ΠΟΥΛΑΤΖΑΣ- ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ (Α)

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ Κ Α Ι

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ

Τίτλος του πρωτοτύπου : NIKOS POULANTZAS: Pouvoir politique et classes sociales. Librairie François Maspero 1968.

Copyright 1975. ΕΚΛΟΣΕΙΣ «ΘΕΜΕΛΙΟ», ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 63 — ΤΗΛ. 608.180

ΝΙΚΟΣ Α. ΠΟΥΛΑΝΤΖΑΣ

ΠΟΛΙΤ ΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ Κ Α Ι

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ

ΤΟΜΟΣ Α'

β' έ ' κ δ ο σ η

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΩΣΤΑΣ ΦΙΑΙΝΗΣ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΕΜΕΛΙΟ

Π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν ο

Τ ό μ ο ς I

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η 11

Ι. ΓΕΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ 43

1. Ή έννοια τοΰ πολιτικοδ στοιχεΙοΌ 4δ

Ι. Πολιτικά ατοιχεΐο και Ιστορία. Πολιτικά στοι-χείο και πολιτική 45

/ / . 'Ή γενική λειτουργία του Κράτους 55 ΠΙ. Χαρακτηριστικά της λειτουργίας του Κράτους. 64

2. Πολιτικό στοιχείο και κοινωνικές τάξεις 74

I. Το πρόβλημα του θεωρητικού υπόβαθρου των τάξεων 76

Π. Οι τάξεις μέσα σ' εναν τρόπο παραγωγής και μέ-σα σ* εναν κοινωνικά σχηματισμό 94

ΠΙ. Ό ρόλος της πολιτικής πάλης των τάξεων στον ορισμό τους 98

IV. 01 διακρινόμενες τάξεις και οι αυτόνομες μερί-δες' τάξεων 104

V. Μερίδες — κατηγορίες — στρώματα 114 VI. Ταξικές δομές καΐ πρακτικές: ή πάλη των τά-

ξεων 117

8

VIL Συγκυρία — κοινίονικες δυνάμεις — πολιτική πρό-βλεψη 127

3. Ή έννοια της έξουσίας 135 L Το πρόβλημα 135

II. Ή εξουσία, οΐ τάξεις καΐ τά ταξικά συμφέροντα 142 ΠΙ. Κρατική εξουσία — κρατικός μηχανισμός — κέντρα

εξουσίας 158 IV. ^Η αντίληψη της εξουσίας «μηδενικού αθροίσμα-

τος» 162

II. ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΚΡΑΤΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ 167

1. Το πρόβλημα 169

I. Το κεφαλαιοκρατικο Κράτος και οι παραγωγικές σχέσεις 172

IL Το κεφαλαιοκρατικο Κράτος και ή πά?,η των τάξείον 179

ΠΙ. Για την έννοια της ηγεμονίας 190

2. Τυπολογία και τύπος του κεφαλαιοκρατικοΰ Κράτους 197

Ι. Ή τυπολογία του Μ. Βέμπερ 201 Π. Τύποι Κράτους, μορφές Κράτους και καΟορισμος

περιόδίον σ εναν κοινωνικά σχηματισμό 205 ΠΙ. Μορφές καθεστώτος και καθορισμός περιόδων

τον πολιτικού στοιχείου 214

3. Το απολυταρχικό Κράτος, Κράτος μεταβατικό 219

Ι. Τύπος Κράτους και προβλήματα μεταβατικής κατάστασης 219

Π. Το απολυταρχικό Κράτος, Κράτος κεφαλαιοκοα-τικό 225

4. Για τα μοντέλα της άστικ()ς έπανάστασης 235

Ι. Ή αγγλική περίπτο)ση 236

IL Ή γαλλική περίπτοσ?] 242 IIL '// γερμανική περίπηοση 253

Τ ό μ ο ς II

III. ΤΑ ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟ-ΚΡΑΤΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

1. Το κεφαλαιοκρατικο Κράτος και τα συμφέροντα των κυ-ριαρχούμενων τάξεων

2. Το κεφαλαιοκρατικο Κράτος και οι ιδεολογίες

/. '// Ιστορικιστική αντίληψη των ιδεολογιών Π. Κυρίαρχη Ιδεολογία, κυρίαρχη τάξη και

κοινωνικός σχηματισμός ΠΙ. Ή μαρξιστική αντίληψη των Ιδεολογιών IV. Ή άστική πολιτική Ιδεολογία και ή πάλη

των τάξεοίν V. Τό πρόβλημα της νομιμότητας

3. Τό κεφαλαιοκρατικο Κράτος και ή δύναμη

4. Το κεφαλαιοκρατικο Κράτος και οι κυρίαρχες τάξεις

Ι. Ό συνασπισμός στήν εξουσία IL Συνασπισμός στήν εξουσία, ηγεμονία και

καθορισμός περιόδων ενός σχηματισμού: οΐ πολιτικές αναλύσεις του Μάρξ.

/ / / . Συνασπισμός στήν εξουσία, συμμαχίες, τά-ξεις στηρίγματα

IV. Πολιτικός καθορισμός περιόδου, πολιτική σκηνή, επικρατούσες τάξεις, τάξεις πού κρα-τούν τό Κράτος

10

IV. Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΚΑΙ Η ΣΧΕΤΙΚΗ ΑΥ-ΤΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΚΡΑΤΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

1. Το πρόβλημα και ή θεωρητική τοποθέτηση από τους κλα-σικούς τοϋ μαρξισμοΰ

2. Μερικές παρερμηνείες και οί συνέπειές τους

Ι. ^Η γε^^'^^ν πολιτική θεωρία IL "Η πολιτική θεωρία

3. Τό κεφαλαΐί^κρατικό Κράτος και τό πεδίο τ^ς πάλης των τάξεων

L Το πρόβλημα Π. 01 άνόλναεις τοϋ Μάρξ

ΠΙ. Τό λεγόμενο ολοκληρωτικό φαινόμενο

4. Το κεφαλαισκρατικό Κράτος και οι κυρίαρχες τάξεις

/. Ό στην εξουσία IL Ή ôià^Qf^^^ T^ôjv εξουσιών

5. Τό πρόρλημ€ί μ^®» μορφές Κράτους και μέσα στις μορ-φές καθεστώτος: ή νομοθετική και ή έκτελεστική έξουσία

L Μορφές Κράτους, μορφές νομιμότητας IL Μορφές καθεστώτος, πολιτικά κόμματα

V. ΓΙΑ ΤΗ ΓΡΑΦΕΙΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΕΛΙΤ

1. Το πρόβλημθ( και οί θεωρίες τ&\ έλιτ

2. Ή μαρξιστική θέση και τό ζήτημα τής ταξικής τοποθέ-τησης τοΰ κρατικού μηχανισμού

3. Κ ε φ α λ α ι ο κ ρ α ^ ι κ ό Κράτος — γραφειοκρατισμός — γραφειο-κρατία

4. Ή γραφειοκρατία και ή πάλη των τάξεων

ε ι σ α γ ω γ ή

1) Ό μαρξισμός άποτελείται άπό δύο κλάδους ένωμένους αλλά διακρινόμενους, πού ή διάκρισή τους βασίζεται πάνω στη διαφορά τοϋ αντικειμένου τους: τον διαλεκτικό ύλισμό και τόν ιστορικό ύλισμό^.

Ό Ιατορικος νλιαμοζ —ή έπιστήμη τής ιστορίας— εχει σαν αντικείμενο την έννοια της ιστορίας, μέσα άπό τή μελέτη των διαφόρων τρόπων παραγωγής και κοινωνικών σχηματισμών, τής δομής τους, τής συγκρότησής τους καΐ τής λειτουργίας τους, καΐ τών μορφών μετάβασης από εναν κοινωνικό σχηματισμό σ' εναν άλλον.

Ό διαλεκτικός υλισμός —ή μαρξιστική φιλοσοφία— εχει σαν αντικείμενο του τήν παραγωγή τών γνώσεων, δηλαδή τή δομή και τή λειτουργία τής διαδικασίας τής σκέψης. Για νά τό ποΰμε ακριβέστερα, ό διαλεκτικός ύλισμός εχει σαν αντικείμενο τή θεωρία τής ιστορίας τής επιστημονικής παραγωγής. Πραγ-ματικά, αν ό ιστορικός ύλισμός θεμελίωσε, μέσα σ' ενα ϊδιο θεωρητικό κίνημα, τόν διαλεκτικό υλισμό σάν διακρινόμενο κλάδο, είναι γιατί ή συγκρότηση μιας επιστήμης τής ιστορίας.

1. Σχετικά μ' αυτά τά θέματα, βλέπε Althusser στό βιβλίο του Pour Marx και έπίσης στό Lire le Capital,t.II, ((Matérialisme historique et maté-rialisme dialectique». Cahiers Marxistes-Léninistes, No. 11, και «Sur le travail théorique. Difficultés et ressources», La Pensée, 'Απρίλιος 1967.

12 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ:

δηλαδή μιας έπιστήμης πού ορίζει το άντικείμενό της σάν συγ-κρότηση τής έννοιας τής ίστορίας — ιστορικός ύλισμος — οδή-γησε στον προσδιορισμό μιας θεωρίας της έπιστήμης, πού πε-ριλαμβάνει τήν ιστορία σαν συστατικό μέρος του αντικειμένου της.

Οί δυό αύτοι κλάδοι εϊναι διακρινόμενοι: ύπάρχουν πραγ-ματικά έρμηνειες του μαρξισμού πού ανάγουν τόν ενα κλάδο στόν άλλον. Εϊτε τόν διαλεκτικό υλισμό στόν ιστορικό ύλισμό: είναι ή τυπική περίπτωση των ίστορικιστικών ερμηνειών, δπως του νεαρού Λούκατς, του Κόρς, κλπ., πού γι' αυτούς ό μαρξι-σμός είναι μιά ιστορική άνθρωπολογία, όπου ή ιστορία είναι μιά κατηγορία αρχική και θεμελιωτική και όχι μιά έννοια πού πρέπει να κατασκευαστεί. Ή αντανάκλαση των δομών, ή «συν-ειδητοποίηση της σημασίας τους» είναι συνάρτηση, μέσα από μιά μεσολαβητική έσωτερικοποίηση αυτών τών ϊδιων τών δο-μών. Εϊτε τόν ιστορικό υλισμό στόν διαλεκτικό υλισμό: πρόκειται έδώ γιά θετικιστικές - έμπειρικιστικές έρμηνείες πού διαλύουν τό αντικείμενο του ιστορικού ύλισμοϋ με τήν ύπαγωγή κάθε ι-στορικού αντικειμένου στόν ϊδιο τόν «αφηρημένο», καθολικά ισχύοντα νόμο, «μοντέλο» πού ρυθμίζει κάθε Ιστορική «συγκε-κριμενοποίηση».

Ό ίστορικός ύλισμός, δπως τό εδειξε ό Μάρξ στήν ΕΙσα-γο)γή τον 57, στόν Πρόλογο ατη συμβολή στην κριτική της πο-λιτικής οικονομίας καΐ στό Κεφάλαιο, διαθέτει μιά γενική θεω-ρία πού όρίζει εννοιες πού διέπουν δλο τό πεδίο ερευνάς τόο (έννοιες του τρόπου παραγωγής, του κοινωνικού σχηματισμού, τής πραγματικής ιδιοποίησης καΐ τής ιδιοκτησίας, του συνδυα-σμού, τής Ιδεολογίας, τής πολιτικής, τής συγκυρίας, τής μετά-βασης). Οί έννοιες αύτές του επιτρέπουν νά ορίσει τήν έννοια τοϋ αντικειμένου του: τήν έννοια τής ίστορίας. Τό άντικείμενό του ίστορικοϋ ύλισμοϋ είναι ή μελέτη τών διαφόρων δομών και πρακτικών πού συνδέονται αλλά και διακρίνονται ανάμεσά τους (οικονομία, πολιτική, ιδεολογία), πού ό συνδυασμός τους συγ-κροτεί εναν τρόπο παραγωγής και έναν κοινωνικό σχηματι-σμό: μπορούμε νά χαρακτηρίσουμε τις θεωρίες αύτές σάν περιο-χικες θεωρίες (théories régionales). Ό ίστορικός ύλισμός

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2 5

τιεριλαμβάνει έπίσης Ιδιαίτερε; θεωρίες (θεωρίες τοϋ δουλοκτη-τικοϋ, τοϋ φεουδαρχικού, τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ, κτλ., τρόπου παραγωγής), πού ή δικαίωση τής ύπαρξής τους βασίζεται πάνω στην ποικιλία των συνδυασμών τών δομών και των πρακτικών πού όρίζουν τούς διακρινόμενους άνάμεσά τους τρόπους παρα-γωγής και κοινωνικούς σχηματισμούς. Αντη ή διάταξη είναι όπλώς μια απαρίθμηση: θά την τροποποιήσουμε και θά τήν θε-μελιώσουμε αμέσως παρακάτω:

Ξέρουμε δτι οί δύο θεμελιώδεις προτάσεις τοϋ ύλισμοϋ {διαλεκτικού και ιστορικού) είναι οι ακόλουθες:

1) Ή διάκριση τών πραγματικών διαδικασιών και τών δια-δικασιών τής σκέψης, τοϋ είναι καΐ τής γνώσης.

2) Ή προτεραιότητα τοϋ είναι πάνω στή σκέψη, τοϋ πραγ-ματικού πάνω στή γνώση.

Μιά και ή δεύτερη πρόταση είναι πολύ γνωστή, πρέπει νά επιμείνουμε πάνω στήν πρώτη: ή ένότητα τών δύο διαδικασιών — τής πραγματικής διαδικασίας και τής διαδικασίας τής σκέ-Λμης — βασίζεται πάνω στή διάκρισή τους.

Έτσι, ή θεωρητική εργασία, όποιος κι ûv είναι ό βαθμός τής άφαίρεσής της, είναι πάντοτε μιά έργασία πού στηρίζεται πάνω σέ πραγματικές διαδικασίες. Εντούτοις, ή έργασία αυτή πού παράγει γνώσεις βρίσκεται όλοκληρωτικά μέσα στή δια-δικασία τής σκέψης: δέν ύπάρχουν εννοιες πιο αληθινές από •άλλες. Ή θεωρητική έργασία ξεκινάει άπό μιά πρώτη νλη πού άποτελείται όχι από τό πραγματικό - συγκεκριμένο, αλλά εϊτε άπο πληροφορίες,, εϊτε άπό στοιχειώδεις γνώσεις, κτλ., πάνω σ' αύτό τό πραγματικό, και τήν πραγματεύεται μέσο δρισμένων Εργαλείων έννοιολογικών πρόκειται για έργασία πούτόάποτέ-λεσμά της είναι ή γνώση ενός άντικειμένου.

Μπορούμε νά ποϋμε ότι τά μόνα πού ύπάρχουν, με τήν κύ-ρια έννοια τής λέξης είναι τά πραγματικά, τά συγκεκριμένα καΐ τά μοναδικά άντικείμενα. Ή διαδικασία τής σκέψης έχει για τελικό σκοπό τή γνώση αύτών τών αντικειμένων: τή Γαλλία ή τήν 'Αγγλία σέ μιά δεδομένη στιγμή τής άνάπτυξής τους. Ή γνώση αύτών τών αντικειμένων δέν τά υποθέτει ετσι στό σημείο


αφετηρίας μέσα στην πρώτη ύλη, έφόσον ακριβώς αύτή, σάν συγκεκριμένη γνώση ένός συγκεκριμένου αντικειμένου, είναι το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας πού ό Μάρξ τήν ύποδηλώνει μέ τά λόγια «σύνθεση μιας πολλαπλότητας προσδιορισμών». Εξάλλου, ή διαδικασία τής σκέψης, αν εχει για τελικό της σκο-πό καΐ σαν λόγο ύπαρξης τή γνώση τών πραγματικών - συγκε-κριμένων αντικειμένων, δέ στηρίζεται πάντοτε πάνω σ' αύτά τα άντικείμενα: μπορεί έπίσης να στηρίζεται πάνω σέ άντικεί-μενα πού μπορούμε νά τά χαρακτηρίσουμε σάν αφηρημένα -τυπικά, πού δεν υπάρχουν μέ τήν κύρια σημασία τής λέξης, αλλά πού εϊναι δρος για τή γνώση τών πραγματικών - συγκε-κριμένων αντικειμένων: τέτοια περίπτωση εχουμε λόγου χάρη μέ τον τρόπο παραγωγής.

Σύμφωνα μέ τήν άκριβολογημένη θέση τους μέσα στή δια-δικασία τής σκέψης και τό αντικείμενο τής σκέψης^ πάνω στο όποιο στηρίζονται, μπορούμε νά διακρίνουμε τις διάφορες εν-νοιες, ανάλογα μέ το βαθμό άφαίρεσης πού έχουν, από τις πιό φτωχές σέ θεωρητικούς προσδιορισμούς μέχρι τις πιό επεξερ-γασμένες και τις πιό πλούσιες σέ θεωρητικούς προσδιορισμούς. Οι πιό συ/κεκριμένες εννοιες, αύτές πού όδηγοϋν στή γνώση ένός κοινωνικού σχηματισμού σέ μιαν ορισμένη στιγμή τής άνάπτυξής του, δέν είναι, δπως δέν είναι και τά πραγματικά-συγκεκριμένα αντικείμενα, ή πρώτη ύλη τής διαδικασίας τής σκέψης: ούτε και παράγονται από τις πιό αφηρημένες εννοιες, ούτε και υπάγονται c αύτές, προσθέτοντας στή γενικότητά τους μιαν άπλή ιδιομορφία. Εϊναι τό άποτέλεσμα μιδς θεωρητι-κής έπεξεργασίας, πού ένεργώντας πάνω σέ πληροφορίες, στοι-χειώδεις γνώσεις, κτλ., διαμέσου τών πιό αφηρημένων έννοιών, εχει σάν συνέπεια τήν παραγωγή τών πιό συγκεκριμένων έν-νοιών πού όδηγοϋν στή γνώση τών πραγματικών, συγκεκριμέ-νων και μοναδικών άντικειμένων.

"Κς πάρουμε σάν παράδειγμα δυό βασικές εννοιες τοϋ ιστο-ρικού ύλισμου πού φωτίζουν καλά τή διάκριση άνάμεσασέαντι-

2. "Ας τό διασαφηνίσουμε, ετσι πού νά μην πέσουμε στην παλιά αμφι-λογία τής θετικιστικής «άφαίρεσης - συγκεκριμενοποίησης».


κείμενα τυπικά-αφηρημένα καΐ αντικείμενα πραγματικά-συγκεκριμένα, τα άντικείμενα τοϋ τρόπου παραγωγής και του κοινωνικοϋ σχηματισμοϋ.

Μέ τον δρο τρόπος παραγωγής θά δηλώνουμε όχι αύτό πού τό προσδιορίζουμε γενικά σάν το οικονομικό στοιχείο, σάν τις παραγωγικές σχέσεις μέ την αυστηρή σημασία, άλλά εναν ειδικό συνδυασμό τοδν διαφόρων δομών και πρακτικών πού, μέσα στό συνδυασμό τους, παρουσιάζονται σαν βαθμίδες ή έπί-πεδα, μέ δυό λόγια σάν περιοχικές δομές αύτοϋ τοϋ τρόπου. Ένας τρόπος παραγωγής, δπως τό λέει σχηματικά ό Ένγκελς, περιλαμβάνει διάφορα έπίπεδα ή βαθμίδες, τό οικονομικό, τό πολιτικό, τό Ιδεολογικό και^τό θεωρητικό* εννοείται δμως δτι πρόκειται έδώ για ενα σχήμα ενδεικτικό και δτι μπορούμε νά κάνουμε εναν πιό εξαντλητικό τεμαχισμό. Ό τύπος ένότητας πού χαρακτηρίζει εναν τρόπο παραγωγής είναι ό τύπος μιας σύνθετης ολότητας μέ κυριαρχία, σέ τελευταία ανάλυση, τοϋ οικονομικού στοιχείου: κυριαρχία σέ τελευταία άνάλυση για τήν οποία προορίζουμε τόν δρο προσδιορισμός. Αύτός ό τύ-πος σχέσεων ανάμεσα σέ βαθμίδες είναι διαφορετικός άπό αυτόν πού εισάγουν όρισμένες έρμηνειες τοϋ μαρξισμού. Δέν πρόκει-ται λόγου χάρη για μια κυκλική και έκφραστική ολότητα, βα-σισμένη πάνω σέ μια βαθμίδα κεντρική - ύποκείμενο, κατηγορία θεμελιώτρια άρχών και άρχή γένεσης, τής οποίας οι άλλες βαθ-μίδες, τά δλικά μέρη, θά αποτελούσαν μονάχα τήν φαινομενική έκφραση. Ούτε επίσης πρόκειται γιά σχέσεις άπλής άναλογίας ή γιά συσχέτιση βαθμίδων έξωτερικών ή μια σχετικά μέ τήν άλ-λη. Μέ δυό λόγια, δέν πρόκειται ούτε γιά γραμμική αιτιότητα, ούτε γιά έκφραστική διαμεσότητα, ούτε και γιά αναλογικό συ-σχετισμό. Πρόκειται γιά εναν τύπο σχέσης, πού μέσα στό έσω-τερικό του ή δομή πού προσδιορίζει τό δλο διέπει τήν ϊδια τή συγκρότηση — τή φύση— τών περιοχικών δομών, καθορίζον-τας τή θέση τους και διανέμοντάς τους λειτουργίες: οι σχέσεις πού συγκροτούν ετσι κάθε έπίπεδο δέν είναι ποτέ απλές, αλλά νπερπροσδιορίζονται άπό τις σχέσεις τών άλλων έπιπέδων.

Επιπλέον: ό προσδιορισμός σέ τελευταία άνάλυση τής δομής τοϋ δλου από τό οικονομικό στοιχείο δέ σημαίνει δτι τό


οικονομικό στοιχείο κατέχει έδώ πάντοτε τον κυρίαρχο ρόλο. " Αν ή δομή μέ ενα κυριαρχικό στοιχείο, πού είναι μια ένότητα, συνεπάγεται δτι κάθε τρόπος παραγωγής διαθέτει ενα κυρίαρχο επίπεδο ή βαθμίδα, τό οικονομικό στοιχείο είναι πραγματικά καθοριστικό μονάχα στό βαθμό πού αποδίδει στην α ή β βαθ-μίδα τον κυρίαρχο ρόλο, δηλαδή στό βαθμό πού ρυθμίζει τή μετατόπιση της κυριαρχίας, τήν όφειλόμενη στήν αποκέντρωση των βαθμίδων. Έτσι, ό Μαρξ μας δείχνει πώς, στό φεουδαρχι-κό τρόπο παραγωγής, είναι ακριβώς ή ιδεολογία —μέ τή θρη-σκευτική της μορφή— έκείνη πού κατέχει τον κυρίαρχο ρό-λο, πράγμα πού προσδιορίζεται αυστηρά από τή λειτουργία του οικονομικού στοιχείου μέσα σ' αύτό τόν τρόπο παραγωγής. Αυτό λοιπόν πού διακρίνει εναν τρόπο παραγωγής από εναν άλλον, καΐ πού, συνεπώς, ορίζει εναν τρόπο παραγωγής, είναι αύτή ή ιδιαίτερη μορφή συναρμογής πού διατηρούν τά έπίπε-δά του: πρόκειται γι αύτό πού θά τό υποδηλώνουμε από δώ και μπρός μέ τόν δρο μήτρα ένός τρόπου παραγωγής. Μ' άλλα λό-για, 6 αύστηρός όρισμός ένός τρόπου παραγωγής συνίσταται στό νά άποκαλύπτουμε μέ ποιόν ιδιαίτερο τρόπο άντανακλαται, μέσα στό έσωτερικό του, ό προσδιορισμός σέ τελευταία ανάλυση από τό οίκονομικό στοιχείο, αντανάκλαση πού οροθετεί τόν δείκτη κυριαρχίας και ύπερπροσδιορισμοΰ αύτοϋ του τρόπου παραγωγής.

Ό τρόπος παραγωγής αποτελεί ενα άφηρημένο - τυπικό αντικείμενο πού δέν ύπάρχει μέ τήν κύρια σημασία τής λέξης, στήν πραγματικότητα. Ό κεφαλαιοκρατικός, ό φεουδαρχικός και ό δουλοκτητικός τρόπος παραγωγής άποτελοϋν επίσης αφη-ρημένα - τυπικά αντικείμενα, γιατί ουτε κι αύτά δέν διαθέτουν αύτή τήν ύπαρξη. Ό μόνος πού ύπάρχει πραγματικά είναι ενας κοινωνικός σχηματισμός ιστορικά προσδιορισμένος, δηλαδή μια κοινωνική όλότητα —μέ τήν πιό εύρεία έννοια— σέ μια στιγμή τής ίστορικής του ύπαρξης: ή Γαλλία του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, ή 'Αγγλία τής βιομηχανικής επανάστασης. 'Αλλά ενας κοινωνικός σχηματισμός, αντικείμενο πραγματικό - συγκε-κριμένο, πάντοτε πρωτότυπο γιατί εϊναι μοναδικό, παρουσιάζει

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 17

όπως τό εδειξε ό Λένιν στήν \4νάπτνξη τον καπιταλισμού στη Ρωσία, εναν ιδιόμορφο συνδυασμό, μια ειδική αλληλοεπικάλυψη πολλών «καθαρών» τρόπων παραγωγής. Έτσι ή Γερμανία του Μπίσμαρκ χαρακτηρίζεται άπό δναν ειδικό συνδυασμό κεφα-λαιοκρατικοϋ, φεουδαρχικού καΐ πατριαρχικού τρόπου παρα-γωγής, πού μονάχα ό συνδυασμός τους ύπάρχει με τήν κύρια σημασία τής λέξης. Αύτό πού μονάχα υπάρχει είναι ενας κοι-νωνικός σχηματισμός Ιστορικά προσδιορισμένος σάν μοναδικό αντικείμενο.

Ό κοινωνικός σχηματισμός άποτελεϊ μιά σύνθετη ένότητα, με κυριαρχικό στοιχείο, εναν όρισμένο τρόπο παραγωγής πάνω στούς άλλους τρόπους παραγωγής πού τον συγκροτούν. Πρό-κειται γιά εναν κοινωνικό σχηματισμό ίστορικά προσδιορι-σμένο από εναν δεδομένο τρόπο παραγωγής: ή Γερμανία του Μπίσμαρκ εϊναι ενας κεφαλαιοκρατικός κοινωνικός σχηματι-σμός, δηλαδή κυριαρχούμενος από τόν κεφαλαιοκρατικό τρό-πο παραγωγής. Ή κυριαρχία ένός τρόπου παραγωγής πάνω στούς άλλους μέσα σ' εναν κοινωνικό σχηματισμό, κάνει ώστε ή μήτρα αύτού του τρόπου παραγωγής, μ' άλλα λόγια ή ιδιαίτερη αντα-νάκλαση τοΰ προσδιορισμού (σέ τελευταία ανάλυση από τό οι-κονομικό στοιχείο) πού τόν όρίζει, νά χαρακτηρίζει τό σύνολο αύτοϋ τού σχηματισμού. Με τήν έννοια αύτή, ενας κοινωνι-κός σχηματισμός ίστορικά καθορισμένος όρίζεται από μιαν ιδιαίτερη συναρμογή — άπό ëvav δείκτη κυριαρχίας καΐ ύπερ-προσδιορισμοϋ — τών διαφόρων έπιπέδων του ή βαθμίδων, δη-λαδή τοΰ οικονομικού, πολιτικού, Ιδεολογικού καΐ θεωρητικού, πού κατά γενικό κανόνα, καΙ παίρνοντας υπόψη τις αποκλίσεις πού θά συναντήσουμε, είναι ή συναρμογή τού κυριάρχου τρό-που παραγωγής. Λόγου χάρη, μέσα σ' εναν κοινωνικό σχηματι-σμό κυριαρχούμενο άπό τόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγο)-γής, τόν κυρίαρχο ρόλο τόν κρατάει κατά γενικό κανόνα τό οικονομικό στοιχείο, πράγμα πού είναι τό άποτέλεσμα τής κυ-ριαρχίας, μέσα σ' αύτόν τον σχηματισμό, αύτού τού τρόπου παραγωγής, πού χαρακτηρίζεται κι αύτός, ^τήν «καθαρότητά>^ του, από τόν κυρίαρχο ρόλο πού κρατάει τό οίκο νομικό στοι-χείο.

2


2) Αύτά τα δεδομένα είναι βασικά προκειμένου νά συλλά-βουμε άπο τή μια μεριά τό έγχείρημα τής συγκρότησης μιας περιοχικΐ|ς δομής σε αντικείμενο επιστήμης και από τήν άλλη, τή λογική σειρά τής έπιστημονικής έπεξεργασίας, δηλαδή τήν αναγκαία σειρά πού συνδέει δικαιολογημένα τις διάφορες έννοιες, σύμφωνα μέ τή θέση τους μέσα στή διαδικασία τής σκέψης. Αύτό τό δοκίμιο δχει πραγματικά σαν αντικείμενο τό πολιτικό στοιχείο, πιό είδικα τό πολιτικό έποικοδόμημα του Κράτους, μέσα στόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, δη-λαδή τήν παραγωγή τής έννοιας αύτής τής περιοχής, μέσα σ' αύτόν τόν τρόπο παραγωγής, και τήν παραγωγή πιό συγκεκρι-μένων έννοιών πού άφοροϋν τό πολιτικό στοιχείο μέσα στούς κεφαλαιοκρατικούς κοινωνικούς σχηματισμούς. Ή μέθοδος πού θα άκολουθήσουμε βασίζεται πάνω στή θεωρία πού έκθέ-σαμε.

Ή γενική θεωρία τοϋ ιστορικού ύλισμοϋ^ ορίζει ενα γενικό τύπο σχέσεων ανάμεσα σε βαθμίδες διακρινόμενες και ένωμέ-νες — τήν οίκονομική, τήν πολιτική, τήν ιδεολογική — : ορί-ζει ετσι, στό δικό της έπίπεδο, και σέ αναγκαία σχέση μέ τις δικές της εννοιες τοΟ τρόπου παραγωγής, τοϋ κοινωνικού σχη-ματισμού, τής δομής μέ κυριαρχικό στοιχείο κλπ., εννοιες σχε-τικά άφηρημένες αύτών τών βαθμίδων. Για νά μιλήσουμε κυ-ριολεκτικά, πρόκειται έδώ γιά εννοιες πού προσδιορίζουν τα δρια τών τυπικών περιοχών πού αποδίδονται σέ κάθε δυνατή κοινωνική δομή. Πρόκειται λόγου χάρη γιά τήν πιό αφηρημένη έννοια τοϋ πολιτικού στοιχείου, πού λειτουργεί σέ όλο τό πε-δίο ερευνάς τής γενικής θεωρίας τοϋ ιστορικού υλισμού, δηλαδή στούς τρόπους παραγωγής και τούς κοινωνικούς σχηματισμούς γενικά, και ιδιαίτερα τούς διαιρεμένους σέ τάξεις. Έδώ ακριβώς βρίσκει τήν όρθή θεωρητική του θέση τό πρόβλημα τής σχέσης τοϋ πολιτικού στοιχείου και τής ιστορίας, έννοιας πού ή κατα-σκευή της είναι τό ϊδιο τό αντικείμενο τοϋ ιστορικού ύλισμού.

3. Γενική θεωρία πού δέν πρέπει νά τήν συγχέουμε μέ τόν διαλεκτικό υλισμό, δεδομένου ότι ό τελευταίος δέν είναι ή άπλή έπισιημολογία τοΰ ίστορικοϋ ύλισμοϋ.


'Ωστόσο, ή περιοχική θεωρία τοϋ πολιτικού στοιχείου μπορεί νά περάσει στις εννοιες πού είναι πλουσιότερες σε θεω-ρητικούς προσδιορισμούς, μονάχα dv εντοπίσουμε το άντικεί-μενό της σ' εναν δεδομένο τρόπο παραγωγής. Σύμφωνα μέ τις αρχές πού μας όδήγησαν στήν κατασκευή τής έννοιας τοϋ τρό-που παραγωγής, μιά περιοχική βαθμίδα — έδώ τό πολιτικό στοι-χείο — μπορεί νά άποτελέσει ενα άντικείμενο περιοχικής θεω-ρίας, στο μέτρο δπου αύτή «ξεκόβεται» μ.έσα σ' ενα δεδομένο τρόπο παραγωγής. Ή συγκρότηση του σέ αντικείμενο έπιστή-μης, δηλαδή ή κατασκευή τής ιδιαίτερης έννοιάς του, έξαρτιέ-ται όχι από τή φύση του, άλλά άπό τή θέση του και τό ρόλο του μέσα στόν ειδικό συνδυασμό πού ορίζει αύτόν τόν τρόπο παρα-γωγής. Μπορούμε νά ποϋμε δτι αύτή ή βαθμίδα πού έτσι εντο-πίσαμε, κατέχει τή θέση πού άποδίδεται σαφώς στό πολιτικό στοιχείο από τήν αφηρημένη του έννοια, πού εξαρτιέται από τή γενική θεωρία. Ειδικότερα, ακριβώς ή συναρμογή των βαθ-μίδων πού άνήκει σ' αύτόν τόν τρόπο παραγωγής είναι αύτή πού ορίζει τήν έκταση και τά δρια αύτής τής περιοχικής βαθμίδας, προσδιορίζοντας τήν περιοχή τής αντίστοιχης περιοχικής θεω-ρίας. Τό οίκονομικό, τό πολιτικό, τό ιδεολογικό στοιχείο δέν αποτελούν προκαταρκτικές ούσίες, πού μπαίνουν σέ συνέχεια, σύμφωνα μέ τό διφορούμενο σχήμα — αν τό πάρουμε κατά γράμ-μα — τής βάσης και τοϋ έποικοδομήματος, μέσα στις έξωτερι-κές σχέσεις. Ή συναρμογή πού άνήκει στή δομή τοϋ δλου ενός τρόπου παραγωγής, διέπει τή συγκρότηση τών περιοχικών βαθμίδων. Μέ δυό λόγια, ή κατασκευή τής έννοιας τοϋ όντικει-μένου τής πολιτικής έπιστήμης, περνώντας άπό τούς πιό φτω-χούς θεωρητικούς προσδιορισμούς στούς πιό πλούσιους θεω-ρητικούς προσδιορισμούς προϋποθέτει τόν άκριβή όρισμό τοϋ πολιτικοϋ στοιχείου σάν έπιπέδου, βαθμίδας ή περιοχής ενός δεδομένου τρόπου παραγωγής.

Έδώ άκριβώς έπιτελειται ή ένωση, στόν Ιστορικό ύλισμό, ανάμεσα σ' αύτό πού τό ορίσαμε σάν περιοχικές θεωρίες, όπου άνήκει ή θεωρία τοϋ πολιτικοϋ €Γτοιχείου, και τις ιδιαίτερες θεωρίες, δηλαδή τις θεωρίες τών διαφόρων τρόπων παραγωγής. Αύτή ή ένωση δέν είναι ένα άποτέλεσμα τής τύχης, έπιτελειται


σύμφωνα μέ μιά δικαιολογημένη σειρά, αύτη πού ακολουθεί ή διαδικασία τής σκέψης : ή περιοχική θεωρία του πολιτικού στοιχείου μέσα στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής προϋ-ποθέτει την ιδιαίτερη θεωρία αύτοϋ του τρόπου παραγωγής. Ή θέση πού αποδίδεται στο πολιτικό στοιχείο μέσα στον κε-φαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής έξαρτιέται από την ιδιαίτερη θεωρία αύτοΰ του τρόπου — άπό τόν ειδικό του τυπο συναρμο-γής, άπό τόν δείκτη του κυριαρχίας και ύπερπροσδιορισμοϋ — ετσι δπως την έξέθεσε ό Μαρξ στό Κεφάλαιο, Ή ιδιαίτερη θεωρία του κεφαλαιοκρατικοϋ τρόπου παραγωγής διαθέτει τ\ς δικές της εννοιες, πού λειτουργούν πάνω στό σύνολο τοϋ πεδίου τής διερεύνησής του και πού διέπουν ίτσι τήν παραγωγή έν-νοιών πού ανήκουν στήν περιοχική θεωρία του πολιτικού στοι-χείου αύτοϋ τοϋ τρόπου παραγωγής.

— 'Εντούτοις, και ό τρόπος κεφαλαιοκρατικής παραγω-γής και τό πολιτικό στοιχείο μέσα σ' αύτόν τόν τρόπο, λόγου χάρη τό κεφαλαιοκρατικό κράτος ή οι πολιτικές μορφές ταξι-κής πάλης μέσα σ' αύτόν τόν τρόπο, αποτελούν αφηρημένα -τυπικά άντικείμενα, μιά πού τά μόνα πού ύπάρχουν, μέ τήν κύρια σημασία τής λέξης, εϊναι τά κράτη Ιστορικά προσδιορισμένων κεφαλαιοκρατικών σχηματισμών. Ή διαδικασία τής σκέψης εχει τελικά σαν λόγο υπαρξής της ττ^ παραγωγή τών πιό συγ-κεκριμένων έννοιών, δηλαδή τών πιό πλούσιων σέ θεωρητι-κούς προσδιορισμούς, πού έπιτρέπουν τή γνώση τών πραγμα-τικών, συγκεκριμένων και μοναδικών άντικειμένων, και τέ-τοια άντικείμενα εϊναι ό κάθε κοινωνικός σχηματισμός πού είναι πάντα πρωτότυπος. Αύτή ή λογική σειρά πού οδηγεί άπό τις πιό άφηρημένες εννοιες στις πιό συγκεκριμένες, περνάει άπό τις εννοιες τής γενικής θεωρίας τοϋ ίστορικοϋ ύλισμοϋ στις εννοιες πού έπιτρέπουν νά προχωρήσουμε στή συγκεκριμένη ανάλυση μιάς συγκεκριμένης κατάστασης σύμφωνα μέ τήν έκ-φραση τοϋ Λένιν^

4. "Αν υιοθετήσουμε τήν όρολογία τοϋ Althusser (στό Pour Marx) καΐ σημειώνοντας μέ γ.1 (γενικότητες I), τήν ττρώτη νλη τής διαδικασίας τής σκέψης, μέ γ.2. (γενικότητες II) τα εργαλεία η μέσα ϋεωρητικης εργασίας^ καΐ μέ γ.3. (γενικότητες III) τις γνώσεις, μποροϋμε να σχηματοποιήσουμε


3) Είναι έπίοτης χρήσιμο να πάρουμε ύπόψη μας τά προβλή-ματα τα σχετικά μέ τις πληροφορίες, στοιχειώδεις γνώσεις, κτλ., πού αποτελούν τήν πρώτη υλη γιά τά διάφορα σκαλοπάτια τής θεωρητικής διαδικασίας πού άκολουθοϋμε σ' αυτό τό κεί-μενο από τή μιά μεριά, και τά σχετικά μέ τις βασικές θέσεις τών

τή λογική σειρά τής διαδικασίας πού περνάει άπό τΙς πιό άφηρημένες εν-νοιες — πού άναφέρονται σέ τυπικά — άφηρημένα άντικείμενα — στίς πι6 συγκεκριμένες έννοιες — πού άναφέρονται σέ πραγματικά - συγκεκριμένα καΐ μοναδικά άντικείμενα —-, μέ δυό λόγια τά διάφορα άναγκαϊα σκαλοπά-τια τοϋ θεωρητικοΟ λόγου, κατά τόν άκόλουθο τρόπο:

Έστω πώς τό άντικείμενό μας είναι ή θεωρία τοϋ πολιτικοϋ στοιχείου ΐιέσα στόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής

γ.3 (Γνώσεις ήδη άποκτημένες μέ τή διαδικασία τής σκέψης πάνω στόν ίστορικό ύλισμό: γενική θεω-ρία όπου άνήκει ή πιό άφηρημένη έννοια τοϋ πο-λιτικοϋ στοιχείου σά βαθμίδα κάθε δομής).

ι γ.1 γ.2

(Πληροφορίες, στοιχει-ώδεις γνώσεις, κτλ. πάνω στόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής).

γ.1 (Πληροφορίες, στοιχειώ-δεις γνώσεις κτλ. πάνωστό κεφαλαιοκρατικό κράτος, πάνω στήν πάλη τών τά-ξεων μέσα στόν κεφαλαιο-κρατικό τρόπο παραγω-γής, κ.τ.λ.).

(Συγκεκριμένη άνάλυση μιας συγκεκριμένης πο-λιτικής συγκυρίας)

γ.3

(Γνώση τής ιδιαίτερης θεωρίας τοϋ κεφα-λαιοκρατικοϋ τρόπου παραγωγής).

ι γ.2 γ.3

(Γνώση τής περιφερειακής θε-ωρίας τοϋ πολιτικοϋ στοιχείου μέσα στόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής).

γ.1 (Πληροφορίες πάνω σ' ëvav κεφαλαιο-κρατικό κοινωνικό σχηματισμό και τό πολιτικό του έπίπε-δο Ιδιαίτερα).

ι γ.2 γ.3

(Γνώση τοϋ πο-λιτικοϋ στοι-χείου μέσα σ' αυτόν τόν κοι-νωνικό σχημα-τισμό).


κειμένων των κλασικών τοϋ μαρξισμοϋ πού άφοροϋν τό πολιτικό στοιχείο άπό τήν άλλη.

Σέ δ,τι άφορδ τήν πρώτη ϋλη τήν αναζητήσαμε έκει πού βρί-σκεται: μέσα στα κείμενα τών κλασικών τοΰ μαρξισμού, μέσα στά πολιτικά κείμενα τοϋ έργατικοϋ κινήματος, και μέσα στά σύγχρονα έργα τής πολιτικής έπιστήμης. Στήν τελευταία αυτή περίπτωση κάναμε μιά πρώτη επιλογή, σύμφωνα με το βαθμό σοβαρότητας αυτών τών κειμένων: άσφαλώς, ό μαρξιστικός ή 6 μή μαρξιστικός χαρακτήρας αύτών τών έργων μέ κανένα τρόπο δεν αποτελεί, στήν τωρινή κατάσταση τής ερευνάς, καΐ σχετικά μέ τό να τα πάρουμε ύπόψη σάν πρώτη ϋλη τής ερευνάς, ëva κατάλληλο κριτήριο άναφορικά μέ τή σοβαρότητα ή τή μή σοβαρότητά τους. Έργα πολιτικής έπιστήμης πού άφοροϋν πιό ειδικά τό κεφαλαιοκρατικό Κράτος, στή γαλλική γλώσσα πρώτα απ όλα: δεδομένου δτι αυτή ή έπιστήμη είναι σχετικά λίγο άναπτυγμένη στή Γαλλία, καταφύγαμε συχνά σέ έργα σέ αγγλική γλώσσα — αγγλικά ή άμερικανικά — και σέ γερμανική γλώσσα. Έργα σχετικά άγνωστα στή Γαλλία: γνωρίζουμε τόν χαρακτηριστικό έπαρχιωτισμό τής γαλλικής πνευματικής ζωής, πού μιά άπό τις συνέπειές του και όχι ή μικρότερη, είναι ότι συχνά παραβιάζει πόρτες άνοιχτές, δηλαδή δτι πιστεύει ειλικρινά στήν πρωτοτυπία μιας θεωρητικής παραγωγής, ένώ αύτή βρί-σκεται ήδη πολύ πιό έπεξεργασμένη σέ ξένους συγγραφείς. Εντούτοις, αύτά τά έργα τά πήραμε ύπόψη μας κάνοντας μιά κριτική έργασία σχετικά μέ τήν μέθοδό τους και τή θεωρία πού, συχνά σιωπηρά, τά στηρίζει. Εξάλλου, αύτά τά έργα περιέχουν μερικές φορές, σέ κατάσταση έπιστημονικών στοιχείων μέσα σ' ένα ιδεολογικό λόγο, αύθεντικές θεωρητικές έννοιες πού αύτή ή κριτική έργ^χσία μας έπέτρεψε νά τις καθαρίσουμε.

"Οσο γιά τά κείμενα τών κλασικών τοϋ μαρξισμού, προκει-μένου νά τά χρησιμοποιήσουμε σάν πληροφορίες πού άφοροϋν ειδικότερα τό κεφαλαιοκρατικό Κράτος, χρειάστηκε έπίσης νά τά συμπληρώσουμε και νά τά ύποβάλουμε σέ μιάν ιδιαίτερη κριτική έργασία. Μιά πού είναι δεδομένος ό μή συστηματικός χαρακτήρας αύτών τών κειμένων, οι πληροφορίες πού περιέ-χουν έμφανίζονται πολλές φορές σάν μερικές, ή καΐ άνακριβεις


κάτω από τό φως τών ιστορικών, πολιτικών πληροφοριών πού είμαστε σήμερα σέ θέση νά διαθέτουμε.

Ή δεύτερη σειρά τών προβλημάτων αφορά τά κείμενα των κλασικών τοΟ μαρξισμού, δηλαδή τά κείμενα τοϋ Μάρξ, τοΟ "Ενγκελς, τοϋ Λένιν και τοϋ Γκράμσι πού άναφέρονται στήν κα-θαρά θεωρητική μελέτη τοϋ πολιτικού στοιχείου. Πραγματικά, πρέπει-πριν άπ δλα νά διαπιστώσουμε, και πρόκειται εδώ γιά μιά παρατήρηση γενικοϋ χαρακτήρα, δτι αύτοι δέν έχουν ειδι-κά πραγματευτεί, στο επίπεδο τής θεωρητικής συστηματικότητας, τήν περιοχή τοϋ πολιτικοϋ στοιχείου. Μ' άλλα λόγια, απασχο-λημένοι μέ τήν άμεση άσκηση τής πολιτικής τους δράσης, δέν έφτιαξαν ρητά τή θεωρία της, μέ τήν κύρια σημασία τής λέξης. Αύτό πού βρίσκουμε τελικά μέσα στά έργα τους, είναι εϊτε ενα διαταγμένο σώμα εννοιών σέ «πρακτική κατάσταση», δηλαδή εννοιες παρούσες μέσα στό λόγο και προοριζόμενες, χάρη στή λειτουργία τους, νά διευθύνουν άμεσα τήν πολιτική πρακτική μέσα σέ μιά συγκεκριμένη συγκυρία, αλλά δχι θεωρητικά επε-ξεργασμένες. Εϊτε στοιχεία θεωρητικής γνώσης τής πολιτικής πρακτικής και τοϋ έποικοδομήματος τοϋ κράτους, δηλαδή εν-νοιες επεξεργασμένες, άλλά δχι καταχωρημένες μέσα σ' ενα συστηματικό θεωρητικό λόγο. Εϊτε, τέλος, μιά σιωπηρή άντί-ληψη τοϋ πολιτικοϋ στοιχείου γενικά μέσα στή μαρξιστική προ-βληματική, άντίληψη πού στηρίζει μέ μεγάλη αύστηρότητα, άλλά καί μέ σίγουρους κινδύνους πού συνεπάγεται κάθε οτκέψη πού δέν εϊναι σύγχρονη μέ τόν εαυτό της —δηλαδή συστηματικά ρητή στίς άρχές της—, τήν παραγωγή αύτών τών εννοιών.

Αύτή ή κατάσταση τών πραγμάτων, πού εδώ πρόκειται α-πλώς νά τή διαπιστώσουμε, άναφέρεται στήν άληθινή σειρά ανάπτυξης — στήν πραγματικότητα — τοϋ ιστορικού ύλισμοϋ, πού δέν πρέπει νά τή συγχέουμε μέ τή λογική σειρά — τή δικαιο-λογημένη — τής θεωρητικής διαδικασίας πού μόλις εκθέσαμε· και συνεπάγεται μεγάλες δυσκολίες. Αυτές άναφέρονται στίς βασικές θέσεις τών κειμένων πού θά πάρουμε ύπόψη μας.

α) Ή πρώτη δυσκολία άφορδί τόν έντοπισμό τής πρωτότυ-πης προβληματικής τοϋ μαρξισμού μέσα στά εργα τών Μάρξ καί Ένγκελς.Αύτή ή προβληματική, πού είναι μιά τομή σέ σχέση


μέ την προβληματική τών έργων της νεότητας τοϋ Μάρξ, δια-γράφεται άπό τη Γερμανική 'Ιδεολογία και μετά, εργο τομής τΓού περιέχει άκόμα πολλές άμφιλογίες. Αύτή ή τομή σημαίνει ότι ό Μαρξ εγινε τότε μαρξκττής. Συνεπώς, ας τό σημειώσουμε αμέσως, δεν θά πάρουμε καθόλου ύπόψη μας αύτά πού εχει γί-νει αποδεκτό να όνομάζονται εργα τής νεότητας τοϋ Μάρξ, πα-ρά μονάχα γιά κριτική σύγκριση, δηλαδή κυρίως σά σημείο αναφοράς γιά νά άνακαλύψουμε τις ιδεολογικές «επιβιώσεις» τής προβληματικής τής νεότητας μέσα στά έργα τής ώριμότητας. Αυτό εϊναι ιδιαίτερα σημαντικό γιά τήν μαρξιστική πολιτική έπιστήμη, γιατί ξέρουμε ότι τά εργα τής νεότητας βασίζονται κυρίως πάνω στήν πολιτική θεωρία. Είπαμε «επιβιώσεις» άλλα Ô όρος είναι απατηλός: πραγματικά οί έννοιες τών έργων τής νεότητας πού τις ξαναβρίσκουμε μέσα στά έργα τής ώριμότητας, παίρνουν, μέσα σ' αύτό τό καινούργιο πλαίσιο, μιά διαφορετι-κή σημασία, εϊτε σάν σημεία ίνδειξης καινούργιων προβλημά-των, εϊτε σάν απλές λέξεις πού συγκαλύπτουν ελαττωματικά έναν καινούργιο, τρόπο τοποθέτησης των προβλημάτων, εϊτε σάν πέτρες σκανδάλου γιά τήν παραγωγή καινούργιων εννοιών: λειτουργία πού θά πρέπει νά άποκαλυφθεϊ. Εξάλλου, ή έπισή-μανση τής προβληματικής άποκτάει σημασία έπίσης και γιά άλλους συγγραφείς, συγκεκριμένα γιά τόν Γκράμσι πού τά έργα του, παρά τις τομές πού βρίσκουμε σ' αύτά, φανερώνουν μιά ίδιαίτερη έμμονή στήν ίστορικιστική προβληματική.

β) "Άς έξετάσουμε τώρα τό μεγαλύτερο θεωρητικό έργο τοϋ μαρξισμοϋ, τό Κεφάλαιο. Ti μπορούμε νά συμπεράνουμε σε ο,τι άφορα, είδικότερα, τή μελέτη τοϋ πολιτικού στοιχείου, και ιδιαί-τερα τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους; Πραγματικά, το Κεφά-λαιο περιέχει —άνάμεσα στ' άλλα , άλλά περιορίζομαι σ' αύτό πού κυρίως μας ένδιαφέρει έδώ— άπό τή μιά μεριά μιάν έπιστη-μονική μελέτη τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ τρόπον παραγωγής, τής συναρμογής και τοϋ συνδυασμού —τής μήτρας— των βαθμί-δων πού τό χαρακτηρίζουν, κι άπό τήν άλλη μιά συστηματική θεωρητική μελέτη τής οικονομικής περιοχής αύτοϋ τοϋ τρόπου παραγωγής. Κι αύτό όχι, όπως πιστεύονταν γιά καιρό, διότι τίποτε τό τημαντικό δε συμβαίνει μέσα στις άλλες περιοχές κι


δτι ή έξέτασή τους θά ήταν δευτερεύουσα: αυτό γίνεται διότι, όπως θα δοϋμε άμέσως, αύτός ό τρόπος παραγωγής ορίζεται άπό μια χαρακτηριστική αύτονομία τών βαθμίδων του, πού έπι-δέχονται μιάν ιδιαίτερη έπιστημονική μελέτη, και διότι το οι-κονομικό στοιχείο διατηρεί μέσα σ' αυτόν τόν τρόπο παραγω-γής, πέρα άπό τόν προσδιορισμό σέ τελευταία άνάλυση, τόν κυρίαρχο ρόλο. Έτσι, οι άλλες βαθμίδες —τό πολιτικό, τό ιδεο-λογικό στοιχείο— είναι πλήρως παρούσες μέσα στό Κεφάλαιο —πού δεν εϊναι, μ' αύτή τήν έννοια, ενα εργο «άποκλειστικα» οικονομικό—, άλλά κατά κάποιο τρόπο εμμεσα, δηλαδή μέ τα άποτελέσματά τους στήν οικονομική περιοχή. Όπως δέ βρίσκου-με μέσα στό Κεφάλαιο μιά συστηματική θεωρία τής ιδεολογίας στόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής —γιατί οί παρατηρή-σεις πάνω στόν κεφαλαιοκρατικό φετιχισμό δέν μποροϋν να άξιώσουν ëva τέτοιο ρόλο— ετσι δέ βρίσκουμε και μιά θεωρία τοϋ πολιτικού στοιχείου. Αύτή ή εμμεση παρουσία τοϋ πολι-τικού στοιχείου μέσα στο Κεφάλαιο θά μας εϊναι πολύ χρήσιμη, άλλά δέν θά μπορεί νά μας οδηγήσει πολύ μακρυά. Βρίσκεται ταυτόχρονα μέσα στις κυρίως θεωρητικές αναπτύξεις του Κε· φαλαίον και μέσα στά συγκεκριμένα παραδείγματα πού ό Μαρξ τα προβάλλει για νά διασαφηνίσει αύτές τις αναπτύξεις: βλέπε τα χωρία πού άναφέρονται στό ρόλο τοϋ κράτους στήν πρωταρ-χική συσσώρευση τοϋ κεφαλαίου ή στήν έργοστασιακή νομο-θεσία στήν 'Αγγλία. Αύτές οί παρατηρήσεις άποτελοϋν διασα-φηνίσεις τής εμμεσης παρουσίας τοϋ πολιτικού στοιχείου μέσα στό οίκονομικό —δηλαδή τής ιδιαίτερης θεωρίας τοϋ κεφαλαιο-κρατικοϋ τρόπου παραγωγής—, και δέν προορίζονται νά δώ-σουν πιό συγκεκριμένες εννοιες προοριζόμενες γιά τήν άπόκτη-ση γνώσεων γιά τούς κοινωνικούς σχηματισμούς — δπως συμ-βαίνει μέ τή 18η Μπρνμαίρ.

γ) Διαθέτουμε κατόπιν μιά σειρά κείμενα πού άναφέρονται, μερικά ή όλοκληρωτικά, στό άντικείμενο τής πολιτικής έπιστή-μης κάτω άπό τήν άφηρημένη —τυπική της μορφή— εϊτε στό Κράτος γενικά, εϊτε στήν πάλη τών τάξεων γενικά, είτε στό κε-φαλαιοκρατικό Κράτος γενικά —δπως ή Κριτική τοϋ Προγράμ-ματος της Γκότα είτε Ό ^Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία τοϋ


Μάρξ, τό ^Αντι - Ντνριγκ τοϋ Ένγκελς, τό Κράτος καΐ 'Επανά-σταση του Λένιν, οί Σημειώσεις για τον Μακιαβέλη τοϋ Γκράμ σι. 'Ωστόσο τά κείμενα αύτά είναι κυρίως κείμενα ιδεολογι-κοϋ άγώνα. Συντάχθηκαν σάν επείγουσες απαντήσεις σέ επι-θέσεις εναντίον τής μαρξιστικής θεωρίας ή σέ διαστρεβλώσεις της: οί συγγράφεις τους γι' αύτόν ακριβώς τό λόγο εϊναι συχνά αναγκασμένοι να τοποθετούνται πάνω στο Ιδεολογικό έδαφος τοδν κειμένων πού πρόκειται να ανασκευαστούν. Τά κείμενα αύτά περιέχουν συχνά αύθεντικές εννοιες, πού έπαψαν δμως να εϊναι όρατές εξαιτίας τής ένσωμάτωσής τους μέσα στήν ιδεολογία και γι' αύτό μπορούν να αποκαλυφθούν μονάχα με μιαν ολόκλη-ρη κριτική έργασία.

δ) "Ας ερθουμε τέλος στά κυρίως πολιτικά κείμενα. Όπως βγαίνει από δσα είπαμε προηγούμενα, τό υπόβαθρο τους είναι πολύ σύνθετο. 'Αναφέρονται, άπό άποψη αρχής, σέ αντικείμενα πραγματικά - συγκεκριμένα, δηλαδή σέ κοινωνικούς σχηματι-σμούς ίστορικά καθορισμένους, λόγου χάρη στή Γαλλία, Γερ-μανία και 'Αγγλία γιάτούς Μαρξ και Ένγκελς, στή Ρωσία γιά τόν Λένιν, στήν 'Ιταλία γιά τόν Γκράμσι, σέ μια στιγμή τής ανάπτυξής τους. ΕΙδικότερα, τά κείμενα αύτά περιέχουν μια «συγκεκριμένη ανάλυση μιας συγκεκριμένης κατάστασης», κυ-ρίως τής συγκυρίας αύτών των σχηματισμών. Μ' αύτή τήν έννοια, περιέχουν πραγματικά μιάν όλόκληρη σειρά άπό τις πιό συγκε-κριμένες εννοιες πού άφορούν τή γνώση αύτής τής συγκυρίας. Ωστόσο δέν πρόκειται μονάχα γι' αύτό: έξαιτίας τής απουσίας συστηματικών θεωρητικών έργων στό πεδίο αύτό, αναφέρονται -ταυτόχρονα, μέσα στήν ίδια συλλογιστική τους εκθεση, πού δέν είναι άποσαφηνισμένη και άναλυμένη, σέ αντικείμενα αφηρη-μένα - τυπικά, καί έξαρτιώνται από μιάν αντίληψη τού πολι-τικού στοιχείου μέσα στή γενική θεωρία και από μια περιο-χική θεωρία τού πολιτικού στοιχείου μέσα στον κεφαλαιοκρα-τικό τρόπο παραγωγής. Αύτό τό αναμφισβήτητο γεγονός είναι πολύ σημαντικό: αύτά τά πολιτικά εργα περιέχουν πραγματικά μέχρι και τΙς πιό άφηρημένες εννοιες, άλλά εϊτε σέ «πρακτική κατάσταση», δηλαδή μέ μια μορφή πού δέν είναι θεωρητικά επε-ξεργασμένη, είτε μέ μιά μορφή περισσότερο ή λιγότερο επεξερ-


γασμένη άλλά σέ κατάσταση στοιχείων, δηλαδή καταχωροϋνται σέ μιά συλλογιστική σειρά εκθεσης πού, μέσα στή λογική σειρά τής ερευνάς, δέν τους ανήκει.

Καταλαβαίνει λοιπόν κάνεις τά δύσκολα προβλήματα πού βάζουν αύτά τά κείμενα έξαιτίας τοϋ ύπόβαθρού τους. Πρέπει λοιπόν νά τά διαβάζουμε βάζοντάς τους τά κατάλληλα έρωτή-ματα μέσα στή θεωρητική σειρά τής διαδικασίας τής σκέψης πού όρίσαμε παραπάνω. Μ' άλλα λόγια, τό ζήτημα εϊναι νά ξανατοποθετήσουμε μέ μιαν επεξεργασία — καΐ όχι μέ άπλή έξαγωγή—, τις διάφορες εννοιες πού περιέχονται σ' αύτά τά κείμενα στή θέση πού τούς άνήκει δικαιωματικά μέσα στή δια-δικασία τής σκέψης, διαδικασία πού μπορεί νά προσδιορίσει αύστηρά το βαθμό τής άφαίρεσής τους, δηλαδή τήν εκτασή τους καΐ τά άκριβή τους όρια: θά δούμε ετσι πολλές φορές δτι τό πε-δίο τους δέν είναι καθόλου αύτό πού τούς άπέδιδαν οί δημιουρ-γοί τους. Είναι εξάλλου φανερό δτι μ' αύτή τήν εργασία, οί έν-νοιες αύτές θά υποστούν άναγκαίους μετασχηματισμούς. Μέ δυο λόγια, γιά νά φέρουμε παραδείγματα, θά πρέπει νά αποκαλύψουμε σέ ποιό βαθμό όρισμένες έννοιες πού εμφανίστηκαν στή μελέτη τοϋ πολιτικού στοιχείου ένός συγκεκριμένου κεφαλαιοκρατικοϋ κοινωνικού σχηματισμού, λειτουργούν στήν πραγματικότητα —κατάλληλα μετασχηματισμένες ή όχι— πάνω στό πεδίο τοΟ πολιτικού στοιχείου μέσα στόν ήδη κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, καΐ ισχύουν έτσι γιά τούς κεφαλαιοκρατικούς κοι-νωνικούς σχηματισμούς γενικά —στήν πραγματικότητα γιά όλους τούς δυνατούς κεφαλαιοκρατικούς σχηματισμούς— (τέτοια είναι ή έννοια του «Βοναπαρτισμού» πού δημιουργήθηκε απ' άφορμή τή Γαλλία τοϋ Λουδοβίκου Βοναπάρτη και πού τό πεδίο της είναι ό κεφαλαιοκρατικός τύπος Κράτους)· εϊτε σέ ποιό βαθμό δννοιες πού έκτίθενται μέσα στά κείμενα πού άφο-ροϋν διαφορετικούς κοινωνικούς σχηματισμούς, έφαρμόζονται στόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής καΐ στούς κεφαλαιο-κρατικούς κοινωνικούς σχηματισμούς (τέτοιο είναι τό πρόβλημα πού τοποθετείται από τά κείμενα τοϋ Λένιν σχετικά μέ τό έ-νιαίο μέτωπο ή τήν γραφειοκρατία στήν ΕΣΣΔ κατά τήν πε-ρίοδο τής μετάβασης στό σοσιαλισμό)· εϊτε άκόμα σέ ποιό μέ-


τρο όρισμένες απ' αύτές τις εννοιες έχουν γιά πεδίο τους το πο-λιτικό στοιχείο γενικά* ή άκόμα, τέλος, σε ποιο μέτρο όρισμέ-νες έννοιες στις όποιες οι δημιουργοί τους άπέδωσαν σαν πεδίο το πολιτικό στοιχείο γενικά, έχουν στήν πραγματικότητα σάν πεδίο μονάχα τό πολιτικό στοιχείο μέσα στόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής (τέτοια εϊναι ή έννοια τί\ς ήγεμονίας του Γκράμσι κτλ.).

Δεν χρειάζεται άλλωστε νά έπιμείνουμε πάνω στο γεγονός ότι σ' αύτη τήν κατάσταση τών πραγμάτων έχουμε συχνά νά κάνουμε εϊτε μέ έννοιες άντιφατικές, εϊτε μέ άπλες λέξεις πού θεωρούνται άπό τούς δημιουργούς τους σαν έννοιες, άλλά πού στήν πραγματικότητα μπορούν νά χρησιμεύσουν μονάχα σάν δείκτες τών προβλημάτων, είτε επίσης —και άναγκαστικά— μέ Ιδεολογικά νοήματα.

