινωνική αποστολή.

Εξέχοντα ρόλο στην ανάπτυξη των πανεπιστημίων διαδραμάτισε η γλωσσική

ενότητα διδασκαλίας και συγγραφής, σε όλη ανεξαιρέτως την Ευρώπη. ΄Όλος ο

πνευματικός κόσμος σκέπτεται, μιλάει και γράφει στα λατινικά. Βάση τους είναι τα

λατινικά της κλασσικής περιόδου και τα εκκλησιαστικά λατινικά. Αυτή η γλώσσα

ήρθε να καλύψει με το λεξικό πλούτο τις αφηρημένες έννοιες που δεν ήταν δυνατόν

να αποδοθούν από τις ημιτελείς εθνικές γλώσσες. Η κοινή χρήση των λατινικών

διευκόλυνε σε μεγάλο βαθμό τη διακίνηση προσώπων και ιδεών από πανεπιστήμιο σε

πανεπιστήμιο. Το περιεχόμενο της διδασκαλίας αντλούσε τις πηγές του από τα

πατερικά κείμενα και την αρχαιοελληνική και ρωμαϊκή γραμματεία, όπως την

επεξεργάστηκαν και απέδωσαν οι εκκλησιαστικοί πατέρες, οι άραβες λόγιοι και οι

λόγιοι της εποχής.