4) Μερικές σύντομες παρατηρήσεις σχετικά μέ τή σειρά ί-κθεσης. Πραγματικά, ό Μαρξ τό έχει ύπογραμμίσει, ή σειρά έκθεσης των έννοιών εϊναι αναπόσπαστο μέρος κάθε επιστημο-νικού λόγου. Ή έπιστήμη είναι ένας λόγος αποδεικτικός, πού μέσα σ' αυτόν ή σειρά έκθεσης καΐ παρουσίασης των εννοιών έξαρτιέται άπό τις άναγκαΐες τους σχέσεις πού χρειάζονται νά τΙς κάνουμε νά φανούν: αύτή άκριβώς ή σειρά είναι πού συνδέει τις έννοιες και αποδίδει στήν επιστημονική συλλογιστική τό συστηματικό της χαρακτήρα. Αύτή ή σειρά έκθεσης διακρίνε-ται, άπό τή μιά μεριά άπό τήν σειρά έρευνας και άναζήτησης, αλλά έπίσης, από τήν άλλη μεριά, κι αύτό είναι πού έχει σημασία, από τήν δικαιολογημένη λογική σειρά τής διαδικασίας της σκέ-ψης. Μ' άλλα λόγια, άν ή συστηματική τής σειράς έκθεσης άνα-φέρεται στή σύνδεση και τις σχέσεις τών έννοιων μέσα στή δια-δικασία τής σκέψης, ή πρώτη σειρά δέν είναι ούτε ή διαδρομή, ούτε ή άπλή επανάληψη τής δεύτερης: πράγμα πού είναι άλλω-στε καθαρό στό σχέδιο έκθεσης του Μαρξ γιά τό Κεφάλαιο. Ή διάσταση άνάμεσα στίς δυό, στήν περίπτωσή μας, όφείλεται κυρίως στό γεγονός δτι τό σύστημα τής διαδικασίας τής σκέ-ψης, πράγμα πού άποτελει άντικείμενο του διαλεκτικού ύλισμοΟ, δεν μπορεί νά είναι ρητά παρόν μέσα στήν έκθεση ένός κειμένου


πού αναφέρεται στον ιστορικό ύλισμό, έξαιτίας της διάκρισης τών δύο κλάδων^.

μπορούμε ετσι νά άποκαλύψουμε μέσα στο κείμενο μας μιά γενική σειρά εκθεσης, τήν αντίληψη του πολιτικού στοιχείου γενικά, τήν Ιδιαίτερη θεωρία τού κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, τήν περιοχική θεωρία τού πολιτικού στοι-χείου μέσα σ' αύτόν τον τρόπο παραγωγής, τήν μελέτη συγκε-κριμένων κεφαλαιοκρατικών κοινωνικών σχηματισμών, ή συ-στηματικότητα αύτής τής εκθεσης θα πρέπει νά εξεταστεί σύμ-φωνα με τή δικιά της άναγκαιότητα, και όχι σύμφωνα με τόν βαθμό πού αναπαράγει τή διαδικασία τής σκέψης. Έδώ θά εκ-δηλωθούν διαστάσεις ανάμεσα στις δυό: κυρίως σε δ,τι αφορδ τή γενική θεωρία τού ιστορικού υλισμού, πού οι εννοιες του θά εισαχθούν σύμφωνα —και άνάλογα— μέ τήν ανάγκη τής σει-ρ&ς εκθεσης ένός κειμένου πού άναφέρεται στήν περιοχική θεΰ>-ρία τού πολιτικού στοιχείου μέσα στόν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής. Διαστάσεις επίσης θά εκδηλωθούν καΐ στήν παρου-σίαση τις ιδιαίτερης θεωρίας αύτού τού τρόπου παραγωγής πού επειδή είναι δεδομένο τό άντικείμενο αύτού τού κειμένου, θά πρέπει νά εϊναι παρούσα ήδη κατά τήν εξέταση τής γενικής αντίληψης τού πολιτικού στοιχείου. Εξάλλου, δεν πρέπει νά κρύβουμε άπό τόν έαυτό μας τό γεγονός ότι αυτές οι διαστάσεις σχετίζονται επίσης μέ τή σημερινή κατάσταση των έρευνών δηλ. μέ τή θεωρητική συγκυρία τού Ιστορικού υλισμού πού του-λάχιστο σέ δ,τι αφορά τή γενική θεωρία και τις ιδιαίτερες θεω-ρίες, βρίσκεται ακόμα μακριά από μιαν ικανοποιητική συστημα-τική έπεξεργασία.

5) Οί δυσκολίες αύτές μέ όδήγησαν νά πάρω, σ' αυτό τό κείμενο όλα τά απαραίτητα προφυλακτικά μέτρα. Ειδικότερα, οί αναλύσεις πού άναφέρονται στο πολιτικό στοιχείο μέσα στή γενική θεωρία δέν έχουν αξιώσεις παρά μονάχα μιας σχετικής συστηματοποίησης και δέν θά έπρεπε, όπως και νάχει τό πράγ-

5. Βλέπε έπίσης, σχετικά μ'αύτό, Α. Badiou: «Le recommencement du matérialisme dialectique» στό Critique, Μάϊος 1967.


μα, να θεωρηθούν σαν έξαντλητικές. Θα ήθελα πραγματικά να διατυπίίκτω τις επιφυλάξεις μου σχετικά μέ μιά τάση, πολύ δια-δεδομένη τώρα, πού θά μποροϋσε νά πει κανείς γι' αυτήν δτι βάζει τό άμάξι πρίν άπό τά βόδια, δταν συγχέει τή σειρά τής αναζήτησης και τής έρευνας μέ τή λογική σειρά τής διαδικασίας τής σκέψης, και πού συστηματοποιεί —μέσα στο κενό— τή γενική θεωρία, προτού προχωρήσει σέ επαρκώς συγκεκριμένες άναζητήσεις, πράγμα γιά τό όποιο ό Μάρξ μας εχει καταστήσει προσεκτικούς. Στήν περίπτωσή μας θεώρησα ιδιαίτερα μάταιο και επικίνδυνο —άπό θεωρητική άποψη, έννοειται— να προ-χωρήσω περισσότερο στή συστηματοποίηση τοϋ πολιτικού στοιχείου μέσα στή γενική θεωρία, στό μέτρο πού μας λείπουν τώρα σέ άρκετό βαθμό συστηματικές περιοχικές θεωρίες τοϋ πολιτικού στοιχείου μέσα στούς διάφορους τρόπους παραγω-γής, ή άκόμα σέ άρκετό βαθμό συστηματικές ιδιαίτερες θεωρίες τών διαφόρων τρόπων παραγωγής.

"Αν συγκεντρώσαμε έδώ τήν προσοχή μας πάνω στήν περιο-χική θεωρία τοϋ πολιτικού στοιχείου μέσα στόν κεφαλαιοκρα-τικό τρόπο παραγωγής, δχουμε πάρει άλλο τόσο ύπόψη μας όχι απλώς στήν άναζήτηση, άλλα επίσης και στήν εκθεση, τούς συγκεκριμένους κεφαλαιοκρατικούς κοινωνικούς σχηματισμούς. Αυτό τό «πάρσιμο ύπόψη» στήν εκθεση εγινε γιά δυό διαφορε-τικούς λόγους: εϊτε γιά διασαφήνιση τής περιοχικής θεωρίας, εϊτε γιά τήν παραγωγή συγκεκριμένων έννοιών, πού όδηγοϋν σέ γνώσεις τής πολιτικής συγκυρίας αύτών των σχηματισμών: αν πρόκειται γιά τό ενα ή για τό άλλο, θά προκύπτει καθαρά άπό τό κείμενο.

Επίσης άφήσαμε, έν γνώσει μας ανοικτά προβλήματα: έ-χοντας διατηρήσει ή καθιερώσει τις έννοιες πού λειτουργούν πάνω στό πεδίο τοϋ πολιτικού στοιχείου τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ τρόπου παραγωγής, και συνεπώς τών κεφαλαιοκρατικών κοινω-νικών σχηματισμών, ή άκόμα τοϋ πολιτικού στοιχείου τών συγ-κεκριμένων κεφαλαιοκρατικών σχηματισμών, δεν θελήσαμε νά μπούμε στήν έξέταση τής δυνατότητας μετατόπισης, ή παρα-μορφώσεων και μετασχηματισμών αύτών τών έννοιών σέ άλλους τρόπους παραγωγής και κοινωνικούς σχηματισμούς, κυρίως σε


ëvav μεταβατικό σχηματισμό πρός τό σοσιαλισμό ή τόν σοσια-λιστικό τρόπο παραγωγής και εναν σοσιαλιστικό σχηματισμό, Μέ άλλα λόγια, αν δοκιμάσαμε να τοποθετήσουμε μέ ακρίβεια τις έννοιες μέσα στη σειρά τής διαδικασίας τής σκέψης, αυτό έγινε πάντοτε παίρνοντας υπόψη τά'δρια τοϋ αντικειμένου αύτοϋ τοϋ κειμένου. 'Αλλά τό δτι αφήνουμε τό πρόβλημα ανοιχτό δέν άποτελει μονάχα ενα μέτρο προφύλαξης πού σχε-τίζεται μέ τήν κατάσταση των έρευνών αύτό σχετίζεται μέ μιά θεωρητική προαπόφαση πού συνίσταται στήν έπισήμανση μιδς δυσκολίας —θεωρητικής— πού συχνά ύπάρχει ή τάση να τήν κρύβουν: είναι ή δυσκολία τοϋ ειδικοϋ χαρακτήρα τής πε-ριοχής τοϋ πολιτικού στοιχείου άνάλογα μέ τούς τρόπους παρα-γωγής και τούς κοινωνικούς σχηματισμούς πού εξετάζουμε.

6) 'Οφείλουμε τέλος νά ορίσουμε όρισμένες συμπληρωματι-κές έννοιες τής γενικής θεωρίας τοϋ ιστορικού ύλισμοϋ, και νά τοποθετήσουμε τό πλαίσιο τής ιδιαίτερης θεωρίας τοϋ κεφα-λαιοκρατικοϋ τρόπου παραγωγής — πού από δώ και πέρα θά τόν σημειώνουμε μέ τά αρχικά Κ.Τ.Π. Οι όρισμοι αύτοι και οι παρατηρήσεις θά δικαιολογηθούν στή συνέχεια μέσα στό ϊδιο τό σώμα τοϋ κειμένου.

Σημειώσαμε πιό πάνω δτι ή μήτρα ένός τρόπου παραγωγής, ή συναρμογή τών βαθμίδων πού τόν χαρακτηρίζει, προσδιορί-ζεται σέ τελευταία άνάλυση, άπό τό οικονομικό στοιχείο. Πώς λειτουργεί γενικά αύτός ό προσδιορισμός καΐ ειδικά μέσα στόν Κ.Τ.Πί.;

"Ο^ως συμβαίνει και μέ κάθε βαθμίδα, τό οικονομικό στοι-χείο γενικά αποτελείται άπό ορισμένα στοιχεία - αναλλοίωτα —πού υπάρχουν στήν πραγματικότητα μονάχα στό συνδυασμό τους— μεταβλητός. Ό Μάρξ τό σημειώνει καθαρά δταν λέει®; «<^Όποιες κι αν είναι οί κο νωνικές μορφές τής παραγωγής, πα-ραμένουν πάντοτε σάν παράγοντές της οι έργαζόμενοι καΐ τα μέσα παραγωγής (ό Μάρξ προσθέτει σέ συνέχεια τόν μή έργα-ζόμενο). 'Αλλά και οί μέν και τά δέ είναι τέτοιοι παράγοντες

6. Le Capital (Editions Sociales). Βιβλίο 1, τόμος 1, σελ. 38.


μονάχα έν δυνάμει δσο παραμένουν χωριστά. Γιά μιά οποιαδή-ποτε παραγωγή, χρειάζεται ό συνδυασμός τους. Ό ειδικός τρό-πος πού γίνεται αύτός ό συνδυασμός είναι πού διακρίνει τις διά-φορες οικονομικές εποχές από τις όποιες ^χει περάσει ή κοινω-νική δομή». "Αν εδώ πρόκειται άσφαλώς γιά συνδυασμό και όχι γιά μιά συνδυαστική, εϊναι γιατί οι σχέσεις των στοιχείων προσ-διορίζουν τήν ίδια τον; τη φύση, πού μετατρέπεται ανάλογα μέ τό συνδυασμό^.

Αύτά τά αναλλοίωτα στοιχεία του οικονομικού στοιχείου γενικά εϊναι τά άκόλουθα:

1.— Ό εργαζόμενος—ό «άμεσος παραγωγός»—, δηλαδή ή έργατική δύναμη,

2.— Τα μέσα παραγίογή;, δηλαδή τό αντικείμενο και τά μέσα εργασίας.

3.— Ό μη εργαζόμενος πού ιδιοποιείται τήν ύπερεργασία, δηλαδή τό προϊόν.

Τά στοιχεία αύτά ύπάρχουν σ' εναν ειδικό συνδυασμό ποι συγκροτεί τό οικονομικό στοιχείο μέσα σ' εναν τρόπο παρα-γωγής δεδομένο* πρόκειται γιά συνδυασμό πού ό ϊδιος αποτελεί-ται από μιά διπλή σχέση αυτών τών στοιχείων.

1) Mià πραγματική σχέση Ιδιοποίησης (πολλές φορές δη-λώνεται από τόν Μάρξ μέ τόν δρο «κατοχή»): έφαρμόζεται στή σχέση του εργαζόμενου και τών μέσων παραγωγής, δηλαδή στή διαδικασία τής έργασίας, ή άκόμη στο σύστημα τών παραγω-γικών δυνάμεων.

2) Μια σχέση ιδιοκτησίας: σχέση διακρινόμενη από τήν πρώτη, γιατί κάνει τόν μή εργαζόμενο νά παρεμβαίνει σάν ιδιο-κτήτης, εϊτε τών μέσων παραγωγής, είτε τής εργατικής δύναμης»

7. Στο θέμα αύτό βλέπε Balibar, στο Lire le Capital, τόμος II, και Ch. Bettelheim: La transition vers Γ économie socialiste, 1967. Σημειώνω ώστόσο ότι έδώ έκθέτω τις οίκονομικές σχέσεις και τό συνδυασμό τους, μΐ: την ή-πλονστερη μορφή τον;, Ό Bettelheim, στή μελέτη του Le calcul économique social, 1967, συνταγμένη αλλά άνέκδοτη, πού είχε τήν καλωσύνη να μοι τήν κάνει γνωστή, και πού εχει άποφασιοτικη σηοΌ^αιόχχχτα, δείχνει εύ-στοχα τή συνθετότητα (τή διπλή πλευρά) πού έχουν αυτές οί σχέσεις κα . ύ συνδυασμός τους.


εϊτε των δυό, καί, έπομένως, του προϊόντος. Πρόκειται εδώ γιά τή σχέση, πού ορίζει τις καθεαυτό σχέσεις παραγωγής.

Αύτές οί δυό σχέσεις διακρίνονται άνάμεσά τους: μπορούν νά πάρουν, εξαιτίας τοΟ συνδυασμοϋ τους, διαφορετικές μορφές. Σέ δ,τι άφορα τή σχέση τής ιδιοκτησίας, ας σημειώσουμε ΌΧΙ ανήκει αυστηρά στην περιοχή τον οικονομικού στοιχείου, και δτι πρέπει νά την διακρίνουμε σαφώς από τις νομικές μορφές πού παίρνει — δηλαδή από τή νομική Ιδιοκτησία. Στις κοινω-νίες πού διαιρούνται σέ τάξεις, αυτή ή σχέση ιδιοκτησίας εγκα-θιδρύει πάντοτε μιαν «άπόσπαση» τοϋ έργαζόμενου από τά μέ-σα έργασίας, μιάν ιδιοκτησία τοϋ μή έργαζόμενου, πού σαν ιδιο-κτήτης ιδιοποιείται τήν ύπερεργασία.

Σέ δ,τι άφορα, αντίστροφα, τή σχέση πραγματικής ίδιο-ποίησης, αυτή μπορεί νά άποκαταστήσει, στις κοινωνίες τΙς διαιρεμένες σέ τάξεις, εϊτε μιάν ένωση τοϋ έργαζόμενου και των μέσων παραγωγής —τέτοια εΤναι ή περίπτωση των «προκεφα-λαιοκρατικών τρόπων παραγωγής»—, εϊτε μιαν άπόσπαση τοϋ έ(^ζόμενου άπ' αύτά τά μέσα: Τέτοια είναι ή περίπτωση τοϋ Κ!Τ.Π.· πρόκειται γιά άπόσπαση πού παρεμβαίνει στό στά-διο τής μεγάλης βιομηχανίας καί πού ό Μαρξ τήν προσδιορίζει μέ τήν έκφραση «άπόσπαση τοϋ άμεσου παραγωγού από τούς φυσικούς δρους τής έργασίας του».

Αύτές οί δυό σχέσεις ανήκουν λοιπόν σ' δνα μοναδικό συν-δυασμό — μεταβλητό — πού συγκροτεί τό οικονομικό στοιχείο μέσα σ' ενα τρόπο παραγωγής — τό συνδυασμό τοϋ συστήμα-τος των παραγωγικών δυνάμεων καΐ τοϋ συστήματος των παρα-γωγικών σχέσεων. Ό χαρακτηριστικός συνδυασμός τοϋ Κ.Τ.Π. συνίσταται σέ μιαν ομολογία τών δύο σχέσεων — ό χωρισμός μέσα στή σχέση ιδιοκτησίας συμπέφτει μέ τό χωρισμό μέσα στή σχέση πραγματικής ιδιοποίησης —, ενώ ό χαρακτηριστι-κός συνδυασμός τών «προκαπιταλιστικών» τρόπων παραγωγής συνίσταται σέ μια μή - ομολογία τών δυό σχέσεων — πρόκειται για χωρισμό στή σχέση ιδιοκτησίας, και γιά ένωση στή σχέση πραγματικής ιδιοποίησης®.

8. Τούς όρους ομολογία / μη ομολογία δέν πρέπει να τούς συγχέουμε μέ τούς όρους άντιατοίχία / μη άντιοτοιγία (πού θα TOOC anvavrnrroMir

3


Ό προσδιορισμός σέ τελευταία ανάλυση τής συναρμογής και τοϋ δείκτη κυριαρχίας τών βαθμίδων ένός τρόπου παραγω-γής άπό μέρους τοΟ οικονομικού στοιχείου αύτοϋ τοϋ τρόπου παραγο)γής εξαρτιέται άκριβώς άπό τις μορφές πού παίρνει ό συνδυασμός πού σημειώσαμε. Ό Μαρξ το δείχνει κατά ενα γε-νικό τρόπο στα δυο ακόλουθα κείμενα τοϋ Κεφαλαίου: <<Η είδι-κή οικονομική μορφή πού μ' αύτήν αρπάζεται από τούς άμεσους παραγο)γούς ή άπλήρωτη υπερεργασία προσδιορίζει τή σχέση (πολιτικής) εξάρτησης, τέτοια πού απορρέει άμεσα από τήν ϊδια τήν παραγωγή, και πού μέ τή σειρά της άντενεργεΤ κατά προσδιο-ριστικό τρόπο πάνω σ' αύτήν. Αύτή είναι ή βάση κάθε μορφής οικονομικής κοινότητας, πού προέρχεται άμεσα άπό τις σχέ-σεις παραγωγής και ταυτόχρονα ή βάση τής ειδικής πολιτικής της μορφής. Μέσα σ' αύτήν πάντοτε τήν άμεση σχέση ανάμεσα στόν ιδιοκτήτη τών μέσων παραγωγής και τόν άμεσο παραγωγό πρέπει ν' αναζητήσουμε τό βαθύτερο μυστικό, τό κρυμμένο θε-μέλιο τοϋ κοινωνικού οικοδομήματος, καί συνεπώς τής πολιτι-κής μορφής πού παίρνει ή σχέση κυριαρχίας και εξάρτησης, μέ δυό λόγια ή βάση τής ειδικής μορφής πού άποκτάει τό κρά. τος σέ μια δεδομένη περίοδο....»®. Αύτός ό συνδυασμός —τό οικονομικό στοιχείο— προσδιορίζει έπίσης τή βαθμίδα πού σ"" Εναν τρόπο παραγιογής άποκτάει τόν κυρίαρχο ρόλο. "Ας δού-με πώς άπαντάει ό Μαρξ στίς αντιρρήσεις πού τοϋ διατύπωσαν: «Σύμφωνα μ' αύτές τις αντιρρήσεις, ή γνώμη μου ότι ό τρόπος παραγωγής τής υλικής ζωής κυριαρχεί γενικά πάνω στήν ανά-πτυξη τής κοινωνικής, πολιτικής, πνευματικής ζωής, είναι ορθή για τόν σύγχρονο κόσμο, πού κυριαρχείται άπό τά ύλικά συμ-φέροντα, αλλά όχι για τόν Μεσαίωνα όπου έπικρατοϋσε ό καθο-λικισμός, ούτε για τήν 'Αθήνα και τή Ρώμη δπου έπικρατοϋσε ή πολιτική Αύτό πού είναι καθαρό είναι πώς ούτε ό πρώτος

στην περίπτωση τής μ^τάβαοης}, γιατί £νας συνδυασμός μη όμολογίας μπο~ ρεί κά?Λιστα να συνίσταται σέ μιαν άντιστοιχία τών δύο σχέσεων. Γιά τό τΐ καλύπτει ό μβταφορικος ôpoç όμολογία (πού τόν χρησιμοποιώ έπειδή δεν υπάρχει κα?^ύτερος και τόν δανείστηκα άπό τόν Balibar), βλέπε Bettelheim, ορ, cit.

9. Le Capital, Βιβλίο 3, τομ. lil, σελ. 171.


μπορούσε να ζήσει από τον καθολικισμό, ουτε οί δεύτερες άπό τήν πολιτική. Οι τότε οικονομικοί δροι εξηγούν άντίθετα γιατί έκεΐ ό καθολικισμός, και έδώ ή πολιτική έπαιζαν τον κύρια ρόλο

*Άν λοιπόν ό Μαρξ κάνει μέσα στά εργα του μιάν είδικη ανάλυση των αποτελεσμάτων τοϋ συνδυασμού πού χαρακτηρί-ζει τό οικονομικό στοιχείο τοϋ Κ.Τ.Π. —όμολογία τών δύο σχέσεων, επειδή ύπάρχει χωρισμός μέσα στίς δύο— πάνω στη μήτρα αύτοϋ τοϋ τρόπου παραγωγής,δν συγκροτεί ετσι μιάν είδικήι θεωρία τοϋ Κ.Τ.Π., δέ σημαίνει ότι κάνει τή θεωρία αύτοϋ πού τό όνομάζει «προκεφαλαιοκρατικοί» τρόποι παραγωγής ή «μορ-φές πού προηγούνται τής κεφαλαιοκρατικής παραγωγής». Μ' άλλα λόγια, δέν συγκροτεί ειδικές θεωρίες αύτών των άλλων τρόπων παραγωγής, πού χαρακτηρίζονται κατά τή γνώμη του άπό διαφορετικές μορφές ένός σννδνασμοϋ μη ομολογίας α-νάμεσα στίς δύο σχέσεις — χωρισμός μέσα στή σχέση ιδιοκτη-σίας άλλα ένωση μέσα στή σχέση πραγματικής ιδιοποίησης. Αύτούς τούς άλλους τρόπους παραγωγής τούς εξετάζει μονάχα από δύο σαφείς όπτικές γωνίες: από τή μιά μεριά, σάν απλές διασαφηνίσεις τής γενικής του θέσης, πού σύμφωνα μ' αύτήν δλο τό κοινωνικό οικοδόμημα στηρίζεται πάνω στίς διαφορι-κές μορφές αύτοϋ τοϋ συνδυασμού — από τήν άποψη αύτή οί αναλύσεις του περιέχουν μονάχα θεωρητικές ενδείξεις' άπό τήν άλλη μεριά σάν περιγραφικά σημεία σύγκρισης μέ τόν Κ.Τ.Π. δηλαδή γιά νά δείξει τις τυπικές αναλογίες των τρόπων παραγω-γής — τών «προκεφαλαιοκρατικών»— πού βασίζονται πάνω σ' 2να συνδυασμό μή όμολογίας και έχουν τοποθετηθεί σέ σχέση μέ έναν τρόπο — τόν κεφαλαιοκρατικό— πού στηρίζεται πάνω σ' έναν ριζικά διαφορετικό συνδυασμό —συνδυασμό όμολογίας — : θά χρειαστεί νά ξαναγυρίσουμε σ' αύτό τό σημαντικό ζή-τημα. "Ας παρατηρήσουμε ώστόσο άπό τώρα δτι ή τέτοια πραγ-μάτευση άπό τόν Μάρξ τοϋ θέματος τών άλλων τρόπων παρα-γωγής, ενώ συντείνει στό νά φανούν καθαρά τά ιδιαίτερα χα-ρακτηριστικά τοϋ Κ.Τ.Π., περιέχει πάντως σοβαρές άμφιλο-

10. Le Capital, Βιβλίο 1, τομ. I, σελ. 93 (υποσημείωση).


γίες: όχι μόνο γιατί αύτή ή πραγμάτευση θεωρήθηκε συχνά σάν αυτό πού δεν είναι —δηλαδή σά μια συστηματική έξέταση τών Ιδιαίτερων θεωριών τών ΰλλων τρόπων παραγωγής —, αλλά διότι μ' αύτή τήν αναλογική όχι άποσαφηνισμένη πραγμάτευση, ό Μάρξ φθάνει κάποτε να σχηματίσει ιδέες κυριολεκτικά «μυθι-κές» γι' αυτούς τους τρόπους παραγωγής.

7) "Ας κοιτάξουμε άπό πιό κοντά το πρόβλημα παίρνοντας σχηματικά υπόψη μας μονάχα τήν οικονομική βαθμίδα καΐ τήν πολιτική βαθμίδα —ειδικότερα τή βαθμίδα τοϋ κράτους—, και άφήνοντας προσωρινά κατά μέρος τή βαθμίδα τοϋ ιδεολο-γικού στοιχείου.

Ό Μάρξ καθορίζει, τόσο στίς Βάσεις της κριτικής της Πο-λιτικής Οικονομίας —στά Grundrisse zur kritik der politischen Oekonomie, ειδικότερα στό μέρος πού τιτλοφορείται «Μορ-φές πού προηγούνται άπό τήν κεφαλαιοκρατική παραγωγή»— δσο καί μέσα στο Κεφάλαιο, τά άκόλουθα χαρακτηριστικά τής μήτρας του Κ.Τ.Π.:

1) Ή συναρμογή τοϋ οικονομικού και τοϋ πολιτικού στοι-χείου μέσα σ' αύτόν τον τρόπο παραγωγής χαρακτηρίζεται άπο μιάν είδική αυτονομία —σχετική— αύτών των δύο βαθμίδων.

2) Το οικονομικό στοιχείο κατέχει μέσα σ' αύτόν τόν τρόπο όχι μόνο τόν προσδιορισμό σέ τελευταία ανάλυση, άλλά επί-σης τόν κυρίαρχο ροΑο.

Τό πρώτο χαρακτηριστικό ό Μάρξ τό βγάζει από τήν άντι-παράθεση τοϋ Κ.Τ.Π. πρός τούς «προκεφαλαιοκρατικούς» τρό-πους: οι δεύτεροι παρουσιάζουν σέ σχέση με τον Κ.Τ.Π. αύτό πού τό δηλώνει σάν «ανάμιξη» ή σχέσεις «όργανικές» και «φυ-σικές», πού καλύπτονται με τόν δρο «ταυτόχρονες», τοϋ οι-κονομικού στοιχείου καΐ τοϋ πολιτικού στοιχείου. "Ας τό έπα-ναλάβουμε καΐ πάλι, δεν πρέπει νά παίρνουμε κατά γράμμα αύτές τΙς παρατηρήσεις, πράγμα πού συχνά γίνεται, καί πού εχει οδη-γήσει σέ μιάν ολόκληρη μαρξιστική μυθολογία πού άφορα λό-γου χάρη τόν φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής. Μπορούμε άντί-στροφα νά κρατήσουμε τήν άποψη, πάνω στό έπιστημονικό πεδίο, ότι ό ΚΧΓΤ. ορίζεται άπό μιά χαρακτηριστική αύτονομία τοϋ


οικονομικού στοιχείου και τοϋ πολιτικοϋ στοιχείου: αυτή θε-μελιώνει μιά ριζική διαφορά τών σχέσεών τους σέ σύγκριση μ' έκεΐνες τις σχέσεις πού διατηρούν στούς άλλους τρόπους παραγωγής —πράγμα πού δέ σημαίνει στήν πραγματικότητα ότι σ' αύτούς τούς άλλους τρόπους παραγωγής αύτές οί βαθμί-δες δέ διαθέτουν μια σχετική αύτονομία αλλά δτι αυτή παίρνει διαφορετικές μορφές.

Αυτή ή αύτονομία εχει θεωρητικές συνέπειες πάνω στο άν-τικείμενο τής έργασίας μας: κάνει δυνατή μιά περιοχική θεωρία —μέ τήν πολύ αύστηρή έννοια— μιας βαθμίδας αύτοϋ τοϋ τρό-που παραγωγής, λόγου χάρη τοϋ .καπιταλιστικού Κράτους* επι-τρέπει τή συγκρότηση τοϋ πολιτικού στοιχείου σέ αύτόνομο καΐ ειδικό άντικείμενο έπιστήμης: ό Μάρξ το δχει δείξει, δπως ξέρουμε, στο Κεφάλαιο δσον άφορα το οικονομικό στοιχείο και τήν οικονομική έπιστήμη. Για να μιλήσουμε κυριολεκτικά αύτή ή αύτονομία νομιμοποιεί, κατά τή συλλογιστική εκθεση πού άφορα μιά βαθμίδα τοϋ Κ.Τ.Π., τήν απουσία θεωριών πού αφορούν τις άλλες βαθμίδες του.

"Ας εξετάσουμε σύντομα τά κείμενα τοϋ Μάρξ, παίρνοντας ύπόψη αύτές τις παρατηρήσεις. Τί γίνεται μέ τούς «προκεφα-λαιοκρατικούς» τρόπους παραγωγής, δπου ή σχέση πραγματι-κής Ιδιοποίησης χαρακτηρίζεται άπό τήν ένωση τοϋ άμεσου παραγωγού καΐ των μέσων παραγωγής; «Σ' όλες τις μορφές δπου ό άμεσος έργαζόμενος παραμένει ό «Ιδιοκτήτης» τών μέσων παραγωγής και των μέσων έργασίας ή σχέση Ιδιοκτησίας, πρέπει μοιραία νά έκδηλωθεϊ ταυτόχρονα σα μιά σχέση (πολι-τική) κυρίου πρός ύπηρέτη* ό άμεσος παραγωγός δέν είναι λοι-πόν έλεύθερος· αλλά αύτή ή δουλεία μπορεί νά μειωθεί άπό τήν κατάσταση δουλοπαροικίας μέ υποχρέωση άγγαρείας μέχρι τήν πληρωμή μιας άπλής όφειλής.... Κάτω άπ αύτούς τούς δρους, χρειάζονται αίτιες εξωοικονομικές, όποιας φύσης κι αν είναι για νά τούς υποχρεώσουν νά πραγματοποιήσουν μιά δουλειά γιά λογαριασμό τοϋ δικαιούχου γαιοκτήμονα Χρειάζονται λοιπόν άναγκαστικά προσωπικές σχέσεις έξάρτησης, μιά στέ-ρηση προσωπικής έλευθερίας... μέ δυό λόγια χρειάζεται ή δου-


λοπαροικία μέ δλη τή σημασία τί|ς λέξης....»^^. Ό Μάρξ θα φθάσει μάλιστα να πεί δτι, σ* αύτές τις περιπτώσεις, «ή σχέση (ή πολιτική) τοϋ κυρίου πρός τον υπηρέτη είναι ëva ουσιαστικό μέρος της σχέσης ιδιοποίησης» — σχέσης πού άνήκει στον οι-κονομικό συνδυασμό^^.

Στις Βάσεις της κριτικής της πολιτικής οικονομίας —^καΐ στό Κεφάλαιο σέ δ,τι άφορδί τον φεουδαρχικό τρόπο παραγω-γής— ό Μάρξ πάει άκόμα πιό μακριά, δίνοντας μας ένδείξεις για τό πολιτικό στοιχείο μέσα στούς διάφορους «προκεφαλαιο-κρατικούς» τρόπους παραγωγής. Οί αναλύσεις του* είναι ενδια-φέρουσες για δύο λόγους:

α) Ό Μαρξ συσχετίζει τΙς διάφορες πολιτικές μορφές αύ-τών τών τρόπων παραγωγής μέ τό συνδυασμό πού χαρακτηρίζει τό οικονομικό στοιχείο μέσα σέ κάθε τρόπο παραγωγής. Εν-τούτοις, αύτοί οί τρόποι έχουν τοϋτο τό κοινό δτι ή σχέση πραγματικής Ιδιοποίησης Ιχεχ ουσιαστικά μιάν αναλλοίωτη μορ-φή — τήν δνωση τοϋ άμεσου παραγωγού και των μέσων παρα-γωγής. Οί ειδικές μορφές πού παίρνει ή διαδικασία τής έργα-σίας σ* αύτούς τούς τρόπους παραγωγής καΐ πού προσδιορί-ζουν τις ειδικές μορφές ιδιοκτησίας —οίκονομικό στοιχείο— νοούνται σάν ποικιλίες μέσα στά δρια αύτοϋ τοϋ αναλλοίωτου.

β) Ό Μάρξ άποδίδει τήν άναλογία των σχέσεων τοϋ οικο-νομικού και τοϋ πολιτικού στοιχείου μέσα σ' αύτούς τούς τρό-πους παραγωγής σ' αύτό τό κοινό χαρακτηριστικό τών οίκο-νομικών τους συνδυασμών. Αύτή ή άναλογία κατανοείται ει-δικότερα κατά τόν άκόλουθο τρόπο: σέ άντίθεση πρός τόν Κ.Τ.Π. τό νά άνήκει 6 εργαζόμενος και ό μή έργαζόμενος σέ μιά κοι-νότητα —πού έδώ έννοείται, στήν περίπτωση τών κοινωνιών τών διαιρεμένων σέ τάξεις, μέ τήν έννοια τής πολιτικής κοινό-τητας, τής μορφής πολιτικών σχέσεων— είναι μια προϋπόθεση τής ένσωμάτωσής τους μέσα στις σχέσεις πραγματικής ίδιο-:ποίησης —ή «κατοχής»— καί ιδιοκτησίας. Ή ύποτιθέμενη

11. Le Capital, Βιβλίο 3, τόμ. III, σελ. 171-172. 12. Βάσ€ΐς...,σελ. 154. Παραθέτω αύτότό κείμενο σύμφωνα μέ τή γερ-

$ιανική έκδοση, Rowohlt: Karl Marx, Texte zur Méthode und Praxis, τό-μοςΙΙΙ,


«άνάμιξη» του οίκονομικοϋ καΐ του πολιτικού στοιχείου κατα-γράφεται σαν «πολιτικό στοιχείο «προϋπόθεση» τοϋ οικονομι-κού στοιχείου». Έτσι, στίς περιπτώσεις τών «προκεφαλαιο-κρατικών» τρόπων παραγωγής: «Ή στάση απέναντι στή γή σάν Ιδιοκτησία τοϋ άτόμου... σημαίνει ότι δνας άνθρωπος έμ-φανίζεται ευθύς έξαρχής σάν κάτι περισσότερο από τήν αφαί-ρεση τοϋ «εργαζόμενου άτόμου» πού εχει εναν αντικειμενικό τρόπο ύπαρξης μέσα στην ιδιοκτησία του τής γής, πού είναι ή προϋπόθεση τί|ς δράστηριότητάς του και πού δεν εμφανίζεται σάν ή άπλή της συνέπεια: εϊναι τόσο προϋπόθεση τής δραστη-ριότητάς του δσο και το πετσί του, όσο και οί αισθήσεις του.... Αύτό πού άποτελει τη διαμεσότητα αύτής τής στάσης, είναι.... ή ύπαρξη τοϋ άτόμου σά μέλους μιας κοινότητας»^®.

Στην περίπτωση τοϋ άσιατικοϋ τρόπου παραγωγής, όπου πρόκειται στην πραγματικότητα γιά μιά ιδιοκτησία τής γής από μικρές κοινότητες —σχέση ίδιοκτησίας— αλλά πού παίρνει τη μορφή κληρονομικής κατοχής τής γής απ' αύτές τΙς κοινό-τητες — σχέση πραγματικής ιδιοποίησης— : <<Η ενότητα πού περιλαμβάνει τις άλλες (τΙς μικρές κοινότητες), πού βρίσκεται πάνω άπό όλους αυτούς τούς μικρούς κοινοτικούς όργανισμούς, μπορεί νά έμφανιστεϊ σάν ό άνώτερος ή ό μοναδικός ιδιοκτήτης, και οί πραγματικές κοινότητες σάν οι κληρονομικοί της κά-τοχοι.... Έτσι εϊναι έντελώς δυνατό νά έμφανιστεϊ αύτη ή ενό-τητα σάν κάτι τό ανώτερο και τό χωριστό από τις πολυάριθμες ιδιαίτερες κοινότητες.... Ένα μέρος τής ύπερεργασίας άνήκει στήν ανώτερη κοινότητα πού εμφανίζεται σέ τελευταία ανάλυση σάν δνα πρόσωπο.... Ό δεσπότης εμφανίζεται έδώ σάν ό πατέρας όλων τών πολυάριθμων Ιδιαίτερων κοινοτήτων, σάν αύτός πού πραγματοποιεί τήν κοινή ένότητα ολων»^^.

Στον άρχαϊο τρόπο παραγωγής, πρόκειται γιά μιά συνύπαρ-ξη κρατικής ιδιοκτησίας και ατομικής ίδιοκτησίας: <<Η ιδιό-τητα τοϋ μέλους μιάς κοινότητας παραμένει μιά προϋπόθεση

13. Βάσβις,.,^ ορ.cit.σελ. 138 14. Στό Ιδιο, σελ. 132


για την ιδιοποίηση της γης, άλλα μέ τήν ίδιότητά του σα μέ-λους τής κοινότητας τό άτομο είναι ενας άτομικος ιδιοκτήτης.... Το γεγονός ότι οί φυσικοί δροι τής εργασίας του του ανήκουν εϊναι άποτέλεσμα τής μεσολάβησης τής ϋπαρξής του σά μέλους τοϋ Κράτους, τ^ς ύπαρξης του κράτους σαν μιάς προϋπόθεσης πού θεωρείται θεϊκή

Αυτό πού ό Μαρξ το αναφέρει σα γερμανική μορφή παρα-γωγής και ιδιοκτησίας, είναι μια συνύπαρξη κοινοτικής ιδιο-κτησίας και άτομικής ιδιοκτησίας: «Στούς αρχαίους Γερμανούς, δπου μεμονωμένες οικογένειες εγκαθίστανται μέσα στα δάση, σέ μεγάλες άποστάσεις άνάμεσά τους, άπό μιά εξωτερική άησ-ψη ή κοινότητα ύπάρχει άπλώς εξαιτίας κάθε πράξης ένότητας τ&ν μελών της, παρόλο που ή άνότητά τους υπάρχει καθεαυτή εγκαθιδρυμένη άπο τψ κληρονομικότητα.,. Ή κοινότητα πα-ρουσιάζεται ετσι σαν μιά εταιρία, όχι σάν μιά δνωση, σάν μιά συμφωνία πού τά ανεξάρτητα υποκείμενα της είναι οί ιδιοκτή-τες τής γής καΐ όχι σάν ενότητα. Πραγματικά, γιά τό λόγο αύτό, ή κοινότητα δεν εχει άμεσα μιά ύπαρξη σάν κράτος, σάν πολι-τική όντότητα, όπως συνέβαινε μέ τούς άρχαίους.... "Οταν πρό-κειται οί κοινότητες νά πάρουν μιά πραγματική ύπαρξη οί ιδιο-κτήτες τής γής πρέπει να κάνουν μιά συνέλευση, ενώ αύτή πού υπάρχει στή Ρώμη είναι άνεξάρτητη άπό αύτές τις συνελεύ-σεις....»^®.

Τέλος, σέ δ,τι άφορα τό φεουδαρχικό τρόπο παραγο>γής: «Άντι γιά τον ανεξάρτητο άνθρωπο βρίσκουμε έδώ δλους εξαρ-τημένους, δουλοπάροικους και άρχοντες, φεουδάρχες έπικυρί-αρχους και ύποτελείς, λαϊκούς και κληρικούς. Ή έξάρτηση αύτή χαρακτηρίζει επίσης καΐ τΙς ύλικές παραγωγικές σχέσεις όπως και δλες τις άλλες σφαίρες τής ζωής στις όποιες χρησι-μεύει σα βάση»^'.

15. Στό ϊδιο, σελ. 133 16. Στο ϊδιο, σελ. 130 17. Le Capital, Βιβλίο I, τομ. I, σελ. SS.'Av πάρουμε δτσι ύπόψη μας τό

γεγονός ότι: α) 6 τρόπος παραγωγής είναι μια έννοια πού συνεπάγεται τήν παρουσία δλων τών κοινωνικών βαθμίδων β) ότι ό φεουδαρχικός τρόπος παραγωγής δέν παρουσιάζει τήν ϊδια αύτονομία βαθμίδων δπως ό Κ.Τ.Π.


Μέσα στον Κ.Τ.Π. παρατηρούμε άντίστροφα ενα συνδυα-σμό ομολογίας ανάμεσα στή σχέση ιδιοκτησίας και τη σχέση πραγματικής ιδιοποίησης: αυτή ή όμολογία άποκαθίσταται χάρη στή ν άπόσπαση τοϋ άμεσου παραγωγού από τα μέσα πα-ραγωγής μέσα στή δεύτερη σχέατη, πράγμα πού όΜάρξτό όρίζει σάν άπόσπαση τοϋ άμεσου παραγωγού άπό τούς ύλικούς ό-ρους τής έργασίας του, πού παρεμβαίνει στό στάδιο τής μεγά-λης βιομηχανίας. Άπ ' αυτήν κυρίως τήν άπόσπαση, πού κάνει τόν ϊδιο τόν έργαζόμενο ενα στοιχείο τοϋ κεφαλαίου και τήν εργασία ενα εμπόρευμα, απορρέει ό χαρακτήρας τοϋ οίκονομι-κοϋ στοιχείου αύτοϋ τοϋ τρόπου παραγωγής σά διαδικασία πα-ραγωγής τής ύπεραξίας. Αυτός ό συνδυασμός προσδιορίζει μιάν είδική αυτονομία τοϋ πολιτικοϋ και τοϋ οικονομικοϋ στοι-χείου. Ό Μάρξ τή συλλαμβάνει στις δύο της εκδηλώσεις: άπό τή μια μεριά στα άποτελέσματά της πάνω στό οικονομικό στοι-χείο: λόγου χάρη, ή διαδικασία τής παραγωγής μέσα στόν Κ. Τ.Π. λειτουργεί μέ τρόπο σχετικά αύτόνομο, δίχως νά εχει ά-νάγκη τήν χαρακτηριστική για τούς άλλους τρόπους παραγω-γής παρέμβαση «έξωοικονομικών» λόγων. Ή διαδικασία τής διευρυμένης άναπαραγωγής —δπως σωστά παρατηρούσε ή Ρόζα Λούξεμπουργκ— προσδιορίζεται κυρίως από τόν «οικο-νομικό λόγο» τής παραγωγής τής ύπεραξίας. Εμφανίζονται οί καθαρά οικονομικές κρίσεις, κτλ. Και άπό τήν άλλη μεριά συλ-

καΐ γ) ότι τό πολιτικό στοιχείο παίρνει συχνά μέσα στό φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής τόν κυρίαρχο ρόλο, μποροϋμε να θεμελιώσουμε τή νομιμότητα τής όνομασίας τοϋ τρόπου αύτοϋ παραγωγής άπό τόν Μάρξ σαν φεονδαρ^ χικον: Πραγματικά, έχει συχνά σημειωθεί ότι αύτη ή όνομασία άναφέρε-ται κυρίως στις πολιτικές σχέσεις αύτοϋ τοϋ «φεουδαρχικοϋ» τρόπου. (Στό θέμα αύτό βλέπε, J. Maquet: «Une hypothèse pour Γ étude des sociétés a-fricaines», στό Cahiers d'Études Africains, 6, 1961. M. Rodinson: «Islam et capitalisme», 1966, σελ. 66 καΐ μετά, κτλ.). Αύτό πού άντίστροφα άποτελεΐ πρόβλημα είναι ή «εΙκόνα» πού είχε μορφώσει ό Μάρξ γι' αύτές τις φεου-δαρχικές πολιτικές σχέσεις: άν θα τήν παίρναμε κατά γράμμα, θά μας όδη-γοϋσε στό να άποκλείσουμε άπό τό φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής τούς κοινωνικούς σχηματισμούς μέ βάση τή δουλοπαροικία, άλλα πού οί πολι-τικές τους σχέσεις δέν άντιστοιχοϋν σ' αύτή τήν εΐκόνα.


λαμβάνει αύτη τήν αύτονομία στά αποτελέσματά της πάνω στό κεφαλαιοκρατικό Κράτος.

Αύτός ό ειδικός συνδυασμός τοϋ οικονομικοϋ στοιχείου τοΟ Κ.Τ.Π. σάν προσδιορισμού σέ τελευταία ανάλυση, αποδί-δει έπίσης στό οίκονομικό στοιχείο, σ' αύτόν τόν τρόπο παρα-γωγής, τόν κυρίαρχο ρόλο. Αύτό, δπως ξέρουμε, θεμελιώθηκε ταυτόχρονα άπό τις αναλύσεις τοϋ Μαρξ μέσα στό Κεψάλαιο πούάφοροϋν αύτόν τόν τρόπο παραγωγής, και από τις συγκρι-τικές του παρατηρήσεις πού άφοροϋν άλλους τρόπους παραγο)-γής δπου ό κυρίαρχος ρόλος πέφτει στύ πολιτικό στοιχείο ή τό Ιδεολογικό.

Ή εισαγωγή αύτή μδς έπέτρεψε να όρίσουμε τό αντικεί-μενο καΐ τή μέθοδο αύτοϋ τοϋ δοκίμιου, καθώς και τή θεωρία πού στηρίζει τήν δρευνα καΐ τήν έκθεση: μάς έπέτρεψε έπίσης νά όρίσουμε όρισμένες θεμελιώδεις εννοιες και νά τοποθετή-σουμε 2τσι τό θεωρητικό πλαίσιο τοϋ κειμένου πού ακολουθεί, ο ι εισαγωγικές αύτές παρατηρήσεις θά βροϋν μέσα σ' αύτό τή δικαίωσή τους.

Ι. ΓΕΝΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ

ή έννοια του πολιτικού στοιχείου

Ι. Πολιτικό στοιχείο και Ιστορία — Πολιτικό στοιχείο και πολιτική

Διαθέτουμε ήδη άρκετές πρώτες γνώσεις γιά νά έπιχειρή-σουμε τή σκιαγράφηση τής έννοιας του πολιτικού στοιχείου στο Μάρξ, τον Ένγκελς και τον Λένιν, καΐ τις σχέσεις της μέ τήν προβληματική του Κράτους. Πρέπει δμως νά κάνουμε δυο προκαταρκτικές παρατηρήσεις.

1) Θά έπιχειρήσουμε σ' αύτό τό κεφάλαιο νά τοποθετήσουμε τά προβλήματα της γενικής μαρξιστικής θεωρίας του Κράτους και τής πολιτικής πάλης των τάξεων. Τό κεφάλαιο αύτό, πού άφορα κυρίως τό γενικό πρόβλημα τοϋ Κράτους, προηγείται, στή σειρά τής εκθεσης, τοϋ κεφαλαίου γιά τις κοινωνικές τά-ξεις και τήν πάλη των τάξεων. Και δέν είναι τυχαίο: τό ζήτημα ασφαλώς δέν είναι ότι μπορούμε νά έπιχειρήσουμε, σέ μιά λο-γική σειρά, μιάν έξέταση τοϋ Κράτους χωρίς άμεση και συνημ-μένη αναφορά στήν πάλη τών τάξεων ή δτι αύτή ή σειρά πα-ρουσίασης αντιστοιχεί σέ μιάν ιστορική σειρά ύπαρξης τοϋ Κράτους πρίν τή διαίρεση τής κοινωνίας σέ τάξεις. Τό θέμα είναι δτι οί κοινων'ΐκές τάξεις αποτελούν τό άποτέλεσμα, θά δοϋμε μέ ποιάν ακριβή έννοια, ορισμένων έπιπέδων τών δομών, πού σ' αύτές περιλαμβάνεται τό Κράτος.

2) Θά εισαγάγουμε ήδη τή διάκριση ανάμεσα στό νομικά-πολιτικό εποικοδόμημα τοϋ Κράτους, πράγμα πού μπορούμε νά τό ονομάσουμε πολιτικά στοιχείο, και τις ταξικές πολιτικές πρακτικές — τήν ταξική πολιτική πάλη — πού μπορούμε νά τήν άποδώσουμε μέ τόν δρο πολιτική, Θά πρέπει ώστόσο νά


Μχουμε υπόψη μας δτι αύτή ή διάκριση θά διασαφηνιστεί στό επόμενο κεφάλαιο γιά τΙς κοινωνικές τάξεις, δπου θά μποροϋμε να θεμελιώσουμε τή διάκριση και τή σχέση άνάμεσα στίς δομές απ τή μιά μεριά, και τις ταξικές πρακτικές δηλαδή τό πεδίο τής ταξικής πάλης απ' τήν άλλη.

Τό πρόβλημα του πολιτικού στοιχείου καΐ τής πολιτικής συνδέεται στούς Μάρξ, Ένγκελς και Λένιν μέ τό πρόβλημα τής ιστορίας. Πραγματικά, ή μαρξιστική θέση σ' αύτό τό θέμα προέρχεται άπό τις δυό βασικές θέσεις του Μάρξ καΐ τοΟ Έν-γκελς στό Κομμουνιστικά Μανιφέστο πού σύμφωνα μ' αύτές: α) «Κάθε πάλη των τάξεων είναι μιά πο?ατικη πάλη» καΐ β) «Ή πάλη των τάξεων είναι ή κινηττιρια δύναμη τής Ιστορίας». Εϊναι πολύ καθαρό δτι μποροϋμε νά κάνουμε μιά πρώτη άνά-γνωση, Ιστορικιστικοϋ τύπου, τής σχέσης αύτών τών δύο προ-τάσεων. Αύτή ή άνάγνωση προϋποθέτει τελικά τόν έγελιανό τύ-πο τής «όλότητας» και τής «Ιστορίας»: πρόκειται, κατά πρώτο λόγο, γιά εναν τύπο όλότητας απλό και κυκλικό, άποτελούμενο από ισοδύναμα στοιχεία πού διακρίνεται ριζικά από τή σύνθετη δομή μέ προσδιοριστικό στοιχείο πού χαρακτηρίζει τόν μαρξι-στικό τύπο ένότητας. Πρόκειται, κατά δεύτερο λόγο, γιά δναν γραμμικό τύπο ιστορικότητας, πού ή έξέλιξή του άπό δώ καΐ μπρός περιέχεται μέσα στήν γένεση τής έννοιας, ένώ ή ιστορική διαδικασία ταυτίζεται μέ τό γίγνεσθαι τής αύτοανάπτυξης τής ιδέας. Μέσα σ' αύτήν τήν «όλότητα», ό ειδικός χαρακτή-ρας τών διαφόρων στοιχείων πού βρίσκονται ύπό συζήτηση, άνάγεται σ' αύτή τήν άρχή τής άπλής ένότητας πού είναι ή Έν-νοια τής όποίας αποτελούν τήν άντικειμενοποίηση· ή ίστορία άνάγεται σέ ένα άπλό γίγνεσθαι πού ή αρχή τής άνάπτυξής του εϊναι τό «διαλεκτικό» πέρασμα από τήν ούσία στήν ύπαρξη τής έννοιας.

Μποροϋμε λοιπόν πραγματΐί:α νά κάνουμε μιαν ίσυορικι-στική άνάγνωση τών μαρξιστικών προτάσεων πού μόλις παρα-θέσαμε. Ποιο θά ήταν τότε το αποτέλεσμα; Θά περιλαμβάνονταν τότε μέσα στό πεδίο του πολιτικού στοιχείου δχι ενα Ιδιαίτερο δομικά επίπεδο και μια ειδική πρακτική άλλα γενικά ή «δυνα-

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΟΥ 47

μική» - «διαχρονική» πλευρά κάθε στοιχείου πού άνήκει σέ όποιοδήποτε έπίπεδο δομών ή πρακτικών ενός κοινωνικοϋ σχη-ματισμοί. Άφοϋ ο μαρξισμός είναι κατά τόν ίστορικισμό μια «γενετική» έπιστήμη τοϋ γίγνεσθαι γενικά, ή πολιτική δντας ή κινητήρια δύναμη τής ίστορίας θα ήταν σέ τελευταία ανάλυση μιά έπιστήμη τής Πολιτικής —και μάλιστα μια «έπιστήμη τής έπανάστασης»— ταυτισμένη μ* αύτό τό απλό μονογραμμικό γίγνεσθαι. Προκύπτουν άπό δώ πολλές συνέπειες: α) Μιά ταύ-τιση τής πολιτικής και τής ίστορίας β) Αύτό πού θα μπορούσα-με να το ποϋμε ύπερπολιτικοποίηση τών διαφόρων έπιπέδων τών κοινωνικών δομών και τακτικών, πού ό είδικός τους χαρα-κτήρας, ή σχετική τους αύτονομία και ή αποτελεσματικότητά τους θα άνάγονταν στήν δυναμική —^ιστορική— πολιτική τους πλευρά. Τό πολιτικό στοιχείο θά αποτελούσε έδώ τό κέν-τρο ή τόν κοινό καΐ άπλό παρονομαστή, ταυτόχρονα τής ένό-τητάς (όλότητάς) τους καΐ τής άνάπτυξής τους: ιδιαίτερα κτυ-πητό παράδειγμα αύτοϋ τοϋ άποτελέσματος είναι ή περίφημη ύπερπολιτικοποίηση τοϋ θεωρητικού έπιπέδου πού καταλήγει στό σχήμα «άστική έπιστήμη —προλεταριακή έπιστήμη». γ) Μια κατάργηση τοϋ ϊδιου τοϋ είδικοϋ χαρακτήρα τοϋ πολιτι-κού στοιχείου, τό θρυμμάτισμά του σέ κάθε στοιχείο συγκεχυ-μένο πού θά διατάραζε τήν ισορροπία τοϋ συσχετισμού τών δυνάμεων ένός σχηματισμού. Αύτές οι συνέπειες έχουν σαν απο-τέλεσμα να κάνουν περιττή τη θεωρητική μελέτη τών δομών τοϋ πολιτικού στοιχείου και τής πολιτικής πρακτικής, πράγμα πού καταλήγει στό Ιδεολογικό άναλλοίωτο τοϋ βολονταρισμοϋ - οικονομισμού, στίς διάφορες μορφές αναθεωρητισμοϋ, ρε-φορμισμοϋ, αύθορμητισμοϋ, κτλ.

Μέ δυό λόγια, τό πολιτικό στοιχείο, σέ μια ίστορικιστική αντίληψη τοϋ μαρξισμού, κρατάει ακριβέστατα τό ρόλο πού παίρνει τελικά ή Έννοια στόν Χέγκελ. Δέ θ' ασχοληθώ έδώ μέ τις συγκεκριμένες μορφές πού παίρνει αύτη ή προβληματική, θά δώσα> μονάχα δυό αποσπάσματα γιά να τοποθετήσω τό πρό-βλημα.

Τό ενα προέρχεται από τόν Γκράμσι, πού οί πολιτικές του αναλύσεις, πάντοτε Λολύτιμες, μολύνονται συχνά άπό τόν ίστο-


ρικισμό του Κρότσε και τοϋ Λαμπριόλα. Αυτό διασαφηνίζει τίς συνέπειες πού σημειώσαμε: «Το πρώτο πρόβλημα πού πρέ-πει να θέσει κάνεις και νά λύσει σέ μια πραγματεία για τον Μα-κιαβέλη εϊναι το πρόβλημα της πολιτικής σάν αύτόνομης επι-στήμης, δηλαδή τής θέσης πού κατέχει ή πολιτική επιστήμη ή πρέπει νά κατέχει σέ μιά συστηματική άντίληψη γιά τον κό-σμο, σέ μια φιλοσοφία τής πράξης. Ή πρόοδος πού προκάλε-σε ό Κρότσε μέ τήν εύκαιρία αύτοϋ τοϋ θέματος στις μελέτες για το Μακιαβέλη και γιά τήν πολιτική έπιστήμη βρίσκεται πριν απ' δλα.... στο δτι διάλυσε μιά σειρά σφαλερά, ανύπαρκτα ή κακά τοποθετημένα προβλήματα. Ό Κρότσε βασίστηκε πά-νω στή διάκριση τών στιγμών τοϋ πνεύματος και πάνω οττήν επιβεβαίωση μιας στιγμής τής πρακτικής, ένός πνεύματος πρα-κτικού, αύτόνομου και άνεξάρτητου, δν και συνδεμένου κυκλι-κά μέ όλόκληρη τήν πραγματικότητα διαμέσου τής διαλεκτικής των διακρινόμενων στιγμών. Σέ μιά φιλοσοφία τής πράξης ή διάκριση δέ θά γίνει βέβαια ανάμεσα στις στιγμές τοϋ απόλυ-του πνεύματος, αλλά άνάμεσα στις βαθμίδες τοϋ εποικοδομήμα-τος καί έτσι το ζήτημα θά είναι νά προσδιοριστεί ή διαλεκτική τοποθέτηση τής πολιτικής δραστηριότητας (και τής αντίστοι-χης επιστήμης) σάν καθορισμένης βαθμίδας τοϋ εποικοδομή-ματος: θά μποροϋσε νά πεί κανείς σάν πρώτο ύπαινιγμό καί προ-σέγγιση, ότι ή πολιτική δραστηριότητα είναι ακριβώς ή πρώτη στιγμή, είτε ή πρώτη βαθμίδα, ή στιγμή όπου το εποικοδόμη-μα βρίσκεται ακόμα στήν άμεση φάση τής θεληματικής, μή διακρινόμενης και στοιχειώδους απλής βεβαίωσης. Με ποιάν έννοια μπορούμε νά ταυτίσουμε τήν πολιτική με τήν ιστορία και άρα δλη τή ζωή μέ τήν πολιτική; Πώς σ αυτή τήν περίπτίο-ση δλο το σύστημα των εποικοδομημάτων θά μποροϋσε νά νοη-θεί σάν διακρίσεις τής πολιτικής καΐ έπομένως νά δικαιωθεί ή εισαγωγή τής άντίληψης τής διάκρισης σέ μιά φιλοσοφία τής πράξης; .... Σάν έννοια τοϋ «ίστορικοϋ μπλοκ» δηλαδή σάν ένό-τητα άνάμεσα... σέ δομή και έποικοδόμημα, σάν ενότητα τών άντιθέτων και τών διακρινόμενων....»^.

1. Γιά τήν ταυτότητα, στον Γκράμσι, τής «έπιστήμης» καΐ τής «φιλοσο-


Βλέπουμε κιόλας νά παρουσιάζονται μέσα σ* αύτό τό από-σπασμα τοϋ Γκράμσι οί συνέπειες, που σημειώσαμε, τοϋ ίστο-ρικισμοϋ πού καταλήγουν έδώ, δπως άλλωστε συνέβη μέ τόν θεωρητικό άριστερισμό τής δεκαετίας τοϋ 20 — Λούκατς, Κόρς κλπ. — σέ μιά ύπερπολιτικοποίηση βολονταριστικοϋ χαρα-κτήρα: αποτελεί τό άντίστοιχο τοϋ οίκονομισμοϋ μέσα στην Ι-δια προβληματική^.

Δανείζομαι τό δεύτερο μου άπόσπασμα από τόν Τ. Par-sons, αύθεντία τής τάσης τοϋ «λειτουργισμοϋ» στή σύγχρονη κοινωνιολογία, τάσης γιά τήν όποία θά ξαναμιλήσουμε εκτε-νέστερα, γιατί όντας έπηρεασμένη άπό τόν ίστορικισμό τοϋ Μ. Βέμπερ, διέπει τις αναλύσεις τής σύγχρονης πολιτικής έπι-στήμης^ : εϊναι εντυπωσιακό νά διαπιστώνεις δτι καταλήγει, έ-ξαιτίας άκριβώς τών κοινών θεωρητικών άρχών μέ τόν μαρξι-στικό ίστορικισμό σέ άνάλογα άποτελέσματα σχετικά μέ τό πο-λιτικό στοιχείο καΐ τήν πολιτική: «... δέν θά μπορούσαμε νά προσεγγίσουμε τή μελέτη τής πολιτικής στηριζόμενοι πάνω σέ μια θεωρητική αντίληψη πού θά προορίζονταν γι' αύτό τό πρό-βλημα, γιά τόν άπλούστατο λόγο δτι ή πολιτική άποτελεΐ ενα κέντρο ενσωμάτωσης δλων τών αναλυτικών στοιχείων τοϋ κοι-νωνικοϋ συστήματος, και δέν θά μποροϋσε ή ίδια νά αναγνωρι-στεί σαν ενα άπ' αύτά τά ιδιαίτερα στοιχεία»^.

Θα δοϋμε παρακάτω δτι ό λειτουργισμός αποτελεί, πραγ-ματικά, στό επιστημολογικό πεδίο, τήν άμεση συνέχεια τής γενικής ίστορικιστικής άντίληψης: βλέπει κάνεις καθαρά τόν

φίας τής πράξης» μέ τήν πολιτική, βλέπε : II matérialisme storico e la fi-losofia di B. Croce, Einaudi, σελ. 117 καΐ έπόμενες, καΐ Note sulMachia-velli, sulla politica e sullo stato moderne, Einaudi, σελ. 79 και έπόμενες., σελ. 142 καΐ έπόμενες.

2. Γιά τό θέμα αύτό παραπέμπω στις άναλύσεις τοϋ Althusser στό Lire le Capital, 1965, τόμος II.

3. The Social System, Glencoe, 1951, σελ. 126 καΐ έπόμ. 4. Πραγματικά, 6χι μόνο αύτή ή τάση συσχετίζεται άμεσα μέ τόν ίστο·

ρικισμό, άλλά παρουσιάζει τόν έαυτό της, διαμέσου τής σπουδαιότητας πού έχει άποκτήσει, σαν «έναλλακτική λύση» σέ σχέση μέ τό μαρξισμό. Όπως σημειώνει ό W. Runciman, στό έξαιρετικό του βιβλίο Social Science and Poli-tical Theory , 1965, (σελ. 109): «Στήν πολιτική έπιστήμη δέν ύπάρχει στην


περιαρισμό του πολιτικού στοιχείου πού έπακολουθεϊ, μια πού άλλωστε αυτό τό τελευταίο, όντας άπλό στοιχείο τής κοινωνικής ολότητας, γίνεται έδω ή αρχή τής άνάπτυξής του, μέσα στήν προοπτική συγχρονία - διαχρονία πού χαρακτηρίζει τον λει· τουργισμό.

Μέσα στήν άντι-ίστορικιστική αντίληψη τής πρωτότυπης προβληματικής του μαρξισμού, πρέπει νά τοποθετήσουμε το πολιτικό στοιχείο μέσα στή δομή ένός κοινωνικού σχηματι-σμού, από τή μια μεριά σάν είδικο έπίπεδο, άπ' τήν ΰλλη ό-μως σαν κρίσιμο έπίπεδο όπου άντανακλώνται και συμπυκνώ-νονται οί αντιφάσεις ένός σχηματισμού, έτσι πού νά καταλά-βουμε ακριβώς τόν αντι-ίστορικιστικό χαρακτήρα τής πρότασης, δτι ή πολιτική πάλη των μαζών είναι αύτή πού άποτελει τήν κι-νητήρια δύναμη τής ιστορίας.

"Ας αρχίσουμε άπ' αύτό τό τελευταίο σημείο πού τό ξεκα-θάρισε ό Althusser. Ό Althusser έδειξε, δπως θυμόμαστε, ότι για τό μαρξισμό, δεν είναι ένας καθολικός και όντολογικός τύπος ιστορίας, μιά άρχή γένεσης, αναφερόμενη σ' ένα ύπο-κείμενο, αύτό πού αποτελεί τήν άρχή τούκατανοήσιμου τής δια-δικασίας μετασχηματισμού τών κοινωνιών, άλλά ή θεωρητικά κατασκευασμένη έννοια ένός δεδομένου τρόπου παραγωγής σάν ένός σύνθετου δλου μέ κυρίαρχο στοιχείο. Άπ ' αύτήν ακριβώς τήν έννοια μάς δίδεται ό Ιστορικός ύλισμός και τό δτι μπορούμε νά κατασκευάσουμε τήν έννοια τής ίστορίας πού δέν έχει πιά καμμιά σχέση μέ ένα άπλό γραμμικό γίγνεσθαι. Όπως ακριβώς τά επίπεδα δομών καΐ πρακτικών παρουσιάζουν στό έσωτερικό τής ένότητας, ένός τρόπου παραγωγής και ένός

πραγματικότητα, πέρα άπό τό μαρξισμό, παρά ξνας μονάχα σοβαρός ύπο-ψήφιος για μιά γενική θεωρία τής κοινωνίας.... Οί όπαδοί του δηλώνουν δτι ύπάρχει μιά σοβαρή έναλλακτική λύση σέ σχέση μέ τΙς γενικές προτά-σεις πού παρέχουν μιά καλύτερη έξήγηση τής πολιτικής συμπεριφορύς σέ σύγκριση μέ τό μαρξισμό.... Πρόκειται γιά τόν λειτουργισμό (Fonctionna-lisme)....». "Η άκόμα (σελ. 122): «Παραμένει γεγονός δτι κάποιο είδος λει-τουργισμοΓ) είναι ή μόνη τρέχουσα έναλλακτική λύση σέ σχέση μέ τό μαρ-ξισμό, σα βάση μιάς γενικής θεωρίας στήν πολιτική έπιστήμη».


κοινωνικού σχηματισμού ιστορικά καθορισμένου μιά δικιά τους ειδικότητα, μια σχετική αύτονομία και μιαν ιδιαίτερη άποτε-λεσματικότητα, ετσι παρουσιάζουν καΐ χρονικότητες με διαφο-ρικούς άριθμούς και μέτρα®. Τά διάφορα έπίπεδα ένός κοινω-νικού σχηματισμού χαρακτηρίζονται άπό μιάν άνιση άνάπτυξη, πού είναι ούσιώδες χαρακτηριστικό τής σχέσης αύτών τών διαφορικών χρονικφτήτων μέσα στήν δομή, μέσο τών διαοττάσεων πού άποτελοϋν τή βάση τοΰ κατανοήσιμου ένός σχηματισμού και τής άνάπτυξής του. Στό μέτρο αύτό οι μετασχηματισμοί ένός σχηματισμού και ή μετάβαση κατανοούνται μέσο τής έννοιας μιδς ιστορίας με διαφορικές χρονικότητες.

"Ας έπιχειρήσουμε νά δούμε μέσα σ' αύτό τό πλαίσιο τή θέση πού άνήκει, στό πολιτικό στοιχείο καΐ πιό εΙδικά στήν πολιτική πρακτική, Ή έννοια τής πρακτικής άποκτδ έδώ τή σημασία μιας έργασίας μετασχηματισμού πάνω σ' ένα άντικεί-μενο (πρώτη ύλη) καθορισμένο, πού άποτέλεσμά του είναι ή παραγωγή κάποιου καινούργιου πράγματος (τού προϊόντος) πού άποτελει συχνά, ή τουλάχιστο μπορεί νά άποτελέσει, μια τομή μέ τά ήδη δεδομένα στοιχεία τούάντικειμένου.Ποιάεϊναι λοιπόν ώς πρός αύτό τό σημείο, ή ειδικότητα τής πολιτικής πρα-κτικής; Αύτή ή πρακτική έχει σαν είδικο άντικείμενο τήν «τω-ρινή στιγμή»®, δπως έλεγε ô Λένιν, δηλαδή τό κομβικό σημείο δπου συμπυκνώνονται οι άντιφάσεις τών διαφόρων έπιπέδων ένός σχηματισμού μέσα στις σύνθετες σχέσεις πού διέπονται άπό τόν ύπεπροσδιορισμό, άπό τήν διάσταση άνάμεσά τους και τήν δνισή τους άνάπτυξη, Αύτή ή τωρινή στιγμή είναι έτσι μιά συγκυρία, το στρατηγικό σημείο δπου συγχωνεύονται οί διάφορες άντιφάσεις στό βαθμό πού άντανακλούν τή συναρμογή πού όρίζει μιά δομή μέ προσδιοριστικό στοιχείο. Τό άντικεί-μενο τής πολιτικής πρακτικής, τέτοιο πού έμφανίζεται στήν άνά-

5. Για τή διάκριση άνάμεσα σέ τρόπο παραγωγής καΐ κοινωνικό σχη-ματισμό, πού slVai βασική για τό πρόβλημα τής ëvvoiaç τής ίστορίας, βλέ-πε στή ΕΙσαγωγή.

6. «Ή ύλιστική διαλεκτική» στό βιβλίο Pour Marx. Πρέπει ώστόσο νά σημειώσουμε ότι αύτή ή έννοια τής πρακτικής στή σημερινή κατάσταση τών έρευνών είναι μονάχα μιά τιρακτική (τεχνική) ëvvoia.


πτύξη τοϋ μαρξισμοϋ άπό τόν Λένιν, εϊναι ό τόπος δπου τελικά συγχωνεύονται οί σχέσεις τών διαφόρων άντιφάσεων, σχέσεις πού όρίζουν τήν ένότητα τής δομής. Πρόκειται για τόν τόπο μέσο τοϋόποίου μπορούμε, μέσα σέ μια συγκεκριμένη κατάστα-ση, νά άποκρυπτογραφήσουμε τήν ένότητα τής δομής καΐ να επενεργήσουμε πάνω σ' αύτήν μέ σκοπό τό μετασχηματισμό της. Αύτό σημαίνει δτι τό άντικείμενο στό όποΐο αναφέρεται ή πολιτική πρακτική σχετίζεται μέ διάφορα κοινωνικά έπίπεδα —ή πολιτική πρακτική αναφέρεται ταυτόχρονα στό οίκονομικό στοιχείο, στό Ιδεολογικά στοιχείο, στό θεωρητικό στοιχείο, και πάνω «στό» πολιτικό στοιχείο μέ τήν αυστηρή ëvvoia— μέσα στή σχέση τους πού άποτελεϊ μια συγκυρία.

Άπό δώ βγαίνει μιά δεύτερη συνέπεια σέ δ,τι αφορά τήν πολιτική στις σχέσεις της μέ τήν Ιστορία. Ή πολιτική πρακτική εϊναι ή «κινητήρια δύναμη τής ίστορίας» στό μέτρο δπου τό προϊόν της άποτελεϊ τελικά τό μετασχηματισμό τής ένότητας ενός κοινωνικού σχηματισμού, στά διάφορά του στάδια και φάσεις. Αντο δμως δχι με μιαν ίστορικιστική έννοια: ή πολι-τική πρακτική είναι αύτή πού μετασχηματίζει τήν ένότητα, στό μέτρο πού τό άντικείμενο της άποτελεϊ τό κομβικό σημείο συμπύκνωσης το^ν άντιφάσεων τών διαφόρων έπιπέδων, πού ^χουν δικές τους ιστορικότητες καΐ άνιση άνάπτυξη.

Αύτές οί άναλύσεις εϊναι σημαντικές προκειμένου νά τοπο-θετήσουμε τήν έννοια τοϋ πολιτικού στοιχείου, και είδικότερα τής πολιτικής πρακτικής μέσα στήν πρωτότυπη προβληματική τοϋ μαρξισμού: πρέπει έντούτοις νά τΙς συμπληρώσουμε σ* ενα σημείο. Πραγματικά, αύτές οί άναλύσεις πού άφορούν τό άντικείμενο και τό προϊον τής πολιτικής πρακτικής δέ μπορεί νά επαρκούν γιά νά τοποθετήσουμε άκριβοδς τήν εΙδικότητα τού πολιτικού στοιχείου: πρέπει νά συμπληρωθούν μέ μιά κατάλληλη άντίληψη τού πολιτικού εποικοδομήματος'. Γιατί

7. Πρόκειται γι'αύτό πού μπορούμε να τό όνομάσουμε «νομικό-πολιτικό Εποικοδόμημα τοϋ Κράτους» ύπό τόν όρο να σημειώσουμε τό έξής: αύτός ό δρος περικλείνει πολύ σχηματικά δυό ξεχωριστές πραγματικότητες, δυό έπίπεδα σχετικά αύτόνομα, καΐ συγκεκριμένα τΙς νομικές δομές — τό όίκαιο — και τις πολιτικές δομές — τό Κράτος. Ή χρήση του είναι θεμιτή


πραγματικά, fiv άρκεστοϋμε νά όρίσουμε τό πολιτικό στοιχείο άπλώς σάν πρακτική με όρισμένο άντικείμενο και όρισμένο προϊόν, κινδυνεύουμε πάντοτε νά διαλύσουμε τήν είδικότητά της, νά προσδιορίσουμε τελικά σαν πολιτικό στοιχείο κάθε τι πού «μετασχηματίζει» μιά δεδομένη ένότητα. Παραμελώντας τή θεωρητική έξέταση τών πολιτικών δομών κινδυνεύουμε έπί-σης νά καταστρέψουμε τήν τωρινή στιγμή τής συγκυρίας και να προτιμήσουμε έκείνη τή «στιγμή» γιά τήν όποία μιλοϋσε ό Γκράμσι τοποθετώντας καθαρά τό πρόβλημα. Με δυό λόγια, άν θέλουμε νά ξεπεράσουμε τελειωτικά ëvav ίστορικισμό του πολιτικοϋ στοιχείου, δέν άρκεϊ νά περιοριστοϋμε<ιτήν θεωρητική άνάλυση του άντικειμένου τής πολιτικής πρακτικής, πρέπει έ-πίσης νά τοποθετήσουμε, στό έσωτερικό ένός κοινωνικοϋ σχη-ματισμού, τήν ειδική θέση και λειτουργία τοϋ έπιπέδου τών πολιτικών δομών τής οποίας άποτελοϋν τόν στόχο: μόνο στό βαθμό αύτό ό ύπερπροσδιορισμός άπό τό πολιτικό στοιχείο θά μπορέσει νά έμφανιστεί στις σχέσεις του μέ μιά διαφορική ίστορία.

"Ας μπούμε τώρα στό κύριο σημείο τοϋ προβλήματος: οί πολιτικές δομές — αύτό πού εχει όνομαστεί πολιτικό έποι-κοδόμημα — ένός τρόπου παραγωγής και ένός κοινωνικού σχηματισμού συνίστανται στή θεσμοποιημένη έξονσία τον κρά-τους. Πραγματικά, κάθε φορά πού οί Μάρξ, Ένγκελς, Λένιν ή Γκράμσι μιλάνε ^ιά (πρακτική) πολιτική πάλη διακρίνοντάς την άπό τήν οίκονομική πάλη, έξετάζουν ρητά τήν είδικότητά της σέ σχέση μέ τόν ίδιαίτερο στόχο της πού είναι τό κράτος, σάν ειδικό έπίπεδο δομών ένός κοινωνικού σχηματισμού. Μ' αύτήν τήν έννοια, βρίσκουμε πραγματικά, μέσα στούς κλασι-

στό βαθμό πού ο£ κλασσικοί τοϋ μαρξισμοΟ προσδιόρισαν πραγματικά τή στενή σχέση αυτών τόδν δύο έπιπέδων: αύτή ή χρήση δέν πρέπει ώστόσο νά μας κάνει νά ξεχνάμε ότι αύτός ό όρος καλύπτει δυό έπίπεδα σχετικά διακρινόμενα, πού ό συγκεκριμένος συνδυασμός τους έξαρτιέται άπό τόν τρόπο παραγωγής καΐ τόν κοινωνικό σχηματισμό πού έξετάζουμε. Θά πρέ-πει να παίρνουμε υπόψη αύτή τήν παρατήρηση όταν θα χρησιμοποιούμε αύτό τόν όρο.


κούς τοΰ μαρξισμού êva ^εηκό ορισμό της πολιτικής. Πρόκειται άκριβώς γιά την υποδεικνυόμενη άντίληψη τής πολιτικής πρα-κτικής: αύτή έχει σαν άντικείμενό της τήν τωρινή στιγμή, παράγει μετασχηματισμούς — ή, έξάλλου, τή διατήρηση — τής ένότητας ένός σχηματισμού, στό μόνο έν τούτοις άκριβές μέτρο πού εχει σα σημείο πρόσκρουσης, σάν είδικό στρατη-γικό «στόχο» τΙς πολιτικές δομές τού Κράτους®.

Έτσι ό Μαρξ μδς λέει: «Τό political movement (πολιτικό κίνημα) τής εργατικής τάξης έχει...σάν τελικό στόχο — End-zweck — τό πάρσιμο τής political power (πολιτικής εξουσίας)»®. Μ' αυτήν έπίσης τήν έννοια πρέπει άκριβώς νά έννοήσουμε τή φράση τού Λένιν: «δεν άρκεΐνά λέμε δτι ή πάλη τών τάξεων γίνεται πάλη άληθινή, συνεπής, άναπτυγμένη, μονάχα τή μέρα πού άγκαλιάζει τήν περιοχή τής πολιτικής...Γιά τό μαρξισμό, ή πάλη τών τάξεων γίνεται πάλη έντελοδς άναπτυγμένη τού συνό-λου τού έθνους μονάχα τή μέρα όπου όχι μόνο άγκαλιάζει τήν πολιτική, αλλά έπίσης συνδέεται μέ τήν περιοχή αύτή στό ούσιώδες: τη δομή τής κρατικής εξονσίας))^^. Αύτό πού βγαίνει πραγματικά, itn αϊτό τό άπόσπασμα, εϊναι δτι αύτός ό στόχος τής κρατικής έξουσίας εϊναι ό δρος τής ειδικότητας τής πολι-τικής πρακτικής. "Ας σημειώσουμε άκόμα ώς πρός αύτό, τή θέση τού Λένιν στα κείμενά του τού 1917 πού άφορούν τό πρό-βλημα τής «διπλής έξουσίας», τού Κράτους και τών Σοβιέτ. Πραγματικά ό Λένιν συνεχίζει νά θεωρεί, κι εδώ έπίσης, δτι Ô στόχος τής πολιτικής πρακτικής συνδέεται μέ τό εποικοδό-μημα τού Κράτους. Στ' άλήθεια, τό σύνθημα «δλη ή έξουσία στά Σοβιέτ» συνδέεται, στή σκέψη τού Λένιν, μέ τό γεγονός δτι θεωρεί τα Σοβιέτ σάν ένα «δεύτερο Κράτος». Θά δούμε τή διά-

8. Μπορούμε έτσι κάλιστα νά προοίυπογράψουμε τον όρισμό πού δίνει ό Verret για τή πολιτική: «Ή πολιτική πρακτική είναι ή πρακτική τής διεύθυνσης τής πάλης τών τάξεων γιά τό Κράτος και μέσα στό Κράτος» (Théorie et Politique, Ed. Sociales, 1967, σελ. 1944). θ ά έξετάσουμε σέ λίγο τό ζήτημα τής σχέσης άνάμεσα στην πολιτική καΐ τό Κράτος, έτσι όπως τοποθετείται άπό τήν τωρινή πολιτική άνθρωπολογία.

9. Γράμμα στόν Boite στις 29 Νοεμβρίου 1871. 10. Lenine, Oeuvres complètes, Ed. Sociales, τόμος 19.


κρίση άνάμεσα σέ κρατική έξουσία και κρατικό μηχανισμό* αύτό πού μδς ένδιαφέρει εδώ είναι δτι αύτό τό σύνθημα δεν βγαί-νει άπό τό γεγονός δτι τά Σοβιέτ είναι κάτω άπό τον ελεγχο τών μπολσεβίκων—στην περίπτωση αυτή, τα Σοβιέτ στήν έποχή αύτοϋ τοϋ συνθήματος ήταν κάτω από τόν έλεγχο τών μενσε-βίκων —, αλλά άπό τό γεγονός δτι τά Σοβιέτ αποτελοϋν ενα κρατικό μηχανισμό πού 'έχει αναλάβει λειτουργίες τοϋ έπίσημου Κράτους, δτι αποτελοϋν τό πραγματικό Κράτος. Άπό δώ βγαίνει τό συμπέρασμα, δτι πρέπει κάνεις νά ένισχύσει αύτό τό δεύτερο Κράτος καί νά Ιχει σά στόχο νά τό πάρει στά χέρια του σάν Κράτος: «...Ή άληθινή ούσία τής Κομμούνας δέ βρίσκεται εκεί πού τήν αναζητοΰν γενικά οι αστοί, αλλά στή δημιουργία ένός ιδιαίτερου τύπου Κράτους. Καί δνα Κράτος αύτοϋ τοϋ εί-δους εχει ήδη γεννηθεί στή Ρωσία: είναι τά Σοβιέτ»^^ Αύτές οί αναλύσεις τοϋ Λένιν άπορρέουν εξάλλου από τήν θεωρητική του θέση πού άφορα τή διάκριση —καί τη σχέση—τί\ς οικονομικής πάλης και τής πολιτικής πάλης, ετσι δπως τήν είχε ήδη ούσια-στικά όρίσει στό Τινά κάνουμε: « Ή σοσιαλδημοκρατία κατευθύ-νει τήν πάλη τής έργατικής τάξης...στίς σχέσεις της δχι μόνο μέ μιάν όμάδα έργοδοτών, άλλά έπίσης μέ...τό Κράτος σαν ορ-γανωμένη πολιτική δύναμη. Προκύπτει έπομένως δτι οί σο-σιαλδημοκράτες δέ μποροϋν νά περιοριστούν στήν οικονομική πάλη...», ή ακόμα «Οί πολιτικές άποκαλύψεις είναι μια κήρυξη πολέμου έναντίον τής κυβέρνησης κατά τόν ϊδιο τρόπο πού οί οίκο νομικές άποκαλύψεις εϊναι μιά κήρυξη πολέμου έναντίον τών έργοστασιαρχών»^®

Π. Ή γενική λειτουργία τοϋ Κράτους

Ή θέση αύτή δμως βάζει τόσα προβλήματα δσα ακριβώς λύνει: πραγματικά, γιατί μιά πρακτική πού εχει σαν αντικεί-μενο τήν «τωρινή στιγμή» και παράγει μετασχηματισμούς τής

11. Θέσεις τοϋ * Απρίλη, «Γράμμα γιά τήν τακτική». 12. Ειδικότερα γιά τή σχέση οικονομικής πάλης και πολιτικής πάλης,

βλέπε παρακάτω σελ. 117 και σελ. 129.


ένότητας παρουσιάζει αύτό τό εΙδικο χαρακτηριστικό δτι το άποτέλεσμά της μπορεί να παραχθεί μόνον δταν εχει σά στόχο την κρατική εξουσία; Τό ζήτημα αύτό δέν μοιάζει καθόλου να είναι προφανές, όπως τό δείχνει άπό τήν μια μεριά ή οίκο-νομιστική — τρεϊντγιουνιονιστική — τάση (γι' αυτήν στόχος είναι τό οικονομικό στοιχείο), κι άπ' τήν άλλη μεριά ή ουτοπική —ιδεαλιστική τάση (γι'αύτήν ό στόχος εϊναι το ιδεολογικό στοι-χείο). Γιά νά τοποθετήσουμε αλλιώς τό ϊδιο πρόβλημα, γιατί ή βασική αντίληψη τών Μάρξ, Ένγκελς, Λένιν και Γκράμσι πού αφορά το πέρασμα στό σοσιαλισμό ξεχωρίζει άπό μιά ρε-φορμιστική αντίληψη, άπό τό δτι άπαιτει νά αλλάξει ριζικά τό Κράτος καΐ νά συντρίψει τόν παλιό κρατικό μηχανισμό, δηλαδή άπό τή θεωρία τής δικτατορίας του προλεταριάτου; Μέ δυό λόγια, γιατί, σύμφωνα μέ όσα λέει ακριβώς ό Λένιν, το βασικό πρόβλημα κάθε επανάστασης είναι το πρόβλημα της εξουσίας στο Κράτος;

Γιά νά λύσουμε τό πρόβλημα, χρειάζεται νά έπανέλθουμε στήν έπιστημονική μαρξιστική άντίληψη τοϋ εποικοδομήματος του Κράτους καΐ νά δείξουμε δτι στό εσωτερικό τής δομής πολλών έπιπέδων πού βρίσκονται σέ διάσταση άνάμεσά τους καΐ μέ άνιση άνάπτυξη, το Κράτος κατέχει αντον τον ιδιαίτερο ρόλο νά αποτελεί το συνεκτικό παράγοντα των έπιπεδον ενός κοινωνικού σχηματισμού. Πρόκειται άκριβώς γι' αύτό πού εχει εκφράσει ό μαρξισμός κατανοώντας τό Κράτος σάν παρά-γοντα τής «τάξης», σάν «όργανωτική άρχή», ένός σχηματισμού, όχι μέ τήν τρέχουσα σημασία τής πολιτικής τάξης, άλλά μέ τήν έννοια τής συνοχής τοϋ συνόλου τών έπιπέδων μιας σύνθετης ένότητας, και σαν παράγοντα ρύθμισης τής σχολικής του Ι-σορροπίας, σα συστήματος. Μπορούμε ετσι νά δούμε γιατί ή πολιτική πρακτική, πού έχει σά στόχο τό Κράτος, παράγει τούς μετασχηματισμούς τής ένότητας και είναι ετσι ή «κινη-τήρια δύναμη τής ιστορίας»: διαμέσου άκριβώς τής ανάλυσης αύτου τοϋ ρόλου του Κράτους μπορούμε νά θεμελιώσουμε τήν αντι-ίστορικιστική σημασία αύτής τής πρότασης. Πραγματικά, είτε ή πολιτική πρακτική εχει σάν αποτέλεσμα τή διατήρηση τής ένότητας ένός σχηματισμού, ένός άπό τά στάδιά του ή φάσεις


του, δηλαδή τό μή μετασχηματισμό του, γιατί μέσα στήν α-σταθή ισορροπία τής άντιστοιχίας / άναντιστοιχίας τών διιστα-μένων άνάμεσά τους έπιπέδων μέ δικές τους χρονικότητες, αύτή ή ισορροπία δέν είναι ποτέ δεδομένη σαν τέτοια άπό τό οικονομι-κό στοιχείο, άλλά διατηρείται άπό τό Κράτος (σ' αύτή τήν πε-ρίπτωση ή πολιτική πρακτική Ιχζχ σά στόχο τό Κράτος σαν παράγοντα διατήρησης τής συνοχής αυτής τής ένότητας)· είτε ή πολιτική πρακτική παράγει μετασχηματισμούς δχοντας για στόχο τό Κράτος σάν κομβική δομή διάρρηξης αύτής τής ένό-τητας, στό βαθμό πού είναι ό παράγοντας τής συνοχής του : μέσα σ' αύτό τό πλαίσιο τό Κράτος θά μπορεί άλλωστε νά άπο-τελει στόχο σάν παράγοντας παραγωγής μιας καινούργιας ένό-τητας, καινούργιων σχέσεων παραγωγής.

Πραγματικά, μποροϋμε ήδη νά άποκαλύψουμε ενα δείκτη αύτής τής λειτουργίας τοϋ Κράτους στό γεγονός δτι όντας παράγοντας συνοχής τής ένότητας ένός σχηματισμού, είναι επίσης ή δομή μέσα στήν οποία συμπυκνώνονται οί άντιφάσεις των διαφόρων έπιπέδων ένός σχηματισμού. Είναι δτσι ό τόπος πού μέσα του άντανακλδται ό δείκτης κυριαρχίας και ύπερπροσ-διορισμοϋ πού χαρακτηρίζει δνα σχηματισμό, ένα άπό τά στά-διά του ή φάσεις του. Έτσι τό Κράτος έμφανίζεται σάν ό τόπος πού επιτρέπει τήν αποκρυπτογράφηση τής ένότητας και τής συναρμογής των δομών ένός σχηματισμού. Αύτό θά γίνει καθαρό όταν θά άναλύσουμε τή σχέση τ&ν δομών μέ τό πεδίο των ταξικών πρακτικών, και θά τοποθετήσουμε τήν Ιδιαίτερη σχέση του Κράτους και τής συγκυρίας ή όποία αποτελεί τόν τόπο αποκρυπτογράφησης τής σχέσης τών δομών μέ τό πεδίο τών πρακτικών. Ξεκινώντας από τή σχέση άνάμεσα στό Κράτος, παράγοντα συνοχής τής ένότητας ένός σχηματισμού, και τό Κράτος, σημείο συμπύ^^νωσης τών διαφθορών άντιφάσεων τών βαθμίδων, θά μπορέσουμε έτσι νά διασαφηνίσουμε τό πρό-βλημα πολιτική - ιστορία. Αύτή ή σχέση ορίζει τή δομή του πολιτικού στοιχείου ταυτόχρονα σάν ειδικό επίπεδο ένός σχη-ματισμού καΐ σάν τόπο τών μετασχηματισμών του, καί τήν πολιτική πάλη σάν τήν «κινητήρια δύναμη τής ιστορίας» έ-χοντας σα στόχο τό Κράτος, τόπο συμπύκνωσης τών άντιφά-


σεων των διϊστάμενων ανάμεσά τους βαθμίδων μέ δικές τους χρονικότητες.

Πρέπει έντούτοις νά διασαφηνίσουμε ορισμένα σημεία. Αύτη ή τοποθέτηση τοϋ προβλήματος τοϋ Κράτους επιτρέπει να λύσουμε ëva κεφαλαιώδες πρόβλημα τής μαρξιστικί|ς θεωρίας τοϋ πολιτικού στοιχείου. Σύμφωνα μέ μιάν όλόκληρη μαρξι-στική παράδοση, δν θά θεμελιώναμε κατά δνα τέτοιο τρόπο, στή θεωρία, τή σχέση ανάμεσα στήν πολιτική πάλη και το Κράτος, θά έσήμαινε δτι πέφτουμε σε μιά «μακιαβελική» άντί-ληψη τοϋ πολιτικού στοιχείου. Μήπως ό Μάρξ στά έργα τής νεότητας του δεν καταδίκασε τήν άντίληψη τοϋ «άποκλειστικά πολιτικού στοιχείου», τήν άντίληψη πού περιορίζει τήν πολιτική στή σχέση της μέ τό Κράτος; Ή πολιτική πρακτική δένθά επρε-πε νά δχει σά στόχο όχι το Κράτος άλλά τήν άλλαγή τής «κοι-νωνίας τών πολιτών», ας πούμε, τις παραγωγικές σχέσεις;^® Ή λαθεμένη άπάντηση σ' αύτό τό κακά τοποθετημένο πρόβλημα ονομάζεται οικονομισμός, πού άποδίδει στήν πολιτική πάλη τις οικονομικές κοινωνικές σχέσεις σάν είδικό στόχο. Σ' αύτο ακριβώς τό σχήμα τοποθετείται ή ρεφορμιστική άντίληψη. Επικαλούμενοι λοιπόν τήν πρωτότυπη προβληματική τοϋ ώρι-μου Μάρξ γιά τό Κράτος, συλλαμβάνουμε από τή μιά μεριά τήν σχέση τής πολιτικής πάλης και τοϋ Κράτους, και άπό τήν άλλη, τήν σχέση ανάμεσα σ' αύτά τά δυό και τό σύνολο τών επιπέδων τοϋ κοινωνικού σχηματισμού".

"Άς προχωρήσουμε παρακάτω. Αύτός ό ορισμός τοϋ πολιτι-κού στοιχείου σά σχέσης τής πολιτικής πρακτικής και τοϋ Κρά-τους εϊναι άκόμα πολύ γενικός. "Αν ισχύει γενικά γιά τούς κοινω-νικούς σχηματισμούς τούς διαιρεμένους σε τάξεις, είναι άντίθετα

13. Έτσι. λόγου χάρη, βλέπε Max Adler, «Die Staatsauffassung des Marxismus», Darmstadt, 1964, σελ. 49 και έπόμ. Είναι έντούτοις κρίμα πού το έργο τοϋ Μ. Adler έχει μείνει τόσο λίγο γνίοστό, γιατί αύτός είναι α-ναμφισβήτητα ενα από τα πιο ζωνχανά καΐ διεισδυτικά μυαλά στήν ιστορία τής μαρξιστικής σκέψης.

14. Άφίνω γιά τήν ώρα κατά μέρος τα προβλήματα τής σχέσης του Κ ράτους, στόχου τής πολιτικής πρακτικής, και τής «τωρινής στιγμής», πού είναι άντικείμενο τής πολιτικής πρακτικής.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΟΥ 59 ι

φανερό δτι αύτή ή σχέση μπορεί να όριστεί μονάχα μέσα στα πλαίσια ένός δεδομένου τρόπρυ παραγωγής, και ένός κοινω-νικοϋ σχηματισμοϋ ίστορικά καθορισμένου. Είδικότερα, σε δ,τι αφορδ τό ρόλο τοϋ Κράτους, σάν παράγοντα συνοχΪ|ς τής ένότητας ένός σχηματισμοϋ, είναι καθαρό δτι παίρνει μορ-φές διαφορετικές ανάλογα μέ τόν τρόπο παραγωγής και τόν κοινωνικό σχηματισμό πού έξετάζουμε. Ή θέση τοϋ Κράτους μέσα στήν ένότητα, στό βαθμό πού αύτή ή θέση αποδίδει στήν περιοχική δομή του τά δρια πού τήν δρίζονν συγκροτώντας την, έξαρτιέται ακριβώς από τις μορφές πού παίρνει αύτή ή λειτουρ-γία τοϋ κράτους: ή άκριβής φύση αύτών τών όρίων — τί εϊναι τό κράτος;— δπως έξάλλου και ή έπέκτασή τους ή ή σύμπτυξή τους — ποιές δομές και ποιοι θεσμοί άνήκουν στό Κράτος;— βρίσκονται σέ στενή σχέση μέ τις διχχφορικές μορφές αύτοϋ τοϋ ρόλου άνάλογα μέ τόν τρόπο παραγωγής και τόν κοινωνικό σχηματισμό πού έξετάζουμε. Αύτός ό ρόλος τοϋ Κράτους γίνε-ται δνας ρόλος ειδικός και πού τό όρίζει σάν τέτοιο, μέσα στούς σχηματισμούς πού κυριαρχούνται από τόν Κ.Τ.Π., πού χαρα-κτηρίζεται άπό τήν εΙδική αυτονομία των βαθμίδων και από τήν ιδιαίτερη θέση πού ανήκει εδώ στήν περιοχή τοϋ Κράτους. Αύτή ή χαρακτηριστική αύτονομία θεμελιώνει άκριβώς* τόν είδικό χαρακτήρα τοϋ πολιτικού στοιχείου, προσδιορίζοντας τόν ιδιαίτερο ρόλο τοϋ Κράτους σάν παράγοντα συνοχής των αύτονομημένων έπιπέδων.

Ό ρόλος τοϋ Κράτους, παράγοντα συνοχής τής ένότητας ένός σχηματισαοϋ, πού τό κάνει τόν τόπο όπου συμπυκνώνονται οί άντιφάσεις τών βαθμίδων, είναι έξάλλου ακόμα πιο καθαρός αν δοϋμε δτι ενας κοινωνικός σχηματισμός ίστορικά καθορι-σμένος χαρακτηρίζεται από μιάν άλληλοεπικάλυψη πολλών τρόπων παραγωγής. Τό ζήτημα είναι νά συγκρατήσουμε έδώ δτι, ακόμα κι δταν ενας άπ' αύτούς τούς τρόπους παραγωγής καταφέρνει νά έγκαταστήσει τήν κυριαρχία του, σημειώνοντας έτσι τήν έναρξη τής φάσης τής διευρυμένης αναπαραγωγής ένός σχηματισμοϋ, και τό τέλος τής καθεαυτό μεταβατικής φάσης, βρισκόμαστε μπροστά σέ εναν άληθινο συσχετισμό των δυνάμείον ανάμεσα στούς διάφορους παρόντες τρόπους


παραγωγής, μπροστά σέ μόνιμες διαστάσεις άνάμεσα στις βαθμί-δες ένός σχηματισμού. Ό ρόλος τοϋ Κράτους, παράγοντα συ-νοχής αύτής τής σύνθετης αλληλοεπικάλυψης τών διαφόρων τρόπων παραγωγής, άποδεικνύεται έδώ άποφασιστικός. Είναι ιδιαίτερα καθαρός, είναι άλήθεισ, κατά τή μεταβατική περίοδο, πού χαρακτηρίζεται από μιάν Ιδιαίτερη άναντιστοιχία άνάμεσα σέ ιδιοκτησία και πραγματική ιδιοποίηση τών μέσων παραγωγής. "Οπως λέει όρθά σ' αύτή τήν περίπτωση ό Bettelheim: «Μιά τέτοια διάσταση συνεπιφέρει σημαντικές συνέπειες άπό τήν δποψη τής συναρμογής τών διαφόρων έπιπέδων τής κοινωνικής δομής. Αύτή ή άναντιστοιχία συνεπάγεται, πραγματικά, μιάν ειδική άποτελεσματικότητα τοϋ πολιτικοϋ έπιπέδου»^^ 'Εντού-τοις, αύτή ή ειδική άποτελεσματικότητα τοϋ Κράτους, άν τήν εννοήσουμε ακριβώς σαν γενική λειτουργία συνοχής τής ενό-τητας ένός σχηματισμού, ύπάρχει μόνιμα σέ κάθε σχηματισμό δπου άλληλοεπικαλύπτονται διάφοροι τρόποι παραγωγής. Εί-ναι Ιδιαίτερα σημαντική στόν κεφαλαιοκρατικό σχηματισμό, όπου ό κυρίαρχος Κ.Τ.Π. αποτυπώνει πάνω στούς διάφορους τρόπους παραγωγής τήν κυριαρχία τής δομής του καί, ιδίως, τή σχετική αύτονομία τών βαθμίδων, άφοϋ είναι δεδομένες οι διαστάσεις πού προκύπτουν άπό έδώ^®.

Πάνω στά ζητήματα αύτά βρίσκουμε πολυάριθμες ύποδείξεις μέσα στά έργα τών κλασικών τοϋ μαρξισμού. Ξέρουμε 6τι ή μαρξιστική θεωρία έχει θεμελιώσει τή σχέση άνάμεσα στο

15. Bettelheim: «Problématique de la période de transition», στό E-tudes de planification sosialiste, N. 3, σελ. 147.

16. Προτοϋ μπώ στα κείμενα τών κλασικών τοϋ μαρξισμού πού αφο- ροϋν αυτό τό πρόβλημα, πρέπει νά άναφέρω ότι σημαντικές έργασίες τής σύγχρονης πολιτικής έπιστήμης, άρχίζουν νά δίνουν τήν έμφαση πάνω· σ* αύτό τό ρόλο τοϋ πολιτικοϋ στοιχείου σάν παράγοντα διατήρησης τής ένότητας ένός σχηματισμοϋ: καΐ αύτό σέ μιά προσπάθεια «όρισμοϋ» τοϋ κολιτικοϋ στοιχείου καί, κατά κάποιο τοόπο, σέ άντίδραση πρός τόν Μ. Βέμπερ πού όριζε τό Κράτος άποκλειστικά άπό τό γεγονός ότι κατείχε τό <^μονοπώλιο τής νόμιμης βίας». Έτσι λόγου χάρη, ό Apter όρίζει τό πολιτικά στοιχείο σάν μιά δομή πού «κατέχει καθορισμένες ύπευθυνότητες για τήν διατήρηση τοϋ συστήματος στό όποιο άνήκει» («Α Comparative Method for the Study of Politics», στό Political Behaviour, εκδ. Eulau, σελ. 82 καΐ


Κράτος και τήν πάλη των τάξεων y καΐ μάλιστα την ταξική πο-λιτική κυριαρχία. Αύτό πού πρέπει νά σημειώσουμε, προτοϋ επιχειρήσουμε να εντοπίσουμε τή σχέση τοϋ πεδίου τής πά-λης τών τάξεων, και ειδικότερα τής ταξικής πολιτικής πάλης, μέ τις δομές ενός σχηματισμού, είναι δτι γιά τή μαρξιστική θεωρία, αύτή ή σχέση τοϋ Κράτους και τής ταξικής πολιτικής πάλης συνεπάγεται τή σχέση τοϋ Κράτους μέ τό σύνολο των δομικών έπιπέδων: ακριβέστερα, τή σχέση τοϋ Κράτους μέ τή συναρμογή τών βαθμίδων πού χαρακτηρίζει ëvav σχηματισμό.

Αύτό βγαίνει από τις αναλύσεις τοϋ Ένγκελς πού διατυπώνει μέ έκφράσεις καμμιά φορά άρκετά παράδοξες τις σχέσεις τοϋ Κράτους και τοϋ «συνόλου τής κοινωνίας».Ό Ένγκελς μας λέει δτι «(τό Κράτος) είναι πολύ περισσότερο ëva προϊόν τής κοινω-νίας σ' ëva όρισμένο στάδιο τής άνάπτυξής του: είναι ή μαρτυρία οτι αύτή ή κοινωνία περιπλέκεται μέσα σε μιάν άξεδιάλυτη αντίφαση με τον εαυτό της όντας διαιρεμένη σέ άσυμφιλίωτες άντιθέσεις πού εϊναι άνίκανη νά άποτρέψει. 'Αλλά γιά να μή φθαροϋν οί ανταγωνιστές, οί τάξεις μέ τά άντίθετα συμφέροντα, αυτε; και ή κοινωνία^ επιβάλλεται ή ανάγκη νά ύπάρξει μιά έξουσία, πού όντας τοποθετημένη επιφανειακά πάνω άπό τήν κοινωνία,

έπόμ.)· ό Almond έπιμένει στό γεγονός ότι οί περιοχικές δομές ένός συστή-ματος συγκροτούνται άπό τα οριά τους, ένώ τό πολιτικό στοιχείο κρατάει ακριβώς τόν «κρίσιμο ρόλο τής διατήρησης τών όρίων στό έσωτερικό τοϋ συστήματος» (Almond et Coleman, «The politics of Developing Areas», 1960, σελ. 12 καΐ έπόμ. Βλέπε έπίσης G. Balandier, «Anthropologie politi-que», 1967, σελ. 43* ϊδια είναι έξαλλου ή περίπτωση πολλών έρευνητών πού ακολουθούν στίς άναλύσεις τους τό κυβερνητικό μοντέλο, δπως λ.χ. ό D. Easton (Α Framework for political Analysis, 1965) καΐ Κ. Deutsch (The Nerves of government, 1966). κτλ. Δέ μπορώ νά μπώ έδώ στή συζήτηση αύ-τοΟ τοϋ κυβερνητικού μοντέλου, πού άλλωστε δέν θά έπρεπε καθόλου να τό συγχέουμε μέ τό λειτουργικό μοντέλο.ΆρκοΟμαι νά ύποδείξω δτι αύτό τό κριτήριο δομής πού έχει τό ρόλο παράγοντα συνοχής τοϋ συστήματος, συνδυασμένο, δπως θα δοϋμε, μέ τό κριτήριο τοϋ μονοπώλιου τής νόμιμης βίας, φαίνεται πραγματικά κατάλληλο γιά νά όροθετήσει τή δομή τοϋ Κρά-τους, άλλά μέσα στόν κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής, και μάλιστα στήν περίπτωση τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ κράτους. Βλέπε έξάλλου, δσον αφο-ρά τό πρόβλημα τών σχέσεων, σ' αύτούς τούς συγγραφείς, άνάμεσα στό πολιτικό στοιχείο καΐ τό Κράτος, παρακάτω στή σελ. 66, ύποσημείωση 27.


να όφείλει νά μετριάσει τή σύγκρουση, να τή συγκρατήσει μέσα στα δρια τής «τάξης»· αύτή ή έξουσία, που εχει προέλθει άπο την κοινωνία, άλλά πού τοποθετείται πάνω άπ' αύτήν και γί-νεται δλο και περισσότερο ξένη πρός αύτήν, είναι το Κράτος»".

"Άς άρκεστοϋμε σ' αύτό το κείμενο γιά νά μήν πολλαπλα-σιάσουμε τά άποσπάσματα. Αύτό πού «λέει» ό "Ένγκελς είναι άπό τή μιά μεριά ή σχέση τοϋ Κράτους και τής ταξικής πολι-τικής κυριαρχίας, τής ταξικής πολιτικής πάλης. Κάνει έντού-τοις, άπό τήν άλλη, φανερό, δτι ή σχέση τοϋ Κράτους καΐ τής ταξικής πολιτικής κυριαρχίας άντανακλά — και μάλιστα συμπυ-κνώνει, μέ τήν ëvvoia πού δχουμε δώσει σ' αύτό τόν δρο— τό σύνολο τών άντιφάσεων τής κοινωνίας. Τί σημαίνει έδώ αύτός ό δρος κοινωνία; Γιατί ûv αύτοι οί δροι δέν τοποθετηθούν μέσαστό πλαίσιο τής πρωτότυπης προβληματικής τοϋ μαρξισμού διατρέχουμε τόν κίνδυνο νά πέσουμε σε μιά άνθρωπιστική προο-πτική πού συσχετίζει τό θεσμό τοϋ Κράτους μέ τήν «όλότητα» τών «ζωτικοδν άναγκών» μιδς κοινωνίας. Πραγματικά, αύτός ό δρος φαίνεται νά άναφέρεται εδώ — γιατί, άλλοΰ, μπορεί νά πάρει διαφορετικές σημασίες — στήν αύστηρή έννοια τοϋ κοινωνικού σχηματισμού, σάν σύνθετης ένότητας των βαθμί-δων. Τό Κράτος βρίσκεται βέβαια σέ σχέση μέ τις άντιφάσεις πού χαρακτηρίζουν τά διάφορα έπίπεδα ένός σχηματισμού, αλλά κατά τό δτι άντιπροσωπεύει τόν τόπο δπου άντανακλάται ή συναρμογή αύτών τών έπιπέδων, καΐ τόν τόπο συμπύκνωσης τόν άντιφάσεών τους: άποτελεϊ τή μαρτυρία τής «άντίφασης τής κοινωνίας μέ τόν έαυτό της».

Τό Κράτος είναι, μδς λέει άκόμα ό Ένγκελς, ή «έπίοημη συγκεφαλαίωση»^^ τής κοινωνίας. Αύτή ή άντίληψη τοϋ Κρά-τους - «συγκεφαλαίωση» τών άντιφάσεων, μέ τήν ëvvoia τής συμπύκνωσης ή συγχώνευσης, είχε έκφραστεί άπό τόν Μάρξ, έννοείται μέσα σέ μιά έγελιανή προοπτική, σ' §να γράμμα πρός τόν Ruge τό Σεπτέμβριο τοϋ 1843. "Αν άναφέρομαι έδώ σ' αύτό τό κείμενο είναι γιατί ό Λένιν τό παραθέτει όλόκληρο στό

17. Origine de la famille..., Ed. Sociales, σελ. 156 καΐ έπόμ. 18. Anti-Dûhring, Ed. soc., σελ. 156 καΐ έπόμ.


Ποιοι είναι οΐ φίλοι τον λαοϋ^^. Πρέπει να επισημάνουμε τήν προσοχή πού δίνει ό Λένιν σ'αύτήντήν αντίληψη τοΟ Κράτους σά συμπύκνωση τών άντιφάσεων. Ό Μάρξ μας λέει (παραθέτει ό Λένιν): «Τό Κράτος εϊναι... ή σύνοψη τών πρακτικών άγώνων τί\ς άνθρωπότητας. Έτσι τό πολιτικό Κράτος έκφράζει μέσα στα δρια τής μορφής του sub specie rei publicae (άπό πολι-τική άποψη) δλους τούς κοινωνικούς άγώνες, άνάγκες καΐ συμφέροντα». Ό Λένιν θά μδς πει έξάλλου μέ τρόπο έπιγραμμα-τικό, δτι τό πολιτικό στοιχείο — πού περιλαμβάνει έδώ τό Κρά-τος και τήν ταξική πολιτική πάλη — είναι τό «οίκονομικό στοιχείο συμπυκνωμένο»^®.

Μ' αύτή τήν έννοια τό Κράτος παρουσιάζεται γιά τόν Λέ-νιν έπίσης σάν τόπος αποκρυπτογράφησης τής ένότητας τών δομών, σάν τόπος δπου μπορούμε να άντλήσουμε τή γνώση τής ένότητας: «Ή μόνη περιοχή δπου θά μπορούσε κάνεις να αντλήσει αύτή τή γνώση είναι ή περιοχή τής σχέσης δλων τών τάξεων και τών στρωμάτων τοϋ πληθυσμού μέ τό Κράτος και τήν κυβέρνηση, ή περιοχή τής σχέσης δλων τών τάξεων άνά-μεσά τους»^^ Αύτό έξάλλου, είχε σημειωθεί άπό τόν Ένγκελς στήν εκφρασή του γιά τό Κράτος σάν «επίσημου έκπρόσωπου» τής κοινωνίας, έκπρόσωπου έδώ μέ τήν'έννοιατού τόπου δπου αποκρυπτογραφείται ή ένότητα ένός σχηματισμού. Τέλος, πάντο-τε μέ αύτή τήν έννοια, τό Κράτος είναι έπίσης ό τόπος δπου αποκρυπτογραφείται ή κατάσταση ρήξης αύτής τής ένότητας: πρόκειται γιά τό χαρακτηριστικό τής διπλής έξουσίας τών κρα-τικών δομών, πού άποτελεΐ, δπως τό δδειξε ό Λένιν, δνα άπα ϋά βασικά στοιχεία τής επαναστατικής κατάστασης.

Αύτή τώρα ή σχέση τοϋ Κράτους και τής συναρμογής πού ορίζει ενα σχηματισμό προέρχεται άκριβώς άπό τό γεγονός δτι τό Κράτος κρατάει μέσα σ' αύτόν μιά λειτουργία «τάξης», τάξης πολιτικής βέβαια — στις ταξικές πολιτικές συγκρούσεις — αλλά έπίσης και συνολικής τάξης — όργάνωσης μέ τήν εύρεία

19. Oeuvres, τόμος Î, σελ. 178. 20. Πάλι τά συνδικάτα: ή σημερινή κατάσταση καΐ τά λάθη τοΟ Τρό-

τσκυ καΐ τοΟ Μπουχάριν. 21. Que faire?

î 64 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ

έννοια — σαν παράγοντα συνοχής τής ένότητας. Το Κράτος εμποδίζει, ας ποϋμε,τό ξέσπασμα τί|ς ταξικής πολιτικής σύγκρου-σης στό μέτρο πού αύτή ή σύγκρουση άντανακλά — και όχι σέ μιά σχέση φαινομένου πρός ούσΙα —την ένότητα ένός σχη-ματισμού. Τό Κράτος έμποδίζει νά φθαρούν οΐ τάξεις και ή «κοινωνία», πού είναι έδ& μιά λέξη γιά νά δείξει δτι έμποδίζει τή διάσπαση ένός κοινωνικού σχηματισμού. "Αν εϊναι αλήθεια δτι, οί κλασικοί τού μαρξισμού δεν έπεξεργάστηκαν θεωρητικά αύτή τήνάντίληψη τού Κράτους, δέν εϊναι λιγότερο αλήθεια δτι βρίσκουμε μέσα στά εργα τους πολυάριθμες ένδείξεις πρός αύτή τήν κατεύθυνση. Έτσι ό Ένγκελς μδς διευκρινίζει αύτή τή λειτουργία «τάξης» τού Κράτους σάν «όργάνωσης πού τήν αποκτάει ή αστική κοινωνία γιά να διατηρήσει τούς εξωτερικούς δρονς τής π α ρ α γ ω γ ή ς . . . Δ ε χρειάζεται νά σταθούμε εδώ στον όρο «έξωτερικούς» πού φαίνεται νά συνεπάγεται μια μη-χανιστική αντίληψη των σχέσεων τής «βάσης» και τού «εποι-κοδομήματος», αλλά διατηρεί τό ένδιαφέρον τής διατύπωσης τού Κράτους σάν όργάνωσης γιά τήν διατήρηση τών δρων τής παραγωγής, και έπομένως τών δρων τής ύπαρξης καΐ τής λει-τουργίας τής ένότητας ένός τρόπου παραγωγής και ένός σχη-ματισμού. Βρίσκουμε έπίσης μιά διατύπωση εντυπωσιακή σ' αύτόν τόν καταπληκτικό θεωρητικό μαρξιστή, τόν Μπου-χό ρι ν: στό βιβλίο του Θεωρία τον Ιστορικού νλιαμοϋ διατυ-πώνει τήν άντίληψη ένός κοινωνικού σχηματισμού σάν σύστη-μα μέ άσταθή Ισορροπία πού στό έσωτερικό του τό Κράτος παίζει ενα ρόλο «ρυθμιστή»^^. Τέλος αύτή ή άντίληψη βρίσκεται στή βάση τής έννοιας τής όργάνωσης κάτω από τήν οποία κατανοεί 6 Γκράμσι τή λειτουργία τού Κράτους.

ΙΙΙ. Χαρακτηριστικά τής λειτουργίας τού Κράτους

Αύτή ή λειτουργία τάξης ή όργάνωσης τού Κράτους πα-ρουσιάζει διάφορα χαρακτηριστικά, Αύτά άναφέρονται στά έπί-

22. Anti - Diihring, σελ. 318 - 319. 23. Theorie des Historischen Materialismus, Hamburg, 1922, Τόμ.

Π, σελ. 162 καΐ έπόμ.


πεδα δπου άσκείται ίδιαίτερα ή λειτουργία αυτή: λειτουργία τε-χνικο-οΐκο νομική — οίκο νομικό έπίπεδο, λειτουργία καθεαυτό πολιτική — έπίπεδο πολιτικής πάλης τών τάξεων, λειτουργία ιδεολογική — έπίπεδο ίδεολογιι ό. Έν τούτοις ή τεχνικο-οί-κονομική λειτουργία καΐ ή ιδεολογική λειτουργία τοϋ Κράτους νπερπροαδιορίζονται από τήν καθεαυτό πολιτική του λειτουργία— αύτήν πού άφορδ τήν πολιτική πάλη τών τάξεων, κατά το δτι αυτές συγκροτοΰν τά χαρακτηριστικά τοΰ όλικοϋ ρόλου τοϋ Κράτους, παράγοντα συνοχής τής ένότητας ένός σχηματισμού: αυτός ό ολικός ρόλος τον Κράτους είναι ίνας ρόλος πολιτικός. Τό Κράτος συσχετίζεται μέ μιά «κοινωνία διαιρεμένη σέ τάξεις», καΐ μέ τήν ταξική πολιτική κυριαρχία, στό μέτρο ακριβώς όπου ύπάρχει μιά τέτοια θέση — καΐ δνας τέτοιος ρόλος — μέσα σ' ε να σύνολο δομών πού έχουν γιά αποτέλεσμα, μέσα στ ή ν ένότητά τους, τή διαίρεση ένός σχηματισμοϋ σέ τάξεις και τήν ταξική πολιτική κυριαρχία. Δέν υπάρχει, γιά νά μιλήσουμε κυ-ριολεκτικά, μιά λειτουργία τεχνικο-οΐκονομική, μιά λειτουργία ιδεολογική καΐ μιά λειτουργία «πολιτική» τοϋ Κράτους: υπάρχει μιά ολική λειτουργία συνοχής πού τοϋ αποδίδεται από τή θέση του, και επίσης χαρακτηριστικά αύτής τής λειτουργίας ύπερ-προσδιορισμένα από τό είδικά πολιτικό χαρακτηριστικό' Μ* αύτή τήν έννοια ό Ένγκελς μας λέει: «Αυτό πού ενδιαφέρει εδώ. είναι μονάχα νά διαπιστώσουμε δτι, παντοϋ, μιά κοινωνική λειτουργία βρίσκεται στή βάση τής πολιτικής κυριαρχίας* και ότι ή πολιτική κυριαρχία μπόρεσε νά ύπάρξει σέ μεγάλο χρονικό διάστημα, μόνον όταν έξεπλήρωνε αύτή τήν KOIVCO-

νική λειτουργία πού τής ήταν έμπιστευμένη»^^. Κι αύτήν έπίσης τή θέση οί κλασικοί τοϋ μαρξισμοί

τήν άνέπτυξαν σέ πολλά κείμενα. Εντούτοις, όταν μιλδμε γιά ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό πού δέν αναφέρεται άμεσα στή ν ταξική πολιτική πάλη, έχουμε δεί συχνά θεωρητικούς νά έρμη-νεύουν αύτή τή θέση σάν μιά δήθεν σχέση τοϋ Κράτους πρός τήν «κοινωνία», ανεξάρτητη άπό τήν πάλη των τάξεων. Πρό-κειται γιά μιά πολύ παλιά θέση, προσφιλή στή σοσιαλδημο-

24. Anti - Dûhring, σελ. 212.


κρατία και πού υπάρχει ήδη στον Η. Cunow^ και τόν Κ. Renner ® πού αντιπαραθέτει τις «κοινωνικές λειτουργίες» τοϋ Κράτους στην πολιτική του λειτουργία, πού τάχα είναι ή μόνη πού συνδέε-ται μέ την ταξική πάλη και καταπίεση: θέση πού ξαναβρίσκεται, άλλωστε, στις περισσότερες αναλύσεις της σημερινής σο-σιαλδημοκρατικής τάσης γιά τό Welfare State (Κράτος Εύη-μερίας). Επίσης διαγράφεται σαν τά ύδάτινα σχήματα μέσα στο χαρτί, σέ όρισμένες άναλύσεις γιά τό δεσποτικό Κράτος τοϋ ασιατικού τρόπου παραγωγής, Κράτος πού ή ΰπαρξή του σχετίζεται, δπως λένε, μέ διάφορες λειτουργίες τεχνικο-οικο-νομικές — υδραυλικές και άλλες — μέσα σ' εναν τρόπο παρα-γωγής όπου οι κοινωνικές τάξεις, μέ τή μαρξιστική έννοια, τάχα λείπουν.

"Ας δούμε άπό πιό κοντά τό πρόβλημα αύτών των διάφορων λειτουργιών τοϋ Κράτους: δέν θά προχωρήσω έδώ άκόμα στή συστηματική τους εξέταση, άλλά θά όρκιστώ νά δείξω απλώς τή σχέση τους μέ τήν πολιτική λειτουργία, ώστε νά φωτιστεί τό πρόβλημα πού μδς άπασχολει.

Ή περιγραφή των μορφών πού παίρνει αύτός ό όλικός ρόλος τοϋ Κράτους μας δίνεται μερικές φορές, είναι αλήθεια, άπό τούς κλασικούς τοϋ μαρξισμού, μ' εναν τρόπο Ιστορικο-γενετικό, όπου οί σχέσεις τοϋ Κράτους μέ τά διάφορα έπίπεδα δίνονται σάν παράγοντες παραγωγής και ιστορικής γέννησης τοϋ Κράτους — και απ' τήν άλλη μεριά, τών κοινωνικών τάξεων. Πρέπει λοιπόν ασφαλώς νά δοϋμε πώς αύτό τό σημαντικό ζήτημα τής ιστορικής γέννησης τοϋ Κράτους είναι ενα πρόβλημα ξε-χωριστό. Διαθέτουμε σκιαγραφήματα απαντήσεων άπό τόν Μάρξ και τόν Ένγκελς, άλλά πρέπει νά παίρνουμε υπόψη μας τόν αναγκαστικά περιορισμένο χαρακτήρα τών ιστορικών πληροφοριών πού διαθέτανε'^^. Μπορούμε όμως νά κρατήσουμε

25. Cunow, Die Marxische Geschichts, Gesellschafts, und Staats theorie, 1920 - 21, τόμ. Π, σελ. 309 και έπόμ.

26. Κ. Renner, Marxismus, Krieg und Internationale, 1917, σελ. 28 και έπόμ.

27. Δέν είναι άχρηστο να αναφέρουμε έδ(5 μερικά προβλήματα ορισμού πού τοποθετοΟνται άπό τήν πολιτική ανθρωπολογία πού βρίσκεται άκόμα


αύτές τις αναλύσεις στό βαθμό πού κάνουν φανερές τις λειτουρ-γίες τοϋ Κράτους πού συμβαδίζουν μέ τή θέση του μέσα στό σύν-θετο δλο ένός δεδομένου σχηματισμού, διαιρεμένου σέ τάξεις. Ή

στις άρχές της. 'Ορισμένοι συγγραφείς —δπως οί Apter, Easton, Nadel, G. Balandier {Πολιτική 'Ανθρωπολογία, 1967), J. Pouillon, κλπ. — έβαλαν κάτω άπό έξέταση τΙς σχέσεις πού θεμελίωσε ό μαρξισμός άνάμεσα στό πολιτικό στοιχείο και τό Κράτος, και αύτό, βάζοντας σέ συζήτηση μιά ριζική διάκριση άνάμεσα σέ «πολυμερείς κοινωνίες» — χωρίς κράτη και σέ «κοινωνίες μέ Κράτος» και επιμένοντας γιά τή δυνατότητα νά ύπάρχει τό πολιτικό στοιχείο άνεξάρτητα άπό τήν ύπαρξη τοϋ Κράτους μέ τήν αύστη-ρή êwoia. Εντούτοις τό θέμα είναι νά διασαφηνίσουμε τούς όρισμονς. Ο^ κριτικές αύτών τών συγγραφέων είναι σωστές άν δεχτούμε, δπως αύτά, μιά στενή άντίληψη - νομικιστική, τοϋ Κράτους, πού γιά καιρό έπικρατοϋσε. Πραγματικά, οί περισσότεροι άπ* αύτούς τούς συγγραφείς, όπως τό έσημείω-σα πιό πάνω στις σελ, 60, 61, ύποσ. 16, δέχονται έναν όρισμό τοϋ πολιτικού στοιχείου, ανάλογο μέ αυτόν πού μόλις έξέθεσα, άλ>.ά ξεκαθαρίζουν ότι τό πολιτικό στοιχείο μπορεί νά ύπάρχει άνεξάρτητα από τό Κράτος, πού τοϋ δίνουν εναν όρισμό νομικιστικό—τυπικό (αποδεχόμενοι λόγου χάρη τό κριτήριο τοϋ Βέμπερ, δηλ. τό κριτήριο τοϋ «μονοπωλίου τής νόμιμης βίας» ή τοϋ «συγκεντρωτισμού»): τό Κράτος ταυτίζεται έτσι κατά κάποιο τρόπο μέ τό σύγχρονο Κράτος (βλ.Easton: The political system, καί, έξάλλου τόν Balandier). Εντούτοις τό πρόβλημα έξαλείφεται, αν ύπογραμμίσουμε σύμφωνα μέ τήν παράδοση τών Μαρξ καί Ένγκελς, δτι τό πολιτικό στοιχείο συμπέφτει μέ τήν έμφάνιση ένός αύτονομημένου κυβερνητικού μηχανισμού σέ σχέση μέ μιά είδικευμένη καΐ προνομιούχα όμάδα πού μονοπωλεί τήν κρατική διαχείριση. Μέ τήν έννοια αυτή μπορούμε νά αποδείξουμε δτι:

α) Ή ριζική διάκριση «πολυμερείς κοινωνίες» — «κοινωνίες μέ κράτος», πού στηρίζεται σέ μιά νομικιστική άντίληψη τοϋ Κράτους, γίνεται πραγμα-τικά ξεπερασμένη.

β) Τό πολιτικό στοιχείο, σαν ιδιαίτερη «περιοχή», συμπέφτει μέ τήν ελάχιστη έμφάνιση όρισμένων κρατικών μορφών, άκόμα καί «έμβρυακών» — Ένγκελς —: αύτό συμβαίνει λ.χ. μέ tà «πολυμερή κράτη».

γ) Τό πολιτικό στοιχείο καί τό Κράτος άντιστοιχούν στό σχηματισμό κοινωνικών τάξεων — έδώ είναι ό κόμβος —, στήν ίστορική διαδικασία πού παίρνει άλλωστε εξαιρετικά σύνθετες μορφές, πού οί άναλύσεις τού Μάρξ γιά τόν άσιατικό τρόπο παραγωγής δέν είναι καθόλου άρκετές γιά νά τις άπογράψουν. Ειδικότερα, ή παραδοσιακή μαρξιστική αντίθεση «δε-σμοί συγγένειας»— «ταξικές σχέσεις», πού άλλίοστε διασταυρώνονταν μέ τήν άντίθεση «πολυμερής κοινωνία» — «κοινωνία μέ κράτος», πρέπει νά άναθεωρηθεΐ. (Βλ. R. Bastide, Formes élémentaires de la stratification sociale, 1965).


λειτουργία τοϋ Κράτους αφορά κατά πρώτο λόγο τό οικονομικό επίπεδο, και πιό ιδιαίτερα τή διαδικασία της έργασίας, τήν παραγωγικότητα τΐίς έργασίας. Μπορούμε να άναφερθοϋμε, απ' αυτήν τήν άποψη, στίς αναλύσεις τοΰ Μάρξ πού άφο-ρουν τό δεσποτικό Κράτος τοϋ άσιατικοϋ τρόπου παραγω-γής, στήν αναγκαιότητα μιδς συγκεντρωποιημένης έξουσίας μέ σκοπό τήν εκτέλεση υδραυλικών έργων αναγκαίων για τήν αύξηση τής παραγωγικότητας τής εργασίας. Μέσα σ' αύτό τό κείμενο, ό"Ενγκελς μας λέει απ'άφορμή τή σχέση τής κυρίαρ-χης τάξης και τής κοινωνικής διαίρεσης τής έργασίας: «Τό πράγμα είναι φανερό: δσο ή άνθρώπινη έργασία ήταν ακόμα τόσο λίγο παραγωγική ώστε νά παρέχει λίγο μονάχα περίσσευμα πέρα από τά αναγκαία μέσα ύπαρξης, ή ανξηση των παραγωγικών δυνάμεων, ή έπέκταση τοϋ εμπορίου, ή ανάπτυξη τοϋ Κράτους καί τοϋ δικαίου, ή θεμελίωση τής τέχνης και τής επιστήμης ήταν δυνατές μονάχα χάρη σέ μιά έντονότερη διαίρεση τής έργασίας, πού όφειλε αναγκαστικά νά εχει γιά βάση τή μεγάλη διαίρεση τής έργασίας, ανάμεσα στις μάζες πού ζοϋν μέ τήν άπλή χειρωνακτική έργασία και τούς λίγους προνομιούχους πού άσχο-λοϋνται μέ τή διεύθυνση τής εργασίας, τό έμπόριο, τις κρατι-κές ύποθέσεις και άργότερα μέ τις καλλιτεχνικές και έπιστη-μονικές άπασχολήσεις»^®. Ά ς συγκρατήσουμε έδώ τή σχέση τοϋ Κράτους, μέ τή μεσολάβηση τής κυρίαρχης τάξης, και τής γενικής διεύθυνσης τής διαδικασίας τής έργασίας, ειδικότερα σέ δ,τι άφορα τήν παραγωγικότητα τής έργασίας. Ξαναβρίσκουμε αύτό τό πρόβλημα άπ' άφορμή τή διαίρεση τής έργασίας μέσα στούς κεφαλαιοκρατικούς σχηματισμούς, όπου αύτός ό ρόλος τοϋ Κράτους αντιστοιχεί άλλωστε στό διπλό ρόλο τοϋ κεφα-λαιοκράτη, ρόλο εκμετάλλευσης καΐ ρόλο όργάνωσης - έπι-τήρησης τής διαδικασίας τής έργασίας. Ξέρουμε άλλωστε τή σημασία πού έδινε ό Λένιν στήν τεχνικο-οίκονομική λει-τουργία τοϋ Κράτους — περιλαμβάνοντας τή λογιστική του λειτουργία — στά κείμενά του τοϋ 1917-1920.

Αύτή ή λειτουργία τοϋ Κράτους, όργανωτή τής διαδικασίας

28. Anti—Duhring, σελ. 213.


Ίχ\ς εργασίας, δεν είναι άλλωστε παρά μία πλευρά τής λειτουρ-γίας του ώς προς τό οικονομικό στοιχείο. "Ας αναφέρουμε άκόμη απλώς εδώ τή λειτουργία τοϋ νομικού συστήματος, τοϋ συνό-λου των κανόνων πού όργανώνουν τις κεφαλαιοκρατικές άνταλ-λαγές, άληθινοϋ πλαίσιου συνοχής τών συναλλαγών άνταλλαγής. Ή λειτουργία τοΰ Κράτους ώς προς τό ιδεολογικό στοιχείο συνίσταται, ας τό αναφέρουμε πάλι κατά ίνα έντελώς ένδεικτικό τρόπο, στο ρόλο του στήν έκπαίδευση, τήν διδασκαλία, κτλ. Στο καθεαυτό πολιτικό έπίπεδο, στό επίπεδο τής ταξικής πολι-τικής πάλης, αύτή ή λειτουργία τοϋ Κράτους συνίσταται στή διατήρηση τής πολιτικής τάξης μέσα στήν ταξική πολιτική σύγκρουση.

Αύτές οί παρατηρήσεις μδίς όδηγοϋν λοιπόν σέ δυό άπο-τελέσματα:

1) Ό ολικός ρόλος τοΰ Κράτους σαν παράγοντα συνοχής ένός κοινωνικού σχηματισμού μπορεί, σαν τέτοιος, νά διακρί-νεται σέ Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά πού αφορούν τά διάφορα επίπεδα ένός σχηματισμού, δηλαδή νά διακρίνεται στή λειτουρ-γία τήν οικονομική, τήν ιδεολογική και τήν πολιτική με τήν αύστηρή έννοια τής λέξης — δηλαδή στό ρόλο του μέσα στήν ταξική πολιτική σύγκρουση.

2) Αύτές οί διάφορες Ιδιαίτερες λειτουργίες τοΰ Κράτους, ακόμα κι αύτές πού δέν άφοροΰν άμεσα τό πολιτικό έπίπεδο μέ τήν αύστηρή έννοια τοΰ δρου — δηλ. τήν πολιτική σύγκρου-ση τών τάξεων — δέν μποροΰν νά νοηθοΰν θεωρητικά παρά μόνο μέσα στή σχέση τους, δηλαδή ένσωματωμένες στον όλικό πολιτικό ρόλο τοΰ Κράτους. Πραγματικά, αύτός ό ρόλος άπο-κτά ε να χαρακτήρα πολιτικό, μέ τήν έννοια δτι διατηρεί τήν ένότητα ένός σχηματισμοΰ πού στό έσωτερικό του συμπυ-κνώνονται οί αντιφάσεις τών διαφόρων έπιπέδων σέ μιά ταξική πολιτική κυριαρχία. Πράγματι δέν μποροΰμε νά προσδιορί-σουμε καθαρά τόν πολιτικό χαρακτήρα τής τεχνικο-οΐκονο-μικής λειτουργίας τοΰ Κράτους, ή τής λειτουργίας του γιά τήν απόδοση δικαιοσύνης, συσχετίζοντάς τις άμεσα μέ τήν πολι-τική του λειτουργία στήν αύστηρή έννοια τοΰ δρου, και μάλιστα μέ τήν Ιδιαίτερη λειτουργία του στήν ταξική πολιτική σύγκρου-


ση. Αύτές οί λειτουργίες άποτελοϋν πολιτικές λειτουργίες, στα μέτρο πού άποσκοποϋν κατά πρώτο λόγο στή διατήρηση τής ένότητας ένός κοινωνικοϋ σχηματισμού βασισμένου σέ τε-λευταία άνάλυση πάνω στήν ταξική πολιτική κυριαρχία.

Μονάχα μέσα σ' αυτό τό <η)γκεκριμένο πλαίσιο μποροϋ-μενά θεμελιώσουμε τον νπερπροαδιοριαμο οικονομικών και ιδεολογικών λειτουργιών άπό τήν πολιτική λειτουργία, μέ τήν αυστηρή έννοια, τοϋ Κράτους μεσα στήν ταξική πολιτική σύγκρουση: λόγου χάρη, οί οικονομικές ή Ιδεολογικές λειτουρ-γίες τοϋ Κράτους πού άντιστοιχοϋν στά πολιτικά συμφέροντα τής κυρίαρχης τάξης, συγκροτούν πολιτικές λειτουργίες όχι άπλώς στίς περιπτώσεις δπου ή σχέση ρινάμεσα στήν όργάνωση τής έργασίας και τήν εκπαίδευση από τή μιά μεριά, και στήν πολιτική κυριαρχία μιας τάξης, απ' τήν άλλη, είναι άμεση και προφανής, αλλά όταν αύτές οί λειτουργίες έχουν σά στόχο τή διατήρηση τής ένότητας ένός σχηματισμού, πού στό έσω-τερικό του αύτή ή τάξη είναι ή πολιτικά κυρίαρχη. "Η καλύτερα: στό μέτρο άκριβώς πού αύτές οί λειτουργίες έχουν σάν πρωταρχι-κό σκοπό τή διατήρηση αύτής τής ένότητας, σ' αύτό τό βαθμό αντιστοιχούν στά πολιτικά συμφέροντα τής κυρίαρχης τάξης, και αύτή εΐναι άκριβώς ή έννοια τού άποσπάσματος πού παρα-θέτει ό Ένγκελς, πού γι' αύτόν μιά «κοινωνική λειτουργία» βρίσκεται πάντοτε στή βάση μιάς «πολιτικής λειτουργίας». Αύτή ή έννοια τού ύπερπροσδιορισμού, έφαρμοζόμενη έδώ στίς λειτουργίες τού Κράτους, δείχνει λοιπόν δύο πράγματα: δτι οί διάφορες λειτουργίες τού Κράτους συγκροτούν πολιτι-κές λειτουργίες χάρη στόν όλικό ρόλο τού Κράτους, σάν παρά-γοντα συνοχής ένός σχηματισμού διαιρεμένου σέ τάξεις, και ότι αύτές οί λειτουργίες άντιστοιχοϋν εται στά πολιτικά συμφέ-ροντα τής κυρίαρχης τάξης.

Ή μετατόπιση τοϋ δείκτη κυριαρχίας μέσα στις δομές ένός σχηματισμού, τού όποίου τό Κράτος, τόπος συμπύκνωσης •τών άντιφάσεων, άποτελει τόν τόπο αποκρυπτογράφησης, άντα-χνακλαται, κατά γενικό κανόνα, στή συγκεκριμένη συναρμογή τών όιαφόρίον λειτουργιών τοϋ Κράτους στό έσωτερικό τοϋ «ολικού πολιτικού του ρόλου. Πρόκειται γιά μοντέλο άνάλυσης


πού Ô Λένιν μδς δίνει τις άρχές του στα κείμενα του 1917 γιά τον κρατικό μηχανισμό: διακρίνει μέσα σ' αύτόν, την πολι-τική λειτουργία μέ τήν αύστηρή έννοια και τήν «τεχνική» λειτουργία τής κρατικής διοίκησης — πού μέρος της εϊναι ή λογιστική λειτουργία—, δείχνοντας τήν υποταγή πού αναφέρεται στήν ειδική συναρμογή τ&ν διαφόρων επιπέδων τοϋ ρωσικού κοινωνικού σχηματισμού, αύτής τής τεχνικο-οικονομικής λει-τουργίας στήν πολιτική λειτουργία μέ τήν αύστηρή ëvvoia-®.

'Ωστόσο γιά νά μπορείς νά διαβάζεις σωστά τή συναρμογή ένός σχηματισμού μέσα στή συναρμογή των λειτουργιών τού Κράτους, προϋποτίθεται δτι εχεις μιά αρχή διαβάσματος: αύτή συνίσταται ακριβώς στο ρόλο τού Κράτους, σαν παράγοντα συνοχής τής ένότητας ένός σχηματισμού. Μέ τήν έννοια αύτή, ή κυριαρχία, μέσα στον όλικό ρόλο τού Κράτους, τής οικονο-μικής του λειτουργίας, δείχνει κατά γενικό κανόνα, ότι ό κυ-ρίαρχος ρόλος, μέσα στή συναρμογή τών βαθμίδων ένός σχη-ματισμού, άνήκει στό πολιτικό στοιχείο. Και αύτό όχι απλώς μέ τήν αύστηρή έννοια τής άμεσης λειτουργίας τού Κράτους μέσα στήν καθεαυτό ταξική πολιτική πάλη, αλλά μέ τήν έννοια πού υποδείξαμε. Στήν περίπτωση αύτή, ή κυριαρχία τής οικονο-μικής λειτουργίας τού Κράτους πάνω στις άλλες λειτουργίες του συνδέεται μέ τον κυρίαρχο ρόλο τού Κράτους, κατά τό δτι ή λειτουργία του σαν παράγοντα συνοχής απαιτεί τήν ειδική παρέμβασή του στή βαθμίδα πού κατέχει ακριβώς τον προσδω-ρισηκό ρόλο ένός σχηματισμού — στό οικονομικό στοιχείο. Αύτή ή περίπτωση είναι λόγου χάρη καθαρή στό δεσποτικό Κράτος τού άσιατικού τρόπου παραγωγής--κυριαρχία τού πο-λιτικού στοιχείου πού άντανακλαται σέ μιά κυριαρχία τής οικο-νομικής λειτουργίας τού Κράτους. "Η ακόμα στους κεφαλαιο-κρατικούς σχηματισμούς, στήν περίπτωση τού κρατικού μο-νοπωλιακού κατιταλισμού και τής «επεμβατικής» μορφής τού

29. Ειδικότερα: "Ενα από τα βασικά ζητήματα τής ^Επανάστασης στα "Απαντα, τομ. 25, σελ. 298. Πρέπει ώστόσο να σημειώσουμε ότι ό Λένιν διακρίνει στάδια καί καμπές τής μετάβασης, πού σημαδεύονται άκριβώς από τΙς μεταλλαγές κυριαρχίας τής πολιτικής λειτουργίας κ Λ τής οικονο-μικής λειτουργίας τοΟ Κράτους.


κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους. Στήν περίπτωση, αντίστροφα, τής κεφαλαιοκρατικής μορφής Κράτους, πού συνανταμε στο ^Φιλελεύθερο Κράτος», τοΰ Ιδιωτικού καπιταλισμού, ό κυρίαρ-χος ρόλος τού οικονομικού στοιχείου άντανακλαται από τήν κυριαρχία τής καθεαυτό πολιτικής λειτουργίας τού Κράτους —«Κράτος χωροφύλακας»—, και άπό μιά είδικά μη επέμβαση τού Κράτους στό οικονομικό στοιχείο. Αυτό καθόλου δε σημαίνει, στη περίπτωση αύτη, ότι τό Κράτος, δέν εχει οικονομική λει-τουργία— πού ό ίδιος ό Μάρξ μας τη δείχνει στό Κεφάλαιο άπ αφορμή τήν έργοστασιακή νομοθεσία—, άλλά άπλώς ότι αύ-τή δέν 6χει τόν κυρίαρχο ρόλο. Θά δούμε, πραγματικά, στή συνέ-χεια, δτι είναι λάθος νά θεωρούμε, δπως γίνεται μερικές φορές, ότι ή μορφή τού φιλελεύθερου Κράτους δέν έχει κρατήσει ση-μαντικές οίκονομικές λειτουργίες. Στήν πραγματικότητα, αύτό πού επιτρέπει νά θεωρήσουμε αύτές τις λειτουργίες τού φιλε-λεύθερου Κράτους σάν είδική μή επέμβαση στό οίκονομικό στοιχείο, είναι άπό τή μιά μεριά ή μή κυριαρχία τής οικονο-μικής λειτουργίας τού φιλελεύθερου Κράτους πάνω στίς άλλες λειτουργίες, σέ σχέση μέ τις άλλες μορφές Κράτους, είδικότερα αύτήν πού άντιστοιχεϊ στό ν κρατικό μονοπωλιακό καπιταλισμό* από τήν άλλη μεριά, πράγμα πού σχετίζεται μέ τό προηγούμενο, ή μή κυριαρχία τής βαθμίδας τού Κράτους, παράγοντα συνοχής^ μέσα στό σύνολο των βαθμίδων ένός κοινωνικού σχηματισμού τού ιδιωτικού καπιταλισμού.

Θά επρεπε έπίσης έδώ νά κάνουμε δυό συμπληρωματικές παρατηρήσεις. Κατά πρώτο λόγο, ό ρόλος τού Κράτους σάν παράγοντα συνοχής, δέν περιορίζεται σέ μιά «έπέμβαση», μέ τήν κύρια σημασία τής λέξης τού Κράτους στα διάφορα έπίπεδα, είδικότερα στό οίκονομικό έπίπεδο. Λόγου χάρη, ή μή έπέμβα-ση τού Κράτους στήν περίπτωση τού Ιδιωτικού καπιταλισμού δέ σημαίνει καθόλου ότι τό Κράτος δέ διατηρεί αύτή τή λει-τουργία συνοχής: αύτή έκδηλώνεται, στήν περίπτωση αύτή, άπό μιαν είδική μή έπέμβαση μέσα στό οικονομικό στοιχείο. Δέν ^χω παρά νά αναφέρω έδώ τήν περίπτωση, τού συστήματος τού δικαίου, πού είναι, όπως τό άπέδειξαν οι Μάρξ και Ένγκελς» ?νας δρος λειτουργίας τού οίκονομικού στοιχείου τόσο έπειδή


παγιώνει τις σχέσεις παραγωγής σέ σχέσεις τυπικής Ιδιοκτησίας, όσο και γιατί άποτελεΐ δνα πλαίσιο συνοχής τών άνταλλακτικών συναλλαγών, πού περιλαμβάνουν και τήν αγορά και πούληση τής έργατικής δύναμης. Κατά δεύτερο λόγο, πρέπει νά δοϋμε ότι ή ολική λειτουργία τοϋ Κράτους, παράγοντα συνοχής τής ενότητας, δε σημαίνει καθόλου δτι διατηρεί γι* αύτό τον κυ-ρίαρχο πάντοτε ρόλο μέσα σ' ëva σχηματισμό, οΰτε έξάλλου ότι το Κράτος δέν εχει πιά αύτή τή λειτουργία τοϋ παράγοντα συνοχής, δταν αυτόν τόν κυρίαρχο ρόλο τον κατείχε το οικο-νομικό στοιχείο.

πολιτικό στοιχείο καΐ κοινωνικές τάξεις

Διαθέτουμε ήδη άρκετά στοιχεία γιά νά έξετάσουμε τή μαρξι-<Γτική έννοια τής κοινωνικής τάξης και τής ταξικής πάλης και τις έπιπτώσεις της στήν περιοχή τοϋ πολιτικοϋ στοιχείου: θά πάρουμε, έδώ κυρίως υπόψη μας τά πολιτικά εργα του Μάρξ, τοϋ Ένγκελς, καΐ τοϋ Λένιν. Ή είδική αναφορά, απ' αφορμή αύτό το πρόβλημα, σ' αυτά τά εργα έξαρτιέται ταυτό-χρονα άπό μιά άρχή διαβάσματος πού αφορά το θεωρητικό τους ύπόβαθρο και άπό τή θέση πού υιοθετώ σχετικά μέ τήν έννοια τής κοινωνικής τάξης.

Πραγματικά, πρέπει έδώ νά υπενθυμίσουμε ότι ό «καθαρός» κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής πού τον εχουμε άλλωστε διακρίνει άπό εναν κεφαλαιοκρατικό κοινωνικό σχηματισμό, και πού άποτελείται, στήν καθαρότητά του, άπό διάφορες βαθμί-δες — τήν οίκονομική, τήν πολιτική, τήν ιδεολογική— χαρα-κτηρίζεται κατά τόν Μάρξ, άπό μιάν ειδική αύτονομία τίδν βαθμίδων του και άπό τόν κυρίαρχο ρόλο πού κατέχει μέσα σ' αυτόν τό οικονομικό στοιχείο. Αύτό εχει σημαντικές επι-πτώσεις άπό θεωρητική άποψη. Αύτές οί διάφορες βαθμίδες, σάν άντικείμενα θεωρητικής έρευνας, είναι έπιδεκτικές μιάς ει-δικής έπιστημονικής έπεξεργασίας. Αύτές οι έπιπτώσεις είναι καθαρές σέ δ,τι άφορά τό θεωρητικό ύπόβαθρο τοϋ Κεφαλαίου. Το Κεφάλαιο έπιτρέπει μιάν έπεξεργασία τοϋ Κ.Τ.Π. Εντού-τοις, έξαιτίας τής αύτονομοποίησης τών βαθμίδων πού τόν χαρακτηρίζουν και έξαιτίας τής κυρίαρχης θέσης πού κατέχει

ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ 75

μέσα σ' αυτόν το οικονομικό στοιχείο, αντή ή επεξεργασία συγκεντρώνεται πάνω στην περιοχική βαθμίδα τον οίκονο^ μικον στοιχείου αύτοϋ του τρόπου παραγωγής. Αυτό καθόλου δέ σημαίνει δτι οί άλλες βαθμίδες λείπουν άπ' αύτόν: εΪναι παρούσες αλλά, κατά κάποιο τρόπο, σέ αποτύπωση, άπό τά αποτελέσματά τους στήν περιοχή τοϋ οικονομικού στοιχείου. Μέ τή σειρά του τό στοιχείο αύτό εχει τή σημασία του σέ δ,τι αφορδ τό πρόβλημα τών κοινωνικών τάξεων: αν βρίσκουμε, μέσα στό Κεφάλαιο τά αναγκαία στοιχεία γιά τήν κατασκευή τής έννοιας τής τάξης, δέν πρέπει νά χάνουμε άπό τά μάτια μας δτι αύτό τό πρόβλημα συγκεντρώνεται τό ϊδιο πάνω στόν οι-κονομικό προσδιορισμό τών κοινωνικών τάξεων. Μέ 1cαvέvα τρόπο δέ θά επρεπε άπό δώ να συμπεράνουμε δτι αύτός ό οικο-νομικός προσδιορισμός είναι αρκετός γιά τήν κατασκευή τής μαρξιστικής έννοιας τής κοινωνικής τάξης, μέ τόν ϊδιο ακρι-βώς τρόπο πού ή ειδική επεξεργασία τού οικονομικού στοι-χείου τού Κ.Τ.Π. μέσα στό Κεφάλαιο δέν^υεριορίζει τή σημασία τών άλλων βαθμίδων γιά τήν έπιστημονική μελέτη αύτού του τρόπου παραγωγής.

Άπό δώ καΐ ή σημασία πού έχουν, ώς πρός αύτό τό σημείο τά πολιτικά εργα τού Μάρξ και τού Ένγκελς. Μιά παρατήρηση σχετικά μέ τό θεωρητικό τους ύπόβαθρο: τά περισσότερα έχουν γιά αντικείμενο τή μελέτη κεφαλαιοκρατικών κοινωνικών σχηματισμών ιστορικά προσδιορισμένων, ειδικότερα τήν πο-λιτική τους συγκυρία. Ή προβληματική τών κοινωνικών τά-ξεων αναφέρεται κυρίως στήν παρουσία τους μέσα σ' αύτούς τούς σχηματισμούς. 'Ωστόσο, αύτά τά κείμενα ταυτόχρονα περιέχουν, σέ πρακτική κατάσταση, τήν τοποθέτηση τού θεω-ρητικού προβλήματος τών κοινωνικών τάξεων μέσα σ' έναν τρόπο παραγωγής, στήν περίπτωση αύτή στόν Κ.Τ.Π., μιά πού κάνουν έκδηλη τή σημασία τού πολιτικού και Ιδεολογικού προσδιορισμού μέσα στήν κατασκευή τής έννοιας τής τάξης. Αύτό άλλωστε εϊναι πολύ καθαρό μέσα στά πολιτικά εργα τού Λένιν.

Είναι σημαντικό νά συγκρατήσουμε τις ημερομηνίες αυ-τών τών κειμένων: μιά καΐ δέχομαι τήν τομή στό έργο τού Μάρξ,


θα πάρω ύπόψη μου μόνον αύτά πού από τήν "Αθλιότητα της Φιλοσοφίας, κείμενο τοϋ 1847, έκτείνονται μέχρι τον "Εμφύλιο Πόλεμο στην Γαλλία, Καμμιά αμφιβολία δτι ή τοποθέτηση τοϋ προβλήματος τών τάξεων ύφίσταται μέσα σ' αύτά κι άλλες διακυμάνσεις, στο βαθμό πού ή πρωτότυπη προβληματική τοϋ Μάρξ σταθεροποιείται. Εντούτοις, μπορούμε νά άποκρυ-πτογραφήσουμε μέσα άπ' αύτά τά κείμενα τή μονιμότητα ένός ζητήματος, πού άφορα άκριβώς τή σημασία τοϋ πολιτικού και ΐδεολογικοϋ προσδιορισμού για τήν κατασκευή τής έννοιας τής τάξης. Έτσι, δεν εϊναι έκπληκτικό δτι αύτά τά κείμενα, περιέχοντας διατυπώσεις πού δεν είναι πάντοτε ξεκάθαρες, έδωσαν λαβή σέ πολλές παρερμηνείες. "Ας προσεγγίσουμε λοιπόν τό πρόβλημα των τάξεων μέσα στά πολιτικά δργα τοϋ Μάρξ κι άς έπιχειρήσουμε νά καταλάβουμε τις σχέσεις του μέ τό πρόβλημα τοδν τάξεων μέσα στό Κεφάλαιο.

I. Το πρόβλημα τοϋ θεωρητικού υπόβαθρου τώ\ τάξεων

"Ας ξεκινήσουμε άπό μερικά κείμενα τοϋ Μάρξ πού αφο-ρούν τή διάκριση τής οικονομικής πάλης και τής πολιτικής πάλης, τών ταξικών «οικονομικών συμφερόντων» και των ταξικών «πολιτικών συμφερόντων». Διαπιστώνει κανείς κατά πρώτο λόγο δτι ό Μάρξ φαίνεται νά διακρίνει στις άναλύσεις του πού άφοροϋν αύτήν τήν πλευρά τής σχέσης τοϋ πολιτικού στοιχείου και τοϋ οικονομικού στοιχείου τρία έπίπεδα ή τρεϊς στιγμές. Τά δυό πρώτα έπίπεδα άναφέρονται στήν «οικονομική πάλη» και στά «οικονομικά συμφέροντα». Στό πρώτο απ αύτά τά δυό έπίπεδα τοϋ οικονομικού στοιχείου, πρόκειται γιά μιά οι-κονομική πάλη ανάμεσα στόν κεφαλαιοκράτη και τόν έργάτη, μέ δυό λόγια άνάμεσα σέ «άτομα — παράγοντες τής παραγωγής», πάλη πού δέν έκδηλώνει ώστόσο, σύμφωνα μέ τό γράμμα αύτών τών άποσπασμάτων, ταξικές σχέσεις. Μέσα στό Κομμου-νιστικό Μανιφέστο 6 Μάρξ μας λέει: «Τό προλεταριάτο περνάεν άπό διάφορες φάσεις άνάπτυξης. Ή πάλη του μέ τήν αστική τάξη άρχίζει μαζι μέ τήν ϊδια του τήν ύπαρξη. Στήν άρχή, ή πάλη γίνεται άπό μεμονωμένους έργάτες* ύστερα οί έργάτες


ενός έργοστασίου, τέλος οί. εργάτες ένός βιομηχανικού κλάδου μέσα σ' 'ένα ίδιο κέντρο άγωνίζονται έναντίον του τάδε αστοΰ πού τούς εκμεταλλεύεται άμεσα...Σ' αύτό το στάδιο, οί έργά-ζόμενοι αποτελούν μιά διάσπαρτη μάζα...». Προοδευτικά αυτές οί «άτομικές συγκρούσεις1> ανάμεσα στούς έργάτες και τούς άστούς παίρνουν δλο και περισσότερο το χαρακτήρα αγώνων άνάμεσα σέ «δυο τάξεις». Εντούτοις, μπορούμε νά διακρίνουμε στον Μαρξ αυτό πού εμφανίζεται σάν ενα δεύτερο έπίπεδο οικονομικής πάλης, οικονομικών συμφερόντων, πού άπό τή μιά μεριά δέν τοποθετείται πια στο έπίπεδο των άτόμων«παραγόν-των τής παραγωγής, αλλά πού, από τήν άλλη, δέν έκφράζει ούτε τις ταξικές σχέσεις για νά μιλήσουμε στήν κυριολεξία, παρόλο πού ό Μαρξ μας λέει μερικές φορές δτι πρόκειται έδώ για μιά τάξη καθεαυτή διακρινόμενη από τήν τάξη για τον εαυτό της. Πρόκειται για τήν περίπτωση των κειμένων του Μαρξ πού αφορούν τον συνδικαλιστικό άγώνα τής έργατικής τάξης σέ αντίθεση πρός τήν κυρίως πολιτική της όργάνωση: «Στήν πάλη της έναντίον τής συλλογικής εξουσίας των τάξεων πού έχουν ιδιοκτησία, τό προλεταριάτο μπορεί νά ένεργει σαν τάξη μονάχα άν συγκροτηθεί τό ϊδιο σέ ξεχωριστό πολιτικό κόμμα... Ή συμμαχία των εργατικών δυνάμεων, πού εχει ήδη έπιτευχθει μέ τόν οικονομικό αγώνα, πρέπει επίσης νά χρησιμοποιηθεί σά μοχλός στα χέρια αύτής τής τάξης στόν αγώνα της έναντίον τής πολιτικής έξουσίας»^. Είναι έξάλλου ανώφελο νά πολλαπλα-σιάσουμε τήν παράθεση γνωστών άποσπασμάτων του Μαρξ πού σύμφωνα μ' αύτά τό προλεταριάτο ύπάρχει σάν τάξη μόνο μέ τήν όργάνωσή του σέ ξεχωριστό κόμμα^.

Αύτά τα επίπεδα πάλης — τά δύο έπίπεδα οικονομικής πάλης, και τό έπίπεδο τής ταξικής πολιτικής πάλης — εϊναι ξεκάθαρα μέσα στό άκόλουθο κείμενο του Μάρξ μέσα <ττήν \4θλωτητα της Φιλοσοφίας: «Οι οικονομικές συνθήκες εϊχαν πρώτα μετατρέψει τή μάζα τής χώρας σέ έργαζόμενους. Ή κυ-

1. Άρθρο 7α του Καταστατικού τής Πρώτης Διεθνούς (1866). 2. Αύτά υπάρχουν, όπως θά δούμε, από τό Κομμουνιστικό Μανιφέστο

μέχοι τη γράμμα στόν Μπόλϋ τού 1871.


ριαρχία του κεφαλαίου έδημιούργησε σ' αύτή τή μάζα μια κοι-νή κατάσταση, κοινά συμφέροντα. Έτσι αύτή ή μάζα είναι ήδη μιά τάξη άπέναντι στο κεφάλαιο, άλλά όχι άκόμα γιά τον έαυτό της. Μέσα στόν άγώνα, πού σημειώσαμε άπλώς μερικές του φάσεις, αύτή ή μάζα συνενώνεται, συγκροτείται σέ τάξη γιά τον έαυτό της, τα συμφέροντα πού ύποστηρίζει γίνονται ταξικά συμφέροντα. 'Αλλά ή πάλη τάξης εναντίον τάξης είναι μιά πολιτική πάλη»®.

Είναι γνωστή ή σημασία αύτών τών κειμένων του Αίοφξ στήν έπεξεργασία τής μαρξιστικής θεωρίας τών κοινωνικών τάξεων. Αύτό πού πρέπει πραγματικά νά σημειώσουμε είναι δτι αυτές οι άναλύσεις έχουν πολύ συχνά έρμηνευτεί μέ τρόπο λαθεμένο, χωρίς νά παίρνονται ύπόψη οι απαιτήσεις μιδς έπι· στημονικής τοποθέτησης του προβλήματος των κοινωνικών τάξεων.

Πραγματικά υπάρχει ένας τρόπος διαβάσματος αύτών τών κειμένων πού πρέπει νά τον παραμερίσουμε εύθύς έξαρχής, γιατί συνδέεται τελικά μέ τήν προβληματική τής «κοινωνικής ό-μάδας» πού δεν δχει τή θέση της στο Μάρξ: πρόκειται γιά τον icnoQiKo - γενετικό τρόπο διαβάσματος. Ή τέτοια ανάγνωση πού παίρνει αύτά τά κείμενα του Μάρξ κατά γράμμα, δπως μας δίνονται άμεσα, θά έβλεπε σ' αύτά μιάν ιστοριογραφία τής διαδικασίας «γένεσης» τής κοινωνικής τάξης. Αυτά τά διάφορα θεωρητικά έπίπεδα ανάλυσης τοϋ Μάρξ θά συγκροτούσαν τούς ιστορικούς σταθμούς τοϋ σχηματισμού μιας τάξης: μάζα αδια-φοροποίητη ατόμων στις αρχές της, θά όργανώνονταν σέ συνέ-χεια σέ μιά τάξη καθεαυτή, γιά νά καταλήξει τελικά στήν τάξη γιά τον έαυτό της. Αύτή ή ανάγνωση αύτών τών αναλύσεων τοΰ Μάρξ αναφέρεται άλλωστε ή ϊδια σέ μιά ιστορικιστική προ-βληματική: θά επρεπε νά σημειώσουμε εδώ δτι ακριβώς στή θεωρία τών τάξεων είναι πού έκδηλώνεται καθαρότατα ό άκα-τάλληλος χαρακτήρας της. Μπορούμε έδώ νά διακρίνουμε δυό

3. "Ας σημειώσουμε ότι αύτή ή αντίληψη βρίσκεται έπίσης μέσα στά Grundrisse... όπου ό Μαρξ μδς μιλάει για τή «μάζα» τόν «έργαζομένων γυμνών έλευθέρων - άτόμων», πού συγκροτούνται προοδευτικά σέ τάξη.


ρεύματα, παρόλο πού οί προϋποθέσεις τους είναι κοινές. ΚαΙ στά δυο δχουμε νά κάνουμε με μιάν είσαγωγή στο έσοηερικο τοΟ μαρξισμού τού όντολογικο-γενετικοϋ σχήματος τής ιστο-ρίας με την έγελιανή σημασία τού δρου, και πού άναπτύσσεται πάνω στο θέμα «οί άνθρωποι είναι αύτοί πού κάνουν τήν ιστο-ρία τους».

α) Στην πρώτη τάση τής ίστορικιστικής προβληματικής, πού συνδέεται δμεσα μέ τήν έγελιανή προβληματική, εννοούν τήν τάξη σαν ύποκείμενο τής ιστορίας, σάν παράγοντα γενετικής παραγωγής των δομών ένός κοινωνικού σχηματισμού και σάν παράγοντα τών μετασχηματισμών τους: ό Λούκατς είναι ο τυ-πικός έκπρόσωπος αύτής τής ίστορικιστικής έρμηνείαςτής τά-ξης και τής ταξικής συνείδησης. Μέσα σ' αύτήν τήν προοπτική, τό θεωρητικό πρόβλημα τών δομών ένός κοινωνικού σχημα-τισμού περιορίζεται στήν προβληματική τής προέλευσής τους, πού ή ϊδια αναφέρεται στήν αύτοανάπτυξη τής τάξης - υποκει-μένου τής ιστορίας. Ή διαδικασία τής όργάνωσης τής τάξης -ύποκειμένου σέ πολιτική τάξη, γιά τόν έαυτό της, αντιστοιχεί εδώ άκριβέστατα στον έγελιανό τύπο τής ιστορικότητας τής "Εννοιας. Τήν ϊδια αύτή αντίληψη τών τάξεων τήν ξαναβρίσκου-με σε συγγραφείς δπως οί L. Goldmann και Η. Marcuse^.

4. Σύμφωνα μ' αύτή τήν άντίληψη, ή διάταξη τών δομών και ό διακα-νονισμός τών σχέσεών τους άνάγονται στήν «έκφραστική όλότητά» τους πού συγκροτείται άπό αύτο τό κέντρο ΆΟΌ είναι ή «άντίληψη τοΟ κόσμου» τής τάξης για τον έαυτό της, τής τάξης υποκειμένου πού τά δημιουργεί. 'Οπως τό έκφράζει ό Λούκατς: « Ό προορισμός μιας τάξης γιά νά κυρίαρχη, σει σημαίνει ότι είναι δυνατό, ξεκινώντας άπό τά ταξικά της συμφέροντα, ξεκινώντας άπό τήν ταξική της συνείδηση νά όργανώσει τό σύνολο τής κοινωνίας σύμφωνα μέ αύτά τά συμφέροντα...Και τό ζήτημα πού άποφασίζει » σέ τελευταία άνάλυση, γιά όλη τήν πάλη τών τάξεων είναι τοϋτο δώ...Μέχρι ποιό βαθμό ή τάξη πού γίνεται λόγος έκπληρώνει συνειδητά, μέχρι ποιό βαθμό άσύνειδα, μέχρι ποιό βαθμό μέ ψεύτικη συνείδηση, τά καθήκοντα, πού τής έπιβάλλονται άπό τήν Ιστορία;» (Histoire et conscience de classe, Paris, σελ. 76 και έπόμ.). Τοποθέτηση άκόμα πιό καθαρή τοΟ προβλήματος ύπάρχει στόν Η. Marcuse στό Kultur und Gesellschaft, 1965, τομ. I, σελ· 34, και στό One Dimensional Man, 19^4, σελ. 55 και έπόμ. Πλησιέστερα σέ μύς βρίσκουμε όλα τα ξεπερασμένα θέματα αύτής τής μυθολογίας στόν Tourraine στό βιβλίο του «Sociologie de Γ action, 1966».


β) Ή δεύτερη ίστορικιστική τάση βρίσκεται σε όρισμένες «λειτουργιστικές» έρμηνεϊες του Μάρξ δπως εϊναι οί έρμηνείες των Th. Geiger, R. Dahrendorf καί, τελευταία, στή Γαλλία, ή έρμηνεία του Bourdieu®. Αύτή ή ερμηνεία εχει το πλεονέ-κτημα σέ σχέση με την πρώτη, δτι κάνει φανερό τό πρόβλημα ένος κοινωνικού σχηματισμοϋ σάν συστήματος δομών, πρό-βλημα πού έδώ δεν αναφέρεται άμεσα στή γένεσή τους. Εντού-τοις, ό δυϊσμός συγχρονία — διαχρονία πού υιοθετείται από τή λειτουργική τάση, σχετίζεται κι αύτός, σέ τελευταία ανάλυση, μέ τήν ίστορικιστική προβληματική. Αύτή ή λειτουργική έρμηνεία δέν ορίζει τον κοινωνικό σχηματισμό σαν σύστημα δομών, παρά σάν πλαίσιο άναφορας, άντικείμενο μιας στα-τικής έξέτασης, δπου τό δυναμικό - διαχρονικό στοιχείο αύτοϋ τοϋ συστήματος αντιπροσωπεύεται άπό τήν «πάλη των τάξεων». Τό ϊδιο τό ύπόβαθρο της «ομάδας» στόν Μαρξ θα ήταν νά αποτελεί τό δυναμικό στοιχείο των δομών, καΐ ή ομάδα θα εϊχε σά ρόλο της νά εϊναι ή άρχή και δ δρος τοϋ μετασχη-ματισμού τους. Οί κοινωνικές δομές καί οί κοινωνικές τάξεις θα εννοούνταν έδώ σέ μιά σχέση δομής μέ λειτουργία, συγχρο-νίας μέ διαχρονία: δπου αύτή ή διαχρονία θά έξέφραζε μόνον τήν ίστορικιστική άντίληψη τών «άνθρώπων πού φτιάχνουν τήν ϊδια τους τήν ίστορία», μιά ιστορία βασισμένη πάνω στα κοινω-νικά δρώντα, πρότυπα, «τις δυνάμεις τις ικανές νά άλ?νάξουν τα στοιχεία της δομής»®, πού άντιπροσωπεύρνται από τις τά-ξεις - λειτουργίες. Δέν θά εκπλαγεί λοιπόν κανείς δταν δει τις βαθειές σχέσεις ανάμεσα στήν άντίληψη τής ιστορίας στόν

5. Th. Geiger: Die Klassengesellschaft im Schmelztiegel, 1949, σελ. 37 και έπόμ. — R. Dahrendorf: Class Conflict in Industrial Society, 1965, passim. Bourdieu: «Situation et position de classe», μαθήματα πολυγραφημένα και Travail et travailleurs en Algerie, 1964.

Μιλάμε έδώ για μια λειτουργιστική έρμηνεία τοϋ Μάρξ, καΐ όχι γιά τό πρόβλημα τών «τάξεων» ή τής «όμάδας» μέσα στή λειτουργιστική τά-ση γενικά.

6. Τό άπόσπασμα εϊναι τοϋ Dahrendorf. Γι' αύτόν οί τάξεις είναι τα «μεταβλητά δυναμικά στοιχεία» πού σάν «λειτουργία» έπιχειροϋν τούς μετασχηματισμούς τών «συγχρονικών δομών» (ορ. cit. σελ. 121 καΐ έπόμ.)·


Λούκατς και στήν αντίληψη τής διαχρονίας στις λειτουργι-στικές θεωρίες, πού και οι δυο τους φανερώνουν την έκδηλη επίδραση τοϋ ίστορικισμοϋ τοϋ Μάξ Βέμπερ. Αύτη ή άντίληψη καταλήγει ετσι στή θεωρητική διαίρεση ένός διπλον νη6· βάθρου τής κοινωνικής τάξηςΓτήν ταξική κατάσταση —τάξη καθαυτή καθοριζόμενη άπό τή θέση της μέσα στήν οικονο-μική δομή — και τήν ταξική λειτουργία — τάξεις για τον εαυτό τους, πάλη των τάξεων — σάν διαχρονικός παράγοντας μετα-σχηματισμού της δομής^.

7. Οί άναλύσεις τοϋ Βέμπερ βρίσκονται σέ πολλά κεφάλαια τοϋ Wir-tschaft und Gesellschaft, Tubingen 1947, τμήμα UI, παρόλο πού τα άπο-τελέσματά τους έμφανίζονται καθαρότερα στό Gesammelte Aufsatze zur Religionssoziologie και στίς πολιτικές του αναλύσεις στό Gesammelte politische Schriften, Tûbingen, 1958. Τό σημαντικό σημείο της θεωρίας του γιά τις τάξεις είναι ή διάκριση Λού κάνει άνάμεσα στήν <αταξική» κατάσταση —«όνομάζω τάξη κάθε όμάδα προσώπων πού βρίσκονται μέσα σέ μιά κοινή ταξική κατάσταση»— πού καθορίζεται κυρίως άπό αά εισοδήματα, καΐ τήν «καταστατική όμάδα»(«groupe statutaire»), κατά κάποιο τρόπο τή λ ειτουργία: αί τή ή διάκριση καταλήγει στήν προβληματική του γιά τήν πολιτική τάξη και τή γραφειοκρατία. Θά έπανέλθω σ' αυτό τό σημείο στό Βέμπερ γιατί μοϋ φαίνεται ότι άποτελει χωρίς άμφιβολία τόν κόμβο τής σχέσης άνάμεσα στό μαρξιστικό ίστορικισμό και τό «λειτουργισμό» τής σύγχρονης πολι-τικής έπιστήμης, δυό τάσεις πού οί θεωρητικές τονς αρχές είναι αυστηρά ταυτόσημες, πού συχνά διαφέρουν μονάχα άπό τήν αντίθεση των συνεπειών τους. Σημειώνω απλώς έδώ ότι τό ιδεολογικά διτιλό υπόβαθρο πού άπο· δίδει αύτή ή προβληματική στήν «κοινωνική όμάδα» θά οροθετηθεί εννοιο-λογικά μερικές φορές σάν άμεση συνέπεια: αύτό εχει ήδη 'i ίνει μέ τόν Βέμπερ Koi τήν όροθέτησή του άνάμεσα στήν «τάξη» — ταξική κατάσταση — καΐ τήν «καταστατική όμάδα»— λειτουργία, θά πρόκειται έδώ νά όροθετήσουμε άπ' τή μιά μεριά τΙς κοινωνικές «τάξεις» πού περιορίζονται στήν οίκονο-μική ταξική κατάσταση, κι' άπ' ιήν άλλη τΙς διαφορετικές «όμάδες» που ή σχέση τους μέ τις τάξεις παραμένει πάντα μυστηριώδης, όμάδες πού συμμε-τέχουν στις σχέσεις πολιτική — λειτουργία (όπου οί κοινωνικές τάξεις είναι άπομονωμένες μέσα στήν ταξική οικονομική κατάσταση). Είναι όλο τό πρόβλημα τής μαρξίζουσας τάσης τών πολιτικών ελίτ, τών όμάδων λει-τουργιών πού είναι έδώ παράλληλες" μέ ι ΐς τάξεις — καταστάσεις. Τό πρόβλημα έχει τοποθετηθεί, όσο καθαρότερα γινόταν, άπό τόν σύγχρονο ιδρυτή τών θεωριών τών πολιτικών έλίτ, πού είναι ό R. Michels —Tà πο-λιτικά κόμματα—, πού είναι ίστορικιστής μαθητής τοϋ Μ. Βέμπερ, μέ μαρ-ξιστικές τάσεις.


Αύτό πού μποροϋμε ήδη να συγκρατήσουμε έδώ, εΤναι δτι ή ίστορικιστική αντίληψη, έξυπονοούμενη στις άναλύσεις αυτής τής τάσης, καταλήγει τελικά στήν άποκατάσταση μιδς ιδεολογικής σχέσης άνάμεσα στα άτομα — παράγοντες τής παραγωγής, τούς «άνθρώπους» και τΙς κοινωνικές τάξεις: αύτη ή σχέση θεμελιώνεται θεωρητικά άπό το ύπόβαθρο πού δίνεται στο ύποκείμενο. Οι παράγοντες τής παραγωγής νοοϋνται σάν δρώντα πρόσωπα — παραγωγοί, σάν τά ύποκείμενα πού δη-μιουργούν δομές, ένώ οί κοινωνικές τάξεις σάν τά ύποκείμενα τής Ιστορίας. Ή κατανομή τών δρώντων παραγόντων σέ κοι-νωνικές τάξεις σχετίζεται ή ϊδια μέ τή διαδικασία, ίστορικι-στικής ύφής, δημιουργίας — μετασχηματισμού τών κοινω-νικών δομών άπό τούς «άνθρώπους». Αύτή λοιπόν ή άντίληψη παραγνωρίζει δύο ούσιώδη γεγονότα: κατά πρώτο λόγο, δτι οί παράγοντες τής παραγωγής, λόγου χάρη ο μισθωτός έργάτης κι ό κεφαλαιοκράτης, σάν «προσωποποιήσεις» τής Μισθωτής εργασίας και τοϋ Κεφαλαίου, θεωρούνται άπό τόν Μαρξ σάν τά υποστηρίγματα (supports) ή οί φορείς (porteurs) ένός συ-νόλου άπό δομές. Κατά δεύτερο λόγο, δτι οί κοινωνικές τάξεις ποτέ δέν κατανοούνται, θεωρητικά άπό τόν Μαρξ σάν γενε-σιουργός αρχή τών δομών, στό βαθμό πού τό πρόβλημα άφορα τόν ορισμό τής έννοιας τής τάξης. Θά δούμε τό γιατί.

Υπάρχει έντούτοις μιά άλλη παραμόρφωση τής μαρξιστι-κής θεωρίας τών κοινωνικών τάξεων: ή «οίκονομιστική» έρμη-νεία πού άποτελει πραγματικά τό άμετάβλητο άντίστοιχο τής τάσης πού άντιπροσωπεύεται άπό τόν «βολονταρισμό» τού νεαρού Λούκατς. Ή κοινωνική τάξη κατά τήν έρμηνεία αύτή έντοπίζετάι στό μοναδικό έπίπεδο τών παραγωγικών σχέσεων, πού νοούνται μέ τρόπο οίκονομιστικό, δηλαδή πού περιορίζεται στή θέση τών παραγόντων μέσα στή διαδικασία τής έργασίας και στίς σχέσεις τους μέτά μέσα παραγωγής. "Άν είναι δμως αλήθεια δτι οί ίδιες οί έννοιες τών παραγωγικών σχέσεων καΐ τού τρόπου παραγωγής §χουν έρμηνευτεί άπό αύτήν τήν τάση μέ τρόπο οίκονομιστικό, και μάλιστα μέσο εννοιών δανεισμένων άπό τήν προμαρξιστική οίκονομική θεωρία, δέν παύει ώστόσο


να ισχύει δτι το πρόβλημα τής αποκλειστικότητας ή όχι τοϋ οικονομικού προσδιορισμού των τάξεων παραμένει ακέραιο, επίσης καΐ σέ μιαν αύθεντική άντίληψη τών παραγωγικών σχέσεων και του τρόπου παραγωγής.

Πραγματικά, ό «καθαρός» τρόπος παραγωγής—πού τον εχουμε διακρίνει άπό εναν κοινωνικό σχηματισμό— όρίζει τό οίκονομικό στοιχείο άπό τήν θεσι; του και τή λειτουργία του μέσα στό σύνθετο δλο τών βαθμίδων πού καλύπτει ή δννοια τοϋ τρόπου παραγωγής. Αύτό έντούτοις δέν περιορίζει τό πρό-βλημα τής ειδικότητας τοϋ οικονομικοϋ στοιχείου μέσα στό έσωτερικό αύτοϋ τοϋ τρόπου. Στήν περίπτωση τοϋ «καθαροϋ» τρόπου παραγωγής, πρόκειται πάντοτε για μιά συνύπαρξη εΐ-δικών έπιπέδων, πού πολύ σχηματικά είναι τό οίκονομικό στοι-χείο — παραγωγικές σχέσεις — τό πολιτικό στοιχείο, τό ιδεο-λογικό στοιχείο, πού έμφανίζονται σάν άλλες τόσες περιοχικές δομές τοϋ «καθαροϋ» τρόπου παραγωγής. Στό μέτρο λοιπόν πού ή έννοια τοϋ τρόπου παραγωγής όχι μόνο δέν περιορίζει την ειδικότητα τών βαθμίδων, άλλά έπιτρέπει νά τΙς έντοπί-ζουμε σάν περιοχές στή σχέση τους μέ τήν περιοχή τοϋ οίκο-νομικοϋ στοιχείου, τό πρόβλημα τών κοινωνικών τάξεων πού άναφέραμε δέ μπορεί νά παρακαμφθεί, άλλα παραμένει άκέραιο: αύτές όρίζονται άπό τή σχέση τους μονάχα πρός τό οίκονομικό στοιχείο; Ή άπάντηση σ' αύτό τό ζήτημα θά ύπαγορεύσει τή λύση πού πρέπει να δώσουμε στό πρόβλημα τών τάξεων σ' εναν κοινωνικό σχηματισμό.

Πραγματικά, μποροϋμε νά διαπιστώσουμε δτι οί άναλύσεις τοϋ Μάρξ πού άφοροϋν τις κοινωνικές τάξεις άναφέρονται πάντοτε, όχι άπλώς στήν οίκονομική δομή — παραγωγικές σχέσεις —, άλλά στά σύνολο τών δομών ένός τρόπου παραγω-γής και ένός κοινωνικρϋ σχηματισμού, καΐ στίς σχέσεις πού διατηρούν εδώ τά διάφορα έπίπεδα. "Άς ποϋμε, προκαταβολικά, δτι δλα γίνονται σάμπως οί κοινωνικές τάξεις νά ήταν τό απο-τέλεσμα ενός συνόλου δομών και τών σχέσεών τους, στήν περί-πτωση αυτή 1) τοϋ οίκονομικοϋ έπιπέδου 2) τοϋ πολιτικού έπιπέδου και 3) τοϋ Ιδεολογικού έπιπέδου®. Μιά κοινωνική τάξη

8. Ή όροθέτηση τών τάξεων σέ σχέση μέ τό «οίκονομικό στοιχείο»,.

84 ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΗΟΥΣίΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ

μπορεί νά προσδιοριστεί εϊτε στό οικονομικό επίπεδο, είτε στό πολιτικό έπίπεδο, είτε στό ιδεολογικό έπίπεδο, μπορεΓ έπομένως νά έντοπιστεί σε σχέση μέ μιάν ίδιαίτερη βαθμίδα. Εντούτοις, ό όρισμός μιας τάξης σαν τέτοιος και ή κατανόηση της στήν εννοιά της σχετίζεται μέ τό σύνολο τών έπιπέδων^ τ(6ν όποίων αποτελεί τό άποτέλεσμα.

Αυτές οί σκέψεις παραμένουν ακόμα άόριστες γιατί, αν πραγματικά μια κοινωνική τάξη παρουσιάζεται σαν άποτέ-λεσμα ενός συνόλου δομών, πρέπει ακόμα νά οροθετήσουμε μέ άκρίβεια τήν ίδιαίτερη περιοχή πάνω ςττήν όποία άντανακλώ-νται τά άποτελέσματα αύτοϋ τοϋ συνόλου παίρνοντας τήν μορφή τής κοινωνικής τάξης. Οί κοινωνικές τάξεις δέν παρουσιάζονται, ας τό ποϋμε αμέσως, σαν τό άποτέλεσμα ένός ίδιαίτερου δομικοί; επιπέδου — λόγου χάρη τής οικονομικής δομής — πάνω σ' ενα άλλο δομικό έπίπεδο — τήν πολιτική δομη ή τήν ιδεολογική δομή, στό εσωτερικό λοιπόν τής δομής, άλλα πραγματικά σάν τό δλικο άποτέλεσμα τών δομών μέσα στην περιοχή τών κοινω-νικών σχέσεων πού, αύτές οί ϊδιες, δηλώνουν έπιπλέον, μέσα στίς ταξικές κοινωνίες, τήν κατανομή τών παραγόντων — ύπο-στηριγμάτων σε κοινωνικές τάξεις: κι αύτό, στό μέτρο πού ot κοινωνικές τάξεις καθορίζουν τή θέση τών παραγόντων — ύπο-στηριγμάτων σέ σχέση μέ τις δομές ένός τρόπου ,παραγωγής και ένός κοινωνικού σχηματισμού. Τό νά συγχέεις αύτές τΙς περιοχές όνομάζεται στή ίστορία τής μαρξιστικής σκέψης αν-θρωπολογισμός τοϋ ύποκειμένου.

^τσι πού τή βρίσκουμε μέσα στό Κεφάλαιο περιλαμβάνει λόγου χάρη τις ακόλουθες σχέσεις:

—παραγωγικές σχέσεις μέ τήν αυστηρή έννοια: παραγωγός/ιδιοκτήτης τών μέσων παραγωγής.

—σχέσεις κατανομής τής κοινωνικής έργασίας: παραγωγος/παραγωγός. —σχέσεις μεταβίβασης τοϋ κοινωνικοϋ προϊόντος: παραγώγός/παρα-

γωγός. Αύτές οί σχέσεις έξαρτώνται άπό τό συνδυασμό τών δύο οικονομικών

σχέσεων —τής πραγματικής ιδιοποίησης και τής Ιδιοκτησίας—, και πα-ραπέμπουν, έτσι, στήν όργάνωση τής διαδικασίας τής έργασίας καΐ στόν καταμερισμό τής έργασίας.


Αύτό πού χρειάζεται λοιπόν κατά πρώτο λόγο να τοποθε-τήσουμε μέ ακρίβεια εϊναι οί «κοινο^νικές σχέσεις» μέσα στή σχέση τους μέ τις δομές ένός τρόπου παραγωγής και ένός κοι-νωνικού σχηματισμού. Είναι, ειδικότερα, ή σύγχυση ανάμεσα στις δομές και τις κοινωνικές σχέσεις, πού επιτελείται έδώ στο οικονομικό επίπεδο, αυτή πού όδήγησε τόν οικονομισμό στήν περιστολή τών κοινωνικών τάξεων στό οικονομικό μονάχα στοιχείο. Επίσης μέ τόν πλάγιο αύτόν τρόπο είναι πού μπο-ρούμε νά αποκρυπτογραφήσουμε τήν επίδραση του άνθρωπο-λογισμού μέσα στήν οικονομιστική τάση. Πραγματικά, αύτή ή περιστολή συνδέεται μέ τήν σύγχυσή τους, πού επιτελείται έδώ μέ τήν μη διαφοροποίηση τών όρων «παραγωγικές σχέσεις» καΐ «κοινωνικές παραγωγικές σχέσεις», ένώ στήν πραγματι-κότητα αύτοί οί δυό όροι καλύπτουν διαφορετικές πραγματι-κότητες. Οί κοινωνικές τάξεις, όντας κοινωνική σχέση παρα-γωγής, ανάγονταν στίς παραγωγικές σχέσεις μονάχα, ένώ ό όρος «κοινωνικές σχέσεις παραγωγής» δηλώνει επιπλέον τήν έμφάνιση του κοινωνικού μέσα στήν ϊδια τη δομή, και στό προνομιακό σημείο δπου θά βρίσκονταν οί «παραγωγικές σχέ-σεις—κοινωνικές παραγωγικές σχέσεις». Εϊναι άλήθεια εξάλλου ότι ό ϊδιος ό Μάρξ χρησιμοποιεί μέ τρόπο όχι διαφοροποιη-μένο τούς δρους παραγωγικές σχέσεις και κοινωνικές παραγω-γικές σχέσεις, καί μονάχα μέ μιά προσεκτική ανάγνωση τών κειμένων του μπορεί κανείς ν' ανακαλύψει τή διαφορά τών πρα-γματικοτήτων πού καλύπτονται άπό αύτές τις εννοιες.

"Ας δούμε άπό πιό κοντά τά πράγματα. Ή έπιστημονική μαρξιστική άντίληψη τών κοινωνικών παραγωγικών σχέσεων φέρνει μέσα της τή ριζική κριτική κάθε οίκονομικής άνθρω-πολογίας, πού συσχετίζει τό οίκονομικό στοιχείο γενικά μέ τις «άνάγκες» τών ανθρώπινων «υποκειμένων» και συνεπώς τή ριζική κριτική τής αντίληψης τών κοινωνικών σχέσεων σα σχέσεων ανάμεσα σέ ύποκείμενα. Και αύτό μέ δυό εννοιες: άπό τή μια μεριά, ή βαθμίδα του οικονομικού στοιχείου συνί-σταται στήν ένότητα τής διαδικασίας τής εργασίας (πού αφορά τούς υλικούς και τεχνικούς όρους τής εργασίας, καί ειδικότερα, τά μέσα παραγωγής, μέ δυό λόγια τις σχέσεις «άνθρωπος— φύση»


γενικά) και τόδν παραγωγικών σχέσεων (πού άφοροϋν τις σχέ-σεις τών δρώντω^-^ιαραγόντων τής παραγωγής και των μέσων εργασίας). Άπό δώ βγαίνει δτι οί παραγωγικές σχέσεις δηλώ-νουν έπιπλέον όχι άπλώς τις σχέσεις τών παραγόντων τής πα-ραγωγής άνάμεσά τους, άλλα αύτές τις σχέσεις μέσα στους Ειδικούς συνόνασμονς αύτών τών παραγόντων και τών ύλικών και τεχνικών δρων τής έργασίας. Άπό τήν άλλη μεριά, οί κοι-νωνικές παραγωγικές σχέσεις είναι σχέσεις των παραγόντων τής παραγωγής πού εϊναι κατανεμημένοι σέ κοινωνικές τάξεις, είναι ταξικές σχέσεις. Μέ άλλα λόγια οί «κοινωνικές» παρα-γωγικές σχέσεις, οί ταξικές σχέσεις, παρουσιάζονται στό οι-κονομικό έπίπεδο, σάν άποτέλεσμα αύτοϋ τοϋ ειδικοϋ συνδυα-σμού παράγοντες παραγωγής—ύλ'ικοι και τεχνικοί δροι έργα-σίας πού εϊναι οί παραγωγικές σχέσεις.

Φαίνεται λοιπόν δτι μπορούμε νά κάνουμε τη ριζική κρι-τική κάθε «άνθρωπολογισμού», κάτω άπό τήν ίστορικιστική του μορφή ή κάτω άπό τήν άνθρωπιστική του μορφή, μόνον αν διακρίνουμε καθαρά τις δομές και τις κοινωνικές σχέσεις — gesellschaftliche Verhâltnisse —, δταν οί τελευταίες υπο-δηλώνουν τήν κατανομή τών υποστηριγμάτων σέ κοινωνικές τάξεις. Αύτές οί δυό περιοχές καλύπτονται άντίστοιχα, στό οικονομικό έπίπεδο, άπό τήν έννοια τών παραγωγικών σχέσεων— Produktions - Verhâltnisse— και άπό τήν έννοια τών κοινωνι-κών παραγωγικών σχέσεων— Gesellschaftliche Produktions-verhâltnisse. Πραγματικά, άπέναντι σέ μιαν οίκονομιστική άντίληψη τών κοινωνικών τάξεων, πού συγχέει αύτές τΙς δυό περιοχές καΐ άνάγει τή μιά έννοια στήν άλλη, τό οικονομικό στοιχείο, όντας καλυμμένο μέσα στή δομή άπό τήν έννοια τών παραγωγικών σχέσεων, δέν άποτελεΐ καθόλου ένα οποιοδήποτε προνομιούχο σημείο έμφάνισης τοϋ κοινωνικού στοιχείου. Οί παραγωγικές σχέσεις άντιστοιχούν, μέσα στις κοινωνικές σχέσεις, στίς κοινωνικές παραγωγικές σχέσεις: άλλα μπορούμε επίσης νά μιλάμε μέ κάθε άκρίβεια για «κοινωνικές» πολιτικές σχέσεις και γιά «κοινωνικές» ιδεολογικές σχέσεις®. Αύτές οί

9. Άπό μιαν άλλη πλευρά, μέσα στά πλαίσια τής «λειτουργισηκής»


κοινωνικές σχέσεις, δντας ταξικές σχέσεις, απομονωμένες εδώ αναφορικά μέ τήν βαθμίδα τοϋ πολιτικού στοιχείου και τοΟ ιδεολογικού στοιχείου, παρουσιάζονται οί ϊδιες σάν το απο-τέλεσμα τών πολιτικών καΐ ιδεολογικών δομών πάνω στις πα-ραγωγικές σχέσεις. Οί διάφορες βαθμίδες λοιπόν σημειώνουν τα επίπεδα και τά σκαλοπάτια ταυτόχρονα μέσα στις δομές και μέσα στις κοινωνικές σχέσεις. Σέ δ,τι άφορά το οίκονομικό στοιχείο, ας πάρουμε, μέσα στις δομές, τήν περίπτωση τών πα-ραγωγικών σχέσεων: συνίστανται σέ ειδικές μορφές συνδυασμοί τών παραγόντων τ^ς παραγωγής και τών μέσων παραγωγής. Αύτη ή δομή τών παραγωγικών σχέσεων «προσδιορίζει τις θέ-σεις καΐ τις λειτουργίες πού κατέχονται και έχουν άναληφθει άπό τούς παράγοντες τής παραγωγής, πού πάντοτε εϊναι οί κά-τοχοι αυτών τών θέσεων μονάχα στό μέτρο πού εϊναι οί φορεί: (Trâger) αύτών τών λειτουργιών»^®. Οί παραγωγικές σχέσεις έχουν σαν αποτέλεσμα^ πάνω στίς κοινωνικές σχέσεις, και σέ δ,τι αφορά τό οικονομικό στοιχείο, μιά κατανομή τών παρα-γόντων τής παραγωγής σέ κοινωνικές τάξεις, πού είναι, <r' αντο το επίπεδο, οί κοινωνικές παραγωγικές σχέσεις.

"Άν μιλήσουμε μέ ακρίβεια, οί παραγωγικές σχέσεις, οντάς δομή δέν εϊναι αρα κοινωνικές τάξεις: και δέν αναφέρομαι καθό-

αντίληψης πού έσημείακια, και πού καταλήγει, κι αύτη έπίσης, στη σύγχιση τόν δομών και τών κοινωνικών σχέσεων, θά χρειαστεί, άντίθετα, να θεμελιώ-σουμε μιάν ειδικότητα τοϋ «κοινωνικοϋ»στοιχείου πού δέν θά περιστέλλονταν στο «οικονομικό στοιχείο». "Ας πάρουμε, λόγου χάρη, τήν περίπτωση τον Bourdieu: « Ή άντίθεση τοϋ Βέμπερ (πού ό Bourdieu τήν αποδέχεται) συνεπάγεται λοιπόν τήν άναγνώριση μιΰς κατηγορίας καθεαυτό κοινωνικής πού όφείλει τή σχετική της αύτονομία άναφορικά μέ τήν κατηγορία τήν οικονομική...» (Ταξική κατάσταση καΐ θέση, ορ. cit., σελ. 5). Όταν ετσι λοιπόν τοποθετείται τό πρόβλημα, δεν ίχει, αυστηρά έξεταζόμενο, κανένα νόημα: σάμπως τό οίκονομικό στοιχείο νά μήν τοποθετούνταν έπίση; μέσα στις κοινωνικές σχέσεις — κοινωνικές οικονομικές σχέσεις, βλέπε ταξική οικονομική πάλη. Πραγματικά, αύτή ή διάκριση «οίκονομικό-κοινωνικό»· έπιτελειται άπό μιά Ιδεολογική προβληματική, πού ξεκινάει άκριβώς άπό τόν Μ. Βέμπερ, όπως τό δείχνει ό ϊδιος ό τίτλος τοϋ κύριου έργου του Οι-κονομία καΐ Κοινωνία.

10. Althusser, στό Lire le Capital, τόμος Π, σελ. 157...


λου εδώ στήν εμπειρική πραγματικότητα τής «όμάδας», αλλά στήν έννοια της τάξης, θέλοντας έτσι να πώ ότι ή έννοια της τάξης δεν μπορεί νά καλύψει τή δομή τών παραγωγικών σχέσεων. Αύτές συνίστανται σέ μορφές συνδυασμού, ένώ ή σχέση τών κατηγοριών τοΰ Κεφαλαίου και τής Μισθωτής εργασίας εκφρά-ζονται μέ μιαν ειδική έννοια, τήν έννοια της ύπεραξίας. Μέσα σ'^αύτή τήν προοπτική τό Κεφάλαιο και ή Μισθωτή εργασία δεν είναι ασφαλώς εμπειρικές πραγματικότητες τών «κεφαλαι-οκρατών» και τών «εργατών», αλλά και δέν μπορούν επίσης νά ύποδηλωθοϋν μέ μιαν ëvvoia —τις κοινωνικές τάξεις— πού καλύπτει πραγματικά τις κοινωνικές σχέσεις. Αύτές οί παρατη-ρήσεις ισχύουν εξάλλου καΐ για τις άλλες βαθμίδες έπίσης: οί δομές τοΰ πολιτικοϋ στοιχείου, κυρίως τό νομικό-πολιτικό έποικοδόμημα τοϋ κράτους, δέν είναι κοινωνικές τάξεις, άλ-λωστε όχι περισσότερο από δ,τι συμβαίνει και μέ τις ιδεολογι-κές δομές. Έχουν εντούτοις για αποτέλεσμα, μέσα στις κοι-ν(ονικές σχέσεις, και στο έπίπεδό τους — κοινωνικές νομικο-πολιτικές σχέσεις καΐ κοινωνικέ; ιδεολογικές σχέσεις—, τήν κατανομή τών παραγόντων πού εϊναι οί φορείς τους σέ κοινω-νικές τάξεις. Ειδικότερα, στήν περίπτωση τοϋ δικαίου, ξέ-ρουμε ότι αύτό τό άποτέλεσμα έξαρτιέται άπότήν τυπική νομική ιδιοκτησία τών μέσων παραγωγής. Θα καταλάβουμε τή σημασία αυτών τών παρατηρήσεων άν πάρουμε ύπόψη μας τις συγχύσεις στις όποιες όδήγησαν τελευταία τον Μ. Godelier αύτά τά άλυτα προβλ,ήματα^^

11. Έδώ, πραγματικά, είναι πού παρουσιάζεται τό βασικό λάθος τών οναλύσεών του στό Rationalité et irrationalité économique, 1966, και στό: ''Système, stucture et contradiction dans Le Capital», στο Les Temps Mo-dernes, Νοέμβριος 1966. Κατά τόν Godelier, ό Κ.Τ.Π. χαρακτηρίζεται από ι>ό αντιφάσεις πού βρίσκονται μέσα στις δομές: Ή πρώτη —ή βασική—

παρουσιάζεται ανάμεσα σέ δύο διαφορετικές δομές, τις παραγωγικές σχέσεις —ατομική ιδιοκτησία τών μέσων παραγωγής— άπό τή μιά, και τις παρα-γοίγικές δυνάμεις άπό τήν άλλη. Ή δεύτερη αντίφαση — ή άντίφαση τών Ίάξί:ων κεφαλαιοκράτες ~ μισθωτοί έργάτες, παρουσιάζεται στούς κόλπους μιας καΐ της ϊδιας δομής, τής δομής τών παραγωγικών σχέσεων. Πρόκειται γιά δίπλϋ λάθος: α) Οί παραγωγικές σχέσεις και οί παραγωγικές δυνάμεις ανήκουν στον ϊδιο συνδυασμό — δομή τοϋ οικονομικού στοιχείου, ένώ ή


Μπορούμε ετσι νά επιχειρήσουμε νά έκφράσουμε τις σχέσεις ανάμεσα στις δομές ενός τρόπου παραγωγής ή ένος κοινωνικού σχηματισμού και τις κοινωνικές αχεσεις, τις κοινωνικές τάξεις, δηλαδή νά όρίσουμε τό θεωρητικό υπόβαθρο τής κοινωνικής τά-ξης. Κατά πρώτο λόγο, δέν πρόκειται καθόλου για σχέσεις ανά-μεσα σέ τακτικό στοιχείο και δυναμικό στοιχείο—πού νοούνται μερικές φορές σά σχέσεις συγχρονικής δομής και διαχρονικής λειτουργίας, σύμφωνα μ'δνα συνηθισμένο λάθος πού συνίσταται στό νά κατανοούνται οι δομές σύμφωνα μέ τό βαθμό τις μονιμό-τητάς τους —ή, μέ άλλα λόγια, σά σχέσεις, ίστορικιστικές στήν προέλευση τους, τοϋ ύποκειμένου— παραγωγού μέ τό προϊόν του. Δέν πρόκειται ουτε καΐ γιά μιά απλή επιστημολογική σχέση ανάμεσα στήν «όμάδα» (τήν τάξη), τό «εμπειρικό συγκεκριμέ-νο» — μέ τήν έννοια πού ό Levi - Strauss μας λέει ότι οί «κοι-νωνικές σχέσεις» είναι ή πρώτη ϋλη των δομών^^— καΐ τό «θεω-ρητικό μοντέλο» του, στήν περίπτωση αύτή τις δομές—δηλαδή τή θεωρία τοϋ μοντέλου πον ταυτίζει δομη και έννοια και έξαρτιέ-ται από μιαν έμπειριστική θεωρία τής γνώσης. Οί κοινωνικές τάξεις δέν είναι πραγματικά, ενα «έμπειρικό πράγμα» πού οί δομές του θά ήταν ή έννοιά του: αύτές οί δομές σημαίνουν ε-πιπλέον κοινωνικές σχέσεις, κοινωνικά σύνολα, αλλά είναι ή εννοιά τους, κατά τόν ϊδιο τρόπο πού οί έννοιες τοϋ Κεφαλαίου,

«ατομική» — νομική — ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής ανήκει στό εποι-κοδόμημα β) —αύτό πού κυρίως μας ενδιαφέρει εδώ — ή αντίφαση των τάξεων δέν είναι δυνατό νά έντοπιστεΐ μέσα στο ϊδιο τό έσωτερικό των δο-μών και êioi στό έπίπεδο μονάχα τών παραγωγικών σχέσεων. Δέν είναι ομοιογενής μέ τήν πρώτη, και μάλιστα, δέ σχετίζεται μέ τό ίδιο σύστημα, γιατί άφορα τις κοινωνικές σχέσεις: μέ τήν έννοια αύτή, άλλωστε, χαρα-κτηρίζει ϋλα τά έπίπεδα τών κοινωνικών σχέσεων, τής πάλης τών τάξεων, και όχι άπλώς τις κοινωνικές παραγωγικές σχέσεις. Μπορούμε ετσι νά προσυπογράψουμε π^ήpως, ώς προς αύτό τό σημείο τις παρατηρήσεις τοϋ L. Sève πού άντιλέγει σωστά σ^όν Godelier ότι οίΗαξικές άντιφάσεις βρί-σκονται σ' όλα τά έπίπεδα τοϋ κοινωνικού οικοδομήματος (στό La Pensée. Οκτ. 1967).

12. Anthropologie structurale, σελ. 305 και έπόμ.


τής Μισθωτής έργασίας, τί|ς ύπεραξίας άποτελοϋν εννοιες δο-μών, παραγωγικές σχέσεις^^.

"Ακριβέστερα, ή κοινωνική τάξη είναι μια έννοια πού δείχνει τα αποτελέσματα τον συνόλου των δομών, της μήτρας ενός τρόπου παραγωγής f j ενός κοινωνικού σχηματισμού πάνω στά δρώντα πρόσωπα που άποτελοϋν τα υποστηρίγματά της: αύτη ή έννοια δείχνει λοιπόν τα αποτελέσματα της ολικής δομής μέσα στην περιοχή των κοινωνικών σχέσεων. Μέ τήν » ëvvoia αύτή, δν ή τάξη εϊναι μιά έννοια, δέ δηλώνει ώστόσο μιά πρα-γματικότητα πού μπορεί να βρίσκεται μέσα στις δομές: ύποδηλώ-νει τό αποτέλεσμα ένός συνόλου δεδομένων δομών, συνόλου πού προσδιορίζει τις κοινωνικές σχέσεις σαν ταξικές σχέσεις^^. Πράγμα πού σημαίνει δτι ή κοινωνική τάξη δέ μπορεί θεωρητικά νά κατανοηθεί σά μιά περιοχική ή μερική δομή τής ολικής δομής, κατά τον τρόπο λόγου χάρη πού οί παραγωγικές σχέσεις, τό Κράτος ή ή ιδεολογία άποτελοϋν πραγματικά τις περιφε-ρειακές της δομές. Και αύτό, όχι έπειδή τό άποτέλεσμα των δομών —ή τάξη— δέ μπορεί ή ϊδια νά αποτελεί μιά δομή, ή διότι ή τάξη εϊναι τό «έμπειρικό συγκεκριμένο» —ή ομάδα— ένώ οί δομές εϊναι ή ëvvoià της: αύτό συμβαίνει γιατί ανάμεσα στήν έννοια τής τάξης, πού σημαίνει κοινωνικές σχέσεις, καί τις έννοιες πού σημαίνουν δομές, δεν υπάρχει θεωρητική ομοιο-γένεια^^.

13. Δέν είναι άνώφελο νά σημειώσουμε αύτό τό πρόβλημα. Πραγματικά, πολλές συγχύσεις έχουν έμφανιστεϊ, ώς πρός αύτό τό σημείο, στήν σύγχρο-νη κοινωνιολογική θεωρία: συγκεντρώνονται στό πρόβλημα αν οί κοινω-νικές «τάξεις» είναι ένα «Realphânomen» —Εμπειρικό συγκεκριμένο— ή ένα «Ordnungsphânomen» — μιά έννοια μέ τή σημασία τοΰ «μοντέλου>». Β^πε άνάμεσα σ* άλλα: Lenski, «American Social Classes — Statistical Strata or Social Groups?» a\à American Journal of Sociology, τόμ. LVIIIl 1952* Lipset and Bendix, «Social Status and Social Structure», στο British Journal of Sociology, τόμ. II 1951, κτλ.

14. Δέν θα έπρεπε, έννοείται, νά πάρουμε έδώ τόν όρο άποτέλεσμα μέ μιά χρονολογική έννοια, πράγμα πού θά σήμαινε ότι κάνουμε μιά γένεση άπ' τήν άνάποδη. Λέγοντας αποτελέσματα εννοώ τήν ύπαρξη τον nQoaàio-ρισμοϋ των δομών μέσα στις κοινωνικές τάξεις.

15. Βρίσκουμε στό Λένιν πολλά κείμενα πού αφορούν τις κοινωνικές


Εντούτοις, Sv είναι αλήθεια δτι οι κοινωνικές τάξεις δέ μποροδν να θεωρηθοΡν σα μιά δομή μέσα στήν πρώτη περιοχή πού προσδιορίσαμε, άποτελοΰν, όντας δομικό άποτέλεσμα, μιά δομή μέσα στο ιδιαίτερο πλαίσιο άναφορας τοδν κοινωνικών σχέσεων. Αυτό τό πλαίσιο είναι τό ϊδιο δομημένο μια που πε-ρικλείνεται μέσα στά δρια πού έχουν τεθεί άπό τις δομές, δρια πού άντανακλϋδνται σαν αποτελέσματα του συνόλου μιας πε-ριοχής πάνω στήν άλλη. Αύτο θά γίνει πιό καθαρό δταν θα έξετάσουμε τήν έπικάλυψη αύτής τής διαφοροποίησης δομές —^κοινωνικές σχέσεις μέ τή διαφοροποίηση δομές— πρακτι-κές, και μάλιστα ταξικές πρακτικές^®.

Αύτή τή διαφορά περιοχών τή δείχνουν δλλωστε οί Μάρξ καΐ Ένγκελς μέ τό να χρησιμοποιούν συνήθως στά έργα τους, και γιά να δηλώσουν ενα κοινωνικό «δλο» ιστορικά καθορι-σμένο, δυό δρους, τόν δρο κοινωνικός σχηματισμός—άκρι βέστερα οικονομικοκοινωνικός σχηματισμός— και τόν δρο «κοινωνία», ειδικότερα στήν έκφραση «κοινωνία διαιρεμένη σέ τάξεις». Μέ τήν έννοια αύτή άλλωστε ό δρος «Bûrgerliche Gesellschaft» στό Μάρξ τής ώριμότητας, σημαίνει τΙς πιό πολλές φορές όχι «κοινωνία των πολιτών» (société civile) αλλά «αστική κοινωνία» (société bourgeoise) γιά νά χαρακτη-ρίσει τήν κεφαλαιοκρατική «κοινωνία». Ή χρησιμοποίηση από τόν Μάρξ του δρου κοινωνία στή θέση τοϋ κοινωνικού σχηματισμού, δέν αποτελεί ενα άπλό θεωρητικό γλίστρημα ή

τάξεις πού έχουν όλα τήν ίδια κατεύθυνση: «...ή άστική τάξη είναι τό προϊόν και ή έκφραση τί\ς κοινωνικής «ζωής» πού άντιπροσωπεύει δναν κεφαλαίο-κρατικό κοινωνικό σχηματισμό...» (Oeuvres, τ. I, σελ. 378) ή άκόμα: «Ση-μειώστε ότι ό Μάρξ μιλάει έδώ γιά τήν υλιστική κριτική, τή μόνη πού θεω-ρεί έπιστημονική, δηλαδή αύτήν πού προσεγγίζει τά πολιτικο-νομικά, κοι-νωνικά, ηθικά κτλ. γεγονότα στο οικονομικό στοιχείο, στό σύστημα τών παραγωγικών σχέσεων, στά συμφέροντα τών τάξεων πού συγκροτούνται αναγκαστικά πάνω στό έδαφος όλων τών άνταγωνιστικών κοινωνικών σχέ-σεων» (Στό ίδιο σελ. 355).

16. Τό πρόβλημα είναι πολύ σημαντικό και τό σημειώνω άπό τώρα: οί τάξεις σημαίνουν έπιπλέον πάντοτε ταξικές πρακτικές, και αυτές οι πρα-κτικές δέν είναι δομές — ή πολιτική πρακτική δέν είναι τό έποικοδόμημα τοϋ κράτους, ούτε ή οικονομική πρακτική οί παραγωγικές σχέσεις.


μια απλή διακύμανση όρολογίας, αλλά δείχνει τό πρόβλημα μιας διαφοροποίησης άνάμεσα στις δομές καΐ τις κοινωνικές σχέσεις. Ό δρος κοινωνικός σχηματισμός άναφέρεται αύστηρά στά δομικά έπίπεδα, ό δρος κοινωνία δείχνει συχνά, μέ τρόπο περιγραφικό, την περιοχή τών κοινωνικών σχέσεων.

Ποιές συγκεκριμένες συνέπειες μπορούν νά έκπηγάσουν απ'αυτές τις παρατηρήσεις σέ δ,τι άφορα τή συγκρότηση των κοινωνικών τάξεων; Κατά πρώτο λόγο, ή συγκρότηση τών τάξεων δέν άναφέρεται στό οικονομικό μόνον έπίπεδο αλλά συνίστα-ται σ' ενα αποτέλεσμα του συνόλου τών επιπέδων ένός τρόπου παραγωγής ή ένός κοινωνικού σχηματισμού. Ή οργάνωση τών βαθμίδων σέ έπίπεδο οικονομικό, πολιτικό, ιδεολογικό, αντανακλάται, μέσα στις κοινωνικές σχέσεις, σέ οικονομική, πολιτική και ιδεολογική ταξική πρακτική καΐ σέ «πάλη» τών πρακτικών τών διαφόρων τάξεων. Εφόσον οί κοινωνικές σχέσεις είναι μια δομημένη περιοχή — άποτέλεσμα του συστήματος τών δομών, τά σκαλοπάτια τής ταξικής πάλης διατηρούν τόν ϊδιο τύπο σχέσεων δπως και οί βαθμίδες της μήτρας. Ό προσδι-ορισμός σέ τελευταία άνάλυση πού άσκει ταξική οικονο-μική πάλη — σχέση πρός τις παραγωγικές σχέσεις — μέσα στό πεδίο τών κοινωνικών σχέσεων, μπορεί νά αντανακλάται μέσο μιας μετατόπισης του κυριάρχου ρόλου σ' δνα άλλο έπί· πεδο ταξικής πάλης — πολιτική πάλη, Ιδεολογική πάλη. Ό προσδιοριστικός ρόλος μέσα στή συγκρότηση τών κοινωνικών τάξεων, τής σχέσης τους πρός τις παραγωγικές σχέσεις, πρός τήν οικονομική δομή, δείχνει πραγματικά, πολύ σωστά, τό σταθερό προσδιορισμό σέ τελευταία άνάλυση πού ασκεί τό οικονομικό στοιχείο μέσα στις δομές, προσδιορισμό πού άντα-νακλΛται πάνω στις κοινωνικές σχέσεις^'.

17. ΚαΙ γι' αυτούς πού ϊσως θά έκπλήσσονταν άκόμα απ' αύτήν τήν αντίληψη τών παραγωγικών σχέσεων, μέσα στή συγκρότηση τών κοινω-νικών τάξεων, σαν «οίκονομική πάλη» παραθέτω αύτήν τήν άποκαλυπτική φράση του Λένιν πού πάει μάλιστα πολύ μακριά: «ή ταξική οίκονομική πόλη είναι αύτή πού άποτελει τή βάση τής «κοινωνίας» και τοϋ «Κράτους» (Oeii-\ res complètes, éd. sociales, τομ. I, σελ. 419). Λέω ότι ό Λένιν έδώ πάει


Γιά νά τό πούμε καλύτερα ή συναρμογή τών δομών πού ορίζει εναν δεδομένο τρόπο παραγωγίίς ή εναν κοινωνικό σχη-ματισμό, είναι κατά γενικό κανόνα ή συναρμογή τών κοινωνικών σχέσεων, τών επιπέδων ταξικής πάλης. "Ας πάρουμε γιά παρά-δειγμα τήν περίπτωση τοϋ φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής: ορίζεται άπό μιαν είδική συναρμογή τού οίκονομικού, τοϋ πο-λιτικού και τού ιδεολογικού στοιχείου, ενώ ό προσδιορισμός σέ τελευταία άνάλυση άπό μέρους τού οικονομικού στοιχείου αντανακλαται, τις πιό πολλές φορές, από τόν κυρίαρχο ρόλο τού πολιτικού στοιχείου, πού όρίζεται ανάλογα με τή θέση του καΐ τό ρόλο του μέσα σ' αύτόν τόν τρόπο παραγωγής, και με-ρικές φορές άκόμα και τού ιδεολογικού στοιχείου. "Ας πάρουμε τώρα τήν περίπτωση τών κοινωνικών σχέσεων: οί κοινωνικές τάξεις αυτού τού τρόπου παραγωγής, αύτές οι τάξεις πού είναι σταθεροποιημένες από τόν «δημόσιο—πολιτικό» κανονισμό τους, δείχνουν δτι ό προσδιορισμός σέ τελευταία άνάλυση άπό μέρους τής ταξικής οικονομικής οργάνωσης μεταφράζεται εδώ στόν κυρίαρχο ρόλο τής πολιτικής της οργάνωσης. Αύτές οί τάξεις προσδιορίζονται κατά πρώτο λόγο από τόν δημόσιο κανονισμό τών δρώντων προσώπων τής παραγωγής, από. τήν νομικο-πολιτική τους όργάνωση πού όρίζεται σύμφωνα μέ τή θέση καΐ τό ρόλο τού πολιτικού στοιχείου μέσα στις φεουδαρχι-κές κοινωνικές σχέσεις, πού δεν είναι παρά ή άντανάκλαση τής θέσης καΐ τού ρόλου τού πολιτικού στοιχείου μέσα στίς δομές. Ό Μάρξ, σέ πολλά του κείμενα, ειδικότερα στα Grund-risse, θά σημειώσει, αλλά όπως είδαμε, μέ τρόπο περιγραφικό, αύτή τήν ιδιομορφία τών «καστών» καΐ τών «κλειστών τάξεων» («états») σέ σύγκριση μέ τις σύγχρονες κοινωνικές τάξεις.

πολύ μακριά, πρός τήν άντίθετη ώστόσο κατεύθυνση τής σύγχισης πού εχουμε διαπιστώσει ώς έδώ: άντί να άπορροφήσει τήν ταξική «οικονομική ίτάλη» " τή σχέση τών τάξεων προς τις παραγωγικές σχέσεις — μέσα σ' αύτές τις σχέσεις, ό Λένιν, έδ<5, άπορροφάει τις παραγωγικές σχέσεις μέσα στήν «οίκονομική πάλη».


IL Οί τάξεις μέσα σ" εναν τρόπο παραγωγής και μέσα σ* εναν κοινωνικό σχηματισμό

Τέλος, μια τελευταία παρατήρηση αναφορικά μέ τις κοι-νωνικές τάξεις σέ σχέση μ' εναν δεδομένο τρόπο παραγωγής και σέ σχέση μέ ëvav Ιστορικά καθοριαμένο κοινωνικά σχη-ματισμό: πρόκειται γιά τό πρόβλημα τοϋ «άριθμοϋ» τών κοι-νωνικών τάξεων μέσα στις άναλύσεις τοΰ Μαρξ και τοϋ Ένγκελς πού άφοροϋν δναν κοινωνικό σχηματισμό. Ξέρουμε δτι οι παραλ-λαγές κατά τήν άπαρίθμηση τών τάξεων άποδίδονται συχνά —άπό τόν R. Aron λόγου χάρη^®— στό γεγονός δτι οί Μαρξ και Ένγκελς είχαν τάχα δεχτεί σιωπηρά μιά πολλαπλότητα κρι-τηρίων διάκρισης τών τάξεων, πού είναι διαφορετικά από αύτά πού άφοροϋν αυστηρά τις δομές τών βαθμίδων^^ Εϊναι φανερό ότι μιά τέτοια έρμηνεία εϊναι λαθεμένη άπό τή στιγμή πού θά

18. Ειδικότερα La lutte des classes, 1965, op. cit. "Ίδια περίπτωση γιά τον Gurvitch: Le concept des classes sociales, μαθήματα πολυγραφημένα, 1962.

19. Αύτό τό πρόβλημα τΤ\ς πολλαπλότητας τών κριτηρίων πού χρησι-μοποιούνται γιά τόν όρισμό τών τάξεων άξίζει νά προσεχτεί. "Αν έννοείται μ' αύτό δτι οί κοινωνικές τάξεις δέν όρίζονται άπλώς στήν σχέση τους πρός το οίκονομικό στοιχείο, άλλά έπίσης στη σχέση τους πρός τό πολιτικό και τό Ιδεολογικό, αύτή ή παρατήρηση είναι σωστή. Δέν πρόκειται έντού-τοις σ' αύτήν τήν περίπτωση γιά μιά όποιαδήποτε πολλαπλότητα κριτη-ρίων — αύτά δέν είναι 6, 8 ή 14—, πρόκειται γιά ενα κριτήριο τελείως ό-ρισμένο πού είναι μιά σύνθετη σχέση πρός έπίπεδα δομών, έπίπεδα πού είναι κι αύτά τελείως όρισμένα. Τό νά άπαριθμοϋμε λόγου χάρη, στό Ιδεο-λογικό πεδίο, μιάν όποιαδήποτε «πολλαπλότητα» κριτηρίων, έπίπεδα μόρφωσης, ταξική συνείδηση, στάση «όρθολογιστική» ή όχι άπέναντι στήν έργασία, κτλ. — έχω έδώ στό νοΟ μου τις γνωστές έργασίες τοΟ Bourdieu —, άποτελεΐ λάθος μέ τήν έννοια δτι ή όλική σχέση πρός τό Ιδεο-λογικό στοιχείο, στίς διάφορες συγκεκριμένες έκδηλώσεις του, όρίζεται αύστηρά σά σχέση πρός τΙς δομές τής Ιδεολογίας. Αύτό Ισχύει άλλωστε γιά τό πρόβλημα τών είσοδημάτων στή σχέση του πρός τίς παραγωγικές σχέσεις. Έτσι, δταν άπορρίπτουμε τήν άντίληψη μιας πολλαπλότητας τα-ξικών κριτηρίων, δέ σημαίνει δτι περιστέλλουμε τΙς τάξεις στόν καθαρά οίκονομικό όρισμό τους, άλλά δτι συγκρατούμε κατά τή διάκρισή τους τα κατάλληλα αποτελέσματα τών δομών, στό μέτρο πού ό μαρξισμός μας δίνει τή δυνατότητα νά άποκρυπτογραφήσουμε αύτές τΙς δομές.


αναφερθεί κανείς στή διάκριση ανάμεσα σέ τρόπο παραγωγής και κοινωνικό σχηματισμό. Στή θεωρητική έξέταση ένός «κα-θαρού» τρόπου παραγωγής, τοϋ «καθαρού» Κ.Τ.Π. λόγου χάρη, ετσι δπως παρουσιάζεται στό Κεφάλαιο μποροϋμε νά δοϋμε ότι το άποτέλεσμά του πάνω στά υποστηρίγματα άντανακλδται σέ μιά διάκριση δυό τάξεων, τήν τάξη τών καπιταλιστών καΐ την τάξη τών μισθωτών έργατών. Εντούτοις, δνας κοινωνικός σχηματισμός συνίσταται σέ μια άλληλοεπικάλυψη πολλών τρόπων παραγωγής, πού δνας τους κρατάει τόν κυρίαρχο ρόλο: βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σέ περισσότερες τάξεις άπό δ,τι στόν «καθαρό» τρόπο παραγωγής. Αύτή ή έπέκταση τοϋ άριθμοϋ τών τάξεων δέν όφείλεται σέ μιάν όποιαδήποτε παραλλαγή στή χρησιμοποίηση τών κριτηρίων γιά τή διάκριση τους, άλλα άναφέρεται αύστηρά α) στούς τρόπους παραγωγής πού υπάρχουν μέσα σ' αύτόν τον σχηματισμό και β) στις συγκεκριμένες μορφές πού παίρνει ό συνδυασμός τους. Είναι σκόπιμο ώστόσο νά πα-ρατηρήσουμε εδώ ότι δεν πρέπει γι αντο να συμπεράνουμε δτι ή ανάλυση των τάξεων στην εξέταση ενός ((καθαρού)) τρόπου παραγωγής αρκείται στη σχέση τους μονάχα με το οικονομικά επίπεδο τών παραγωγικών σχέσεων, ένώ ή σχέση τους πρός τά άλλα έπίπεδα τών δομών λογαριάζεται μονάχα κατά τήν έξέταση ένός κοινωνικού σχηματισμού. Αύτό πού άληθεύει είναι δτι ένας «καθαρός» τρόπος παραγωγής συνίσταται σέ μια συναρμογή τών διαφόρων βαθμίδων, ένώ οι κοινωνικές τάξεις παρουσιάζονται, κατά τήν έξέταση αύτοϋ τοϋ «καθαρού» τρόπου, σαν τό άποτέλεσμά τής μήτρας του πάνω στά ύποστη-ρίγματά του: λόγου χάρη, κατά τήν θεωρητική ν έξέταση τοϋ «καθαρού» φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής, οι τάξεις αύτοϋ τοϋ τρόπου παρουσιάζονται ήδη σαν ιδιαίτερες οίκονομικο-πολιτικές «κάστες».

Αύτό Ισχύει έπίσης γιά τόν «καθαρό» Κ.Τ.Π. αύτόν πού μελετάει ό Μαρξ στό Κεφάλαιο. Καλό θά είναι νά θυμηθούμε τις παρατηρήσεις πού ήδη έχουν γίνει πάνω σ' αύτό τό θέμα. Άπό τό γεγονός τής είδικής αύτονομίας τών βαθμίδων πού είναι χαρακτηριστική γιά τόν Κ.Τ.Π., ή νομικο-πολιτική βαθμίδα και ή Ιδεολογική βαθμίδα δέν έχουν άναλυθεί έδώ στό ϊδιο


μέτρο μέ την οικονομική βαθμίδα, πού βρίσκεται στο κέντρο τής ερευνάς. Ή ένυπάρχουσα παρουσία αύτών τών βαθμίδων μέσα στις κεφαλαιοκρατικές παραγωγικές σχέσεις είναι έν-τούτοις προφανής: το αποτέλεσμα τής νομικο-πολιτικής ή ιδεο λογικής δομής πάνω στά υποστηρίγματα κατά τήν κατανομή τους σέ κεφαλαιοκράτες και μισθωτούς εργάτες διαγράφεται κατά κάποιο τρόπο, εμμεσα. Υπάρχει δμως : αρκεί νά υπενθυ-μίσουμε το πιό φανερό παράδειγμα, το παράδειγμα των νομι-κών τυπικών σχέσεων ιδιοκτησίας, τούς δρους άγορας και πού-λησης τής έργατικής δύναμης. Αύτή ή συναλλαγή εξαρτιέται αυστηρά άπό τήν περιοχική βαθμίδα του «καθαρού» τρόπου παραγωγής πού συγκροτεί το νομικό σύστημα, πού προϋποθέτει μέ τή σειρά του το Κράτος. Πολλά κείμενα του Μάρξ και τοϋ Ένγκελς είναι ρητά ώς προς αύτό το σημείο^®. Εϊναι αλήθεια εξάλλου ότι μέσα στο Κεφάλαιο συναντούμε πολλές άναφορές —^έμπορικός φετιχισμός, κεφαλαιοκρατικός φετεχισμός— στήν εμμεση παρουσία τοϋ Ιδεολογικού στοιχείου μέσα στις παρα-γωγικές σχέσεις (τό οικονομικό στοιχείο) και στό άποτέλεσμά τους πάνω στις τάξεις αύτοϋ τοϋ τρόπου παραγωγής.

Είναι από δώ και πέρα λαθεμένο νά ισχυρίζεται κανείς δτι μέσα στόν Κ.Τ.Π. —ή'καΙ σε κάθε άλλον— οί παραγωγικές σχέσεις μόνες τους άρκοΰν γιά νά όρίσουν τΙς κοινωνικές τάξεις: καΐ αύτό, όχι άπλώς μέ τήν έννοια ότι θά άπρεπε νά άναφερθεϊ κανείς έπίσης στις σχέσεις κατανομής, στά είσοδήματα, — πράγμα πού εϊναι άλήθεια άλλά πού άφορα πάντοτε τό οικο-νομικό στοιχείο—, άλλά στό μέτρο πού ό «καθαρός» κεφαλαιο-κρατικός τρόπος παραγωγής εντοπίζει τις παραγωγικές σχέσεις σάν περιοχική δομή (οικονομικό στοιχείο), τοποθετώντας τις στήν σχέση τους μέ τις άλλες περιφερειακές δομές, όπου οί

20. Ό οικονομισμός έπιχείρησε νά αποφύγει αύτό τό πρόβλημα θεοο-ρώντας τΙς τυπικές νομικές σχέσεις ιδιοκτησίας σαν «οικονομικές» σχέσεις: αύτό φαίνεται καθαρά στόν Pashukanis: Allgemeine Rechtsiehre und der Marxismus. Δέ χρειάζεται νά σημειώσουμε ότι αύτό κάνει θεωρητικά αδύνατη τή βασική διάκριση ανάμεσα σέ πραγματική ιδιοποίηση καΐ τυπική νομική Ιδιοκτησία μέσα στόν «καθαρό» τρόπο παραγωγής.


τάξεις αύτοϋ τοϋ τρόπου παραγωγής είναι τό άποτέλεσμα αύτής ττ\ς μήτρας. Ή ειδική αύτονομία τών βαθμίδων πού χαρακτή-ρίζει τον Κ.Τ.Π. δεν έχει λοιπόν καθόλου σάν άποτέλεσμα δτι θά μποροϋσαν οι τάξεις νά οριστούν μέσα σ' αύτόν από μόνες τις παραγωγικές σχέσεις. Ή διαφορά άνάμεσα στις φεουδαρχικές τάξεις και στις κεφαλαιοκρατικές τάξεις— των «καθαρών» αντίστοιχων τρόπων παραγωγής—, δέν συνίσταται στο δτι αυτές οί τελευταίες, σέ αντίθεση προς τις τάξεις τοί5 φεουδαρχι-κού κόσμου ·θά ύπάγονταν σ' εναν ορισμό αποκλειστικά οικο-νομικό, αλλά στό δτι τά άποτελέσματα των άλλων βαθμίδων πάνω στά κεφαλαιοκρατικά ύποστηρίγματα έκδηλώνονται στήν ειδική τους σχέση πρός τις παραγωγικές σχέσεις στό έσωτερικό αύτοϋ τοϋ τρόπου παραγωγής^^.

Βλέπουμε λοιπόν δτι τόσο στήν άνάλυση τοϋ τρόπου παρα-γωγής δσο και ένός κοινωνικού σχηματισμοΰ οί κοινωνικές τάξεις παρουσιάζονται σάν ενα άποτέλεσμα τής συναρμογής τών δομών εϊτε τοϋ τρόπου παραγωγής, είτε τοϋ κοινωνικού σχηματισμού. Παραμένει ώστόσο τό γεγονός δτι κατά τήν εξέ-ταση των κοινωνικών τάξεων στό έσωτερικό ένός κοινωνικού σχηματισμού, ανακαλύπτουμε μιάν ολόκληρη σειρά δευτερευόν-των αποτελεσμάτων πού είναι τά άποτελέσματα, πάνω στά ύ-ποστηρίγματα αύτοϋ τοϋ σχηματισμού, τοϋ συγκεκριμένου και πάντοτε πρωτότυπου σννδνασμοϋ τών διαφόρων τρόπων παραγωγής πού άποτελοϋν αύτόν τόν σχηματισμό. Έστω δτι ενας κοινωνικός σχηματισμός άποτελειται από εναν αριθμό τάξεων: αύτό δέ σημαίνει δτι αύτές οί τάξεις θά ξαναβρεθούν

21. Πραγματικά, μια όλόκληρη σειρά στοχαστών, άποδίδοντας στόν Μαρξ μιαν «οίκονομιστική» άντίληψη τών κοινωνικών τάξεων από τή μιά, καΐ άποδεχόμενοι ταυτόχρονα δτι οί τάξεις τοϋ κεφαλαιοκρατικου τρό-που παραγωγής έπιδέχονται πραγματικά έναν όρισμό αποκλειστικά οι-κονομικό, έπομένως μέ ενα διπλό θεωρητικό σφάλμα, καταλήγουν στό έξής: δέχονται τήν έγκυρότητα τής κατανοούμενης κατ' αύτό τόν τρόπο μαρξι-στικής θεωρίας τών κοινωνικών τάξεων γιά τις τάξεις μονάχα τοϋ κεφα>-αιο. κρατικοϋ τρόπου παραγωγής καΐ τήν άπορρίπτουν γιά τούς άλλους, όπου ό άποκλειστικά οικονομικός όρισμός εϊναι άνεπαρκής κατά τρόπο πολύ καθαρό (βλέπε, άνάμεσα σέ άλλους, Τ. Bottomore, Classes in Modem So-ciety, 1966, σελ. 16 και έπόμ. κτλ.).


αύτούσιες μέσα στην ιστορική ατομικότητα αύτοϋ τοϋ σχημα-τισμού.

Τα αποτελέσματα τοϋ συγκεκριμένου συνδυασμου των αντί-στοιχων βαθμίδων των τρόπων παραγωγής, αποτέλεσμα συνδυ-ασμού πού είναι παρόντα μέσα στά άποτελέσματα των δομών ένος κοινονικον σχηματισμού πάνω στα ύποστηρίγματά του —μέσα στις κοινωνικές τάξεις ένός σχηματισμού—, γεννούν μιάν ολόκληρη σειρά φαινομένων διαίρεσης τάξεων, διάλυσης τάξεων, συγχώνευσης τάξεων, μέ δυο λόγια νπερπροσδίορισμον ή νποπροσδίορισμοϋ τάξεων, εμφάνισης είδικών κατηγοριών, κτλ: αύτά τά φαινόμενα δέν μπορούν πάντοτε νά έντοπισθούν μέ την εξέταση τών καθαρών τρόπων παραγωγής πού μπαίνουν στο συνδυασμό. "Ας άναφέρουμε ήδη δτι απ' αυτές ακριβώς τις σκέψεις από τις όποιες έξαρτάται, λόγου χάρη, ή λύση τού βασικού προβλήματος τών μεγάλων Ιδιοκτητών γης που εισ-πράττουν γαιοπρόσοδο^ ξεκινάει ό Μάρξ ό ϊδιος γιά νά τούς συλ-λάβει μερικές φορές καταχρηστικά σάν τάξη πού ανήκει στον «καθαρό» Κ.Τ.Π.22. Θα φθάσουμε ^^ σ'αύτότό σημείο, πού θα αποκαλυφθεί αποφασιστικό στήν πολιτική προβληματική τών κοινωνικών τάξεων, τήν προβληματική τής ύπαρξής τους ή όχι σάν ξεχωριστών τάξεων ή αυτόνομων μερίδων άλλων τάξεων, μέ δυο λόγια σάν κοινωνικών δυνάμεων ενός σχημα-τισμού. Ή τοποθέτηση τού προβλήματος ήταν άναγκαία προ-κειαένου νά μπούμε σέ μιά κατάλληλη ανάγνωση τών πολιτι-κών κειμένων τού Μάρξ, πού εχουμε παραθέσει, γιά τις κοινω-νικές τάξεις.

III. Ό ρόλος τής πολιτικής πάλης τών τάξεων στον ορι-σμό τους

Πραγματικά, αυτά τά κείμενα τού Μάρξ περιέχουν, στό άμεσο διάβασμά τους, αμφιβολίες πού σχετίζονται μέ τό διπλό θεωρητικό τους ύπόβαθρο: από τή μιά μεριά άφορούν κοινω-νικούς σχηματισμούς· άπ' τήν άλλη δμως φαίνεται καθαρά

22. Πάνω σ' αύτό το ιδιαίτερο θέμα βλέτυε τόμ. II, μέρος III. κεφ. 4.


δτι αποτελούν παράλληλα μια προσπάθεια να τοποθετηθεί ή προβληματική των κοινωνικών τάξεων σέ σχέση προς τον «κα-θαρό» τρόπο παραγωγής.

"Ας εξετάσουμε, κατά πρώτο λόγο, αυτά τά αντικείμενα πού ήδη παραθέσαμε άπο τήν άποψη της θέσης του προβλήματος των τάξεων μέσα στό πλαίσιο τής έξέτασης ενός ((καθαρον)> τρόπον παραγωγής: δπως και νά εχει τό πράγμα, ή ίστορικι-στική έρμηνεία αύτών τών κειμένων σαν γένεση μιας τάξης πρέπει νά άποκλέιστει. Εντούτοις, παραμένει ενα σημείο πού εκπλήσσει: ό Μάρξ, και αύτό είναι καθαρό, διακρίνει τήν οικο-νομική πάλη — ή ίδια παρουσιάζεται διχασμένη σέ δυο επί-πεδα — από τήν ταξική πολιτική πάλη, και φαίνεται νά δέχεται δτι οι τάξεις είναι πλήρως συγκροτημένες μονάχα στό έπίπεδο τής πολιτικής πάλης. Σέ δ,τι άφορα τήν οικονομική πάλη τών δρώντων προσώπων τής παραγωγής, ανάμεσα σέ κεφαλαιοκρά-τες και εργάτες, ό Μάρξ μας λέει δτι δέν πρόκειται σ' αύτή τήν περίπτωση γιά πάλη τών τάξεων, και σέ δ,τι άφορα τή συν-δικαλιστική οικονομική πάλη θά μας μιλήσει γιά «τάξη καθεαυ-τή»· μοιάζει νά επιφυλάσσει το ύπόβαθρο τής τάξης γιά τον έαυτό της, τής τάξης «σάν τάξης», μονάχα στήν πολιτική πάλη.

Τό πρώτο σημείο, πού άφορα τήν οικονομική πάλη τών «άτόμων», παραγόντων τής παραγωγής, μπορεί εύκολα νά εξη-γηθεί. Στά πολιτικά του άκριβώς εργα πού εϊναι πολύ προηγού-μενα από τό Κεφάλαιο —κυρίως στήν * Αθλιότητα τής Φιλοσο-φίας και στό Μανιφέστο— ό Μάρξ κατανοεί τήν πάλη τους σάν άνεξάρτητη άπό ταξικές σχέσεις. Πρόκειται λοιπόν γιά μιά περίοδο δπου ό Μάρξ δέν είχε ακόμα πλήρως έπεξεργαστεί τήν πρωτότυπη προβληματική του, και δπου τά έπακόλουθα τής οίκονομικής ανθρωπολογίας τής νεότητάςτου ήταν ακόμη αι-σθητά. Ξέρουμε λοιπόν σωστά άπό τό Κεφάλαιο, ειδικότερα άπα τό Τρίτο βιβλίο δτι οί σχέσεις τών άτόμων - παραγόντων τής παραγωγής, οί σχέσεις κεφαλαιοκράτης - μισθωτός εργάτης ετσι δπως έμφανίζονται στό πρώτο βιβλίο, ή στά πολιτικά έργα πού συζητάμε γίνονται άπό δώ και μπρός ταξικές σχέσεις: τά δρώντα πρόσωπα τής παραγωγής είναι ύποστηρίγματα τών δομών.


Εντούτοις, τό πρόβλημα είναι πιο δύσκολο σέ δ,τι αφορδί τή διάκριση τής συνδικαλιστικής οικονομικής πάλης και τής πολιτικής πάλης. Ή διάκριση πού καθιέρωνε ό Μαρξ με μιαν έγελιανή όρολογία και μέσα στήν ^Αθλιότητα της Φιλοσοφίας τοϋ 1847 ανάμεσα στήν «τάξη καθεαυτή» και τήν «τάξη γιά τόν έαυτό της», παραμένει ëva μόνιμο πρόβλημα στα πολιτικά τou €ργα. Γιατί παρουσιάζεται μόνιμα νά δέχεται τήν ύπαρξη μιάς τάξης «σαν τάξης» μονάχα στό πολιτικό επίπεδο, πράγμα πού είναι καθαρό στις κατοπινές πολιτικές αναλύσεις του γιά τό προλεταριάτο, πού δέν ύπάρχει σάν τάξη παρά μονάχα δταν είναι όργανωμένο σέ ξεχωριστό κόμμα^®, και μέσα στις άναλύσεις του γιά τούς μικροϊδιοκτήτες αγρότες; Αύτό είναι πού θά έπρεπε τώρα νά έξηγήσουμε.

"Αν δέ χάσουμε από τό οπτικό μας πεδίο τό γεγονός δτι αυτά τά πολιτικά κείμενα πού εκτείνονται ώς τό 1881, αποτε-λούν επίσης μιαν αντανάκλαση, πάνω στίς τάξεις μέσα σ' ëva «καθαρό» τρόπο παραγωγής, βλέπουμε δτι τά διάφορα έπίπεδα άνάλυσης τών κοινωνικών σχέσεων, πού δίνονται άπό τόν Μάρξ σά στιγμές ιστορικής γένεσης, πρέπει νά έξεταστοϋν εδώ σάν μια θεωρητική διαδικασία κατασκευής τής έννοιας τής τάξης. Αύτό σημαίνει δτι χρειάζεται νά όροθετήσουμε τή θεωρητική

23. Γιά να πάρουμε ενα μονάχα παράδειγμα άνάμεσα σέ πολλά, ας παραθέσουμε τήν πρώτη παράγραφο τοϋ άρθρου 7α τοϋ καταστατικοϋ τής πρώτης Διεθνοϋς, πού έχει συνταχθεί άπό τόν Μάρξ τό 1866: «Στήν πάλη του έναντίον τί\ς συλλογικής έξουσίας τών τάξεων πού κατέχουν Ιδιοκτη-<τία, τό προλεταριάτο μπορεί νά δράσει σάν τάξη μονάχα άν συγκροτηθεί τό ίδιο σέ ξεχωριστό πολιτικό κόμμα...», καθώς και τοϋτο τό άπόσπασμα άπό ενα γράμμα στόν Μπόλτ τής 23 Νοεμβρίου 1871: «Άπό μιάν άλλη πλευρά, κάθε κίνημα μέ τό όποιο ή έργατική τάξη άντιτίθεται σάν τάξη (ύ-πογράμμιση τοϋ Μάρξ) στις κυρίαρχες τάξεις...είναι ενα πολιτικό κίνημα». 'Αλλωστε, άκριβώς μέσα σ' αύτό τό πλαίσιο μποροϋμε νά διασαφηνίσου-με τήν άμφιλογία τής μόνιμης διατύπωσης τοϋ Μάρξ, πού σύμφωνα μ* αυτήν κάθε πάλη τών τάξεων — των τάξεων σάν τέτοιων —- είναι μιά πο-λιτική πάλη.


ένότητα τοϋ πεδίου πού θα καλυφθεί άπό την έννοια της τάξης: αύτο είναι τό πεδίο τών αποτελεσμάτων της ένότητας τής δομής πάνω στίς κοινωνικές σχέσεις ή άκόμα, θά έπανέλθουμε έδώ, πάνω στις κοινωνικές πρακτικές — ταξικούς αγώνες. Επίσης, < ταν ό Μαρξ φαίνεται να μας λέει δτι ή νπαρξη μιας τάξης στο έπίπεδο τί\ς οικονομικής πάλης είναι προβληματική, αύτο πού πρέπει νά διαβάσουμε είναι ότι ή έννοια τής τάξης δέ μπορεί νά συγκροτηθεί άπο μονάχη τη σχέση των παραγωγικών σχέ-σεων καΐ των οίκονομικών δομών: ή έννοια τής τάξης καλύπτει την ένότητα τών ταξικών πρακτικών — ταξική «πάλη» —, τών κοινωνικών σχέσεων σάν αποτελεσμάτων τής ένότητας τών επιπέδων τών δομών. Μέ δυο λόγια, αύτό πού είναι δεδομένο στο Μάρξ σάν προβληματικότητα ιστορικής ύπαρξης είναι άπλώς ενα θεωρητικό άδύνατον.

'Αλλά έδώ παρεμβαίνει ένα δεύτερο εγχείρημα: 6 Μάρξ «άπομονώνει» ταυτόχρονα τά επίπεδα ταξικής πάλης μέ σκοπό νά τά έξετάσει στήν είδικότητά τους, στο μέτρο δπου πρόκειται για τον Κ.Τ.Π. πού χαρακτηρίζεται άπό μιαν αύτονόμηση τών έπιπέδων τών δομών και τών επιπέδων τών ταξικών πρακτι-κών. Πράγμα πού είναι όχι μόνο θεμιτό αλλά αναγκαίο, κάτω άπο εναν δρο: νά έχουμε άπό προηγούμενα οροθετήσει τή ένό-τητα τοϋ πεδίου πού μέσα του θά γίνει ένας τέτοιος τεμαχι-σμός. Μέσα στίς δομές λόγου χάρη, κάθε «μεμονωμένη» θεω-ρητική άνάλυση τής περιοχικής βαθμίδας τοϋ οίκονομικοϋ ή τοϋ πολιτικού στοιχείου προϋποθέτει τήν έννοια τοϋ τρόπου παραγωγής, πού τούς προσδιορίζει μιά θέση. Μ' αύτή τήν έννοια ή μεμονωμένη έξέταση τής ταξικής οικονομικής, πολιτικής, ιδεολογικής πρακτικής προϋποθέτει τήν έννοια τής τάξης τέ-τοιας πού νά καλύπτει τήν ένότητα αύτών τών πρακτικών — «πάλη» τών τάξεων—, μέ δυό λόγια τοϋ πεδίου τών κοινωνικών σχέσεων. Ό Μάρξ λοιπόν έπιχειρεί έδώ αύτόν τόν τεμαχισμό έγχαράσσοντάς τον, άμεσα, κατά κάποιο τρόπο, πάνω στή δια-δικασία θεωρητικής κατασκευής τής έννοιας τής τάξης. 'Απο-τέλεσμα: αύτό πού εϊναι στό Μάρξ ή έκφραση ένός άπραγματο-ποίητου τής κατασκευής τής έννοιας τής τάξης στό έπίπεδο μονάχα τών σχέσεων πρός τις παραγωγικές σχέσεις, παρουσιά-


ζεται ταυτόχρονα σαν ενας τεμαχισμός στο κενό, μια οικονο-μική πάλη πού δεν θα ήταν ταξική πάλη^^

Σ' αυτό ακριβώς τό πλαίσιο όφείλουμε να τοποθετήσουμε τήν ιδιαίτερη σημασία πού αποδίδει ό Μαρξ στήν ταξική πο-λιτικη πάλη σαν ιδιαίτερο έπίπεδο τών κοινωνικών σχέσεων, πού συνίστανται σέ ταξική οικονομική, πολιτική και ιδεολογική πάλη. Σύμφωνα με μια «ύπερπολιτική» τάση τοϋ μαρξισμοΟ, συνδεόμενη μέ τήν ίστορικιστική προβληματική πού παρουσιά-ζεται έδώ σάν ό άντίποδας τοϋ οικονομισμοΟ, ή κοινωνική τάξη σαν «ενεργός παράγων - ύποκείμενο» τής ιστορίας, θά ύπήρχε πραγματικά μονάχα στό πολιτικό έπίπεδο δπου θά α-ποκτούσε μιά δική της ταξική συνείδηση, κτλ: ό Λούκατς, ό Κόρς και ό θεωρητικός άριστερισμός τής 3ης Διεθνούς άπο-τελούν τήν αντιπροσωπευτική της τάση. Τό τυπικό σχήμα αύτής τής τάσης είναι τό άκόλουθο: τό οικονομικά επίπεδο γενικά συνίσταται σε δομές. Επειδή οί κοινωνικές τάξεις, έ-νεργοι παράγοντες — υποκείμενα απουσιάζουν, γι' αύτό ή θεω-ρητική άνάλυση αύτοϋ τοϋ έπιπέδου δέν άποκτά τήν ëvvoia τής τάξης — θά έπρόκειτό γιά τούς περίφημους «άσύνειδους νόμους» τής οικονομίας. 'Αντίστροφα, ή πραγματική εμφάνιση τών κοινωνικών τάξεων θά συνέβαινε στό πολιτικό και στό ιδεολογικό έπίπεδο, δπου αύτά τά έπίπεδα δέν μπορούν νά άνα-λυθοϋν μέ τή βοήθεια τών δομών, αλλά μοναδικά μέσο της πάλης τών τάξεων, Ή ιστορική διαδικασία θά ήταν, κατά κάποιο τρό-πο οικονομικής δομής «πού έχουν μπει σέ δράση» από μιά πολιτικο - ιδεολογική πάλη τών τάξεων. Πρόκειται ακριβώς γιά τήν άνυίληψη πού καταπολέμησε ό Λένιν, δείχνοντας δτι άποδίδει στήν πολιτική τό ρόλο τοϋ «νά άναταράζει άπό τά πά-νω» τό οικονομικό στοιχείο^®. Αύτή ή σύγχυση τών δομών και

24. Θά έπανέλθω στα συμπεράσματα πού βγαίνουν άπ' αυτές τΙς δια-τυπώσεις τοΟ Μαρξ στά βαθμό ποϋ άφοροϋν τούς κοινωνικούς σχηματι-σμούς, και σ' εναν άκριβέστερο όρισμό τής ταξικής πρακτικής καΐ τής «πάλης» τών τάξεων.

25. Και πάλι γιά τά συνδικάτα*.·


τών κοινωνικών σχέσεων, δηλαδή τής πάλης των τάξεων, είχε συνέπειες πού είναι ακόμα αισθητές. Πραγματικά, ύπάρχει τόσο μια οικονομική πάλη ή μιά ταξική οικονομική δράση — οι οικονομικές κοινωνικές σχέσεις — όσο και πολιτικές και ιδεολογικές δομές. Τό δτι ό ΜάρΕ επέμεινε πάνω στήν ταξική πολιτική πάλη, αυτό καθόλου δέ σημαίνει ότι οί τάξεις εμφα-νίζονται ιστορικά στο πολιτικό επίπεδο, μέσα σέ μιά διαδι-κασία από τήν ούσία στήν δπαρξη καΐ γιά «νά βάλει σέ δράση» τις οικονομικές δομές: ώς προς τό σημείο αύτό, οί διατυπώσεις του γιά «τάξη καθεαυτή» και «τάξη γιά τόν έαυτό της» του 1847 εϊναι άπλώς μιά έγελιανή άνάμνηση. Ό χ ι μόνο δέν εξηγούν α-πολύτως τίποτε, αλλά και έχουν όδηγήσει σέ λάθη γιά χρόνια τώρα τούς μαρξιστές θεωρητικούς των κοινωνικών τάξεων.

Ειδικότερα, έχουν παίξει τό ρόλο της θωράκισης του ίστο-ρικιστικοϋ σχήματος, έπιτρέποντας τήν αντίληψη μιδς οικονο-μικής δομής πού «μπαίνει σέ δράση» από τήν πολιτικο - ιδεο-λογική πάλη τών τάξεων, μιας δομής πού στό εσωτερικό της οί τάξεις παρ' όλα αύτά θά ένσωματώνονταν πάνω στό μυστη-ριώδη τρόπο ύπαρξης τής «τάξης, καθεαυτής». Πραγματικά, ό ρόλος πού ό Μάρξ άποδίδει στήν ταξική πολιτική πάλη μέσα στις κοινωνικές σχέσεις είναι ανάλογα μ' αυτόν πού άποδίδεται στό Κράτος μέσα στις δομές, και αναφέρεται στό ϊδιο ύπόβαθρο τοϋ «πολιτικοϋ στοιχείου». Στό μέτρο πού τό πολιτικό εποικο-δόμημα είναι τό νπερπροαδιοριστικό έπίπεδο τών επιπέδων τής δομής, συγκεντρώνοντας τις αντιφάσεις τους καΐ αντανα-κλώντας τή σχέση τους, ή ταξική πολιτική πάλη είναι τό νπερ-προσδιοριστικό έπίπεδο τοϋ πεδίου τών ταξικών αγώνων — τών κοινωνικών σχέσεων—, συγκεντρώνοντας τις αντιφάσεις τους καΐ άντανακλώντας τΙς σχέσεις τών άλλων έπιπέδων τής ταξι-κής πάλης. Και αύτό, στό μέτρο πού τό πολιτικό έποικοδόμημα τοϋ Κράτους εχει σά ρόλο νά είναι ό παράγοντας συνοχής έ-νός σχηματισμού και όπου ή ταξική πολιτική πάλη έχει σά στόχο αύτό τό Κράτος. Σ' αύτό ακριβώς τό πλαίσιο μπορούμε νά τοποθετήσουμε μέ ακρίβεια τήν έννοια τής διατύπωσης «ό ταξικός πολιτικός άγώνας εϊναι ή κινητήρια δύναμη τής ίστο-


ρίας». Επομένως, οί διατυπώσεις του Μαρξ πού παρουσιά-ζονται να δέχονται τήν πραγματική δπαρξη τών τάξεων μονάχα στο επίπεδο τής πολιτικής πάλης, άναφέρονται, έξω από τούς λόγους πού σημειώσαμε, στον ιδιαίτερο χαρακτήρα αύτοϋ του επιπέδου στίς σχέσεις του μέ τό πολιτικό εποικοδόμημα. Ή πο-λιτική πάλη των τάξεων είναι τό κομβικό σημείο τής διαδι-κασίας μετασχηματισμού, διαδικασίας πού δέν εχει καμμιά σχέση μέ μιάν ίστορικιστική — διαχρονική — διαδικασία πού «ενεργείται» από ëvav ένεργό παράγοντα, τήν τάξη — υπο-κείμενο.

ΐν« Οί διακρινόμενες τάξεις και οί αϋτόνομες μερίδες τάξεων

Τό σημαντικό, λοιπόν, πρόβλημα πού μπαίνει έδώ είναι να προσδιορίσουμε τόν τρόπο παρουσίας των τάξεων στο έσω-τερικό ενός κοινωνυκοϋ σχηματισμού. Πώς να προσδιορίσουμε τις τάξεις μέσα σ'δναν κοινωνικό σχηματισμό ή, μέ άλλα λόγια, πώς νά αποκρυπτογραφήσουμε τά άποτελέσματα του συγκεκρι-μένου συνδυασμού τών τρόπων παραγωγής, πού συγκροτούν δναν σχηματισμό, πάνω στα υποστηρίγματα αύτού του σχηματι-σμού; Διότι ή συνθετότητα αύτών τών άποτελεσμάτων δέν επι-τρέπει να συμπεράνουμε άμεσα γιά τήν παρουσία τών τάξεων σέ μια «καθαρή» εξέταση, στή συγκεκριμένη τους ύπαρξη σαν διακρινόμενων τάξεων μέσα σέ μιά καθορισμένη συγκυρία. Τό βασικό φαινόμενο, άπ' αύτή τήν άποψη, είναι δτι όριομένε; διακρινόμενες τάξεις πού μπορούν νά γίνουν κατανοητές κατά τήν άνάλυση τών «καθαρών» τρόπων παραγωγής πού συνθέ-τουν ενα σχηματισμό, παρουσιάζονται συχνά μέσα στόν κοι-νωνικό σχηματισμό σαν διαλυμένες και συγχωνευμένες σέ άλλες τάξεις, σαν μερίδες —αυτόνομες ή όχι— άλλων τάξεων, ή άκό-μα σαν ειδικές κοινωνικές κατηγορίες^^. Ή κυριαρχία ένός τρό-

26. Στήν πραγματικότητα, τό πρόβλημα τών «μερίδων» τών τάξεων είναι συνθετότερο, αλλά έδώ παίρνω μονάχα τήν περίπτωση όρισμένων τάξεων πού γίνονται, έξαιτίας τοΟ συνδυασμού, μερίδες αλλωι^ τάξεων. Μέσα στόν κοινωνικό σχηματισμό μποροϋμε έπιπλέον νά άνακαλύψαυμε σάν ύποτελεσματα χαρακτηριστικά τών συγκεκριμένων πολιτικών δομών


που παραγωγής πάνω στους άλλους στο έσωτερικό ενός κοι-νωνικού σχηματισμοϋ, έχει συχνά σάν αποτέλεσμα εναν νπο-προσδίθ2ΐσμό τών τάξεων τών μή κυριάρχων τρόπων παραγωγής. Ξέρουμε τήν τοποθέτηση αύτοϋ τοϋ προβλήματος σύμφωνα μέ τήν ίστορικιστική προοπτική πού άλλωστε δέ μπορεί με αυστη-ρότητα νά πραγματοποιήσει μια θεωρητική διάκριση άνάμεσα σέ τρόπο παραγωγής και κοινωνικό σχηματισμό: μιά τάξη ύ-πάρχει σάν τέτοια, σάν τάξη διακρινόμενη και αυτόνομη μόνον άπό τήν στιγμή πού διαθέτει μιά «ταξική συνείδηση» δική της, πού εϊναι όργανωμένη σέ ξεχωριστό κόμμα κτλ. Εξάλλου τά κείμενα τοΟ Μάρξ, αν τά έξετάσουμε έδώ σάν κείμενα πού άφοροΰν καθορισμένους κοινωνικούς σχηματισμούς, παρουσιά-ζουν συχνά τήν ύπαρξη μιας τάξης πού είναι διακρινόμενη τάξη μέσα σ' ενα σχηματισμό, σαν συνδεόμενη με τή «δική της» πολιτική όργάνωση^^. Πραγματικά, το ειδικό πρόβλημα πού βάζουν τά πολιτικά κείμενα τοϋ Μάρξ, πού αφορούν ëvav κοι-νωνικό σχηματισμό, είναι ασφαλώς το πρόβλημα τής ύπαρξης μέσα σ' αυτό τό σχηματισμό, μιας διακρινόμενης τάξης. Ή απάντηση ώστόσο πού παίρνει μερικές φορές αύτό τό πρόβλη-μα εχει τή δυσμενή έπίδραση των αμφιλογιών πού σημειώσαμε, πιό πάνω πού άφοροϋν τήν θεωρητική κατασκευή τής έννοιας τής τάξης. Επειδή ή τάξη έμφανίζεται έδώ σάν νά ύτιάρχει πραγματικά μονάχα στό πολιτικό επίπεδο, γι' αύτό μιά τάξη μέσα σ' δνα κοινωνικό σχηματισμό φαίνεται νά ύπάρχει σάν διακρινόμενη τάξη, όταν είναι όργανωμένη πολιτικά σέ «ξεχω-ριστό» κόμμα, κτλ.

Πραγματικά τό αληθινό πρόβλημα πού βάζει 6 Μάρξ σέ σχέση, αύτη τή φορά, μ"" εναν κοινωνικό σχηματισμό, είναι δτι

αύτου τοϋ σχηματισμού, τήν έμφάνιση μερίδων μέσα στους κόλπους μιας καΐ τής ϊδιας τάξης: θα δώσω παραδείγματα τοϋ Μαρξ στο κεφάλαιο για τό συνασπισμό πού βρίσκεται στήν έξουσία. Εξάλλου, ό τεμαχισμός μιδς τάξης μπορεί ήδη νά ύπάρχει μέσα στόν «καθαρό» τρόπο παραγωγής, και στό οικονομικό επίπεδο αύτοΰ τοϋ τρόπου: παράδειγμα ή έμπορική, ή βιομηχανική, ή χρηματιστική άστική τάξη.

27. Ειδικότερα τά κείμενά του πού άφοροϋν τήν όργάνωση τής έργα-τικής τάξης σέ αύτόνομο κόμμα.


μια τάξη μπορεί và θεωρηθεί σαν διακρινόμενη καΐ αυτόνομη τάξη— σάν κοινωνική δνναμη^^ — μέσα ατούς κόλπους ενός κοινω-νικού σχηματισμού, μονάχα δταν ή σχέση της με τις παραγω-γικές σχέσεις, ή οίκονομική της ύπαρξη, αντανακλάται πάνω στα άλλα επίπεδα με μιαν είδικη παρουσία. Αυτό άλλωστε είναι συνέπεια του γεγονότος δτι μιά κοινωνική τάξη δείχνει, ήδη μέσα στον «καθαρό» τρόπο παραγωγής, το αποτέλεσμα τοϋ συνόλου των δομών πάνω στά ύποστηρίγματα. Πραγματικά, αν θέλουμε νά ακριβολογήσουμε, δεν θά μπορούσαμε νά συμπε-ράνουμε τήν ανάγκη νά άναφερόμαστε σχετικά μέ τις τάξεις σ' εναν κοινωνικό σχηματισμό, στό πολιτικό και στο ιδεολο-γικό στοιχείο, αν δεν συνέβαινε ήδη κάτι τέτοιο μέσαστόν «καθαρό» τρόπο παραγωγής. Αυτήν άκριβώς τήν παρουσία τήν αντιλαμβάνεται εδώ ό Μάρξ σαν πολιτική όργάνωση μιας τά-ξης σε ξεχωριστό κόμμα.

Πώς λοιπόν νά όροθετήσουμε αυτήν τήν παρουσία στό πολιτικό και στό ιδεολογικό επίπεδο, πού αποτελεί τή διάκριση τών τάξεων — και επίσης τό χαρακτήρα μιας αύτόνομης μερίδας μιας τάξης— μέσα σ' 1\α σχηματισμό; Πώς νά όρίσουμε ενα κριτήριο πού νά μπορεί νά μδς οδηγήσει στό νά άποκρυπτο-γραφήσουμε τήν ύπαρξη μιας τάξης, ή μιας μερίδας, σάν κοι-νωνικής δύναμης μέσα σ' ëvav ορισμένο σχηματισμό, κριτήριο πού σέ καμμιά περίπτωση δέν μπορεί—είναι έδώ όλοφάνερο— νά μας δοθεί αποκλειστικά από τό οικονομικό έπίπεδο; Μπο-ρούμε νά ποϋμε δτι αύτή ή παρουσία υπάρχει δταν ή σχέση πρός τις παραγωγικές σχέσεις, ή θέση μέσα στή διαδικασία τής παρα-γωγής, αντανακλαται πάνω στά άλλα επίπεδα μέ κατάλληλα αποτελέσματα, Αύτά τά «κατάλληλα αποτελέσματα» μπορούν άλλωστε νά επισημανθούν τόσο στις πολιτικές και ιδεολογικές δομές δσο και στις ταξικές πολιτικές και ιδεολογικές κοινω-νικές σχέσεις. Λέγοντας «κατάλληλα άποτελέσματα» θά εννο-ούμε τό γεγονός δτι ή άντανάκλαση τής θέσης μέσα στήν παρα-γωγική διαδικασία πάνω στά άλλα έπίπεδα, άποτελει ένα και-

28. Αυτό άλλωστε ισχύει έπίσης για τήν ύπαρξη μιας μερίδας τάξης σάν «αύτόνομης μερίδας», σαν «κοινωνικής δύναμης».


νονργω στοιχείο, πού δέ μπορεί να ενσωματωθεί μέσα το τυ-πικό πλαίσιο πού θά παρουσιάζαν αυτά τα έπίπεδα δίχως αύτό το στοιχείο. Αυτό το στοιχείο μετασχηματίζει ετσι τα δρια τών επιπέδων (των δομών ή τής ταξικής πάλης) πάνω στά όποια «ντανακλαται μέσο των «καταλλήλων αποτελεσμάτων» και -δεν μπορεί νά ενσωματωθεί σέ μιαν απλή παραλλαγή αύτών των όρίων.

Παίρνω ενα παράδειγμα, και μάλιστα από τα συνθετότερα. Πρόκειται γιά το παράδειγμα των μικροϊδιοκτητών αγροτών τής 18ης Μπρυμαίρ. Μέσα στή συγκεκριμένη συγκυρία πού εξε-τάζει ό Μάρξ, αύτοι άποτελοϋν ή δχι μιά διακρινόμενη κοινω-νική τάξη; "Ας δοΰμε τί λέει πάνω σ' αύτό ό Μάρξ: «Στο μέτρο πού... έκατομμύρια αγροτικές οικογένειες ζουν σέ οικονομικές <τυνθήκες πού τις χωρίζουν τή μιά άπό τήν άλλη και αντιπα-ραθέτουν τόν τρόπο τής ζωής τους, τά συμφέροντά τους και τήν κουλτούρα τους πρός αύτά τά χαρακτηριστικά τών άλλων τάξεων τής κοινωνίας, αύτές άποτελοϋν μιά τάξη. 'Αλλά δεν αποτελούν μιά τάξη στό μέτρο πού...ή όμοιότητα τών συμφε-ρόντων τών μικροϊδιοκτητών αγροτών δέ δημιουργεί άνάμεσά τους...καμμιά πολιτική όργάνωση». Εντούτοις, δεν εχουμε παρά νά αναφερθούμε στό σύνολο τής 18ης ΜπρνμαΙρ και τών Ταξικών αγώνων στη Γαλλία γιά νά δοΰμε δτι ό Μάρξ δέχεται ρητά, και σέ πολλές μεριές, μέσα στή συγκεκριμένη συγκυρία τοϋ βοναπαρτισμοϋ, τήν ύπαρξη τών μικροϊδιοκτητών αγροτών σάν διακρινόμενης τάξης, παρόλο πού δέ διαθέτουν, μέσα στή δεύτερη Αύτοκρατορία, ούτε «δική τους» πολιτική όργάνωση, ουτε «δική τους» ιδεολογία. Άποτελοϋν ακριβώς μιά διακρι-νόμενη τάξη στό βαθμό πού ή θέση τους μέσα στή διαδικασία τής παραγωγής αντανακλάται, μέσα σ' αύτή τήν συγκεκριμένη συγκυρία, και στό επίπεδο τών πολιτικών δομών, άπό τό ιστο-ρικό φαινόμενο τοϋ βοναπαρτισμοϋ, πού δέν θά μπορούσε νά ύπάρξει χωρίς τούς μικροϊδιοκτήτες αγρότες. Ό Λουδοβίκος Βοναπάρτης παρουσιάζεται σάν ό εκπρόσωπος τών μικροϊδιο-κτητών αγροτών, παρόλο πού στήν πραγματικότητα είναι ό «εκπρόσωπος» τών συμφερόντων τής αστικής τάξης. Μπο-


ροΰμε ακόμα περισσότερο νά ποϋμε ότι ή οίκονομική ύπαρξη των μικροϊδιοκτητών άγροτών άντανακλδται, πάνω στο πολιτικό έπίπεδο, άπό τα «κατάλληλα αποτελέσματα» πού εϊναι ή Ιδιαί-τερη μορφή τον Κράτους του βοναπαρτισμοϋ σάν ιστορικού φαι-νόμενου. Πρόκειται ασφαλώς έδώ για ενα καινούργιο στοιχείο^ πού εύκολα επισημαίνεται, καΐ είναι ή ιδιαίτερη μορφή Κράτους τής Δεύτερης Αύτοκρατορίας και πού δεν μπορεί νά ενσωμα-τωθεί μέσα στο πλαίσιο του κοινοβουλευτικού Κράτους πού προηγούνταν άπ' αύτήν. Μέ τήν έννοια αύτη, ό βοναπαρτισμός εϊναι ακριβώς αύτός πού κατά αρκετά παράδοξο τρόπο συγκρο-τεί τούς μικροϊδιοκτήτες αγρότες σάν τάξη διακρινόμενη, σάν κοινωνική δύναμη μέσα σ' αύτό το σχηματισμό.

"Άς πάρουμε τώρα τήν υποθετική περίπτωση δπου ή οικο-νομική ύπαρξη τών μικροϊδιοκτητών άγροτών δεν θά άντανα-κλώνταν από τό βοναπαρτισμό: ή Ιδιαίτερη θέση τους στή διαδικασία τής παραγωγής θά έκδηλώνονταν βέβαια, δπως και νάχει τό πράγμα, άπό μιαν ορισμένη παρουσία στό πολιτικό έπίπεδο, ^στω και γιά τό άπλό γεγονός δτι ή πολιτική οργάνωση τών άλλων τάξεων, καθώς και οί κρατικοί θεσμοί θά επρεπε νά πάρουν ύπόψη τους τήν ύπαρξη τών μικροϊδιοκτητών άγροτών — λόγου χάρη στήν περίπτωση τών εκλογών^®. Εντούτοις, σ' αύτή τήν περίπτωση αυτή ή παρουσία δέν θά είχε άποτελέσει ενα καινούργιο στοιχείο, δέν θά είχε «κατάλληλα αποτελέσματα»,, άλλά θά ένσωματώνονταν απλώς, σάν παραλλαγή, μέσα σέ όρια διαγραφόμενα άπό τά κατάλληλα άποτελέσματα άλλων στοιχείων, λόγου χάρη μέσα στο πλαίσιο τής συνταγματικής δημοκρατίας. Είναι καθαρό δτι σ' αύτήν τήν περίπτωση, οΓ μικροϊδιοκτήτες άγρότες δέν θά συγκροτούσαν μιά διακρι-νόμενη τάξη. Πραγματικά, στό οικονομικό μονάχα έπίπεδο. εξαιτίας τοϋ είδικοϋ ύπο - προσδιορισμού μέσα στό γαλλικό κοινωνικό σχηματισμό του πατριαρχικού τρόπου παραγωγής^

29. Βλέπουμε ήδη έδω ότι ή απουσία «κατάλληλων άποτελεσμάτων» στο πολιτικό έπίπεδο δέ σημαίνει άπουσία πολιτικής πρακτικής: τό δι-καίωμα τής ψήφου είναι, λόγου χάρη, μια πολιτική πρακτική γι' αύτόν πού τό άσκεΐ.


ή διαδικασία προλεταροποίησης των μικροϊδιοκτητών άγροτών ήταν ήδη πολύ προχωρημένη, και ό Μάρξ έπιμένει πάνω σ* αυτό το σημείο^®: εκείνο ώστό^ο πού τούς εκανε να λειτουργούν συγκεκριμένα σάν διακρινόμενη τάξη, σαν κοινωνική δύναμη, εϊναι άσφαλώς τό ιστορικό φαινόμενο τοϋ βοναπαρτισμοϋ. 'Αντίστροφα, οί μικροί άγρότίες τής Γερμανίας —οί μικροϊδιο-κτήτες άγρότες οί άπελευθερωμένοι από τήν αγγαρεία, οί φε-ουδαρχικοί ύπομισθωτές και οί έργάτες γής—, δεν έλειτούργη-σαν σάν κοινωνική δύναμη, σά διακρινόμενη τάξη, εξαιτίας ακριβώς τον εποικοδομήματος τοϋ Κράτους και τοϋ μπισμαρκι-αμοϋ. Τό πρόβλημα είναι όρατό στόν Ένγκελς. Έχει τήν τάση νά εξηγεί τόν βοναπαρτισμό στήν Γαλλία μέ τήν «ισορροπία» όχι άνάμεσα στούς εύγενείς γαιοκτήμονες, και τήν αστική τάξη —Κράτος απολυταρχικό—, άλλα άνάμεσα σ' αύτές τις δυο τά-ξεις από τή μιά μεριά και τήν έργατική τάξη άπό τήν άλλη. Θά επανέλθω στήν ανεπάρκεια αύτής τής έννοιας τής ίσορροπίας για νά τοποθετήσω τόν βοναπαρτισμό μέσα στις σχέσεις αστι-κή τάξη / προλεταριάτο, άλλά μπορούμε νά παρατηρήσουμε δτι έξω άπ' αύτό ό Ένγκελς εχει τήν τάση, αντίθετα πρός τον Μάρξ, νά ύποτιμά τό ρόλο τών άγροτών. Μ' αύτήν τήν έννοια μάς μιλάει γιά το πρωσικό βοναπαρτιστικό φαινόμενο (Μπίσ-μαρκ) επιχειρώντας ταυτόχρονα νά τό διακρίνει από τή Δεύτε-ρη Αύτοκρατορία. Αύτό πού μας ένδαφέρει έδώ είναι ότι οι μι-κροί άγρότες τής Γερμανίας, ύφιστάμενοι, στή Γερμανία, στό οικονομικό επίπεδο τήν κυριαρχία τοϋ Κ.Τ.Π. πάνω στόν πα-τριαρχικό και φεουδαρχικό τρόπο, δε λειτουργούν πιά μέσα στόν μπισμαρκισμό σάν κοινωνική δύναμη —σε άντίθεση πρός

30. Le 18 Brumaire..., éd. Pauvert, σελ. 393 καΐ έπόμ. "Αλλωστε, αυτός ό ρόλος τών μικροϊδιοκτητών άγροτών στή Γαλλία σάν κοινωνικής δύναμης έξαρταται έπίσης άπό τις δομές τοϋ Ιδεολογικοϋ στοιχείου: Ό Μαρξ μας δείχνει πώς ό Λουδοβίκος Βοναπάρτης καταλήγει νά παρουσιάζεται σαν «έκπρόσωπος» τών μικροϊδιοκτητών άγροτών, φαινόμενο πού άναμφίβολα έχει τήν πηγή του σ' αύτή τήν βαθειά διφορούμενη πολιτική ιδεολογία τοϋ γαλλικοϋ γιακωβινισμοϋ (βλέπε πρός αύτή τήν κατεύθυνση, Ε. Hobs-bawn: The Age of Révolution, 1789 - 1848, 1962 σελ. 109 και έπόμ. 149 καΐ έπόμ.).


τον βοναπαρτισμό—, έξαιτίας τών φεουδαρχικών δομών τοΐ> Κράτους, πού βρίσκονται σέ διάσταση σχετικά μέτό οικονομικό στοιχειο^^.

Εξάλλου, ή περίπτωση των μικροϊδιοκτητών άγροτών δεν είναι παρά ëva παράδειγμα άνάμεσα στα πολλά πού μας δίνει ό Μάρξ. ^Υπενθυμίζω έδώ μονάχα τις άναλύσεις του πού αφορούν τήν μεταβατική περίοδο άπό τήν φεουδαρχία στον καπιταλισμό στή Μεγάλη Βρεταννία. Τό κεντρικό άντικείμενο τών πολιτικών άναλύσεων τοϋ Μάρξ σ' αυτήν τήν περίοδο είναι νά καθορίσει άπό πότε, δταν είναι δεδομένες οι ιδιομορφίες αύτής τής μεταβατικής κατάστασης <ίτή Μεγάλη Βρεταννία, ή άστική τάξη συγκροτείται άρχικά σέ αυτόνομη μερίδα και ύστερα σέ τάξη διακρινόμενη από τούς φεουδάρχες — εύγενεϊς παρόλο πού τής λείπουν και «δική της» πολιτική όργάνωση και «δική της» ιδεολογία: οί αναλύσεις του διεξάγονται μέσα στήν προοπτική πού μόλις έξέθεσα^^. Αύτή ή διαδικασία συμ-πληρώνεται μέσο τής «έκπροσώπησής» τους άπό τούς Ούιγους πού είναι πραγματικά τό κόμμα μιας μερίδας τών γαιοκτημόνων.

Εϊναι καθαρό δτι ό χαρακτηρισμός τών «κατάλληλων άπο-

31. Βλέπε το πρόβλημα αύτοστόνΈνγκελς στό Ζήτημα τής κατοικίας^ 1872, 2ο μέρος, 2ο τμΐίμα, και στόν πρόλογο τοΟ 1874 τοΟ Πολέμου τών Χωρικών (Guerre des paysans), éd. Sociales, σελ. 15-23, καΐ είδικότερα σελ. 20 (ό βοναπαρτισμος τοϋ Μπίσμαρκ). Ή άνάλυση τών άγροτών είναι πι6 προωθημένη στο * Επανάσταση καΐ αντεπανάσταση στην Γερμανία (Révolu-tion et contre-révolution en Allemagne, ibid., σελ. 203-211): ό'Ενγκελς δια-κρίνει τούς μικροϊδιοκτήτες άγρότες, τούς έργάτες γής και τούς φεουδαρχι-κούς ύπομισθωτές. "Ας παρατηρήσουμε πώς τό γεγονός δτι τό μεγάλο μέρος τών γερμανών άγροτών ήταν, άπό οικονομική άποψη, φεουδαρχικοί ύπο-μισθωτές δέν συνεπάγεται τή μή λειτουργία αύτών τών τριών τάξεων τών άγροτών σάν διακρινόμενων τάξεων μέσα στόν μπισμαρκισμό: οί φεουδαρχι-κοί ύπομισθωτές θά μπορούσαν νά λειτουργήσουν μαζί μέ τούς μικροϊδιο-κτήτες άγρότες και τούς έργάτες γής σάν κοινωνική δύναμη γιά τήν κατάργη-ση άκριβώς τών φεουδαρχικών προνομίου: άλλά, άλλά ύπήρχε τό Κράτος και ό Μπίσμαρκ...

32. Βλέπε τό άρθρο μου: «Ή μαρξιστική πολιτική θεωρία στή Μεγάλη Βρεταννία» στό Les Temps Modernes, Μάρτιος 1966, και τις λεπτομερεια-κές άναφορές μου στις αναλύσεις τοϋ Μάρξ.


τελεσμάτων» και του νεωτερισμού τους σέ σχέση μέ τήν τυπικό-τητα των επιπέδων έξαρταται πάντοτε άπό τήν συγκεκριμένη συγκυρία μιδς συγκεκριμένης ιστορικής κατάστασης. Μόνο μέ τήν μελέτη της μπορούμε νά διαγράψουμε τις σχέσεις τών ορίων και των παραλλαγών, και έτσι να χαρακτηρίσουμε τά «κα-τάλληλα αποτελέσματα». Αϋτή ή καταλληλότητα μπορεί νά άν-τανακλάται τόσο σέ σημαντικές τροποποιήσεις τών πολιτικών και ιδεολογικών δομών, δσο και στις τροποποιήσεις τοϋ πεδίου τής ταξικής πολιτικής και Ιδεολογικής πάλης. Μπορεί νά έκδη-λωθει μέ μιά σημαντική τροποποίηση τών σχέσεων ταξικής «εκπροσώπησης», όπου ή οικονομική ύπαρξη μιδς τάξης άν-τανακλδίται σέ σημαντικές άλλαγές δομής ή στρατηγικής τοϋ κόμματος μιάς άλλης τάξης, κατά τρόπο πού νά μπορεί επί-σης νά παρουσιάζεται σαν εκπρόσωπος τής πρώτης, στήν πε-ρίπτωση πού αυτό το κόμμα παίζει ëva σημαντικό ρόλο στήν πολιτική πάλη τών τάξεων — ή περίπτωση τών Ούιγων πού ήδη άναφέραμε — ή ακόμα μέ μιά μετατόπιση τής αντίφα-σης μέσα στό πλαίσιο τής πολιτικής πάλης τών άλλων τά-ξεων, κτλ. Αύτό πού εχει σημασία νά δούμε, είναι δτι ή ύπαρξη μιας τάξης μέσα σ' ëva σχηματισμό προϋποθέτει τήν παρουσία της στό πολιτικό επίπεδο μέσο τών «κατάλληλων άποτελεσμά-των» πού δέν είναι καθόλου άνάγκη ώστόσο νά επεκταθούν μέ-χρι τή «δική της» πολιτική όργάνωση, μέ τήν αυστηρή έννοια τοϋ όρου, ή τή συγκρότηση μιας ιδεολογίας πού νά «ανήκει» σ' αυτήν τήν τάξη. Πραγματικά, ή κυριαρχία, μέσα σ' έναν κοι-νωνικό σχηματισμό, τών τάξεων τοϋ κυριάρχου τρόπου παραγω-γής άπό τήν μιά μεριά, ή σχέση άνάμεσα στις πολιτικές και ιδεο-λογικές δομές ένός σχηματισμού και τήν ή τις κυρίαρχες τάξεις τοϋ κυριάρχου τρόπου παραγωγής άπό τήν άλλη, έξηγοϋν τόν συχνό ύποπροσδιορισμό τών άλλων τάξεων®®. Λύτες οί δομές, έχοντας τά άποτελέσματά τους πάνω στό σύνολο τοϋ πεδίον τής πάλης τών τάξεων, έμποδίζουν συχνά τήν ανεξάρτητη

33. Στό άρθρο μου πού άνέφερα, έχω κατακρίνει τή χρησιμοποίηση, από τον Ρ. Anderson, μέ σκοΛό νά δηλώσει τό πρόβλημα τοϋ ταξικοϋ ύπο-προσδιορισμοΟ, τής έννοιας τής «άποσυγκεφαλαιωμένης όλότητας» («tota-té detotalisée») τοϋ Σάρτρ.


πολιτική και ιδεολογική όργάνωση τών τάξεων τών τρόπων παραγωγής πού δεν είναι κυρίαρχοι, και έχουν ακριβώς σα ουνέπεια τήν πόλωση τους γύρω άπό τις τάξεις τοΰ κυριάρχου τρόπου παραγωγής. Τά «κατάλληλα άποτελέσαατα» έπιτρέπουν έντούτοις νά έντοπίσουυε το κατώφλι πέρα από τό όποΐο uià τάξη ύποπροαδιορισμένη ύπάρχει, καΐ μάλιστα λειτουργεί, μέσα σ' ëva σχηματισμό σά διακρινόμενη τάξη, σαν κοινωνική δύναμη — μέ ανάλογη περίπτωση για τις αυτόνομες μερίδες μιας τάξης.

Γνωρίζουμε τις μεγάλες γραμμές αυτής τής διαδικασίας ύπερπροσδιορισμοΟ, από τις τάξεις τοϋ κυριάρχου τρόπου πα-ραγωγής πάνω στις τάξεις τών τρόπων παραγωγής πού είναι κυ-ριαρχούμενοι μέσα σ' δναν κοινωνικό σχηματισμό. Αύτή ή διαδι-κασία εξαρταται από τις συγκεκριμένες μορφές αύτής τής κυ-ριαρχίας: μετατροπή τ(5ν φεουδαρχών εύγενών σέ μερίδα τής αστικής τάξης — κεφαλαιοποίηση τής γαιοπροσόδου —, μετα-τροπή των μικροαστών—άγροτών, βιοτεχνών—σέ μερίδες εϊτε τής αστικής τάξης—μικροί καπιταλιστές— εϊτε τής εργατικής τάξης, μετατροπή τών μικροϊδιοκτητών άγροτών σέ μισθωτούς εργάτες, μέ δυό λόγια, άπό δλο τό φάσμα τής αποσύνθεσης τών ύποπροσδιορισμένων τάξεων και τής αντίστασης σ' αύτή τήν άποσύνθεση, πού διέπει ακριβώς τήν ύπαρξη ή"^όχι μιδς τάξης ή μερίδας σάν κοινωνικής δύναμης, σαν τάξης διακρινόμενης ή αύτόνομη^ μερίδας^.

34. Αυτό τό πρόβλημα τό ^χει χειριστεί συστηματικά ό Λένιν στήν * Ανάπτυξη τοϋ καπιταλισμού στη Ρωσία, Σχετικά μέ τήν τοποθέτηση τοΟ προβλήματος τών τάξεων μέσα σ* αύτό τό κεφαλαιώδες έργο, πρέπει νά σημειώσουμε ότι ό Λένιν, ήδη στόν πρόλογο του στήν πρώτη έκδοση, υπο-γραμμίζει ότι άναγκάστηκε να περιοριστεί ^μόνο στήν οικονομική πλεvQà τής διαδικασίας», Ή σχέση αύτής τής οικονομικής πλευράς, και τής πολι-τικής πλευράς σημειώνεται ώστόσο στόν πρόλογο, στή δεύτερη έκδοση, αν και μέ τή χρησιμοποίηση τοΟ δρου «έπιβεβαίωση»: «Ή ανάλυση τοϋ οικονομικού και κοινωνικού καθεστώτος καί, έπομένως, τής ταξικής δομής τής Ρωσίας πού παρουσιάζουμε σ' αύτή τήν έργασία βασιζόμενοι πάνω σέ οικονομικές έρευνες και σέ μια κριτική έξέταση τών στατιστικών πλη-ροφοριών, έπιβεβαιώνεναι τώρα στήν πορεία τής Επανάστασης άπό τήν άμεση πολιτική δράση όλων τών τάξεων». Εντούτοις, άν αναφερθούμε


Αύτές οί παρατηρήσεις έχουν τή σημασία τους στο πολιτικό επίπεδο. Πραγματικά, ό χαρακτήρας μιας κοινωνικής ομάδας σαν διακρινόμενης τάξης ή αυτόνομης μερίδας εχει πολύ ση-μαντικές συνέπειες σέ δ,τι άφορα, άπό τή μια μεριά, το ρόλο αύτής της τάξης σάν κοινωνικής δύναμης μέσα στή συγκυρία, κι άπό τήν άλλη το ρόλο της στήν ^διακηρυγμένη δράση» των κοινωνικών δυνάμεων, και πού δεν ταυτίζεται μέ τήν πολιτική πρακτική των τάξεων. Γιά νά το ποϋμε αλλιώς, ή παρουσία μιας τάξης μέσο τών «καταλλήλων αποτελεσμάτων» στο επίπεδο τής πολιτικής πάλης εχει συνέπειες πάνω στόν τρόπο έκπρο-σώπησής της στήν «πολιτική σκηνή», στα χαρακτηριστικά τής «διακηρυγμένης δράσης» της, στή συγκρότηση τών συμμα-χιών, κτλ.

Εξάλλου, θά πρέπει σέ λίγο νά εμβαθύνουμε στή διάκριση ανάμεσα σέ ταξική οικονομική πάλη και ταξική πολιτική πάλη, ανάμεσα στο οικονομικό επίπεδο και τό πολιτικό έπίπεδο μέσα στήν όργάνωση μιας τάξης. Όταν λοιπόν θά μιλάμε για μιά κυ-ριαρχία τοϋ οικονομικού επιπέδου όργάνωσης μιας τάξης, διακρίνοντάς το άπό τό έπίπεδο τής καθεαυτό πολιτικής της όργάνωσης, αύτό δέ θά σημαίνει ότι αύτή ή τάξη απουσιάζει, όσον άφορα τά «κατάλληλα αποτελέσματα», άπό τό έπίπεδο τής πολιτικής πάλης. Αύτό θα μπορεί άπλώς νά σημαίνει δτι, στήν σύνθετη όργάνωση μιας τάξης, είναι τό οικονομικό στοι-χείο σ' αύτή τήν περίπτωση αύτό πού κατέχει, πέρα άπό τόν προσδιορισμό σε τελευταία ανάλυση, τόν κυρίαρχο ρόλο.

Έτσι, λόγου χάρη, ό Λένιν στό ΤΙ νά κάνουμε, όταν δια-κρίνει καθαρά τήν οικονομική πάλη και τήν πολιτική πάλη, περιγράφοντας — και επικρίνοντας— τό τρεηντ-γιουνιονιστικό στάδιο τής έργατικής τάξης πού διακρίνεται άπό τό πολιτικό στάδιο —ξεχωριστό κόμμα, κτλ.— δέν έννοεί καθόλου μ*

στό σύνολο τών αναλύσεων τοϋ Λένιν γιά τίς κοινωνικές τάξεις, μπορούμε νά δοΟμε πραγματικά δτι ή άνοικτή καΐ άμεση δράση δέν αποτελεί τήν έπιβεβαίωση, στό πολιτικό έπίπεδο, τής οικονομικής ύπαρξης τών τάξεων: ή άμεση δράση, άνοικτή ή διακηρυγμένη είναι, σύμφωνα μέ τόν Λένιν, ή αντανάκλαση μιας κοινωνικής δύναμης μέσα στή συγκυρία.

8


αυτό τήν απουσία τής εργατικής τάξης άπό τήν πολιτική πάλη και τον περιορισμό της στην οικονομική μονάχα πάλη: έννοει καθαρά ότι, σ' αυτή τήν περίπτωση, είναι ή οίκονομική πάλη αύτή πού κατέχει, μέσα στο πεδίο των επιπέδων τής ταξικής πάλης καΐ όργάνωσης, τον κυρίαρχο ρόλο. Αύτή ή κυριαρχία τής οικονομικής πάλης άντανακλαται έδω όχι μέ μιάν άπουσία «κατάλληλων άποτελεσμάτων» στό επίπεδο τής πολιτικής πά-λης, άλλά μέ μιάν ορισμένη μορφή πολιτικής πάλης, πού ό Λένιν τήν έπικρίνει θεωρώντας την αναποτελεσματική. Ή ση-μασία του προβλήματος ύποδεικνύεται σε μιάν υποσημείωση: « Ό τρεηντ-γιουνιονισμος μέ κανέναν τρόπο δεν αποκλείει κάθε «πολιτική» όπως νομίζουν μερικές φορές. Τά τρέηντ-γιούνιον πάντοτε έχουν διεξάγει μιάν όρισμένη ζύμωση και μιάν όρισμένη πολιτική πάλη (άλλά δχι σοσιαλδημοκρατική). Στό έπόμενο κεφάλαιο θα εκθέσουμε τή διαφορά ανάμεσα στήν τρεηντ-γιουνιονιστική πολιτική και τή σοσιαλδημοκρατική πολιτική»^. Αύτό άλλωστε ισχύει mutatis mutandis, γιά τήν τα-ξική ιδεολογική πάλη. Βλέπουμε ήδη νά φυτρώνει ή διάκριση ανάμεσα στήν οργάνωση μιδς τάξης σάν δρο τής παρουσίας της μέ κατάλληλα αποτελέσματα στό πολιτικό επίπεδο, σαν όρο επομένως τής υπαρξής της σά διακρινόμενης τάξης, και στήν ειδική της όργάνακτη σαν δρο τής ταξικής πολιτικής εξουσία: της, διάκριση πού θεμελιώνει τή Λενινιστική θεω-ρία τής όργάνωσης.

V. Μερίδες — κατηγορίες — στρώματα

Καταπιάνομαι τέλος, ύστερα άπ' αύτή τήν ανάλυση, μέ 'ένα ζήτημα ορολογίας πού μπορεί τώρα νά διαλευκανθεί: άφορδί

τούς δρους κατηγορία^ μερίδα, καΐ στρώμα, πού ύποδηλώνουν μέρη τάξεων.

α) Λέγοντας κοινωνικές κατηγορίες μπορούμε νά εννοούμε, ειδικότερα, κοινωνικά σύνολα μέ «κατάλληλα αποτελέσματα»

35. Oeuvres choisies, σέ 3 τόμους. Μόσχα, τομ. I, σελ. 159. Βλέπε έπί-σης παρακάτοί ύποκεφ. VII.


—πού μποροΰν νά γίνουν, δπως εδειξε ό Λένιν, κοινωνικές δυνάμεις— πού το διακριτικό τους χαρακτηριστικό βρίσκεται στήν ειδική και νπερπροσδιοριστική σχέση τους προς δομές έκτος άπό τις οικονομικές: είναι κυρίως ή περίπτωση της γρα-φειοκρατίας, στις σχέσεις της με το Κράτος, και τών «διανο-ουμένων», στις σχέσεις τους μέ το ιδεολογικό στοιχείο. Θα πρέπει νά επανέλθουμε στις σχέσεις αύτών των κατηγοριών μέ τις τάξεις ή τις μερίδες τών τάξεων στις όποιες ανήκουν.

β) Μέ τόν όρο αυτόνομες μερίδες τάξεων εχουμε δηλώσει τις μερίδες πού αποτελούν την υπόσταση ένδεχόμενων κοινω-νικών δυνάμεων, καΐ μέ τόν δρο μερίδες τά κοινωνικά σύνολα πού είναι επιδεκτικά νά γίνουν αύτόνομες μερίδες: και αύτό σύμφωνα μέ τό κριτήριο τών «κατάλληλων αποτελεσμάτων».

γ) Μπορούμε νά χρησιμοποιήσουμε τόν δρο κοινωνικά στρώματα γιά νά δείξουμε τά δευτερεύοντα αποτελέσματα τοϋ συνδυασμού τών τρόπων παραγωγής μέσα σ' ëvav κοινωνικό σχηματισμό πάνω στις τάξεις —είναι ή περίπτωση τής «εογα-τικής αριστοκρατίας» τού Λένιν—, οί κατηγορίες —λύγου χάρη οί «υψηλές θέσεις» τής γραφειοκρατίας και τής διοίκη-σης γιά τις οποίες μιλάει ό Λένιν— και οί μερίδες.

Θά πρέπει νά πάρουμε υπόψη δτι ή μαρξιοττική θεωρία εχει, γενικά, χρησιμοποιήσει τούς δρους κατηγορία, στρώμα καΐ μερίδα μέ τρόπο συχνά μή διακρινόμενο: εϊναι σημαντικό εντούτοις νά συμφωνήσουμε πάνω στήν όρολογία. Σχετικά μέ τή διάκριση των κατηγοριών και τών μερίδων —ειδικότερα τών αύτόνομων μερίδων—, πρέπει νά σημειώσουμε δτι και οί δυό έχουν τήν δυνατότητα νά άποτελέσουν κοινωνικές δυ-νάμεις. Τό πρόβλημα δεν παρουσιάζει δυσκολίες γιά τις μερίδες πού ήδη μπορούν νά έπισημανθούν στό έπίπεδο τών παραγω-γικών σχέσεων — λόγου χάρη ή έμπορική βιομηχανική, ή χρηματιστική μερίδα τής άστικής τάξης: αύτό άκριβώς εϊναι πού τις διακρίνει, σ' αύτή τήν περίπτωση, από τις κατηγορίες, πού μπορούν νά έπισημανθούν στό έπίπεδο δομών έκτός άπό τό οίκονομικό. Γίνεται έντούτοις πιό σύνθετο στις περιπτώσεις όρισμένων μερίδων γιά τις όποΐες μιλάει ό Μάρξ και πού αύτές


μπορούμε να τΙς έπισημάνουμε μονάχα στο πολιτικό επίπεδο^®. Αυτό πού τις διακρίνει, α αύτη την περίπτωση, άπό τις κατη-γορίες, είναι ακριβώς ή ύπερπροσδιοριστική σχέση των κατηγο-ριών πρός τις πολιτικές και ιδεολογικές δομές τών οποίων άπο-τελούν τό ειδικό άποτέλεσμα: σέ .6,τι άφορα λόγου χάρη τό πολιτικό στοιχείο, πρόκειται γιά σχέση της γραφειοκρατίας πρός τόν κρατικό μηχανισμό μέ τήν άκριβολογημένη σημασία του δρου.

Σέ σχέση μέ τήν διάκριση στρωμάτων και μερίδων αύτή είναι κυρίως κατάλληλη σέ δ,τι άφορα τήν άντανάκλασή τους στό πολιτικό επίπεδο: οί μερίδες, στό βαθμό πού γίνονται αύτό-νομες, εϊναι έπιδεκτικές, σέ άντίθεση πρός τά στρώματα, νά συγκροτηθούν σέ κοινωνικές δυνάμεις. Αύτό καθόλου δέ σημαίνει δτι ή διάκριση μερίδες-στρώμάτα καλύπτει ακριβώς τή διά-κριση τών άντίστοιχων άποτελεσμάτων του οικονομικού και του πολιτικο-ίδεολογικοϋ στοιχείου. Μπορούμε πραγματικά νά άποκρυπτογραφήσουμε από τήν μιά μεριά μερίδες πού σχε-τίζονται εντούτοις μονάχα μέ τό πολιτικό στοιχείο, και άπό τήν άλλη άπλά στρώματα πού μπορούν ώστόσο νά έπισημανθοϋν ήδη μέσα στό οικονομικό στοιχείο —είναι ή περίπτωση τής εργατικής αριστοκρατίας. Δέν θά έπρεπε έξ άλλου νά νομίσουμε δτι ό έντοπισμός τών στρωμάτων —πού διακρίνονται ετσι άπό τις μερίδες— μας επιβάλλει θυσίες πού οδηγούν σ' εναν «στρω-ματοποιητικό» άκαδημαϊκό ύπερεμπειρισμό. Ό εντοπισμός αύτός είναι σημαντικός, στό βαθμό πού προσδιορίζει, σάν δευτε-ρεύοντα προϊόντα τοϋ συνδυασμού τών τρόπων παραγωγής, όρισμένα δριακά κρόσσια τών τάξεων, κατηγοριών και μερίδων πού μπορούν χωρίς νά είναι κοινωνικές δυνάμεις νά επιδρούν πάνω στην πολιτική πρακτική τών κοινωνικών δυνάμεων, Αύτή είναι, λόγου χάρη, ή περίπτωση τής «εργατικής αριστοκρατίας» πού ό Λένιν τή χαρακτηρίζει στόν ^Ιμπεριαλισμό.,,αο,ν κοινωνι-κό στρώμα: αύτή δέν μπορεί, έξαιτίας τοϋ χαρακτήρα της σάν

36. Είναι ή περίπτωση τής «δημοκρατικής μερίδας τής άστικής τάξης» τής Συντακτικής Εθνοσυνέλευσης στη Γαλλία (Le 18 Brumaire, σελ. 233 και έπόμ.).


ενδιάμεσου κροσσιοϋ, νά άποτελέσει ή ϊδια μιά κοινωνική δύναμη, άλλά επιδρά πάνω οττήν πολιτική πρακτική της έργα-τικής τάξης, δρώντας πολιτικά σάν «επιστάτης» της αστικής τάξης.

VI· Ταξικές δομές και πρακτικές: Ή πάλη των τάξεων

Οί πιο πάνω αναλύσεις προσδιόρισαν τή διάκριση καΐ τή <τχέση άνάμεσα σε δυο συστήματα σχέσεων, στο σύστημα τών δομών και το σύστημα τών κοινωνικών σχέσεων: ή έννοια τί\ς τάξης καλύπτει τήν παραγωγή κοινωνικών σχέσεων σάν απο-τέλεσμα τών δομών. Διαθέτουμε τώρα τά άναγκαια στοιχεία γιά νά προβάλλουμε τις δυο άκόλουθες προτάσεις:

1) Αύτή ή διάκριση καλύπτει τή διάκριση τών δομών και τών πρακτικών, και μάλιστα τών ταξικών πρακτικών.

2) Οί κοινωνικές σχέσεις συνίστανται σέ ταξικές πρακτικές, ένώ οί κοινωνικές τάξεις είναι έδώ τοποθετημένες μέσα σέ αντιθέσεις: οί κοινωνικές τάξεις μπορούν νά νοηθούν μονάχα σάν ταξικές πρακτικές, δπου αύτές οί πρακτικές ύπάρχουν μέσα σέ άντιθέσεις, πον στην ένότητά τους άποτελοϋν τό πεδίο της πάλης τών τάξεων.

Τό μόνο πού μπορώ, μέσα στά δρια αύτοΰ τοΰ δοκίμιου, εϊναι νά δώσω μερικές ενδείξεις. Ή πρώτη πρόταση συγκεφαλαι-ώνει τις προηγούμενες άναλύσεις βάζοντας δνα καινούργιο πρόβλημα. Οί κοινωνικές τάξεις δέν καλύπτουν τις δομικές βαθμίδες άλλά τις κοινωνικές σχέσεις: αύτές οί κοινωνικές σχέσεις συνίστανται σέ ταξικές πρακτικές, πράγμα πού ση-μαίνει δτι οί κοινωνικές τάξεις είναι νοητές μονάχα μέ τή βοήθεια ταξικών πρακτικών. Έτσι θά έπιμείνω στά παρακάτω πάνω στήν καινούργια μορφή πού παίρνει ή διάκριση τών πεδίων πού άναφέραμε, και πού γίνεται έδώ μιά διάκριση άνά-μεσα σέ δομές καί πρακτικές.

Ή δεύτερη πρόταση δείχνει δτι οί κοινωνικές τάξεις τοπο-θετούνται μονάχα μέσα στήν άντίθεσή τους: οί ταξικές πρακτι-κές μπορούν νά αναλυθούν μονάχα σάν πρακτικές συγκρούσεων μέσα στο πεδίο της ταξικής «πάλης», πού άποτελειται άπο


αντιθετικές σχέσεις, από άντιφατικές σχέσεις μέ την πιο άπλή σημασία του δρου. Ή σχέση σύγκρουσης, σέ δλα τά επίπεδα, τόδν πρακτικών τών διαφόρων τάξεων, ή «πάλη» των τάξεων, και μάλιστα ή ύπαρξη τόδν ϊδιων των τάξεων, είναι το άποτέ-λεσμα τών σχέσεων τών δομών, ή μορφή πού παίρνουν οι άντι-φάσεις τών δομών μέσα στις κοινωνικές σχέσεις: αύτές ορίζουν, αε δλα τα επίπεδα, θεμελιώδεις σχέσεις κυριαρχίας και υποταγής τών τάξεων —ταξικές πρακτικές— πού ύπάρχουν σαν Ιδιαίτερες αντιφάσεις^'. Πρόκειται, λόγου χάρη, γιά την αντίφαση άνάμεσα στις πρακτικές πού αποσκοπούν στήν πραγματοποίηση τοϋ κέρ-δους και τις πρακτικές πού αποσκοπούν στήν αύξηση τών ημε-ρομισθίων —οικονομική πάλη—, άνάμεσα στις πρακτικές πού αποσκοπούν τή διατήρηση τών κοινωνικών σχέσεων πού ύπάρχουν και τΙς πρακτικές πού αποσκοπούν στο μετασχη-ματισμό τους —πολιτικός αγώνας— κτλ. Όπως ακριβώς ό ε-πιστημονικός χειρισμός τών άντιφάσεων μέσα στίς σχέσεις τής δομής άπαιτει κατάλληλες εννοιες, έτσι και 6 επιστημονικός χειρισμός τών σχέσεων σύγκρουσης τών πρακτικοί τών διαφό-ρων τάξεων, τοϋ πεδίου της «πάλης» τών τάξεων επικαλείται, εϊτε πρόκειται για οικονομικές κοινωνικές σχέσεις — οικονομι-κή πάλη—εϊτε γιά πολιτικές κοινωνικές σχέσεις—πολιτική πά-λη— και γιά ιδεολογικές κοινωνικές σχέσεις —Ιδεολογική πά-λη— κατά?Λη?.ες εννοιες —δηλαδή πού δέ μπορούν νά μποΟν στήν έξέταση τών δομών—, κυρίως τις έννοιες ταξικών «συμ-φερόντων» και «έξουσίας». Δέ θά μπώ έδώ σ' αύτό τό πρόβλημα αλλά θά έπιχειρήσω νά όροθετήσω από πιό κοντά τή διάκριση και τή σχέση άνάμεσα στις δομές και τις πρακτικές.

Αύτή ή διάκριση, πραγματοποιημένη μέσα στήν ίστορι-κιστική προβληματική, εχει καταλήξει σέ μιά σημαντική σύγχυ-<τη: συνίσταται στό νά βλέπει μέσα στις δομές μιά «άποστεω-ΐμένη πράξη», όπου οί δομές έχουν τελικά έντοπιστεί σέ σχέση ιμέ τό βαθμό μονιμότητας τής πρακτικής πού αποτελεί τήν προ-

37. Για τις αντιφάσεις τών τάξεων, βλέπε Μάο Τσέ-Τούγκ: Γιά τήν άντίφααη και Γιά τή σωστή λύση τών άντιφάσεων μέσα στό λαό.


έλευ(7ή τους. Ξέρουμε πώς ό Althusser εχει κάνει την κριτική αυτής τής αντίληψης, δείχνοντας τή σχέση μιας δομικτίς βαθμί-δας και μιδς ειδικής πρακτικής: κι αυτό, θεωρώντας την πρακτική σα μια παραγωγή — έργασία μετασχηματισμού. Είναι λοιπόν σημαντικό να δούμε δτι, μ' αύτη την έννοια, μια δομική βαθμίδα δεν αποτελεί άμεσα μιά πρακτική: πρόκειται για δυο ιδιαίτερα συστήματα —ή σειρές ρυθμισμένων σχέσεων— πού διαθέτουν τις δικές τους δομές, αλλά πού ή σχέση τους είναι 6χέση δο-μών προς πρακτικές δομημένες σχετικά μ' αύτές τις δομές. "Ας το επαναλάβουμε, οί παραγωγικές σχέσεις δέν είναι ή ταξική οικονομική πάλη —οί σχέσεις αύτές δέν εϊναι τάξεις—, δπως ακριβώς και το νομικο-πο> ιτικό, εποικοδόμημα τοϋ Κράτους ή οί ιδεολογικές δομές δέν είναι ό πολιτικός αγώνας ή ή ιδεολο-γική πάλη τών τάξεων —επίσης κι ό κρατικός μηχανισμός ή ή ιδεολογική γλώσσα δέν είναι περισσότερο τάξεις από δσο οί παραγωγικές σχέσεις. Και μοϋ φαίνεται πολύ σημαντικό νά επιμείνω σ' αύτό τό σηαείο, γιατί δέν είναι πάντα σαφές. Ένας περιορισμός τών δομών στις πρακτικές μπορεί νά οδη-γήσει σέ σημαντικές συνέπειες: στό νά μήν καταλήξουμε νά τοποθετήσουμε σωστά τις σχέσεις άνάμεσα στά διάφορα επίπεδα δομών και τά διάφορα επίπεδα πρακτικών, καί, κατ' αύτό τόν τρόπο, τις σχέσεις άνάμεσα στά δυό συστήματα σχέσεων πού είναι άπό τή μιά μεριά οι δομές καΐ από τήν άλλη οί ταξικές πρακτικές.

Παίρνω ενα κείμενο, χαρακτηριστικό απ' αύτήν τήν άποψη, του Ε. Balibar στό βιβλίο Lire le Capital όπου τό πρόβλη-μα είναι μέν προσδιορισμένο, αλλά δπου ή άμφιλογία αύτής τής σύγχυσης είναι αισθητή. Κατά πρώτο λόγο, ό Balibar τοποθετεί τό πρόβλημα σάν δνό μορφές συναρμογής τών δια-φόρων επιπέδων, χωρίς ώστόσο νά διακρίνει' δτι πρόκειται εδώ, πραγματικά, γιά συναρμογές πού καλύπτουν δυό διαφορε-τικά πεδία. Μας λέει, σχετικά με τή συναρμογή τών διαφόρων επιπέδων τής κοινωνικής δομής: «Προηγούμενα συναντήσαμε ήδη αύτή τή συναρμογή κάτω άπο δνό μορφές: από τή μιά μεριά.

38. Τομ. II, σελ. 319 και έπόμ.


μέσα στον προσδιορισμό τής «τελευταίας βαθμίδας» πού προσ-διορίζει την κοινωνική δομή, πού εξαρτιέται από το συνδυασμό πού χαρακτηρίζει τον έξεταζόμενο τρόπο παραγωγής* άπο την άλλη μεριά.., σάν τον προσδιορισμό των όρίων πού μέσα σ' αύτα το αποτέλεσμα μιας πρακτικής μπορεί νά τροποποιήσει μιαν άλλη από τήν όποία εΪναι σχετικά αύτόνομη.,.Ή ιδιαίτερη μορφή της αντιστοιχίας εξαρταται απά τη δομή των δυο πρα-τηικών». Πραγματικά, αύτές οί δυό μορφές συναρμογής ξαναβρί-σκονται ταυτόχρονα μέσα στις δομές και μέσα στις πρακτικές. Δεν αναφέρονται καθόλου σε μια σύγχυση τών δυό, μιά πού οί δομές και οί πρακτικές εμφανίζονται νά άντιστοιχοϋν κατά κά-ποιο τρόπο, σέ απλές διαφορετικές μορφές συναρμογής μέσα στήν ϊδια σειρά σχέσεων. "Άς δοϋμε τις συνέπειες στή συνέχεια τοϋ κειμένου του Balibar : «Μποροΐ)με νά γενικεύσουμε αύτόν τόν τύπο σχέσεων ανάμεσα σέ δυό βαθμίδες σχετικά αυτόνομες πού ξαναβρίσκεται λόγου χάρη μέσα στήν σχέση της οίκονο-μικής πρακτικής καΐ τής πολιτικής πρακτικής, κάτω άπό τις μορφές τής πάλης των τάξεχον, τοϋ δικαίου και τον Κράτους... Έδώ έπίσης, ή άντιστοιχία αναλύεται càv δ τρόπος παρέμβασης μιας πρακτικής μέσα στά όρια πού καθορίζονται άπό μιαν άλλη. Το ίδιο συμβαίνει καΐ με τήν παρέμβαση τής ((πάλης των τά-ξεων» μέσα στα δρια τά καθορισμέεα άπό τήν οικονομική δομή... Το ίδιο συμβαίνει με τήν παρέμβαση τοϋ δικαίου καΐ τοϋ Κρά-τους μέσα στήν οικονομική πρακτική... Δε βρίσκουμε λοιπόν ούτε και σ' αύτή τήν περίπτωση μιά σχέση μετάθεσης, μεταφο-ράς ή άπλής έκφρασης άνάμεσα στις διάφορες βαθμίδες τής κοινωνικής δομής. Τήν «άντιστοιχία» τους μπορούμε νά τήν σκεφτούμε μονάχα πάνω στή βάση τής σχετικής τους αύτονο-μίας, τής δικής τους δομής, δπως τό σύστημα των παρεμβά-σεων αύτοϋ τοϋ τύπου πρακτικής μέσα σέ μιάν άλλη (τό μόνο πού κάνω έδώ, προφανώς, είναι νά προσδιορίσω τή θέση ένός θεωρητικού προβλήματος, και όχι νά παράγω μιά γνώση).

Οί συνέπειες πού προκύπτουν άπό τήν μή διάκριση τών δομών και τών πρακτικών είναι έδώ καθαρές: κατά πρώτο λόγο, ταύτιση, στό πολιτικό επίπεδο, τοϋ νομικο-πολιτικοϋ εποικο-δομήματος τοϋ Κράτους —Κράτος δίκαιο— και τής ταξικής


πολιτικής πρακτικής. Ό τρόπος παρέμβασης του Κράτους και τοϋ δικαίου —δομές— πάνω στήν οικονομική δομή θεωρείται σαν παρέμβαση της πολιτικής πρακτικής —ταξική πολιτική πάλη— πάνω στήν οικονομική πρακτική —^ταξική οικονο-μική πάλη. Αυτός ό περιορισμός εμφανίζεται εδώ νά έπιτελείται μέσο τοϋ δρου «παρέμβαση» πού, με τή μεταφορική δννοια, παίρνει τήν όνομασία «πρακτική». Ή πρακτική πού έκφράζεται μέ τόν όρο παρέμβαση θά ήταν μιά μορφή συναρμογής δομών.

Κατά δεύτερο λόγο, και αύτό είναι άκόμα πιό σοβαρό, τό οικονομικό στοιχείο εξετάζεται σά δομή πάνω στήν οποία θα «επενεργούσε» ή πάλη τών τάξεων, περιορισμένη ή τελευταία, μονάχα στό πολιτικό και στό ιδεολογικό έπίπεδο: «Τό ϊδιο συμβαίνει μέ τήν επέμβαση της «πάλης τών τάξεων» μέσα στά όρια τά προσδιορισμένα άπό τήν οικονομική δομή...». Ή σύγχυ-ση δομές - πρακτικές μοιάζει νά έπιβεβαιώνει εδώ στό έπακρο τήν παλιά αμφιλογία, πού συνίσταται στό νά βλέπεις τις κοι-νωνικές τάξεις, καί τήν πάλη τών τάξεων, νά παρουσιάζονται στό πολιτικό και τό ιδεολογικό έπίπεδο γιά «νά βάλουν σέ δρά-ση» τούς ασύνειδους νόμους της οικονομίας. Τό πολιτικό και τό ιδεολογικό στοιχείο είναι ή πάλη τών τάξεων, ή πρακτική— δηλαδή εξαφάνιση τις νομικο-πολιτικής δομής τοϋ Κράτους και τοϋ ιδεολογικού στοιχείου. Τό οικονομικό στοιχείο είναι ή δομή — δηλαδή έξαφάνιση τής ταξικής οικονομικής πάλης.

"Άν δίνω έμφαση σ' αυτή τήν αμφιλογία, είναι εξαιτίας τών συνεπειών της: μέ τή δεύτερη συνέπειά της πού αναφέραμε, θά οδηγούσε τελικά σέ μιαν αδυναμία νά σκεφτούμε τή λενινι-στική έννοια τής συγκυρίας Στέκομαι ώστόσο αύτή τή στιγμή στό πρώτο σημείο, δηλαδή στίς συναρμογές τών επιπέδων μέ-σα στίς δομές καί μέσα στις ταξικές πρακτικές. Σέ δ,τι άφορα τήν συναρμογή τοϋ νομικο-πολιτικοϋ έποικοδομήματος τοϋ Κράτους ή τής Ιδεολογικής δομής πάνω στήν οικονομική δομή, μέ δυό λόγια σέ δ,τι άφορα τήν παρέμβαση ένός έπιπέδου τών δομών μέσα στά δρια πού βάζει ενα άλλο, αύτή δέν μπορεί μέ

39. Αέ μιλώ, άσφαλώς, έδώ, γιά τόν Balibar.


κανένα τρόπο νά νοηθεί σάν μιά παρέμβαση τής πολιτικής ή ιδεολογικής πρακτικής πάνω στήν οικονομική πρακτική. Ή σχέση, λόγου χάρη, τοϋ συμβολαίου —τοϋ δικαίου— και τής ανταλλαγής εϊναι μιά σχέση δομών. Τό ϊδιο συμβαίνει και σε ο,τι άφορα τήν παρέμβαση τοϋ Κράτους στο οικονομικό στοιχείο: παρέμβαση δε σημαίνει εδώ πρακτική άλλά δείχνει εναν τύπο συναρμογής τών δομών.

Τά δομικά έπίπεδα λοιπόν, παρουσιάζοντας εναν ειδικόφυ-θμο και χαρακτηριζόμενα από τήν άνιση ανάπτυξή τους, διατη-ροϋν, μέσα σ' ενα σχηματισμό, σχέσεις ειδικής διάστασης ανά-μεσά τους. Τό ιδιο συμβαίνει σέ δ,τι αφορά τά διάφορα έπίπεδα πρακτικής μέσα στό πεδίο τής πάλης τών τάξεων. "Οπως ακρι-βώς μποροϋμε νά διαπιστώσουμε διαστάσεις ανάμεσα στις οικονομικές, πολιτικές, ιδεολογικές δομές ένός σχηματισμοϋ, μποροϋμε νά διαπιστώσουμε διαστάσεις, άνάμεσα στα επίπεδα πρακτικής και όργάνωσης —οικονομικό, πολιτικό, ιδεολογικό στοιχείο— μιας τάξης στις σχέσεις της, στά διάφορα έπίπεδα πάλης, με τά άνάλογα έπίπεδα τών άλλων τάξεων: πολιτική πάλη μιδς τάξης πού βρίσκεται σέ διάσταση σέ σχέση μέ τήν οικο-νομική της πάλη, και ιδεολογική πάλη πού βρίσκεται σέ διά-σταση σέ σχέση μέ τήν πολιτική της πάλη, κτλ. Μέ δυό λόγια, ή αποκέντρωση πού χαρακτηρίζει τίς σχέσεις άνάμεσα στά έπί-πεδα τών δομών χαρακτηρίζει επίσης τις σχέσεις τών πρακτικών τών τάξεων, στό βαθμό πού οί ταξικές πρακτικές αποτελοϋν επίσης ενα δομημένο σύστημα, πού αντανακλά τίς σχέσεις τών δομών πάνω στά υποστηρίγματα Αυτό Λοιπόν που εχει

40. Μια παρατήρηση έδώ γιά νά άπομακρύνουμε κάθε κίνδυνο σύγχυ-σης. Όταν λέμε δτι οί πρακτικές καλύπτουν τά ύποστηρίγματα, αύτό καθό-λου δέ σημαίνει δτι έπανερχόμαστε σέ μια προβληματική τοϋ ύποκειμένου, τών «συγκεκριμένων άνθρώπων» ή τών κοινωνικών τάξεων - ύποκειμένων τών πρακτικών. Στό έρώτημα ποιος πράττει, ποιος άγωνίζεται, ποιος έργά-ζεται, μποροϋμε να άπαντήσουμε ότι είναι τα υποστηρίγματα τά κατανε-μημένα σέ κοινωνικές τάξεις, χωρίς γι αύτο νά άναφερόμαστε σ* ενα υποκείμενο. Μέ ΰλλα λόγια, ôv δέ μποροϋμε να άποδώσουμε τις πρακτικές σ* ένα άρχικό ύποκείμενο, αύτό δέ συμβαίνει γιατί είναι οί δομές πού πράτ-τουν — ή οίκονομική πάλη δέν είναι περισσότερο ή «δράση» τών τιαραγω-γικών σχέσεων άπό όσο είναι ή πολιτική πάλη ή «δράση» τοϋ Κράτους


σημασία νά δοϋμε εδώ είναι δτι πρόκειται για δυο συστήματα σχέσεων.

Οί σχέσεις ανάμεσα στις δυο αυτές σειρές σχέσεων είναι κι οί ίδιες σχέσεις διάστ)ασης χαρακτηριζόμενες άπό μια μονο-σήμαντη μή αντιστοιχία, όρου προς όρο, τών άντίστοιχων επιπέδων αύτών τών συστημάτων. 'Άς πάρουμε τήν περίπτωση τών αναλύσεων τοϋ Μάρξ πού άφοροϋν τή Μεγάλη Βρεταννία ύστερα άπό τό 1680. Στις σχέσεις τών έπιπέδων των δομών δια-πιστώνουμε μιά διάσταση άνάμεσα στο οικονομικό, το πολι-τικό και τό ιδεολογικό στοιχείο: ένώ ό Κ.Τ.Π. βρίσκεται στην πορεία για νά φτάσει στήν κυριαρχία, τό Κράτος και ή ιδεολογία παρουσιάζουν ακόμα φεουδαρχικές κυρίαρχες δομές^^ 'Άς πάρουμε, άπό τήν άλλη μεριά, τά έπίπεδα πάλης τής αστικής τάξης άφίνοντας εδώ κατά μέρος τΙς διαστάσεις άνάμεσά τους, γιά νά δοϋμε τΙς διαστάσεις άνάμεσα σ' αυτά καΐ τά έπίπεδα τής δομής. Διαπιστώνουμε δτι, μέσα στήν ίδια περίοδο, ή πολι-τική όργάνωση, ή πολιτική πάλη τής άστικής τάξης εϊναι πολύ προωθημένη, ένώ ή τάξη τών εύγενών γαιοκτημόνων πού εϊναι ό «πρωταγωνιστής» τοϋ φεουδαρχικού Κράτους δέν εϊναι, στήν πραγματικότητα, παρά ό «εκπρόσωπος» τών πολιτικών συμφε-ρόντων τής άστικής τάξης^^. Βλέπουμε καθαρά σ' αύτό τό παρά-

ή ή Ιδεολογική πάλη ή «δράση» τού ιδεολογικού στοιχείου—, άλλά διότι τά ύποστηρίγματα, τά κατανεμημένα σέ τάξεις δέ μποροϋν νά νοηθούν θεω-ρητικά σαν ύποκείμενα.

41. Αύτή ή κυριαρχία τών φεουδαρχικών δομών τοΟ Κράτους θά διατη-ρηθεί άλλωστε μέχρι καΐ τό 1853, όταν ό Μάρξ μας λέει γιά τον Πάλμερ-στον:«Στήν άριστοκρατία διαβεβαίωνε ότι τό Σύνταγμα δέν θά έχανε τό φεουδαρχικό του χαρακτήρα...». Oeuvres politiques, Costes, τομ. I σελ. 139 και έπίσης στό σύνολο τών κειμένων του γιά τή Μεγάλη Βρεταννία.

42. Σχετικά μ' αύτές τίς άναλύσεις τού Μάρξ πάνω στά πολιτικά προ-βλήματα στή Μεγάλη Βρεταννία, άναφέρομαι στή συλλογή τών κειμένων Κ. Marx και Fr. Engels On Britain, Μόσχα, 1953, και στις έκδόσεις Costes, μετάφρ. Molitor, Κ. Marx: Oeuvres politiques. Ή άντίληψη τού Μάρξ για τή γαιοκτημονική άριστοκρατία σάν «έκπρόσωπο» ή «έπιστάτη» τής άστικής τάξης είναι καθαρή: α) στίς άναλύσεις του γιά τούς «Τόρυς» κόμμα δεδηλωμένο τών εύγενών γαιοκτημόνων, πού, όταν είναι στήν έξουσία, κά-νει στήν πραγματικότητα τήν πολιτική τής άστικής τάξης. Μάς λέει γιά τούς «Τόρυς»: «Μέ μιά λέξη, όλη ή άριστοκρατία εχει πειστεί ότι πρέπει


δείγμα, ότι το νομικο-πολιτικό έποικοδόμημα του Κράτους βρίσκεται σε διάσταση όχι άπλώς σέ σχέση μέ τις άλλες δομές, αλλά επίσης σέ σχέση μέ το έπίπεδο της πολιτικής πάλης τής αστικής τάξης μέσα στο πεδίο τής πάλης τών τάξεων: δέν πρό-κειται για ενα φεουδαρχικό Κράτος πού βρίσκεται σέ διάσταση σχετικά μέ τό οικονομικό στοιχείο, αλλά πού αντιστοιχεί σέ μιά τάξη γαιοκτημονικής άριστοκρατίας πολιτικά κυρίαρχης, πού βρίσκεται κι αυτή σέ διάσταση μέ μιάν αστική τάξη οικονο-μικά κυρίαρχη. Πρόκειται έδώ γιά σχέσεις διάστασης άνάμεσα σέ δυό συστήματα σχέσεων διάστασης. 'Ακριβώς αύτή ή σχέση τών δυό συστημάτων είναι πού κάνει ώστε, μέσα στή συγκεκρι-μένη συγκυρία πού συζητούμε, ή μορφή αντανάκλασης τής κυριαρχίας τοϋ Κ.Τ.Π. σ' 'ένα φεουδαρχικό Κράτος νά έχει σάν αποτέλεσμα τήν πολιτική κυριαρχία τής άστικής τάξης μέσα στό πεδίο τής πάλης τών τάξεων.

Αύτό είναι άλλωστε έξίσου καθαρό στήν περίπτωση το() δείκτη κυριαρχίας μέσα στις δομές καΐ μέσα στις πρακτικές. Λόγου χάρη, ή κυριαρχία, μέσα στις δομές, τοϋ πολιτικού στοιχείου —άς πάρουμε τήν περίπτωση του κρατικού μονοπω-λιακού καπιταλισμού και τού επεμβατικού Κράτους— δέν αντι-στοιχεί άναγκαστικά στήν κυριαρχία, μέσα στό πεδίο τών πρα-κτικών, τής πολιτικής πάλης τών τάξεων, κτλ. Δέν εχουμε έδώ τήν πρόθεση νά πολλαπλασιάσουμε τά παραδείγματα: βλέπουμε έν τούτοις τή σημασία αυτών τών παρατηρήσεων γιά κάθε πολιτική άνάλυση μιας συγκεκριμένης συγκυρίας.

Μπορούμε τώρα, κάτω άπό τό φώς αύτών τών σκέψεων, νά εμβαθύνουμε στό ζήτημα τών μορφών παρέμβασης τής πο-λιτικής πάλης μέσα στήν οικονομική πάλη, και τής οικονομικής πάλης μέσα στήν πολιτική πάλη, και νά διασαφηνίσουμε τή θεωρητική θέση τού Λένιν πού άφορα τή διάκριση και τή σχέση

να κυβερνάει πρόςτό συμφέρον τής άστικής τάξης· άλλά είναι ταυτόχρονα αποφασισμένη να μην τή^ άφίσει νά πάρει ή ίδια τήν υπόθεση στά χέρια της» (Oeuvres, op. cit., τόμ. III, σελ. 106 καί έπόμ.)· β) στίς άναλύσεις τοι> γιά τους Ούΐγγς, πού έκπροσΰ)ποϋν τους εύγενείς γαιοκτήμονες σαν «πρωτα-γωνιστές» τοΟ Κράτους, αλλά πού λειτουργούν στήν πραγματικότητα σάν «έκπρόσωποι τής άστικής τάξης άπέναντι στήν άριστοκρατία».


ανάμεσα στην οίκονομική πάλη και τήν πολιτική πάλη: θέση πού ύπάρχει στά εργα του από τό βασικό κείμενο Τί να κάνουμε μέχρι τή διαμάχη του μέ τούς Τρότσκυ και Μπουχάριν πάνω στο ζήτημα των συνδικάτων στήν ΕΣΣΔ (1921). Αυτή ή θέση χαρακτηρίζεται από τά ακόλουθα σημεία:

1) Διάκριση της οικονομικής πάλης και της πολιτικής πάλης: βγαίνει καθαρά από τις κριτικές τοϋ Λένιν για τις αντί-θετες θέσεις. Στο ΤΙ và κάνουμε κάνει κριτική των οίκονομι-στων πού πιστεύουν ότι «ή πολιτική πάλη εϊναι απλώς ή πιό αναπτυγμένη, ή πιο εύρεία και ή πιο αποτελεσματική μορφή της οίκο νομικής, πάλη ς»' σωστά λέει ό Λένιν δτι δεν είναι αυτό. Κριτική επίσης τής οίκονομιστικής θέσης σύμφωνα μέ τήν •οποία «πρέπει νά δώσουμε στήν ϊδια τήν οικονομική πάλη εναν χαρακτήρα πολιτικό». Στά κείμενα γιά τό συνδικαλιστικό ζήτημα, κριτική τοϋ Μπουχάριν ό όποιος «έκθειάζοντας τήν ένωση τής οικονομικής καΐ τής πολιτικής άποψης, γλύστρησε στό θεωρητικό έκλεκτισμό» Ξέρουμε λοιπόν ότι ό Λένιν: α) μέ τόν δρο οικονομική πάλη εννοεί''τήν πρακτική οικονομική πάλη πού ό Ένγκελς τήν ό,νόμασε «αντίσταση στούς καπιτα-λιστές» καί.,.πού όνομάζεται έπαγγελματική και συνδικαλι-στική πάλη", β) μέ τόν δρο πολιτική πάλη εννοεί τόν αγώνα πού εχει σαν ειδικό στόχο τήν κρατική εξουσία. Ή διάκρισΐ] •αύτών τών άγώνων θεμελιώνει τήν διαφορά των μορφών όργά-νωσής τους: συνδικάτα-κόμματα.

β) Αύτή ή διάκριση συνεπάγεται μια σχέση τής οικονο-μικής πάλης και τής πολιτικής πάλης: ό βασικός χαρακτήρας αύτής τής σχέσης συνίσταται στό δτι ή πολιτική πάλη είναι τό ύπερπροσδιοριστικο επίπεδο τής πάλης τών τάξεων, έπειδή συγκεντρώνει τά έπίπεδα τής ταξικής πάλης. 'Από δώ επεται:

Α.—Σέ άντίθεση πρός μιάν έξελικτική αντίληψη «σταδίων» τής πάλης —πρώτα οικονομική πάλη, υστέρα πολιτική—, ή πολιτική πάλη πρέπει να κρατάει πάντοτε τήν προτεραιότητα σέ σχέση μέ τήν οικονομική πάλη —αύτός είναι ό ρόλος του

43. Και πάλι γιά τά συνδικάτα. '// σημερινή κατάσταση και τά λάθη τών Τρότσκυ και Μπουχάριν.


κόμματος—: « Ή πολιτική δεν μπορεί να μήν εχει την προτεραιό-τητα πάνω στο οικονομικό στοιχείο...: χωρίς μιά σωστή πο-λιτική τοποθέτηση, μια δεδομένη τάξη δέ μπορεί να διατηρήσει τήν κυριαρχία της και κατά συνέπεια, δέ μπορεί ουτε και να επιτελέσει τά καθήκοντά της μέσα στήν παραγωγή»' ή άκόμα: «'Από τό δτι τά οικονομικά συμφέροντα παίζουν αποφασιστικό ρόλο, καθόλου δέν §πεται δτι ή οικονομική πάλη ^χει πρω-ταρχικό χαρακτήρα, γιατί τά πιό «άποφασιστικά» και ούσιώδη συμφέροντα των τάξεων δέν μποροϋν νά ικανοποιηθούν, γενικά, παρά μονάχα με ριζικούς πολιτικούς μετασχηματισμούς...»^^.

Β.—^Μιά συνεχής παρέμβαση τής πολιτικής πάλης πάνω στα άλλα έπίπεδα πάλης, ειδικότερα πάνω στήν οικονομική πάλη, και τό αντίστροφο. Λόγου χάρη: α) Μιά άπουσία ταξικής πολιτικής πάλης καθόλου δέ σημαίνει γι' αύτό δτι ή οικονομική πάλη αύτής τής τάξης δέν αντανακλαται, μέσο «κατάλληλων αποτελεσμάτων», στό πολιτικό έπίπεδο: ό περιορισμός μονάχα στήν αύστηρά οίκονομική πάλη, μπορεί νά προκαλέσει «κα-τάλληλα αποτελέσματα» έντελώς θετικά πού εϊναι νά άφΙνεις νά πραγματοποιείται ή πολιτική τοϋ άντιπάλου. β) Μπορείς να κάνεις μιά πολιτική μέ τήν κυριολεκτική δννοια, αλλά πού νά άποδίδει τήν προτεραιότητα στό οίκονομικό στοιχείο: πρό-κειται γιά τήν πολιτική, πού σύμφωνα μέ τά ειρωνικά λόγια τοϋ Λένιν, θέλει νά κάνει «οίκονομική πάλη έναντίον τής κν-βέρνησηςΙΙ,, Ή οίκονομική πάλη έναντίον τής κυβέρνησης, εϊναι πολιτική τρεηντ-γιουνιονιστική... είναι ακριβώς ή άστικι) πολιτική τής έργατικής τάξης»^^.

3) Ή πολιτική πάλη πού εχει σά στόχο τήν κρατική έξουσία, ίχει σάν αντικείμενο τή συγκυρία: αναφέρεται ετσι : α) στό οικο-νομικό στοιχείο. Ό Λένιν μός λέει δτι " . . .Ή τακτική τών «πολι-τικών», και τοδν επαναστατών, μακριά άπό τό νά παραγνωρίζει τά «τρεηντ-γιουνιονιστικά» καθήκοντα, εϊναι ή μόνη ικανή νάέξασφαλίσει τή μεθοδική έκπλήρωση αύτών τώνκαθηκόντων", β) στό πολιτικό στοιχείο, μέ τήν αύστηρή έννοια, γ) στό ιδεο-

44. Κ αϊ πάλι γιά τ à συνδικάτα, 45. Τί νά κάνουμε.


λογικό στοιχείο. Αύτα τά προβλήματα ανήκουν στήν εξέταση τής έννοιας τής συγκυρίας.

VII. Συγκυρία—Κοινωνικές δυνάμεις—Πολιτική πρόβλεψη Σ' αυτήν άκριβώς τήν θεωρητική γραμμή τοποθετούνται

οι πολιτικές αναλύσεις του Λένιν. Ό Λένιν αποκατέστησε, εναντίον τών παρεκκλίσεων τής δεύτερης Διεθνοϋς, τήν αύθε-ντική σκέψη τοΟ Μαρξ παράγοντας τήν έννοια τής συγκυρίας πού είναι ισοδύναμη μέτήν «τωρινή στιγμή», πού είναι το ειδικό αντικείμενο τής πολιτικής πρακτικής Πραγματικά, αν ή πο-λιτική πρακτική εχει σάν είδικό στόχο το Κράτος, τή θεσμο-ποιημένη πολιτική έξουσία, πού εϊναι παράγοντας συνοχής ένός καθορισμένου κοινωνικοϋ σχηματισμού και κομβικός τόπος των μετασχηματισμών του, έχει σάν άντικείμενο τήν «τω ρινή στιγμή» πού άντανακλά τήν ίστορική άτομικότητα —πού εϊναι πάντοτε πρωτότυπη, γιατί εΪναι μοναδική— ένός σχημα-τισμού. Ή ακριβολογημένη τοποθέτηση αύτοϋ τοϋ προβλήμα-τος έπιτρέπει νά διασαφηνιστεί μιά όλόκληρη σειρά ζητημάτων: κυρίως αύτά πού άφοροϋν τή «δράση» τής πολιτικής πρακτι-κής πάνω στις δομές, τήν καταγραφή τών δυνατοτήτων πού προσφέρουν οί δομές στήν πολιτική πρακτική, τήν στρατηγική πρόβλεψη στήν πολιτική πρακτική, κτλ.

Ή έννοια τής συγκυρίας τοποθετείται, άπό τόν Λένιν, μέσα στο πεδίο τών πρακτικών και τής πάλης των τάξεων. Ή ιστορικά έξατομικευμένη πρωτοτυπία ένός κοινωνικού σχη-ματισμού πού εϊναι τό άντικείμενο τής πολιτικής πρακτικής, συγκροτείται κατά πρώτο λόγο άπό τή «συνδυασμένη δράση των κοινωιικών δυνάμεο)ν». Ή όμοιογένεια τοϋ πεδίου τής συγκυ-ρίας συνίσταται στήν έξέταση των ταξικών πρακτικών —ειδι-κότερα των ταξικών πολιτικών πρακτικών—, σέ σχέση μέ τή «δράση» τους πάνω στή δομή, σαν κοινωνικές δυνάμεις^''. Πρα-

46. Σχετικά μέ τή συγκυρία βλέπε Althusser στό Lire le Capital, τόμ. II, καΐ έπίσης Cahiers Marxistes — Leninistes, No 9-10.

47. Τά στοιχεία αύτοϋ τοϋ πεδίου είναι κατά πρώτο λόγο τάξεις, μιά πού ό ταξικός προσδιορισμός δέν εϊναι καθόλου, στό Λένιν, ενας προσδιο-ρισμός άποκλειστικά οίκονομικός.


γματικά, μέσα στά κείμενα του 1917 (Φεβρουάριος-Όκτώβριος)*, ό Λένιν προβαίνει σέ μιαν ανάλυση των κυρίων κοινωνικών δυνάμεων πού άποτελοϋν την επικαιρότητα και τήν πρωτοτυπία xfjç συγκεκριμένης κατάστασης στη Ρωσία: αύτές εϊναι ή μο-ναρχία τοΰ Τσάρου, ή μοναρχική άστική τάξη, τό προλετα-ριάτο καί οί άγροτικές τάξεις^®. Μέσα σ' αύτές τΙς κοινωνικές δυνάμεις πού εΪναι ξεχωριστές τάξεις, ό Λένιν εισάγει ένα στοι-χείο, τη μοναρχία του Τσάρου, πού φαίνεται άπό πρώτη ματιά νά δηλώνει το πολιτικό εποικοδόμημα τοΰ τσαρικού Κράτους, έπομένως 'ένα στοιχείο τής όομης. Εντούτοις, δέν πρόκειται, πραγματικά, για τήν άμεση εισαγωγή μέσα στή συγκυρία, και σαν κοινωνικής δύναμης, ένός στοιχείου τής δομής. Ό Λένιν λέγοντας έδώ τσαρική μοναρχία έννοεί «τούς φεουδάρχες γαιο-κτήμονες και τό παλιό σώμα τών ύπαλλήλων και τών στρατη-γών» πού δηλώνονται μέ τον δρο μοναρχία τοΰ Τσάρου σαν κοινωνικές δυνάμεις. Μέσα λοιπόν σ' αύτές τίς κοινωνικές δυνάμεις, αν οί γαιοκτήμονες ύποδηλώνουν μιά ξεχωριστή τάξη, τό «παλιό σώμα τών ύπαλλήλων καί τών στρατηγών» αποτελεί μιά κατηγορία : Ό Λένιν θά μιλήσει συχνά γιά τή γραφειοκρατία ή γιά τήν άστυνομία σάν κοινωνικές δυνάμεις, ξεκαθαρίζοντας δτι δέν πρόκειται γιά τάξεις. Έτσι άν θέλουμε νά οροθετήσουμε τά στοιχεία τής συγκυρίας, μπορούμε νά ποΰμε: α) Εϊναι κατά πρώτο λόγο ξεχωριστές τάξεις και αυτόνομες μερίδες πού άντανακλώνται στό έπίπεδο τής πολιτικής πρακτι-κης μέ τά «κατάλληλα άποτελέσματά» τους, και αύτό ακριβώς τά χαρακτηρίζει σάν κοινωνικές δυνάμεις, β) "Επιπλέον, μπορούν νά άποτελοϋν κοινωνικές δυνάμεις, ειδικές κατηγορίες, πού κα-ταλήγουν, σέ μιά συγκεκριμένη στιγμή, νά έχουν «κατάλληλα άποτελέσματα», όπως τά εχουμε ορίσει ®, στό έπίπεδο τής πο-

* Προφανώς πρόκειται γιά παραδρομή. Θα πρέπει νά έννοεί ό συγγραφέας τά κείμενα τοΟ Λένιν πριν τήν έπανάσταση τοϋ 1905. (Σημ. μετάφρ.).

48. «Δυό τακτικές τής σοσιαλδημοκρατίας στή δημοκρατική έπανά-σταση».

49. Αύτές οί κατηγορίες καταλήγουν να έχουν μιάν «αυτόνομη» ύ-παρξη πού δέ μπορεί νά απορροφηθεί άπό τά κατάλληλα άποτελέσματα τών ϊδιων τών ξεχωριστών τάξεων και τών αυτόνομων μερίδων.


λιτικΐ|ς πρακτικής, χωρίς ωστόσο να εϊναι τάξεις ούτε και μερί-δες τάξεων.

Έτσι, ή συγκυρία, άντικείμενο τής πολιτικής πρακτικής και προνομιοϋχος τόπος όπου αντανακλάται ή πάντα μοναδική ίστορική άτομικότητα ένός σχηματισμοϋ, είναι ή συγκεκριμένη κατάσταση τής ταξικής πολίτιχ1\ζ πάλης, Μέ άλλα λόγια, ή συναρμογή και ό δείκτης κυριαρχίας πού χαρακτηρίζουν τή δομή ένός κοινωνικού σχηματισμού αντανακλώνται, σαν συγκυ-ρία, στο επίπεδο τής ταξικής πολιτικής πάλης. Πώς, λοιπόν, πραγματοποιείται αύτή ή άντανάκλαση εϊτε, πράγμα πού είναι ή άλλη Οψη τοΟ ζητήματος, πώς επενεργεί ή πολιτική πρακτική πάνω στή δομή, μιά πού ή συγκυρία δέν είναι μιά άπλή έκφραση τής δομής, αλλά περιγράφει μέ ακρίβεια τή δράση τής πολι-τικής πρακτικής πάνω στή δομή; Μέ ποιό τρόπο ή δομή προσδιο-ρίζει τήν πολιτική πρακτική, πού μέ τή σειρά της έπενεργεϊ πάνω στήν πρώτη;

Αύτό τό έρώτημα μπορεί νά πάρει μιάν απάντηση, αν δούμε δτι οί σχέσεις άνάμεσά τους, τών ταξικών δομών και πρακτικών, ανήκουν στόν ϊδιο τύπο σχέσεων καθενός απ' αύτα τα πεδία-Σε δ,τι άφορα τις σχέσεις τών βαθμίδων, ή λεγόμενη «άλλη-λεπίδρασή» τους, πού είναι, πραγματικά ό τρόπος παρέμβασης ένός επιπέδου πάνω στό άλλο, συνίσταται στά δρια πού μέσα σ' αύτά ενα επίπεδο μπορεί νά τροποποιήσει τό άλλο. Αύτά τά δρια είναι τό αποτέλεσμα ταυτόχρονα τής συγκεκριμένης μήτρας ένός σχηματισμού και τών αντίστοιχων ειδικών δομών κάθε επιπέδου, όπου οί ϊδιες καθορίζονται από τή θέστι τους και τό ρόλο τους μέσα σ' αύτή τή μήτρα. Μέ τήν έννοια αύτή. ό προσδιορισμός μιας δομής άπό μιάν άλλη, στις σχέσεις άνά-μεσά σέ δομές δείχνει τά δρια τών παραλλαγών μιάς περιφε-ρειακής δομής —ας ποϋμε του Κράτους— σέ σχέση μέ μιάν άλλη —άς ποϋμε το οικονομικό στοιχείο—, δρια πού είναι άποτελέσματα τής μήτρας. Αύτό άλλωστε συμβαίνει επίσης μέ τΙς ταξικές πρακτικές, γιά τΙς σχέσεις άνάμεσά τους τών επι-πέδων τής πάλης τών τάξεων.

Οί σχέσεις τών ταξικών δομών και πρακτικών, οί σχέσεις πού αναφέραμε ανάμεσα σέ αύτά τά δυό συστήματα σχέσεων.


εϊναι κι αύτές τοϋ ϊδιου τύπου. Ό προσδιορισμός των πρα-κτικών από μέρους της δομής, και ή παρέμβαση των πρακτικών μέσα στή δομή συνίστανται στήν παραγωγή, από μέρους τής δομής, των όρίων των παραλλαγών τής πάλης τών τάξεΰ)ν: τα όρια ακριβώς αύτα εϊναι τά αποτελέσματα τής δομής. Αυτό εντούτοις δέν περιγράφει ακόμα μέ άκρίβεια τήν σχέση τής πολιτικής πρακτικής πρός τή δομή: πραγματικά, στο επίπεδο αύτό, τά δρια είναι σύνθετα. Ή πολιτική πρακτική, πρακτική ύπερπροσδιοριστική πού συγκεντρώνει μέσα της τις αντιφάσεις τών άλλων επιπέδων ταξικής πάλης, περιέχεται ή ϊδια μέσα στά δρια, πού είνια τά άποτελέσματα τοϋ συνολικού πεδίου τής πά-λης τών τάξεων και τών διαφόρων έπιπέδων αύτής τής πάλης πά-νω στήν πολιτική πρακτική. Αύτα τά δρια δμως είναι δρια δευτέ-ρου βαθμον, στό μέτρο δπου το πεδίο τών πρακτικών περιγρά-φεται κι αύτό άπό τά άποτελέσματα τών δομών σαν δρια. Μέ τήν έννοια αύτή, ή πολιτική πρακτική άσκεϊται μέσα στά δρια πού βάζουν οί άλλες πρακτικές και άπό τό συνολικό πεδίο τών ταξικών πρακτικών —πάλη οικονομική, πολιτική, Ιδεολογική— άπό τήν μιά μεριά, μια πού αύτό τό πεδίο επίσης περιγράφεται άπό τά άποτελέσματα τής δομής σαν δρια, από τήν άλλη: ή διά-κριση αύτής τής σειράς όρίων θα γίνει άλλωστε πιό καθαρή στή συνέχεια. "Ας συγκρατήσουμε έδώ δτι, μέσα σ' αύτό τό πλαίσιο, ή συγκυρία παρουσιάζεται σαν τό άποτέλεσμα τών δομών πάνω στό πεδίο τών πρακτικών που είναι συγκεντρωμένα^ στην ένότητά τους, στο επίπεδο τής ταξικής πολιτικής πάλης. Τά δρια αύτά ρυθμίζουν σάν τέτοια μιαν έλεύθερη κίνηση τών δυνατών παραλλαγών τών κοινωνικών δυνάμεων, μέ δυό λόγια τήν παρέμβαση τής πολιτικής πρακτικής, πού εϊναι έδώ ή συγ-κεντρωμένη παρέμβαση τοϋ πεδίου τών πρακτικών, πάνω στις δομές.Ή αποτελεσματικότητα τής δομής πάνω στό πεδίο τών πρακτικών περιορίζεται λοιπόν και ή ϊδια άπό τήν παρέμβαση, πάνω στή δομή, τής πολιτικής πρακτικής.

Έχει σημασία λοιπόν νά δοϋμε έδώ δτι ή συγκυρία, ή «τωρινή στιγμή» πού εϊναι τό άντικείμενο τής πολιτικής πρα-κτικής, παράγεται άπό τήν άντανάκλαση πάνω στις πρακτικές τον συνόλου τών επιπέδων τής δομής στήν ένότητά τους. "Αν


τό πολιτικό εποικοδόμημα τοϋ Κράτους είναι ενας προνομιού-χος τόπος πού συγκεντρώνει τις άντιφάσεις το5ν έπιπέδων τής δομής και επιτρέπει τήν συγκεκριμένη άποκρυπτογράφηση τής συναρμογής τους, ή συγκυρία επιτρέπει và αποκρυπτο-γραφήσουμε τήν ιστορική ατομικότητα τοϋ συνό?,ου ενος σχη-ματισμού, μέ δυο λόγια τήν σχέση τής συγκεκριμένης ατομι-κότητας τών δομών, και τής συγκεκριμένης διαμόρφωσης τής πάλης τών τάξεων. Μέ τήν ëvvoia αυτή, τό πολιτικό έποικο-δόμημα τοΰ Κράτους, πού εϊναι ό στόχος τής πολιτικής πρα-κτικής, άντανακλαται μέσα στή συγκυρ/α καΐ έτσι είναι έπί-σης êva στοιχείο τοϋ άντικειμένου αύτής τής πρακτικής: νά κατακτήσεις τήν κρατική έξουσία συντρίβοντας τήν κρατική μηχανή, ελεγε ό Λένιν, κι αύτό τά λέει όλα.

Έτσι, δέ μπορούμε σέ καμμιά περίπτωση νά δούμε στήν πολιτική πρακτική και τή συγκυρία ενα πεδίο παραλλαγών πού τά δριά του θα παράγονταν μονάχα από τήν οικονο-μική δομή : αύτή ή «οίκονομιστική-βολονταριστική» έρμη-νεία τοΰ Λένιν άναφέρεται ακριβώς στή λαθεμένη αντίληψη τών κοινωνικών τάξεων, πού δέ διακρίνει τΙς δομές και τό πεδίο τής πάλης τών τάξεων. Εϊναι ακόμα ζωντανή καΐ τή βρίσκουμε άκόμη και θεωρητικά διατυπωμένη σ' ενα συγγραφέα τόσο προσεκτικό σαν τόν C. Luporini : τά δρια παραλλαγών τής δράσης τών δυνάμεων δημιουργούνται — κατά τήν άποψη αύτή— μονάχα άπρ τήν «οικονομική δομή» πού καλύπτεται άπό τήν έννοια τού «οίκονομικο-κοινωνικού σχηματισμού»®®. Αύτή

50. Πρόκειται γιά όρισμένες διατυπώσεις τοϋ Λένιν στό Ποιοι εϊναι οι φίλοι ταϋ λαοϋ (Oeuvres τόμ. I., σελ. 155 καΐ .έπόμ.), δπου πραγματικά ό Λένιν φαίνεται νά ταυτίζει «οίκονομικο-κοινωνικό σχηματισμό» και «παραγωγικές σχέσεις» — οίκονομικό στοιχείο. Εντούτοις, άπό τήν έξέ-ταση τοϋ συνόλου τοϋ ^ργου τοΰ Λένιν, βλέπουμε καθαρά ότι αύτή ή διατύ-πωση είναι σ* αυτόν μια διακύμανση όρολογίας. Εξάλλου μέσα σ' αύτό τ6 κείμενο διαβάζουμε ότι ή δυνατότητα πολιτικής πρόβλεψης όφείλεται σέ μια διαδικασία «κανονικότητας έπανάληψης» πού μπορούμε νά τήν άποκαλύψουμε μέσα στόν «οίκονομικο-κοινωνικό σχηματισμό», πού νοείται σαν οικονομική δομή. Δεν είναι τυχαίο ότι αύτός ό «οίκονομιστικός» ό-ρισμός τοϋ Λένιν φαίνεται έδώ να ένισχύεται άπό μιαν άντίληψη μονογραμμι-κοϋ ίστορικισμοϋ. Πραγματικά, ό «ώριμος» Λένιν, άν μπορούμε να τό ποϋμε.


ή έννοια θα σήμαινε γιά τόν Λένιν τό έπίπεδο τής «οικονομικής δομής» μόνο, πού μέσα του «δροϋν» οι κοινωνικές τάξεις, τό πολιτικό έπίπεδο τής πάλης των τάξεων. Αυτή ή έννοια θά ήταν: «ένα μοντέλο πού (δπως γενικά συμβαίνει μέ κάθε επιστημονικά μοντέλο) θά κρατούσε ένα ρόλο έρμηνευτικό σέ σχέση μέ τό πεδίο πού οροθετεί...Στήν περίπτωση αύτή, αύτός ό έρμηνευ-τικος ρόλος έπιτρέπει νά έπισημάνουμε άντικειμενικές τάσεις ανάπτυξης, και νά πραγματοποιήσουμε προβλέψεις προς αύτή τήν κατεύθυνση. Πρόκειται γι' αύτόν τόν τύπο πρόβλεψης πού αναφέρεται στα ϊδια τά χαρακτηριστικά τοϋ οικονομικού πεδίου και τών νόμων του...και πού επιτρέπει νά ένσωματώσουμε μέσα σ' αύτό τή συγκεκριμένη δράση: τή δράση μιδς πολιτικής δύ-ναμης ή μιας συνειδητής κοινωνικής ομάδας» Κ Ερμηνεία πού έδώ είναι άπλώς ή έκφραση τής ίστορικιστικής αντίληψης τίδν κοινωνικων τάξεων, και πού βλέπει μέσα σ' αύτές τις τάξεις τό πολιτικό και ιδεολογικό έπίπεδο —πάλη των τάξεων— νά δρα πάνω στην οικονομική «δομή». Στήν πραγματικότητα, τίποτα δεν εϊναι πιό ξένο άπό τή σκέψη τοϋ Λένιν. Ξέρουμε πώς δταν ό Λένιν εβλεπε στήν ρωσική συγκυρία τόν πιό αδύ-νατο κρίκο τής ιμπεριαλιστικής άλυσίδας, αντιλαμβανόταν σαν όρια τής συγκεκριμένης πολιτικής πρακτικής τής έργατικής τά-ξης, τά αποτελέσματα πάνω στό πεδίο τής πάλης τών τάξεων ένός συνόλου δομών στήν ένότητά τους: ταυτόχρονα τής οικονο-μικής δομής, τοϋ έποικοδομήματος τοϋ τσαρικού Κράτους και τών Ιδεολογικών δομών πού αντανακλώνται μέσα στή συγκυρία. Δίχως αύτό, ό Λένιν θά έμενε στήν οικονομιστική έρμηνεία τοϋ Μάρξ άπό μέρους τής δεύτερης Διεθνούς, έρμηνεία πού εϊναι τελικά μιά οικονομιστική θεωρία τοϋ πιό γεροϋ κρίκου.

Ετσι, είδε πάντοτε στήν πολιτική πρόβλεψη μιάν ανάγνωση τής συγκυρίας σαν αντανάκλαση τής πρωτοτυπίας ένός κοινωνικού σχηματισμοϋ, σύμφωνα μέ τήν αύθεντική λενινιστική σημασία τοϋ όρου: μ' αύτή τήν έννοια, ή λενι-νιστική άντίληψη τής πρόβλεψης, όχι μόνο δέ βασίζεται πάνω σε όποια-δήποτε «κανονικότητα έπανάληψης», αλλά στήν παγματικότητα πάνω στήν πρωτοτυπία και τό καινούργιο πού εϊναι σταθερές τής τωρινής στιγμής,

51. (ν Realla e storicità», στό Critica Marxista, 'Ιανουάριος—^Φεβρουά-ριος 1966, σελ. 63.


'Ανακεφαλαιώνω σύντομα. Ή πολιτική πρακτική μιας τάξης ή μιδς μερίδας δεν ταυτίζεται με την αντανάκλαση μιΰς τάξης ή μιός μερίδας στο έπίπεδο τής πολιτικής πρακτικής μέ «κατάλληλα αποτελέσματα»: μόνο μια πολιτική πρακτική πού 2χει παρόμοια αποτελέσματα χαρακτηρίζει τήν συγκεκριμένη λειτουργία μιας τάξης ή μερίδας τάξης, μέσα σ' ενα σχηματισμός σαν τάξη διακρινόμενη ή μερίδα αυτόνομη. Μόνον αύτές οι διακρινόμενες τάξεις ή αύτόνομες μερίδες αποτελούν κοινω-νικές δυνάμει;. Εντούτοις ό Λένιν εΙσάγει ακόμα δνα κριτήριο τής συγκεκριμένης δράσης τών κοινωνικών δυνάμεων μέσα στή συγκυρία, πού εϊναι το κριτήριο τής ανοικτής ή διακηρυγμέ-νης δράσης τους: μδς λέει συχνά ότι το μόνο αληθινό κριτήριο τών συμμαχιών εϊναι ή άνοικτή δράση των κοινωνικών τάξεων, ή «πραγματική συμμετοχή τους οτήν πάλη» Πραγματικά, τί χρειάζεται αύτό τό συμπληρωματικό κριτήριο, άφοϋ ξέ-ρουμε δτι οι κοινωνικές δυνάμεις δεν εϊναι άπλώς οί τάξεις στον οίκονομικό τους προσδιορισμό, άλλα ήδη τάξεις στο πολιτικό έπίπεδο; Στήν πραγματικότητα ό Λένιν λέγοντας ά-νοιχτή ή διακηρυγμένη δράση εννοεί κατά πρώτο λόγο μιάν ειδική οργάνωση, πολιτική και Ιδεολογική, μιας κοινωνικής δύναμης, πού ξεπερνάει τήν άπλή της αντανάκλαση στό πολιτικό έπίπεδο μέ «κατάλληλα άποτελέσματα». Πρόκειται γιά τήν οργάνωση εξουσίας μιας τάξης πού θά άναλυθεί στό έπόμενο κεφάλαιο. Μιά τάξη ή μια μερίδα μπορούν νά ύπάρχουν σαν κοινωνικές δυνάμεις, χωρίς και να έκπληρώνουν τούς δρους ορ-γάνωσης πού μπορούν νά τις κάνουν νά μπαίνουν στις σχέσεις πολιτικής εξουσίας : κατά γενικό κανόνα, ή ανοιχτή δράση σημαίνει μιά πολιτική εξουσία πού «ανήκει» σε μιά κοινωνική δύναμη, καί,, έπίσης κατά γενικό κανόνα, συμβαδίζει μέ μιάν όργάνωση σέ ξεχωριστό καΐ αύτόνομο κόμμα. "Αν τέτοιοι εϊναι οί όροι τής διακηρυγμένης δράσης, ή τελευταία αναφέρεται στό πεδίο απροσδιοριστίας τής συγκυρίας, τής «συνδυασμένης δράσης τών κοινωνικών δυνάμεων». Τό μόνο κριτήριο πού

52. Δυο τακτικές..., εκδ. Μόσχα, σελ. 47 καΐ έπόμ. Oeuvres Complè-tes, τόμ. 8., σελ. 68 καΐ έπόμενες.


μπορεί να δείξει ποιά είναι ή συγκεκριμένη μορφή πού παίρνει σέ μιά δεδομένη στιγμή αύτός ό συνδυασμός, ανάμεσα από μιαν ολόκληρη σειρά δυνατών παραλλαγών στό εσωτερικό τής σειράς τών όρίων πού άναφέραμε, είναι ή πραγματική συμ-μετοχή στήν πάλη μιδίς τάξης πού έκπληρώνει ιδιαίτερους ό-ρους όργάνωσης.

ή έννοια της εξουσίας

I. Τό πρόβλημα

Οί προηγούμενες σκέψεις μας όδηγοϋν νά τοποθετήσουμε τό κεφαλαιώδες για την πολιτική θεωρία πρόβλημα τής έξουσίας. Τό πρόβλημα αύτό είναι τόσο πι6 σημαντικό, όσο οί Μάρξ, "Ενγκελς, Λένιν και Γκράμσι, δέν 2χουν δημιουργήσει θεωρη-τικά μιάν έννοια τής έξουσίας. Εξάλλου, στην πολιτική θεωρία αύτή ή £ννοια τής έξουσίας εΪναι σήμερα από τις περισσότερο αμφισβητούμενες.

Μπορούμε ν' αρχίσουμε οροθετώντας τό πεδίο αύτής τής έννοιας: θα έπρεπε γι'αύτό, νά αναφερθούμε στίς αναλύσε^ πού πραγματοποιήσαμε πιό πάνω καΐ πού αφοροϋν τή διάκριση ανάμεσα σέ δομικά έπίπεδα ένός κοινωνικού σχηματισμού καΐ έπίπεδα πάλης —πρακτικής— των τάξεων, με δυο λόγια τή διάκριση ανάμεσα σέ δομές και κοινωνικές σχέσεις. Ή έννοια τής έξουσίας εχει σαν τόπο σνγκρότησης τό πεδίο των ταξικών πρακτικών. Πραγματικά, κάθε φορά πού ό Μάρξ ή 6 Ένγκελς αναφέρονται στίς εννοιες τής έξουσίας ή τής αρχής (autorité), καθώς καΐ στίς συγγενικές έννοιες, δπως τής κυριαρχίας, κτλ., τΙς τοποθετούν μέσα στο πεδίο τών ταξικών σχέσεων: ή περίπτω-ση εϊναι ακόμα πιό καθαρή στό Λένιν, πού γι' αύτόν τό πεδίο τής «δράσης τών κοινωνικών δυνάμεων», τού «συσχετισμού δυνάμεων» ή τών «σχέσεων εξουσίας» είναι προσδιορισμένο σάν πεδίο τής πάλης τών τάξεων.

Μπορούμε έτσι νά βγάλουμε ήδη όρισμένα συμπεράσματα σέ ο,τι αφορδ τό πρόβλημα τών σχέσείον άνάμεσα στήν εξουσία


και τις κοινωνικές τάξεις. 01 σχέσεις των τάξεο^ν είναι σχέσεις έξονσίας. Οί εννοιες τής τάξης καΐ τής έξουσίας είναι συγγε-νικές, στο μέτρο που δχουν σών τόπο συγκρότησης τό πεδίο που προσδιορίζεται από τις κοινωνικές σχέσεις. Ή συγγένεια αύτών των δύο εννοιών δέ δείχνει εντούτοις μιά σχέση θεμελίω-σης μιας έννοιας από την άλλη. αλλά τήν όμοιογένεια του πε-δίου: οί ταξικές σχέσεις δεν εϊναι περισσότερο ή θεμελίωση ιών σχέσείον έξουσίας, από όσο οί σχέσεις έξουσίας θεμέλιο τών ταξικών σχέσεων. Όπως ακριβώς ή έννοια τής τάξης δείχνει τά αποτελέσματα τοί συνόλου των έπιπέδων τής δομής πάνω στα ύποστηρίγματα, έτσι καΐ ή έννοια της έξουσίας όρίζει τά άποτελέσματα του συνόλου αύτών τών έπιπέδων πάνω στις σχέσεις ανάμεσα σέ κοινωνικές τάξεις πού ανταγωνίζονται: δείχνει τ à άποτελέσματα τη; δομής πάνω στις σχέσεις σύγκρου-σης τών πρακτικών τών διαφόρων τάξεων που βρίσκονται σε «πά?^η», Μέ άλλα λόγια, ή έξουσία δέν τοποθετείται μέσα στά έπίπεδα τών δομών, εϊναι ένα αποτέλεσμα του συνόλου αύτών τών έπιπέδων, χαρακτηρίζει όμως καθένα άπό τά έπίπεδα τής πάλης τών τάξεων. Ή έννοια της έξουσίας δέ μπορεί ετσι νά εφαρμοστεί σέ ένα επίπεδο τής δομής: δταν μιλάμε, λόγου χάρη, για κρατικά) εξουσία, δέ μποροϋαε νά έννοοϋμε μ' αύτό, τον τρόπο συναρμογής και παρέμβασης τοϋ Κράτους στά άλλα έπί-πεδα τής δομής, άλ?Λ την εξουσία μιας καθορισμένης τάξης, πού στά συμφέροντά της αντιστοιχεί τό Κράτος, πάνω σέ άλλες κοινωνικές τάξεις.

Λύτες οί προκαταρκτικές σκέψεις έχουν τή σημασία τους. Πραγματικά, ή σύγχυση τών δομών και τών σχέσεων τής τα-ξικής πρακτικής - πάλης, τών σχέσεων έξουσίας, μπορεί νά δώσει έδαφος σέ διάφορες παρερμηνείες τοϋ μαρξισμού. "Ας πάρουμε έδώ μιά άπό τις σημαντικότερες σήμερα: αντιπροσω-πεύεται άπό στοχαστές σαφώς έπη ρεασμένους άπό τό μαρξισμό, όπως είναι οί Κ. Renner^ J. Shumpeter^, R. Dahrendorfκαι

1. Mensch und Gesellschaft, Βιέννη, 1952. Wandiungen der modernen Gesellschaft, Βιέννη, 1953.

2. Καπιταλισμός, σοσιαλισμός και δημοκρατία, αρ. cit. 3. Op. cit.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ 14:^

έπίσης οί Riggi, Burnham, M. Djilas, κτλ. καθώς και από πο-λυάριθμους «θεωρητικούς» τής άρχουσας τάξης, πού θα τους εξετάσουμε πάλι πιο κάτω. Ό κεντρικός στόχος αυτών τών θεω-ριών, εϊναι να επιχειρήσουμε να ξεπεράσουν μιάν «οίκονομι-στική» άντίληψη τών κοινωνικών τάξεων πού σύμφωνα μ' αύτήν οί κοινωνικές τάξεις θά επρεπε νά όρίζονται αποκλειστικά στο οικονομικό έπίπεδο τών παραγωγικών σχέσεων, καΐ κυρίως σέ συνάρτηση μέ τήν σχέση τους πρός τήν ιδιοκτησία τών μέσων παραγωγής: αύτές οί θεωρίες βλέπουν στήν τυπική ιδιοκτησία τών μέσων παραγωγής τήν άμεση δκφραση τοΰ οικονομικού στοιχείου. Κατά τούς συγγραφείς πού άνέφερα, οί τάξεις και ή ταξική σύγκρουση, μακριά άπό τό νά θεμελιώνονται μέσα στις παραγωγικές σχέσεις, θεμελιώνονται μέσα στήν συνολική κατανομή, σέ δλα τά επίπεδα, τής εξουσίας στό εσωτερικό τών «κυριαρχικών» κοινωνιών: δηλαδή τών κοινωνιών πού χαρακτη-ρίζονται άπό μιά συνολική όργάνωση κυριαρχίας - υποταγής πού συνίσταται σέ μιάν «άνιση» κατανομή, σέ δλα τά επίπεδα, αύτής τής έξουσίας.

Έτσι, τό πρόβλημα τής σχέσης ανάμεσα ^τΐς παραγωγικές σχέσεις —πού ανάγονται εδώ στήν τυπική Ιδιοκτησία τών μέσων παραγωγής — από τή μια μεριά, και τις σχέσεις έξουσίας και τήν πάλη τών τάξεων από τήν άλλη, θά διατυπωθεί άπό αύτή τήν ιδεολογική τάση, ετσι: είτε οί παραγωγικές σχέσεις (δηλαδή, κατά τήν τάση αύτή, ή ιδιοκτησία τών μέσων παραγωγής) είναι μιά εΙδικη περίπτοση έξουσίας, εϊτε ή έξουσία είναι μιά ειδική περίπτωση τών παραγωγικών σχέσεων^. Πρόκειται για πρόβλημα κακά τοποθετημένο στό βαθμό πού συνεπάγεται μιά σύγχυση ανάμεσα στίς δομές και τις ταξικές πρακτικές, και πού περι-χαρακώνει ετσι τήν άπάντηση τής μαρξιστικής επιστήμης μέσα σ' ενα ιδεολογικό δίλημμα. Πραγματικά, αν έπιχειρού-σαμε νά άπαντήσουμε δτι οί σχέσεις έξουσίας, οί ταξικές σχέ-σεις, είναι μιά ειδική περίπτωση τών παραγωγικών σχέσεων, τί θά έσήμαινε κάτι τέτοιο; Θά εννοούσαμε μ' αύτό δτι οί παρα-

4. Πάνω σ' αύτο τό θέμα βλέπε τή συνθετική εκθεση του ζητήματος στόν Dahrendorf, op. cit., σελ. 21.


γωγικές σχέσεις εϊναι τό άποκλειστικό θεμέλιο τών κοινωνικων τάξεων, ενώ τα άλλα έπίπεδα της πάλης τών τάξεων, λόγου χάρη ή πολιτική έξουσία ή ή ιδεολογική εξουσία δεν είναι παρά τό απλό φαινόμενο τοϋ οίκονομικοϋ στοιχείου. Οι σχέσεις έξουσίας θά παρουσιάζονταν να θεμελιώνονται μέσα σέ μιά σχέση φαινομένου πρός ουσία, πάνω στις παραγωγικές σχέσεις ηού θεωρούνται άμεσα σα σχέσεις εξουσίας. 'Αντίστροφα, ποιες θά ήταν οί συνέπειες πού θά προκύπτανε από τήν απάντη-ση δτι οί παραγωγικές σχέσεις, καθώς και ή τυπική ιδιοκτησία τών μέσων παραγωγής, εϊναι μια είδική περίπτωση των σχέσεων έξουσίας; Θά έπρόκειτο και έδώ επίσης για μιά περιστολή τών παραγωγικών σχέσεων και τοϋ νομικοϋ συστήματος σέ σχέσεις έξουσίας. ΟΕ παραγωγικές σχέσεις καθώς άλλωστε και οί σχέσεις τυπικής ιδιοκτησίας τών μέσων παραγωγής, δέν θα κατανοούνταν σα δομές, σά μορφές συνδυασμοϋ άνάμεσα σέ δρώντες παράγοντες τής παραγωγής και σέ μέσα παραγωγής, «λλά σαν κάτι τό πρωταρχικό και σά σχέσεις έξουσίας ανάμεσα σέ «κεφαλαιοκράτες», πού'έπιβάλλουν μέ ëvav αποκλειστικό «ελεγχο» αύτών τών μέσων, τις «αποφάσεις» τους στούς «εργά-τες», τόσο μέσα στό πλαίσιο κάθε μονάδας παραγωγής όσο καΐ σέ κοινωνική κλίμακα.

Αυτό πού ένδιαφέρει νά δείξουμε έδώ, από τήν άποψη τής μεθόδου, εϊναι ή σύγχυση πού πηγάζει από τό τοποθετούμενο ζήτημα και άφορα τις δομές από τή μιά και τά έπίπεδα τής πάλης τών τάξεων από τήν άλλη. Πραγματικά, οί ταξικές σχέσεις εϊναι όλοκληρωτικά, σε δλα χα επίπεδα^ σχέσεις εξουσίας, όπου δμως ή έξουσία είναι άπλώς μιά ëvvoia πού δείχνει τό αποτέ-λεσμα τοϋ συνόλου τών δομών πάνω στις σχέσεις τών πρακτι-κών τών διαφόρων τάξεων πού άνταγίονίζονται, Μέ τήν έννοια αύτή μπορούμε ήδη νά κάνουμε μια προσπάθεια νά βγούμε από τό ιδεολογικό δίλημμα πού τέθηκε πιό πάνω, καΐ πού θά συνε-πάγονταν όμως τήν ϊδια σύγχυση. Ή προσπάθεια αύτή θά ήταν νά αρνηθούμε τις σχέσεις έξουσίας στό έπίπεδο τών σχέσεων παραγωγής, κι επειτα νά τις εΙσάγουμε στά άλλα έπίπεδα τής δομής, λόγου χάρη στό πολιτικό έπίπεδο. Θά έλεγε ετσι κανείς


δτι οί παραγωγικές σχέσεις δέ μποροϋν ν' άποτελέσουν μιάν ειδική περίπτωση τών σχέσεων έξουσίας, στό μέτρο όπου τό οίκονομικό έπίπεδο —άντικείμενο τών οικονομικών «νόμων»— δέ συνίσταται σέ σχέσεις έξουσίας. Οί τάξεις οριζόμενες «κα-θεαυτές» στο οίκονομικό έπίπεδο θά ήταν άνεξάρτητες, σ' αύτό τό έπίπεδο από τίς σχέσεις έξουσίας. Οί σχέσεις έξουσίας θα ύπήρχαν μονάχα στό πολιτικό ή τό Ιδεολογικό έπίπεδο, στα έπίπεδα δπου θά τοποθετούνταν τελικά ή «πάλη των τάξεων», τών τάξεων καθεαυτών. Εντούτοις, αύτή ή απάντηση σχετί-ζεται άκριβώς μέ μια σφαλερή προοπτική, πού θά είχε ορίσει την «ταξική κατάσταση» στό έπίπεδο τών οικονομικών δομών —παραγωγικών σχέσεων—, καΐ τήν «πάλη τών τάξεων», τις σχέσεις έξουσίας, στό έπίπεδο τών πολιτικών «δομών». Τό οί-κονομικό στοιχείο θά γινόταν έτσι τό πεδίο πού μέσα του «δρα» ή πολιτική, ή πάλη τών τάξεων. Παράλληλα, τά έπίπεδα πέρα από τό οίκονομικό, λόγου χάρη οί κρατικές δομές, θά ανάγονταν σέ σχέσεις έξουσίας, δηλαδή στήν κρατική εξουσία μονάχα.

Τό σωστό είναι δτι ή δομή τών πραγματικών σχέσεων, δπως και ή δομή του πολιτικοϋ ή του ιδεολογικού στοιχείου, δέ μπορεί νά κατανοηθεί άμεσα σαν ταξικές σχέσεις ή σχέσεις έξουσίας. 'Από μιαν άλλη πλευρά δμως, εϊναι έξίσου όρθό δτι οί ταξικές σχέσεις αποτελούν, σέ δλα τά έπίπεδα τών πρα-κτικών, σχέσεις έξουσίας. "Αν οί παραγωγικές σχέσεις δέν είναι μια ειδική περίπτωση τών σχέσεων έξουσίας, δέν πάει νά πει δτι τό «οικονομικό στοιχείο», σέ αντίθεση πρός τό πολι-τικό στοιχείο, δέ θά μπορούσε να συνίσταται σέ σχέσεις έξου-σίας: αύτό πού σημαίνει εϊναι δτι κανένα δομικό έπίπεδο δέ μπορεί θεωρητικά να κατανοηθεί σα σχέσεις έξουσίας. 'Αντί-στροφα, τό οίκονομικό στοιχείο, όντας έπίπεδο όργάνωσης μιας τάξης ή ειδικό έπίπεδο τής οικονομικής πρακτικής μιας τάξης σέ σχέση μέ τήν οικονομική πρακτική τών άλλων τάξεων, τοποθετημένο λοιπόν μέσα στό πεδίο πού όρίσαμε πιό πάνω, τής «πάλης» —σχέση τών πρακτικών— τών τάξεων, συνίσταται ολοκληρωτικά σέ σχέσεις έξουσιών.

Πρόκειται έδώ γιά τό πρόβλημα τής «οίκονομικής έξουσίάς» και τών σχέσεών της μέ τούς «οικονομικούς νόμους»: είναι θέμα


πού εχει έξεταστεί πολλές φορές, και πού οί προτεινόμενες λύσεις του παρουσιάζουν άλυτες άντιφόσεις, μια και γίνεται ταύτιση των δυό έπιπέδων πού άναφέραμε®. Μια επιστημονική προοπτική των οικονομικών νόμων μπορεί άραγε να συμφιλιω-θεί μέ τήν προοπτική μιάς οικονομικής έξουσίας; Χωρίς να θέλουμε νά μπούμε στή συζήτηση, βλέπουμε δτι μέσα στή σχέση δομές - κοινωνικές σχέσεις, οί οικονομικοί νόμοι του οίκονο-μικον στοιχείου - δομή καθόλου δέν εμποδίζουν τίς σχέσεις έξουσίας στο έπίπεδο τής οικονομικής πάλης των τάξεων, πού δείχνει τα αποτελέσματα τής δομής αύτοϋ του επιπέδου πάνω στα ύποστηρίγματα. Μέ αυτήν τήν έννοια, ή οίκονομική εξουσία, πού τοποθετείται στο επίπεδο τής ταξικής οικονομικής πάλης, είναι μιά έννοια πού συχνά τή χρησιμοποιεί ό Μάρξ: μας μι-λάει συχνά γιά οίκονομική έξουσία τής κεφαλαιοκρατικής τά-ξης, καΐ μέσα σ' αύτό άλλωστε το πλαίσιο τοποθετείται ό δρος τής οικονομικής κυριαρχίας πού τον χρησιμοποιεί αρκετά συχνά — και πού διακρίνεται, άλλωστε, από τήν πολιτική κυριαρχία και τήν ιδεολογική κυριαρχία. Πρόκειται γιά οίκονομική έξου-σία πού μπορεί νά κατανοηθεί σέ πολλές εκδηλώσεις της, και πού είναι ενα ύπερπροσδιορισμένο αποτέλεσμα τών παραγω-γικών σχέσεων: έξουσία τοϋ κεφαλαιοακράτη μέσα στή δια-δικασία τής παραγωγής — πού είναι ταυτόχρονα τεχνική κατα-νομή και κοινωνική κατανομή τής εργασίας —, και έξουσία του μέσα στις προκαταρκτικές διαπραγματεύσεις τοϋ συμβο-λαίου έργασίας, κτλ. 'Από τήν άλλη μεριά, μπορούμε νά συμπε-ριλάβουμε μέσα στις σχέσεις των ταξικών πολιτικών πρακτι-κών, μέσα στήν ταξική πολιτική πάλη, σχέσεις πολιτικής έξου-σίας, πολιτικής κυριαρχίας, πού είναι άποτελέσματα τής περι-φερειακής δομής τοϋ πολιτικού στοιχείου πάνω στήν ταξική

5. Βλέπε, ανάμεσα στ* άλλα, για τή σημασία τοΟ προβλήματος: J. Lhomme, Pouvoir et société économique, Paris 1965, σελ. 70 καΐ έπόμ. F. Perroux, Esquisse d* une théorie de Γ économie dominante, στό E.A., 1948, σελ. 243 και έπόμ., Morgenstern, The limits of Economies, 1937, σελ. 67 και έπόμ., Boehm-Bawerk, στό Gesammelte Schriften, 1924, σελ. 100 και έπόμ., κτλ.


πολιτική πρακτική. Τό μδιο συμβαίνει και σέ δ,τι άφορα τό ιδεολογικό στοιχείο.

Έτσι λοιπόν, δταν βεβαιώνουμε δτι οί ταξικές σχέσεις €Ϊναι, σέ δλα τά επίπεδα, σχέσεις έξουσίας, αυτο καθόλου δε οημαίνεί δτι δεχόμαστε πώς οί κοινωνικές τάξεις θεμελιώνονται πάνίύ σε σχέσεις εξουσίας ή δτι μπορούν và πηγάσουν απ^ αυτές. Οί σχέσεις έξουσίας, έχοντας σάν πεδίο τους τις κοινωνικές σχέσεις, είναι ταξικές σχέσεις και οί ταξικές σχέσεις εϊναι σχέσεις έξουσίας, στό μέτρο πού ή έννοια τής κοινωνικής τά-ξης δείχνει τα άποτελέσματα τής δομής πάνω στις πρακτικές, και ή έννοια τής έξουσίας τά άποτελέσματα τής δομής πάνω στις σχέσεις των πρακτικών των τάξεων πού «άνταγωνίζονταυκ

Δέν θά επρεπε νά ύποτιμήσει κανείς τή σημασία αύτών τών παρατηρήσεων. Πραγματικά®, ή μαρξίζουσα τάση των θεω-ριων τών πολιτικών ελίτ και τής πολιτικής τάξης εχει θεμελιωθεί πάνω στήν αποδοχή μιας δήθεν μαρξιστικής αντίληψης πού σύμφωνα μ' αύτήν, άκριβώς, τό οικονομικό στοιχείο δέν θα μπορούσε, μιλώντας κυριολεκτικά, νά συνίσταται σέ σχέσεις έξουσίας: πρόκειται γιά άντίληψη πού είναι άπλώς τό άντίστοιχο τής οίκονομιστικής άντίληψης τών κοινωνικών τάξεων. Έτσι, δταν ή τάξη έχει όριστεί μόνο από οικονομική άποψη από τή μιά μεριά, και δταν οί πολιτικές σχέσεις συνίστανται σέ σχέσεις έξουσίας από τήν άλλη, τότε τό συμπέρασμα αυ-τής τής τάσης τών έλίτ καΐ τής πολιτικής τάξης βγαίνει από μόνο του : οί ομάδες πού συμμετέχουν στις πολιτι-κές σχέσεις —σχέσεις έξουσίας— διαφέρουν στο θεωρητικό τουξ υπόβαθρο άπό τις οικονομικές κοινωνικές τάξεις — πού άλλωστε γίνεται δεκτή ή ύπαρξή τους. Ή διαφορά συνί-σταται στό δτι αυτές οί όμάδες οροθετούνται άπό τις σχέσεις έξουσίας —πολιτικό στοιχείο— και σύμφωνα μέ τόν όρισμό πού δίνει ό κάθε συγγραφέας σ' αυτό τόν δρο, άλλά πού ή σχέση του μέ τό οικονομικό στοιχείο δέν αποκτάει — και δέν μπορεί νά άποκτήσει — έπιστημονικό ύπόβαθρο. Πρόκειται έδώ, σα-

6. Βλέπε παρακάτω, τόμ. β', μέρος V, κεφ. 1.


ψέατατα, για τόν ιδιο τον πυρήνα τίΐς προβληματικής των ομάδων καταστάσεων (groupes statutaires) τοϋ Βέμπερ, γιά τήν πο-λιτική τάξη τοϋ R. Michels, γιά τις έλίτ στην εξουσία τοϋ Wright Mills, κτλ. θεωρητικών πού δέχονται τήν παράλληλη ύπαρξη τών οίκονομικών κοινωνικών τάξεων μέ μιά παραμορφω-μένη μαρξιστική έννοια — δπου ή οίκονομική «ταξική κατά-σταση» δεν άπαιτεϊ σχέσεις έξουσίας'. Ή Ιδεολογική προσπά-θεια πού άναφέραμε, και πού συνίσταται στο νά ξεπεραστεί ίνας οίκονομιστικος όρισμός τών κοινωνικών τάξεων αποκα-λύπτοντας μιαν έννοια τής τάξης θεμελιωμένη πάνω στις σχέ-σεις έξουσίας, σέ δλα τα έπίπεδα, αλλά πού κατέληξε στή σύγχυ-ση τών δομών και τοϋ πεδίου τών πρακτικών — τής έξουσίας— διαφέρει άπ' αύτήν: σ' αύτήν τήν τελευταία περίπτο)ση, θα πρό-κειται, ακριβέστερα, γιά μια ρήξη ύποβάθρου άνάμεσα στις οικονομικές «όμάδες» — τις τάξεις— και τις πολιτικές «όμάδες», καΐ εϊναι άλλωστε ή συνεπής κατάληξη τής προοπτικής τής «τάξης καθεαυτής» και τής «τάξης γιά τον έαυτό της». Τά ελατ-τώματα αύτής τής τάσης γίνονται έκδηλα στις συγχύσεις πού προκύπτουν δταν έπιχειρεί νά αποκαταστήσει τις σχέσεις άνάμεσα σ' αύτές τις «οίκονομικές τάξεις» και τις «πολιτικές όμάδες».

II. Ή έξουσία^ oi τάξεις καΐ τα ταξικά συμφέροντα

Ξεκινώντας άπ' αύτές τις παρατηρήσεις μποροϋμε νά έπι-χειρήσουμε νά προτείνουμε μιάν ëvvoia τής έξουσίας: θά δη-λώνουμε μέ τον όρο έξουσία τήν Ικανότητα μιας κοινωνικής τάξης νά πραγματοποιεί τά είδικά της άντικειμενικά συμφέροντα. Αύτή ή ëvvoia δέν εϊναι χωρίς δυσκολίες, στο μέτρο, ειδικότερα, πού εισάγει τήν έννοια τών «συμφερόντων»: ξέρουμε έντούτοις

7. TÔ πρόβλημα τοποθετείται καθαρά άπό τόν Wright Mills, στην κρι-τική του για τήν μαρξιστική ëwoia τής «κυρίαρχης τάξης» όπου έξηγεϊ γιατί βάζει στή θέση τηζ τόν όρο «έλΙτ στήν έξουσία»: «Ή «κυρίαρχη τάξη» είναι δνας όρος πολύ φορτισμένος. Ή «τάξη» είναι όρος οίκονομικός. Ή λέξη «κυρίαρχη» εϊναι όρος πολιτικός. Ή φράση «κυρίαρχη τάξη» συνε-πάγεται έτσ' τήν άντίληψη ότι μιά οίκονομική τάξη κυριαρχεί πολιτικά».

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ 14:

τή σπουδαιότητα amfjç τής δννοιας στους Μαρξ και Λένιν^ όπου ή μαρξιστική αντίληψη τών τάξεων και τής έξουσίας συν-δέεται μέ τήν άντίληψη των «ταξικών συμφερόντων». Έχει πάντως σημασία να τοποθετήσουμε πολύ σύντομα αύτόν τόν όρισμό τής έξουσίας σέ σχέση μέ μερικούς άλλους πού είχαν σημαντικό άντίκτυπο στήν πολιτική θεωρία:

1) Διακρίνεται άπό τόν όρισμό τοϋ Lasswell®, πού γι' αύτόν ή έξουσία είναι «τό γεγονός τής συμμετοχής στή λήψη άποφάσεων»: πρόκειται έδώ για ëvav τρέχοντα όρισμό γιά τήν σειρά τών θεωριών τοϋ décision - making process (διαδικασία λήψης άποφάσεων). Τό βασικό έλάττωμα αύτής τής άντίληψης, τουλάχιστον μέσα στό πλαίσιο μιας κοινωνίας πού χαρακτηρί-ζεται άπό μιά ταξική σύγκρουση, είναι, άπό τή μια μεριά, να ξεπέφτει σέ μιά βολο ν χαριστική άντίληψη τής διαδικασίας τών «άποφάσεων» πού παραγνωρίζει τήν αποτελεσματικότητα τών δομών καί νά μήν μπορεί νά έντοπίσει μέ άκρίβεια, κάτω άπό τά φαινόμενα, τά πραγματικά κέντρα άπόφασης πού μέσα στό εσωτερικό τους κινείται ή κατανομή τής έξουσίας· άπό τήν άλλη μεριά, νά παίρνει σάν αρχή τήν «ένσωματωτική» (intégra-tionniste) άντίληψη τής κοινωνίας, άπό τήν όποία πηγάζει ή έννοια τής «συμμετοχής» στίς αποφάσεις.

2) Ό όρισμός τής έξουσίας πού προτείνω διακρίνεται από τόν όρισμό τοϋ Βέμπερ®, πού γι' αύτόν ή έξουσία (Herrschaft) είναι «ή πιθανότητα σέ μιαν όρισμένη διοίκηση μέ είδικό πε-ριεχόμενο νά υπακούει μιά όρισμένη όμάδα»: και αύτό στό μέτρο πού αύτός ό όρισμός εϊναι τοποθετημένος μέσα στήν ίστο-ρικιστική προοπτική μιας κοινωνίας - ύποκειμένου πού εϊναι προϊόν τών κανονικών (normatifs) συμπεριφορών τών ύποκει-μένων - δρώντων παραγόντων, προοπτική πού θεμελιώνει ακριβώς τήν άντίληψη τοϋ Βέμπερ για τήν «πιθανότητα» και τήν «είδική διοίκηση». Αύτή ή διοίκηση νοείται ότι άσκείται στό έσωτερικό μιας «αύταρχικής ένωσης», πού εϊναι ή άποκρυ-

8. Lasswell και Kaplan, Power and Society, a Framework for Social Enquiry, 1950, σελ. 70 και έπόμ., Lasswell, Politics:Who gets what, when, how, 1936, σελ. 40 καΐ έπόμ.

9.Wirtschaft und Gesellschaft, Tûblngen, 1947, σελ. 28 και έπόμ.


στάλλωση των άξιών - σκοπών αυτών τών δρώντων παραγόντων, και όπου ή έννοια τί\ς έξουσίας άνάγεται ετσι στην προβλη-ματική τοϋ Βέμπερ για τή νομιμότητα.

3) Ό προτεινόμενος όρισμός διακρίνεται από τον ορισμό τοϋ Τ. Parsons^®, πού γι' αύτόν ή εξουσία εϊναι «ή ικανότητα νά ασκούνται όρισμένες λειτουργίες πρός όφελος τοϋ κοινωνι-κοΰ συστήματος πού εξετάζεται στό σύνολό του»: ενας τέτοιος ορισμός εϊναι έκδηλα άλληλέγγυος με τή «λειτουργική-ένσω-ματωτική» άντίληψη τοϋ κοινωνικοϋ <^υστήματος.

Δε μποροϋμε, εννοείται, να έπιχειρήσουμε εδώ μια λεπτο-μερειακή κριτική τών πολυάριθμων έννοιών τής έξουσίας πού ύπάρχουν στήν πολιτική επιστήμη: αύτές οι μερικές άναφορές άποβλέπουνε άπλώς νά δείξουν τή συνθετότητα τοϋ προβλή-ματος. "Αν δεχτούμε τήν προτεινόμενη έννοια τής έξουσίας, θα δοϋμε δτι μπορεί νά έξηγήσει τό σύνολο τών μαρξιστικών αναλύσεων πού άφοροϋν αύτό τό πρόβλημα.

Α.—^Αύτή ή έννοια αναφέρεται ακριβώς στό πεδίο τών «τα-ξικών» πρακτικών καΐ τών σχέσεων τών ταξικών πρακτικών, δηλαδή στό πεδίο τής ταξικής πάλης: εχει για πλαίσιο αναφοράς τήν ταξική πάλη μιας κοινωνίας διαιρεμένης σε τάξεις. Αύτό δείχνει δτι, μέσα σ' αύτές τις κοινωνίες, τά άποτελέσματα τής δομής συγκεντρώνονται μέσα στις πρακτικές αύτών τών ιδιαι-τέρων συνόλων πού εϊναι οι κοινωνικές τάξεις. Εϊναι άναγκαϊο νά κάνουμε έδώ μιά πρώτη τοποθέτηση: ή έννοια τής έξουσίας σχετίζεται μέ τόν συγκεκριμένο τύπο κοινωνικών σχέσεων, πού χαρακτηρίζεται από τήν ταξική «σύγκρουση», τήν ταξική πάλη, δηλαδή σ' ενα πεδίο πού στό έσωτερικό του έξαιτίας άκρί-βώς τής ύπαρξης τάξεων, ή ικανότητα της μιας νά πραγματοποιεί μέ τήν πρακτική της τά δικά της συμφέροντα, βρίσκεται σέ άντίθεση μέ τήν ίκανότητα —καί τά συμφέροντα— άλλων τάξεων. Αύτό καθορίζει μιαν εΙδική σχέση κυριαρχίας καί νπο-ταγής τών πρακτικών τών τάξεων πού χαρακτηρίζεται ακριβώς

10. Struclure and Process in Modem Societies, Glencoe, 1960, σελ. 199 καΐ έπόμ.· «On the concept of Power» στό Proceedings of the American Philosophical Society, τόμ. 107, No 3, 1963.

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ 145

σά σχέση έξουσΐας. Ή σχέση έξουσίας συνεπάγεται λοιπόν τή δυνατότητα όροθεσίας μιας καθαρής γραμμής, ξεκινώντας απ' αυτή τήν αντίθεση, άνάμεσα στις θέσεις κυριαρχίας καΐ υπο-ταγής. Μέσα στο πλαίσιο κοινωνιών δπου αυτή ή διαίρεση σέ τάξεις είναι ανύπαρκτη — και θά ήταν ενδιαφέρον νά εξε-τάσουμε σέ ποιο μέτρο αύτό είναι έφαρμόσιμο επίσης γιά τΙς μή ανταγωνιστικές ταξικές σχέσεις στή μετάβαση από τό σοσιαλισμό στόν κομμουνισμό—, και δπου έπομένως αυτές οι σχέσεις δέ μπορούν να όριστουν άπ' αυτήν τήν πάλη σά σχέ-σεις ταξικής κυριαρχίας και ύποταγής, θά επρεπε νά χρησι-μοποιήσουμε μια διαφορετική έννοια πού θά ήταν ενδεχόμενα ή έννοια τής «αρχής»^^ (autorite).

Εξάλλου, ή έννοια τής έξουσίας δέν μπορεί να εφαρμοστεί στις « δ ι α τ ο μ ι κ έ ς » ^ ^ σχέσεις ή στις σχέσεις έκεΐνες πού ή συγκρό-

11. Θα επρεπε νά σημειώσουμε εδώ ότι ή προβληματική τής εννοίας τής έξουσίας πού συσχετίζεται μέ τήν ëwoia μιδς ειδικής σχέσης χαρακτη-ριζόμενης άπό μιάν όροθέτηση τών θέσεων ύποταγής και κυριαρχίας μέσα στις Ιδιαίτερες συνθήκες μιας «σύγκρουσης», εχει ύποδειχθεί άπό τόν Μ-Βέμπερ (Wirtschaft und Gesellschaft, op. cit., σελ. 50 και έπόμ.).Ύποδηλώνει αυτή τή σχέση σαν μια «Herrschaftsverband» πού παράγει νομιμότητα κα-τάλληλη για τή γέννηση σχέσεων «έξουσίας», και τή διακρίνει από τήν γε-νική σχέση «διευθύνοντες-διευθυνόμενοι », σχέση πού μπορούμε νά τήν βρούμε σέ κάθε κοινωνική όργάνωση και πού δέν μπορεί νά νοηθεί μεσ© τής ϊδιας έννοιας τής ειδικής σχέσης κυριαρχία - ύποταγή — άλλα μέ τήν έννοια τής «Macht». Αυτό πού εχει σημασία νά προσθέσουμε έδώ, είναι ότι αύτό πού όροθέτεί τή σχέση κυριαρχίας ύποταγής καΐ τοποθετεί τή «σύγκρουση», βρίσκεται πράγματι άρχικά σ* έναν τόπο έξωτερικό ώς πρός αύτή τή σχέση: αύτή ή «σύγκρουση» προσδιορίζεται άπό τή δομή. Μέ τήν έννοια αύτή, κάθε σχέση «διευθύνοντες-διευθυνόμενοι» δέν συνεπάγεται, από τήν ϊδια τήν έσωτερική της φύση μιά «σύγκρουση», μέ αλλα λόγια, σέ μαρξιστική όρολογία, μιά ταξική «πάλη»: άπό τήν άλλη μεριά, μόνον μια σύγκρουση πού ή περιγραφή της ξεκινάει άπό δομές, μέ μαρξιστική όρο-λογία μιά ταξική πάλη, μπορεί νά δημιουργήσει μιάν ιδιαίτερη σχέση κυριαρχίας-ύποταγής πού νά νοείται μέσο τής έννοιας τής έξουσίας.

12. Δέ χρειάζεται νά σημειώσουμε έδώ τό κεφαλαιώδες λάθος τών διαφόρων ιδεολογιών πού τοποθετούν τήν έξουσία σά φαινόμενο «διαπρο-σωπικό», άπό τόν R. Dabi μέχρι τόν Κ. Lewin, περνώντας άπό τό σύνολο τών όρισμών ψυχο-κοινωνιολογικής ύφής τού τύπου «Ή έξουσία ένός προσώπου Α πάνω σ' ένα πρόσωπο Β, είναι ή ικανότητα τού Α νά πετύχει

10


τησή τους παρουσιάζεται, άνάλογα μέ τις καθορισμένες περι-στάσεις, ανεξάρτητη άπό τή θέση τους μέσα στή διαδικασία τής παραγωγής, δηλαδή μέσα στις κοινωνίες τΙς διαιρεμένες σέ τάξεις άνεξάρτητα άπό την πάλη των τάξεων: λόγου χάρη σχέσεις φιλίας, ή σχέσεις τών μελών ένός άθλητικοϋ συλλόγου, κτλ. Μπορούμε νά χρησιμοποιήσουμε στήν περίπτωσή τους τήν έννοια τής ισχύος (puissance): αύτή ή έννοια έχει κυρίως χρησιμοποιηθεί στήν πολιτική επιστήμη γιά νά δείξει τό στοι-χείο της «δύναμης» (force), ενώ ή ëvvoia τής έξουσίας (pou-voir) χρησιμοποιείται στήν περίπτωση μιάς «νομιμοποιημένης» δύναμης πού άσκείται δηλαδή μέσα σ' ενα πλαίσιο αναφοράς ένος έλάχιστου «συγκατάθεσης» άπό μέρους εκείνων πού πάνω τους ασκείται αύτή ή εξουσία^®. Εντούτοις, αύτή ή διάκριση, πού μπορεί άλλωστε νά εϊναι πολύ χρήσιμη, είναι στήν πραγμα-τικότητα μιά διάκριση πού άφορά τις μορφές εξουσίας, τις μορ-φές τής κυριαρχίας - ύποταγής πού περιπλέκεται μέσα στις σχέσεις έξουσίας. 'Άς συγκρατήσουμε γιά τήν ώρα δτι ή διά-κριση ανάμεσα σέ εξουσία και ισχύ άφορα το πλαίσιο άναφοράς πού στο έσωτερικό του τοποθετούνται αύτά τά φαινόμενα: τό φαινόμενο τής έξουσίας τοποθετείται μέσα στό πλαίσιο τής πάλης των τάξεων, πού άντανακλά τά άποτελέσματα τής ένότητας των δομών ένός σχηματισμού πάνω στά ύποστηρίγματα. Μ' αύτήν τήν έννοια μπορούμε νά πούμε δτι ή έξουσία είναι ενα φαινόμενο τυπικό, πού μπορεί νά περιγραφεί ξεκινώντας άπό τΙς δομές, ενώ τό φαινόμενο τής Ισχύος (puissance) είναι φαινόμενο πού χαρακτηρίζεται άπό μιά κοινωνιολογική άμορφία.

Β.—Αύτή ή έννοια τής έξουσίας άναφέρεται στήν Ικανότητα μι&ς τάξης νά πραγματοποιεί τά ειδικά άντικειμενικά της συμ-

ώστε 6 Β νά κάνει κάτι πού δέν θάτό έκανε χωρίς τήν παρέμβαση τοΟΑ». (R. Dahl: «The Concept of Power» στό Behavioral Science, 2, 1957, σελ. 201—215). Φαίνεται ότι πρέπει νά τοποθετήσουμε καΐ τόν Fr. Bourricaud στήν ϊδια θεωρητική γενεαλογία.

13. 'Ανάμεσα στ' άλλα, R. Aron: «Macht, Power, Puissance: δημοκρα-τική πρόζα ή δαιμονιακή ποίηση;» στό A.E.S., η» 1, 1964· Lavau: «La dis-sociation du pouvoir» στό Esprit,'ioCvioç 1953, τεΟχος αφιερωμένο στό πρό-βλημα: «Πολιτική έξουσία καί οίκονομική έξουσία».


φέροντα. Αύτό το στοιχείο τής έννοιας τής έξουσίας άναφέρεται, ειδικότερα στίς άναλύσεις τοϋ Μαρξ και του Λένιν πού άφο-ροϋν τήν ταξική οργάνωση.

Τό πρόβλημα είναι σημαντικό καί θα επρεπε νά σταθοϋμε σ"* αύτό, εΙσάγοντας έδώ διακρίσεις πού θα μδς προφύλασσαν άπό συγχύσεις. Έχουμε σημειώσει, στό κεφάλαιο γιά τις τάξεις, ότι μιά τάξη μπορεί νά ύπάρχει μέσα σ' δναν κοινωνικό σχη-ματισμό, σάν διακρινόμενη τάξη, άκόμα καί στήν περίπτωση πού είναι νποπροσδιορισμένη, άκόμα κι δταν δεν διαθέτει αύτό πού είναι συμφωνημένο νά ύποδηλώνεται σαν δική της πολιτική και Ιδεολογική όργάνωση: κι αύτό, αρκεί ή ΰπαρξή της στό οικονομικό έπίπεδο νά μεταφράζεται στα έπίπεδα τών πολι-τικών καΐ ιδεολογικών της πρακτικών μέ μιάν είδική παρουσία πού είναι ή παρουσία τών «καταλλήλων άποτελεσμάτων». Αύτή λοιπόν ή παρουσία ύπαρξης μιας τάξης σάν κοινωνικής δύναμης ύποθέτει πραγματικά δνα ορισμένο ξεκίνημα όργανωτικό μέ τήν εύρεία έννοια τοϋ δρου. Στήν περίπτωση, λόγου χάρη, τών μικροϊδιοκτητών άγροτών ό Μάρξ άρνειται νά τούς άποδώ-σει γενικά τό χαρακτήρα διακρινόμενης τάξης, έξαιτίας τής άπομόνωσής τους πού αποκλείει τις δυνατότητες όργάνωσης σάν δρου ύπαρξης μιδς ξεχωριστής τάξης. Αύτή ή όργάνωση, μέ τήν εύρεία έννοια τοΰ δρου, τούς άποδίδεται στήν περίπτωση τής Δεύτερης Αύτοκρατορίας, από τόν Αουδοβίκο Βοναπάρτη. Μ' αύτήν τήν εύρεία έννοια, ό δρος όργάνωση καλύπτει άπλώς τούς δρους μιδς ταξικής πρακτικής μέ «κατάλληλα άποτελέσμα-τα». Εντούτοις, ή θεωρία τής όργάνωσης, μέ τήν άκριβή έννοια τοϋ δρου, στό Μάρξ, και κυρίως στό Αένιν, δέν καλύπτει άπλώς τις ταξικές πρακτικές, τούς δρους ύπαρξης μιας τάξης σάν τάξης διακρινόμενης —κοινωνική δύναμη—, άλλά τούς δρονς ταξικής εξουσίας, δηλαδή τούς δρους μιας πρακτικής πού οδηγεί σε μιά ταξική εξουσία. Αόγου χάρη, στό ν Μάρξ, τά κείμενα πού άφοροϋν τήν πολιτική όργάνωση καί τήν ιδεολογική όργά-νωση πού «προσιδιάζουν» σέ μια τάξη, δέν άναφέρονται πραγμα-τικά στό ρόλο της σάν τάξης διακρινόμενης. Διατηρούν δμως τήν άξία τους σέ δ,τι άφορδ τήν ταξική έξουσία, τήν όργάνωση σάν δρο αύτής τής έξουσίας, πράγμα πού ό Μάρξ τό έκφράζει


λέγοντάς μας: «Έτσι, ëva πολιτικό κίνημα...είναι δνα κίνημα τής τάξης με σκοπο và πραγματοποιήσει τα σνμφέροντά της μέ μιά γενική μορφή, με μιά μορφή πού διαθέτει μια καθολική καταναγκαστική κοινωνική δνναμη»^^.

Είναι άλλωστε καθαρό δτι αύτή ή θεωρητική γραμμή διέ-πει τις λενινιστικές άναλύσεις της όργάνωσης, ειδικότερα τΐ|ς όργάνωσης τοϋ κόμματος τής εργατικής τάξης. "Οτι ή ταξική πολιτική και ιδεολογική πρακτική δέν καλύπτει μιάν όργανω-μένη πρακτική σαν όρο τής ταξικής εξουσίας, 6 Λένιν τό εχει σημειώσει μέ τήν έννοια τής άνοικτής δράσης ή τής διακηρυγμέ-νης δράσης πού δέν διασταυρώνει τήν ëvvoia τής πρακτικής. Ή οργάνωση εξουσίας μιας τάξης παρουσιάζεται συχνά στόν Λένιν, σαν δροζ της ανοικτής της δράσης — τό άντίθετο δέν άληθεύει αναγκαστικά, μια όργάνωση ταξικής έξουσίας μπορεί να μήν καταλήγει σέ μια διακηρυγμένη δράση, δταν ή εξουσία της έξαρτιέται άπό τήν ταξική πολιτική της απόκρυψη: παράδειγμα, ή άστική τάξη κάτω από τή Δεύτερη Αυτοκρατορία. Επίσης διαπιστώνουμε μιά βασική διαφορά καΐ σημαντικές διαστάσεις άνάμεσα στήν ταξική όργάνωση μέ τήν εύρεία έννοια, πού διασταυρώνεται μέ τήν έννοια τής πρακτικής μέ «κατάλληλα άποτελέσματα», και τήν όργάνωση τής εξουσίας: παράδειγμα, οί μικροϊδιοκτήτες άγρότες τής 18ης ΜπρυμαΙρ ^χουν μιάν όργά-νωση, μέσο τοϋ Λ. Βοναπάρτη, ύπαρξης σά διακρινόμενης τά-ξης, χωρίς δμως και νά έχουν καμμιά έξουσία, μιά πού ό Βο-ναπάρτης δέν Ικανοποιεί κανένα συμφέρον αύτής τής τάξης.

Άπό τήν δλλη μεριά δμως, άν αύτή ή ειδική όργάνωση μιβς τάξης είναι ό άναγκαΐος δρος τής έξουσίας της, δέν είναι δμως και ίκανός δρος. Αύτή ή παρατήρηση μάς έπιτρέπει νά 5οϋμε καλύτερα τούς λόγους τής διάκρισης άνάμεσα στήν πρα-κτική μέ «κατάλληλα άποτελέσματα» μιας τάξης και τήν όργά-νωση έξουσίας της. Ή όργάνωση έξουσίας μιας τάξης δέν είναι άρκετή γιά τήν έξουσία της, διότι, κατά πρώτο λόγο, αύτή ή έξουσία άποκτιέται μέσα στά δρια, σαν άποτελέσματα τών δομών

14. Γράμμα στον Μπόλτ τό Νοέμβριο τοϋ 1871, σχετικά μέ τό πρόγραμ-μα τής Γκότα. (Οί υπογραμμίσεις είναι δικές μου).


μέσα στο πεδίο των πρακτικα^ν: σέ άντίθεση πρός μιά «βολον-ταριστική» αντίληψη, μποροϋμε να δοϋμε δτι ή άληθινή πρα-γματοποίηση των συμφερόντων εξαρτιέται άπό αυτά τα δρια. Εντούτοις υπάρχει έπίσης ενας άλλος λόγος πού μας αποκα-λύπτει, έξάλλου, τή βάση τής διάκρισης ανάμεσα στην πρακτική μέ «κατάλληλα αποτελέσματα» και τήν όργάνωση έξουσίας: ή έννοια τής έξουσίας όρίζει τά αποτελέσματα, σαν δρια, τής δομής μέαα στίς σχέσεις των διαφόρων πρακτικών των τάξεων πού άνταγωνίζονται, Μέ τήν έννοια αύτή, ή έξουσία δείχνει σχέσεις όχι άμεσα καθοριζόμενες άπό τή δομή, και έξαρτιέ-ται άπό τήν ακριβή σχέση τών κοινωνικών δυνάμεων πού είναι παρούσες στήν πάλη των τάξεων. Ή ίκανότητα μιας τάξης να πραγματοποιήσει τά συμφέροντά της, καΐ γι' αύτό ή όργάνωση τής έξουσίας είναι ό άναγκαϊος δρος, έξαρτιέται από τήν ίκα-νότητα των άλλων τάξεων νά πραγματοποιήσουν τά συμφέ-ροντά τους. Ό βαθμός τής πραγματικής έξουσίας μιας τάξης έξαρτιέται άμεσα άπό τό βαθμό έξουσίας τών άλλων τάξεων, μέσα στα πλαίσια τοϋ προσδιορισμού τόδν ταξικών πρακτικών, μέσα στά δρια πού τοποθετούνται άπό τις πρακτικές τών άλλων τάξεων. "Αν θέλουμε να ακριβολογήσουμε, ή εξουσία καλύπτει αντά τα δρια στο δεύτερο βαθμό και δείχνει τόν τρόπο πα-ρέμβασης τής πρακτικής ένός επιπέδου μιας τάξης, όχι δμεσα πάνω στίς πρακτικές τών δλλων έπιπέδων τής ϊδιας τάξης, άλλά πάνω στίς πρακτικές τοϋ ϊδιου έπιπέδου τών άλλων τά-ξεων, μέσα στά δρια πού κάθε ταξική πρακτική βάζει στήν πρα-κτική τών άλλων. Αυτή ή σαφής έννοια τών όρίων είναι έξάλλου Ιδιαίτερα σημαντική, και έχει συνέπειες πάνω και σέ ΰλλα προβλήματα πέρα άπό τό πρόβλημα τής έξουσίας: λόγου χάρη, σέ δ,τι άφορα τό πολιτικό έπίπεδο καΐ τό πρόβλημα τής στρατηγικής, έκδηλώνεται μέσα στά εΙδικά άποτελέσματα πού έχει πάνω στήν πολιτική πρακτική μιας τάξης ή πολιτική πρακτική μιας άλλης τάξης μέ δυό λόγια ή στρατηγική τοϋ άντίπαλον,

Γ.—^Ας έξετάσουμε τώρα τό ζήτημα τών ταξικών «συμφε-ρόντων» και τών ταξικών «άντικειμενικών €Γυμφερόντων». Είναι


φανερό δτι αυτό τό πρόβλημα είναι πολύ ευρύ, και θα δώσω έδώ άπλώς μερικές ένδείξεις. Θά συγκεντρώσω τό ζήτημα γύρω άπό τό ακόλουθο θέμα: ποιές εϊναι οι σχέσεις τών ταξικών «συμφε-ρόντων» μέ τις δομές και μέ τις πρακτικές; Ποια εϊναι ή ëvvoia του δρου ταξικά «αντικειμενικά συμφέροντα»; Κι αύτό, γιά να καταλήξουμε σέ μια όλοκληρωμένη ëvvoia τοϋ συμφέροντος.

Εϊναι πρώτα άπ' όλα άναγκαϊο να προχωρήσουμε στήν εξάλειψη όρισμένων λαθεμένων έρμηνειών. Κατά πρώτο λόγο, τα ταξικά συμφέροντα εϊναι τοποθετημένα μέσα στό πεδίο τών πρακτικών, μέσα στό πεδίο τής πάλης τών τάξεων. Πραγμα-τικά, δν δέ θέλουμε να πέσουμε σέ μιαν άνθρωπολογική έρμη-νεία τοϋ μαρξισμού, δχι άπλώς στήν έρμηνεία τών άτόμων -υποκειμένων, άλλα άκόμα καΐ τών τάξεων - ύποκειμένων, δεν μπορούμε να έντοπίσουμε τα συμφέροντα μέσα στίς δομές. Στήν πραγματικότητα τά συμφέροντα, παρόλο πού δέν εϊναι γι' αύτό τό λόγο μια έννοια «ψυχολογική», μπορούν νά έντο-πιστούν μονάχα μέσα στό πεδίο τών πρακτικών και τών τάξεων. Μέσα στις δομές, λόγου χάρη, τό ήμερομίσθιο ή τό κέρδος δέν έκφράζουν τό συμφέρον τού κεφαλαιοκράτη — λόγου χάρη τό «δελέασμα τοϋ κέρδους»— ή τοϋ έργάτη, άλλά άποτελοϋν οίκονομικές κατηγορίες πού αναφέρονται σέ μορφές συνδυ-ασμού. Τό νά λέμε έντούτοις δτι τά συμφέροντα μπορούν νά νοηθούν μονάχα μέ θεωρητική άναφορά σέ μιά πρακτική, δέ σημαίνει δτι συσχετίζουμε τά συμφέροντα μέ τήν «ατομική συμπεριφορά»: σέ μιά πρώτη στιγμή, σημαίνει δτι αποκλεί-ουμε νά έντοπίζονται τά συμφέροντα μέσα στις δομές.

Αύτός ό άποκλεισμός εϊναι σημαντικός. Πραγματικά, συναντούμε μερικές φορές αναλύσεις τών κλασικών τοϋ μαρ-ξισμού πού, σέ μιά πρώτη άνάγκη, φαίνεται νά τοποθετούν τά ταξικά συμφέροντα μέσα στίς παραγωγικές σχέσεις. Αύτός εϊναι ό τύπος ανάγνωσης πού ταυτίζει τις δομές και τις πρακτικές και πού βλέπει μέσα στις παραγωγικές σχέσεις τήν τάξη κα-θεαυτή —ταξικά συμφέροντα—, καΐ σέ αντίθεση πρός τό πολι-τικό και τό ιδεολογικό έπίπεδο πού θά άποτελούσαν τήν πρα-κτική —τήν όργάνωση— τής τάξης γιά τόν έαυτό της. Ό Μαρξ φθάνει νά λέει δτι τά ταξικά συμφέροντα, μέσα στήν πάλη


τών τάξεων, προϋπήρχαν κατά κάποιο τρόπο από την ίδια τή διαμόρφωση, από τήν πρακτική μιάς τάξης. Σχετικά μέ τά συμ-φέροντα τοϋ προλεταριάτου μάς λέει, είναι άλήθεια στή Γερ-μανική ιδεολογία δτι : «Έτσι, ή γερμανική αστική τάξη βρί-σκεται σέ αντίθεση μέ το προλεταριάτο πριν καν αύτό τό τε-λευταίο όργανωθεϊ σάν τάξη^.

Εντούτοις, θά μπορούσαμε, άναφερόμενοι στις πιο πάνω άναλύσεις, νά δοϋμε δτι στήν πραγματικότητα τά ταξικά συμφέ-ροντα δέν εϊναι, σέ δ^τι άφορδ τΙς σχέσεις τους μέ τις πρακτικές, τήν πάλη τών τάξεων, μέσα σέ μια σχέση δομών προς πρακτικές. Αύτό εϊναι άκριβώς πού μδς όδηγεί νά θέσουμε τό πρόβλημα τών σχέσεων ανάμεσα στά συμφέροντα καΐ τις δομές. Δέν θά ήταν ανώφελο νά σημειώσουμε έδώ δτι αύτη, ή εξαιρετική φροντίδα στάθηκε πρωταρχική στό ρεύμα τοϋ «λειτουργισμοϋ» (courant «fonctionnaliste») τής σημερινής κοινωνιολογίας καΐ είναι μιά από τις άρετές του δτι §χει θέσει τό πρόβλημα. Ξέ-ρουμε δτι αύτό τό ρεύμα, πού σέ τελευταία ανάλυση συνδέεται μέ μιά ίστορικιστική προβληματική τοϋ θέματος, και πού κατα-λήγει δτσι σέ μιά προοπτική πού ορίζει τήν πρακτική σάν συμπε-ριφορά-στάση των δρώντων προσώπων, δχει θέσει τό πρόβλημα κατά τόν ακόλουθο τρόπο: ή θέση τών δρώντων προσώπων σέ σχέση μέ τή δομή θα καθορίζονταν από τά αντικειμενικά συμφέροντα πού αποτελούν τό ρό/.ο των δρώντο)ν προαώπω^^, Ή ëvvoia τού συμφέροντος εϊναι ετσι, σέ πρώτη ματιά, απογυ-μνωμένη από έπιπρόσθετο ψυχολογικό περιεχόμενο. Εντού-τοις, δταν έδώ κατανοήσουμε τή δομή σάν τήν υπόσταση καΐ τό προϊόν τής στάσης - συμπεριφοράς των δρώντων προσώπων, τότε τά συμφέροντα - δομές, ο ρόλος - κατάσταση συνίσταται σέ προσδοκίες—πιθανότητες— ορισμένων στάσεων άπό μέρους τών δρώντων προσώπων, σέ συνάρτηση μέ τό δομικό της ρόλο. Αύτό πού μας ένδιαφέρει έδώ, κυρίως, εϊναι δτι αυτός ό εντο-πισμός τών άντικειμενικών συμφερόντων μέσα στις δομές —ή «κατάσταση»— συνδέεται συνολικά μέ μια προβληματική

15. Αύτή ή γενική γραμμή ύπάρχει στους Parsons, Merton, Dahren-dorf, κτλ.


τοϋ ύτΓοκειμένου, πού βλέπει μέσα στίς δομές τό προϊόν τών δρώντων προσώπων. Αύτα τα συμφέροντα είναι «αντικειμενι-κά» στο μέτρο πού είναι έντοπισμένα μέσα στις δομές, ένώ οί πρακτικές έχουν περιοριστεί σε στάσεις-συμπεριφορές.

Αυτή ή τοποθέτηση τοϋ προβλήματος των συμφερόντων οδήγησε τό ρεϋμα τοϋ λειτουργισμοϋ σέ αδιέξοδο, μόλις επι-χείρησε νά τοποθετήσει μέ τρόπο αύστηρό τό πρόβλημα των δομών. Δεδομένου ότι τα συμφέροντα μπορούν νά κατανοηθούν πραγματικά μονάχα στό πεδίο των ύποστηριγμάτων —των δρών-των προσώπων— εισάγεται πρόθυμα ή έννοια των «λανθανόν-των συμφερόντων», πού προσδιορίζουν τό δομικό ρόλο τών δρών-ντων προσώπων, και ή ëvvoia τών «έκδηλων συμφερόντων», αύτών πού εντοπίζονται, άς ποϋμε, μέσα στό πεδίο τών πρακτι-ΚΛδν , Σέ ο,τι αφορδ τό θεωρητικό ύπόβαθρο τί|ς «ομάδας», τα λανθάνοντα συμφέροντα θα γεννούσαν τΙς «σχεδόν όμάδες» («quasi—groupes») —τις όμάδες καθεαυτές—, ένώ τά έκδηλα συμφέροντα τις «όμάδες συμφερόντων» — τΙς όμάδες γιά τόν έαυτό τους^ . Αυτή ή προοπτική, χρησιμοποιώντας τόν δρο ομάδα στήν θέση τοϋ δρου τάξη, καταλήγει ακριβέστατα στα ϊδια άποτελέσματα μέ τήν οίκονομιστική ίστορικιστική προο-πτική τοϋ μαρξισμού: αυτήν πού βλέπει μέσα στήν οικονομική δομή τα οικονομικά συμφέροντα—τήν «κατάσταση»— τής τάξης καθεαυτήν. Πρόκειται κι έδώ έπίσης γιά αποτέλεσμα Ομόλογο, προς τό αποτέλεσμα τής διάσπασης τής κοινωνικής «τάξης» σέ ε να διπλό ύπόβαθρο εννοιολογικά όροθετημένο: τάξη καθεαυτή, ταξική κατάσταση, λανθάνοντα συμφέροντα —σχεδόν όμάδες— από τή μιά μεριά, καΐ δλλες όμάδες γιά τόν έαυτό τους, όμάδες καταστατικές, πολιτικές έλίτ, έκδηλα οτυμφέροντα —όμάδες μέ συμφέροντα— από τήν άλλη.

Είναι από δώ και πέρα φανερό δτι αύτές οι προσπάθειες

16. Αύτο είναι ιδιαίτερα καθαρό στήν έφαρμογή τών έννοιόδν «εκδηλες λειτουργίες» και «λανθάνουσες λειτουργίες» άπό τόν R. Merton στήν ανά-λυση της «πολιτικής τόν διευθυνόντων» («boss-politics») στίς Ενωμένες Πολιτείες. Βλέπε: Social Theory and Social Structures, 1957, σελ. 73 και έπόμ.

17. Ειδικότερα Μ. Ginsberg: Sociology, 1953, σελ. 40 και έπόμ.


νά εντοπισθούν τα ταξικά συμφέροντα μέσα στις δομές δε μπο-ρούν να συμβιβαστοϋν μέ μιάν Επιστημονική άντίληψη. Ή έννοια των συμφερόντων μπορεί νά άναφέρεται μονάχα στο πεδίο των πρακτικών, στο μέτρο δπου τα συμφέροντα είναι πάντοτε συμφέροντα μιας τάξης, συμφέροντα ύποστηριγμάτων κατανεμημένων σε κοινωνικές τάξεις. Αύτό δέ σημαίνει ώστόσο ότι τά συμφέροντα συνίστανται σε κίνητρα συμπεριφοράς, κατά τόν ϊδιο τρόπο πού το γεγονός της τοποθέτησης των πρα-κτικών μέσα στις κοινωνικές σχέσεις δέ σημαίνει δτι επανερχό-μαστε σέ μιά προβληματική τοϋ υποκειμένου. ' Αν ή έννοια τής τάξης δείχνει τά αποτελέσματα της δομής πάνω στά ύπο-στηρίγματα, &ν ακόμη ή έννοια τής πρακτικής δεν καλύπτει συμπεριφορές αλλά μιάν έργασία πού άσκειται μέσα στά δρια πού έπιβάλλονται άπό τή δομή, τά συμφέροντα δείχνουν άσφα-λώς αυτά τά δρια, αλλά σάν επέκταση τον πεδίου y σ' ε να ιδιαί-τερο επίπεδο, τής πρακτικής μιας τάξης σέ σχέση μέ τις πρα-κτικές τών άλλων τάξεων, μέ δυο λόγια επέκταση τής «δράσης» τών τάξεων μέσα στις σχέσεις εξουσίας. Αύτό άλλωστε δεν αποτελεί καθόλου μεταφορικά παιγνίδι πάνω στούς δρους τών όρίων και του πεδίου, άλλά ενα άποτέλεσμα τής συνθετότητας τών σχέσεων πού καλύπτουν αύτοι οί δροι.

Τό πρόβλημα άλλωστε μας τό δείχνουν, μέ τήν ευκαιρία τής πολιτικής συγκυρίας, οί αναλύσεις τοϋ Λένιν. Αύτό πού χαρακτηρίζει, πραγματικά, στό Λένιν τήν τωρινή στιγμή είναι: α) κοινωνικές τάξεις, ταξικές πολιτικές πρακτικές —κοινωνικές δυνάμεις— και β) σχέσεις συμφερόντων πράγμα πού, δταν το δοϋμε άπό τήν πλευρά τής πολιτικής πρακτικής τής εργατικής τάξης, εκφράζεται σάν «τά μακροπρόθεσμα συμφέροντα τοϋ προλεταριάτου»^®. Αύτοι οί δυό δροι —κοινωνικές δυνάμεις και συαφέροντα—, παρόλο πού τοποθετούνται μέσα στό πεδίο τών ταξικών πολιτικών πρακτικών, δεν είναι και ταυτολογικοί. Οί κοινωνικές δυνάμεις άφοροϋν τήν ειδική παρουσία μιός τάξης μέσο «κατάλληλων άποτελεσμάτων», πάνω στό επίπεδο τής πολιτικής πρακτικής τών τάξεων. Μέ δλλα λόγια, τά άπο-

18. «Γράμματα άπό μακριά», Oeuvres, τόμ. 23, σελ. 330, και έπόμ.


τελέσματα των δομών πάνω στο πεδίο τής πάλης τών τάξεων άντανακλώνται εδώ σάν'ένα ξ6κίνημα ύπαρξης μιας τάξης σαν διακρινόμενης τάξης, σάν κοινωνικής δύναμης. Αύτά δμως τά αποτελέσματα άντανακλώνται επίσης σάν επέκταση τοϋ έδάφονς πού αύτή ή τάξη μπορεί νά καλύψει σύμφωνα μέ τΙς" βαθμίδες ειδικής όργάνωσης πού μπορεί νά φτάσει —όργάνωση έξουσίας—: αύτό τό έδαφος έκτείνεται μέχρι τα άντικειμενικά της συμφέροντα. " Αν άναφερθοϋμε δτσι σ* αύτό τό διπλό δριο τοϋ πεδίου"—δπου κάθε πεδίο έχει ενα από δώ καί πέρα και ëva από κεί και δώθε — τά ταξικά άντικειμενικά συμφέροντα έμφανί-ζονται όχι πιά δμεσα σάν τό ξεκίνημα τής ύπαρξής της σά δια-κρινόμενης τάξης — μιά όποιαδήποτε κατάσταση μιδς τάξης «καθεαυτής»—, άλλά σάν ô ορίζοντας τής δράσης της σάν κοι-νωνικής δύναμης. Αύτό άλλωστε Ισχύει γιά δλα τά Ιδιαίτερα έπίπεδα τών πρακτικών τοϋ πεδίου τής πάλης τών τάξεων. "Ωστε, δπως άκριβώς τά οικονομικά συμφέροντα δέν άποτελοϋν την «κατάσταση» μιάς τάξης καθεαυτή στό οίκονομικό έπίπεδο—, άλλά τόν όρίζοντα τής οικονομικής της δράσης—, δτσι και τά πολιτικά συμφέροντα δέν μποροϋν νά νοηθοϋν σάν ό «τελικός σκοπός» τής «πράξης» μιδς τάξης καθεαυτή: άποτελοϋν στό έπίπεδο τής πολιτικής πρακτικής, τόν όρίζοντα πού όροθετεί τό πεδίο τής πολιτικής πρακτικής μιας τάξης.

Τά ταξικά συμφέροντα, σαν δρια έπέκτασης μιας είδικής ταξικής πρακτικής, μεταθέτονται ανάλογα μέ τα συμφέροντα τών άλλων τάξεων. Πρόκειται έδώ πάντοτε γιά σχέσεις, στήν κυριολεξία γιά στρατηγικές αντιθέσεις ταξικών συμφερόντων σ' αυτήν άκριβώς τήν προοπτική τοποθετείται ή στρατηγική διάκριση —στήν κύρια σημασία τής λέξης— ανάμεσα σέ μακρο-πρόθεσμα καΐ βραχυπρόθεσμα συμφέροντα. Μέ άλλα λόγια, αυτά τά δρια έπέκτασης άποτελοϋν ταυτόχρονα δρια - άπο-τελέσματα τής δομής καΐ δρια - αποτελέσματα δεύτερου βαθμοδ, έπιβαλλόμενα από τήν παρέμβαση τών πρακτικών τών διαφό-ρων τάξεων —^ταξική πάλη— σ' ëva ιδιαίτερο έπίπεδο πρακτικών. Μέ τήν έννοια αύτή, είναι έπίσης τό μέτρο ή ό βαθμός στόν όποιο μιά ταξική πρακτική καλύπτει πραγματικά τό έδαφος πού


διαγράφεται από τά ταξικό? της συμφέροντα, πού έξαρτιέται άπ' αυτό τό μέτρο ή άπ' αύτόν τόν βαθμό στόν άντίπαλο: ή ίκα-νότητα μιας τάξης νά πραγαατοποιεί τα άντικειμενικά της συμ-φέροντα, έπομένως τήν ταξική της έξουσία, έξαρτιέται άπό τήν ικανότητα τοϋ άντίπαλου, έπομένως άπό τήν εξουσία του αντί-παλου.

'Αναφέραμε εδώ δτι τα ταξικά συμφέροντα εϊναι «άντικει-ΐιενικά» συμφέροντα για να δείξουμε δτι δεν πρόκειται γιά κίνητρα συμπεριφορών. Μέ αυτήν τήν ëvvoia ό Μάρξ μας λέει στή Γερμανική ^Ιδεολογία δτι τα «κοινά συμφέροντα... μιας τάξης...ύπάρχουν όχι μόνο μέσα στήν φαντασία, σαν μιά γενι-κότητα, άλλά κυρίως στήν πραγματικότητα σαν άμοιβαία ε-ξάρτηση άτόμων πού άνάμεσά τους κατανέμεται ή κοινωνική έργασία». Εϊναι ώστόσο καθαρό, δτι μέσα στό πεδίο τών πρα-κτικών, αύτά τα συμφέροντα σαν δρια μποροΰν νά διαφέρουν, έξαιτίας τής λειτουργίας, άπ' αύτή τήν άποψη, τής ιδεολογίας, τής παράστασης πού τά δρώντα πρόσωπα ή και οί τάξεις ^χουν γι ' αυτά τά συμφέροντα. Αύτό δε σημαίνει δτι τά συμφέροντα πού ύπάρχουν σάν παραστάσεις ή σάν βιώματα, στήν ένδεχό-|ΐενη διάστασή τους μέ τά συμφέροντα - δρια, εϊναι «ύποκει-]ΐενικά» συμφέροντα: άντίθετα είναι άλήθεια δτι ή αποτελεσμα-τικότητα τοϋ Ιδεολογικού στοιχείου, στήν περίπτωση αύτή ή άπόκρυψη αύτών τών όρίων στά δρώντα πρόσωπα, δέν μπορεί νά νοηθεί μέ τήν κατηγορία τοϋ «ύποκειμενικοϋ». Άπό τήν «ποψη αύτή, ή χρήση τοϋ δρου «άντικειμενικό» μπορεί πραγμα-τικά νά θεωρηθεί σάν πλεονασμός, και έδώ τόν διατηρούμε γιά νά δείξουμε τό γεγονός δτι ή έννοια τών συμφερόντων μπο-ρεί και πρέπει νά άπογυμνωθει άπό κάθε πρόσθετο ψυχολογικό περιεχόμενο. Δέν υπάρχει δμως άμφιβολία δτι σ' αύτό τό έδα-φος τών συμφερόντων, ό ρόλος τής ιδεολογίας μπορεί νά δώσει αφορμή σέ πολλές μορφές αύταπάτης. "Ας συγκρατήσουμε άπλώς δτι ή έξουσία σάν ικανότητα νά πραγματοποιεί συμφέ-ροντα, άναφέρεται όχι στά συμφέροντα πού ύπάρχουν σάν πα-ραστάσεις, στήν περίπτωση δπου έξαιτίας τής Ιδεολογίας βρί-σκονται σέ διάσταση μέ τά συμφέροντα - δρια, άλλά άκριβώς σ' αύτά τά τελευταία.


Δ.—Τό τελευταίο στοιχείο της έννοιας της εξουσίας εΪναι τό στοιχείο της εΙδικότητας των ταξικών συμφερόντων πού πρέπει νά πραγματοποιηθούν. Πραγματικά, δίν τα συμφέροντα δεν εϊναι εντοπισμένα μέσα στις δομές, δπως ή ταξική «κατάσταση» μέσα στις παραγωγικές σχέσεις, αλλά σάν όρια των επιπέδων του πεδίου των πρακτικών, μπορούμε άσφαλώς νά φανταστοϋμε δτι μπορούμε νά μιλάμε γιά συμφέροντα σχετικά αύτόνομα μιας τάξης αέσα στο οικονομικό, τό πολιτικό καΐ τό ιδεολογικό στοιχείο. Ή έξουσία τοποθετείται στό επίπεδο των διαφόρων: ταξικών πρακτικών, στό μέτρο πού ύπάρχουν ταξικά συμφέ-ροντα πού αφορούν τό οικονομικό, τό πολιτικό καΐ τό ιδεολο-γικό στοιχείο. Ειδικότερα, μέσα σ' ε να ν κεφαλαιοκρατικό σχηματισμό πού χαρακτηρίζεται από τήν ειδική αύτονομία τών έπιπέδων τών δομών, καΐ τών πρακτικών, και τών άντίστοι-χων ταξικών συμφερόντων, μπορούμε νά δοϋμε καθαρά τή διά-κριση τής οίκονομικήζ εξουσίας, τής πολιτικής εξουσίας, τής Ιδεολογικής εξουσίας, κτλ., σύμφωνα μέ τήν ικανότητα μιός τάξης, νά πραγματοποιήσει, τά σχετικά αύτόνομα συμφέροντά της σέ κάθε έπίπεδο Μέ άλλα λόγια, οι σχέσεις εξουσίας δέν είναι τοποθετημένες στό πολιτικό μόνον έπίπεδο, δπως και τά ταξικά συμφέροντα δέν είναι τοποθετηαένα αονάχα στο οικονομικό έπίπεδο. Οι σχέσεις αύτών τών διαφόρων Εξουσιών —ό δείκτης της άποτελεσματικότητάς τους, κτλ.,— άναφέ-ρονται οί ϊδιες στή συναρμογή τών διαφόρων ταξικών πρακτι-κών — τών ταξικών συμφερόντων— πού αντανακλούν, πάνω σ' ενα τρόπο παραγωγής πού βρίσκεται σέ διάσταση^ τή συ-ναραογή τών διαφόρων δομών ένός κοινωνικού σχηματισμού, ένός άπό τά στάδιά του ή μιας από τις φάσεις του.

Μέ δυό λόγια, όχι περισσότερο από δ,τι συμβαίνει μέ τις δομές ή τις πρακτικές, ëτσι και οί σχέσεις εξουσίας δέν άπο-

19. Δέ χρειάζεται νά επιμείνω έδώ πάνω στήν καθαρή διάκριση, στούς Μάρξ, Λένιν, Γκράμσι, άνάμεσα στά οίκονομικά συμφέροντα (Λένιν), τά οίκονομικά-συνεταιρικά συμφέροντα (Γκράμσι), τά ιδιωτικά οίκονομικά συμφέροντα (Μαρξ) άπό τή μια μεριά, καΐ τά πολιτικά συμφέροντα, από τήν άλλη: αύτή άναφέρεται στή διάκριση πού σημειώσαμε άνάμεσα σέ οΐ-κονομική πάλη και πολιτική πάλη.


τελούν μιαν άπλή έκφραστική όλότητα αλλά σχέσεις σύνθετες, πού βρίσκονται σέ διάσταση άνάμεσά τους, προσδιορισμένες, <τέ τελευταία άνάλυση, άπό τήν οικονομική εξουσία: ή πολι-τική εϊτε ή ιδεολογική εξουσία δεν είναι ή άπλή έκφραση τής οικονομικής εξουσίας. Μπορούμε να παραθέσουμε πολλά παραδείγματα δπου μια τάξη μπορεί νά είναι οικονομικά κυ-ρίαρχη χωρίς νά είναι πολιτικά κυρίαρχη^®, Ιδεολογικά κυρί-αρχη χωρίς νά είναι κυρίαρχη οικονομικά ή πολιτικά, κτλ. Εξάλλου, μιά τάξη μπορεί νά ^χει τήν Ικανότητα νά πραγμα-τοποιήσει τά οΙκονομικά της συμφέροντα—πρόβλημα τοϋέργα-τικού συνδικαλισμού— χωρίς νά εχει τήν ικανότητα νά πραγμα-τοποιήσει τά πολιτικά της συμφέροντα: μπορεί νά εχει μιάν

20. Κλασική περίπτωση τής αστικής τάξης στήν 'Αγγλία πρίν τά 1688. Είναι ή οικονομικά κυρίαρχη τάξη ένώ ή γαιοκτημονική άριστο-κρατία παραμένει ή πολιτικά κυρίαρχη τάξη, παρά τήν έπανάσταση τοΟ 1640· το 1688, ή άγγλική άστική τάξη, χωρίς νά γίνει ή ήγεμονική τάξη, θα έπανέλθουμε στό σημείο αύτό, μπαίνει έντούτοις στό συνασπισμό πού βρίσκεται στήν έξουσία, και ή ήγεμονία της έπιβεβαιώνεται μέσα σ' αύτόν άργότερα. Αύτή τήν ειδική περίπτωση τής 'Αγγλίας τήν έξετάζει ό Μάρξ, άλλα έπίσης και ό'Ενγκελς κυρίως στόν πρόλογο τοϋ 1892 στήν πρώτη άγγλική έκδοση τοϋ βιβλίου Ουτοπικός και επιστημονικός σοσιαλισμός— πού παρατίθεται στήν έκδοση Dietz, Engels: Die Entwicklung des Soziali-smus von Utopie zurWissenschaft, 1966, σελ. 20 καΐ έπόμ.'Εξάλλου, πάνω σ' αυτό τό θέμα γενικά, έχουμε τά πολυάριθμα κείμενα τοΰ Ένγκελς, για τ6 άπολυταρχικό Κράτος γενικά πού τό θεωρεί ότι άντανακλά τήν «ισορροπία» δυό τάξεων, τών εύγενών γαιοκτημόνων καί τής άστικής τάξης. Ό Μαρξ κάνει τή διευκρίνηση ότι, στήν περίπτωση τής 'Αγγλίας κατά τήν περίοδο πού έξετάζουμε, δέν πρόκειται για μιά πολιτική Ισορροπία αύτών τών δυό τάξεων—δπως στή Γαλλία τήν περίοδο πρίν τήν 'Επανάσταση—άλλά για τό γεγονός ότι ή «πολιτική ίσχύς καί ή οίκονομική δύναμη δέν είναι συγκεν-τρωμένες στα ϊδια χέρια» {Πολιτικά "Εργα, op.cit., τόμ. II, σελ. 18).'Έχουμε ακόμα τήν περίπτωση τής Πρωσίας πρός τό τέλος τοϋ Κράτους τοϋ Μπίσ-μαρκ: πάνω σ' αύτό τό θέμα, Ένγκελς: Τό ζήτημα τής κατοικίας (1872), 2» μέρος, 20 τμήμα—κυριαρχία οίκονομική τής άστικής τάξης, πολιτική τών εύγενών γαιοκτημόνων— (Δέν άναφέρομαι έδώ στά άρθρα του το© 1851—1852 στό New York Daily Tribune, πού είναι γνωστά μέ τόν τίτλο: ^Επανάσταση και *Αντεπανάσταση στην Γερμανία, γιατί άφοροϋν ενα δια-φορετικό φαινόμενο). Βλέπε έπίσης πάνω σ' αύτό τό θέμα, τΙς παρατηρήσεις τοϋ R. Miliband, «Marx and the State», στό Socialist Register, 1964, σελ. 283 καί έπόμ.


οικονομική έξουσία χωρίς νά έχει μιάν «άντίστοιχη» πολιτική εξουσία ή ακόμα να ϊχει μιά πολιτική έξουσία χωρίς να ίχει μιάν «άντίστοιχη» Ιδεολογική έξουσία κτλ.

Μιά τελευταία παρατήρηση σχετικά με το πρόβλημα τής αποκέντρωσης τών θέσεων κυριαρχίας στα διάφορα έπίπεδα, μιά πού οί θέσεις αύτές μποροϋν να κατέχονται άπό διαφορε-τικές τάξεις. Αύτό δέ σημαίνει ότι δέν μπορούμε να όρίσουμε μέ αύστηρότητα ποιές είναι ή κυρίαρχη ή οί κυρίαρχες τάξεις μέσα σ' ένα σχηματισμό, ή, μέ άλλα λόγια, ποιά θέση κυριαρχίας εχει ή κυρίαρχη nàvoj στίς άλλες. "Άν πάρουμε ύπόψη μας τό σύνολο αύτών τών σύνθετων σχέσεων, θά δούμε δτι, στήν περί-πτωση μιάς παρόμοιας άποκέντρωσης, ή κυρίαρχη ή οί κυρί-αρχες τάξεις μέσα σ' ενα σχηματισμό είναι, σέ τελευταία ανά-λυση, αυτή ή αύτές πού κατέχουν τΙς κυρίαρχες θέσεις τοϋ έπι-πέδου ταξικής πάλης πού κρατούν, μέσα σέ δλη τήν συνθε-τότητα αύτοϋ τοϋ σχηματισμού, τον κυρίαρχο ρόλο: εϊναι λοιπον ή τάξη ή οί τάξεις πού κρατούν τήν κυρίαρχη εξουσία. Λόγου χάρη, μέσα στόν ξεχωρισμό τών θέσεων κυριαρχίας στή Μεγάλη Βρεταννία πριν το 1688, ήάστικήτάξη πού κατέχει τήν κυρίαρ-χη οικονομικά θέση έξετάζεται συχνά άπό τόν Μάρξ σάν ή «κυ-ρίαρχη τάξη», παρόλο πού δέν έχει τήν «άμεση κυριαρχία» —και έννοείται μ' αύτό ή πολιτική κυριαρχία—: είναι διότι τό οίκονομικό στοιχείο έμφανίζεται έδό, στή συγκεκριμένη περίπτωση, τής Μεγάλης Βρεταννίας, νά κρατάει τόν κυρίαρχο ρόλο. 'Αντίστροφα, στόν ξεχωρισμό τών θέσεων κυριαρχίας στήν Πρωσία στό τέλος τού καθεστώτος τού Μπίσμαρκ, εϊναι κατά γενικό κανόνα οί εύγενείς γαιοκτήμονες —πολιτική κυ-ριαρχία— πού θεωρείται κατά γενικό κανόνα σάν ή κυρίαρχη τάξη: τό πολιτικό στοιχείς μαίνεται νά κρατάει έδοδ τόν κυ-ρίαρχο ρόλο^ι.

III· Κρατική έξουσία—Κρατικός μηχανισμός—Κέντρα έξουσίας

Μπορούμε έτσι, &ν δεχτούμε αύτή τήν έννοια τής έξουσίας, νά διαλευκάνουμε τήν σημασία έκφράσεων δπως «κρατική

21. Βλέπε cà κείμενα τών Μάρξ καΐ Ένγκελς πού δχω ήδη άναφέρει.


έξουσία», κτλ., μέ δυο λόγια, τών εκφράσεων πού εμφανίζονται να άποδίδουν τήν έξουσία σε θεσμούς. Οί διάφοροι κοινωνικοί θεσμοί καί, είδικότερα, ό θεσμός τοϋ Κράτους, δέν έχουν, μι-λώντας κυριολεκτικά, έξουσία. Οί θεσμοί, έξεταζόμενοι από τήν άποψη τής έξουσίας, δέ μπορούν, παρά νά άναφέρονται στις κοινωνικές τάξεις πού κρατούν τήν εξουσία. Αυτή ή έξουσία τών κοινωνικών τάξεων είναι όργανωμένη, κατά τήν άσκηση της, σε είδικούς θεσμούς^ σε κέντρα εξουσίας, ενώ το Κράτος μέσα σ' αύτό το πλαίσιο, είναι τό κέντρο άσκησης της πολι-τικής εξουσίας. Αύτό δέ σημαίνει ώστόσο δτι τά κέντρα εξου-σίας, οί διάφοροι θεσμοί οικονομικού, πολιτικού, στρατιω-τικού, πολιτιστικού, κτλ., χαρακτήρα είναι άπλά έργαλεϊα, όργανα ή προσαρτήματα τής έξουσίας τών κοινωνικών τάξεων. Διαθέτουν τήν αυτονομία τους καί τή δομική τους ειδικότητα πού, σαν τέτοια, δέν μπορεί άμεσα νά περιοριστεί σέ μιάν ανά-λυση σέ σχέση μέ τήν έξουσία^^.

'Από μιάν άλλη πλευρά, όμως, μέσα ,στά πλαίσια μιΰς έξέτασης των διαφόρων κοινωνικών θεσμών σέ σχέση μέ τήν έξουσία, αυτοί πρέπει νά έξεταστούν σύμφωνα μέ τήν έπίδρασή

22. Δομη—Θεσμό;', αυτές τις δυό έννοιες πρέπει να τις διακρίνουμε μέ σαφήνεια. Λέγοντας θεσμό θά έννοοΟμε ëva σύστημα άρχων ή κανόνων κοινωνικά έπικυρωμένων.Ή δννοια τοϋ θεσμοϋ δέν πρέπει έτσι να προορί-ζεται, σύμφωνα μέ μια τρέχουσα σημασία καί, άλλωστε, συχνά άποδεκτή από τό μαρξισμό—θεσμοί έποικοδομήματος—μονάχα γιά τούς νομικο-πολι-τικούς θεσμούς: ή έπιχείρηση, τό σχολείο, ή Εκκλησία, κτλ. άποτελοϋν έπίσης θεσμούς: 'Αντίστροφα, ή έννοια τής δομής καλύπτει τή μήτρα πού οργανώνει, θεσμούς. Εξαιτίας τής λειτουργίας τοΟ Ιδεολογικού στοιχείου, ή δομή μένει πάντα κρυμμένη μέσα στό σύστημα καί διαμέσου τοΟ συστή-ματος πού όργανώνει. Πρέπει άπό δ(5 καί μπρός νά παίρνουμε ύπόψη αύτές τΙς παρατηρήσεις στή χρησιμοποίηση πού θα κάνουμε αύτών τών έννοιών. Πρέπει έντούτοις νά προσθέσουμε ότι ή δομή ôèv είναι ή άπλή άρχή όργά-νωσης έξω άπό τό θεσμό: ή δομή βρίσκεται, μέ μορφή ύπαινικτική καΐ άντε-στραμμένη, μέσα στόν ίδιο τό θεσμό, καΐ μονάχα μέ τήν έπανάληψη αυτών τών διαδοχικών — μεταμφιεσμένων — παρουσιών μπορούμε νά άνακαλύ-ψουμε τήν άρχή πού διέπει τήν διευκρίνηση τών θεσμών. Αύτό θά πρέπει έπίσης νά παρθεί ύπόψη κατά τή χρησιμοποίηση τής έννοιας τής δομής για νά δηλώσουμε θεσμικούς χώρους.


τους στο πεδίο τής πάλης τών τάξεων, δεδομένου δτι ή συγκεν-τρωμένη εξουσία μέσα σ' ενα θεσμό είναι μια ταξική εξουσία. Μέ άλλα λόγια, ή σχετική αυτονομία τών διαφόρων θεσμών —κέντρων εξουσίας— σε σχέση μέ τΙς κοινωνικές τάξεις, δέν οφείλεται στο γε/ονός δτι διαθέτουν μιά δικιά τους εξουσία πού διακρίνεται από τήν ταξική εξουσία, αλλά στήν σχέση τους μέ τις δομές. Μ' αύτήν άκριβώς τήν έννοια οι διάφοροι θεσμοί δέν άποτελοϋν, σχετικά μέ τήν εξουσία, «όργανα έξου-σίας», εργαλεία άσκησης μιας ταξικής εξουσίας πού προϋ-πάρχει απ' αύτούς και πού τούς δημιουργεί μέ σκοπό τήν απο-τελεσματική της πραγματοποίηση, αλλά κέντρα εξουσίας. Στό μέτρο πού μπορούμε νά κάνουμε διάκριση ανάμεσα σέ πολλές μορφές έξουσίας, μπορούμε ετσι νά προχωρήσουμε σέ μια συγκεκριμένη εξέταση, σύμφωνα μέ τις συγκεκριμένες καταστάσεις, της υπάρχουσας πολλαπλότητας τών κέντρων εξουσίας θεσμών σε μιά δεδομένη στιγμή, καΐ τών σχέσεων τους: λ.χ. έπιχειρήσεις. Κράτος, πολιτιστικοί θεσμοί, κτλ. Είναι καθαρό δτι, εξαιτίας τής διάστασης πού χαρακτηρίζει τά διάφορα έπίπεδα τής πάλης τών τάξεων και τούς διάφορους χώρους εξουσίας, οί σχέσεις έξουσίας τών τάξεων μέσα σ' ενα κέντρο έξουσίας πού εξαρτιέται από ενα δεδομένο έπίπεδο δέ μπορούν νά μεταφραστούν με τρόπο απλό y ετσι δπως είναι, σέ κέντρα έξουσίας πού έξαρτιώνται από άλλες βαθμίδες. Είναι έπίσης καθαρό δτι ή ίεραρχική όργάνωση αύτών τών κέντρων έξουσίας (βλέπε λόγου χάρη τΙς χαρακτηριστικές παραλ-λαγές τοϋ συνδυασμού Κράτος—Εκκλησία—^Σχολείο ή Κράτος —^Σχολείο—Εκκλησία) έξαρτιέται ταυτόχρονα άπό τή συναρμο-γή τών βαθμίδων και άπό τό συσχετισμό τών δυνάμεων μέσα στήν πάλη τών τάξεων.

Μέσα σ' αύτό άλλωστε τό πλαίσιο μπορούμε να καθιε-ρώσουμε διακρίσεις δπως τυπική εξουσία (pouvoir formel) ή πραγματική εξουσία, πού σχετίζονται μέ τούς θεσμούς - κέντρα έξουσίας, και για τίς όποιες ό Λένιν μας δίνει τό ύπόδειγμα άνάλυσης, απ' άφορμή τήν πολιτική έξουσία, μέσα στα κείμενά του πού αφορούν τή «δυαδική έξουσία» — τοϋ άστικού Κράτους


και τ(5ν Σοβιέτ — στή Ρωσία^^. Αύτή ή διάκριση δεν καλύπτει μιά διάκριση άνάμεσα σέ θεσμούς πού διαθέτουν έξουσία, ουιο τους οποίους δ ενας διαθέτει^ αε αντίθεση προς τον άλλον, την πραγματική εξουσία. Αύτή ή διάκριση δείχνει ότι οί σχέ-σεις εξουσίας τών τάξεων μπορούν να προκαλέσουν μιά μετατό-πιση τοϋ κέντρου βάρους άνάμεσα στα «κέντρα» πού συγκεντρώ-νουν αύτή τήν έξουσία, με τήν έννοια δτι οί πραγματικές σχέ-σεις έξουσίας τών τάξεων άντανακλώνται περισσότερο σέ ένα κέντρο παρά σέ ένα άλλο. Αύτή ή πραγματική μετατόπιση έξαρτιέται τόσο από τή θέση ένός κέντρου έξουσίας σέ σχέση μέ τις δομές ένός κοινωνικού σχηματισμού, δσο και από τις σχέσεις έξουσίας μέσα στο πεδίο τής πάλης των τάξεων.

Μέ αύτήν άκριβώς τήν έννοια μπορούμε νά έρμηνεύσουμε μέ άκρίβεια τή διάκριση πού κάνει ό Λένιν ανάμεσα σέ κρατική εξουσία και κρατικό μηχανισμό^^. Λέγοντας κρατικά μηχανισμό ό Λένιν έννοεί δυο πράγματα: α) τή θέση τού Κράτους μέσα στο σύνολο τών δομών ένός κοινωνικού σχηματισμού, μέ δυό λόγια, τις διάφορες λειτουργίες τού Κράτους, τήν τεχνικο-οικονομική, τήν πολιτική μέ τήν αύστηρή έννοια, τήν ιδεολογική κτλ. β) τό προσωπικό τοϋ Κράτους, τά στελέχη τής διοίκησης, τής γραφειοκρατίας, τού στρατού, κτλ. Λέγοντας κρατική εξουσία ο Λένιν έννοεί, αντίστροφα, τήν κοινωνική τάξη ή τή μερίδα της τάξης πού κατέχει τήν έξουσία,

Στή ν πρώτη έννοια τού κρατικού μηχανισμού, ή μετατόπιση τής πραγματικής έξουσίας άπό τό ένα κέντρο έξουσίας σ' ένα άλλο (στήν περίπτωση αύτή, από τό έπίσημο Κράτος στό Κρά-τος-Σοβιέτ) δείχνει άκριβώς τή μετατόπιση τού χώρου πού συγ-κεντρώνει τις πραγματικές σχέσεις πολιτικής έξουσίας τών τά-ξεων. Αύτό όμως συμβαίνει στό μέτρο πού αντιστοιχεί σέ μιά μετατόπιση τών λειτουργιών τού πολιτικού έποικοδομήματος.

23. Oeuvres τόμ. 25, κυρίως «Ένα από τα βασικά ζητήματα τής επανά-στασης» σελ. 398 καΐ έπόμ., και «Σχετικά μέ τά συνθήματα», σελ. 198 καΐ έπόμ.

24. Oeuvres, τόμ. 33, σελ. 284 και έπόμ., 440 και έπόμ., 501 και έπόμ. η


άπό εναν θεσμό σ' δναν δλλον^^, στό μέτρο πού αντιστοιχεί λοι-πόν σέ μιαν αναδιοργάνωση τοϋ Κράτους μέσα στό σύνολο των δομόν, σέ μιαν ορισμένη θέσ?] τοΰ καινούργιου θεσμού «πρα-γματικής εξουσίας» ανάμεσα στα άλλα κέντρα εξουσίας. Τά Σο-βιέτ είναι ή «πραγματική εξουσία» στό μέτρο πού εϊναι ενα Κράτος —σπουδαίο σημείο πάνω στό όποιο επιμένει ό Λένιν—, όπου μεταφέρονται ορισμένες λειτουργίες τοϋ επίσημου κρα-τικού μηχανισμού και στά μέτρο πού οί πραγματικές σχέσεις έξουσίας των τάξεων είναι έτσι συγκεντρωμένες μέσα στά Σο-βιέτ. Ή έννοια τοϋ κρατικού μηχανισμού, μέ τή δεύτερη σημασία του, πού σημαίνει τό προσωπικό τοϋ Κράτους, αναφέρεται ταυ-τόχρονα στό πρόβλημα τής σχέσης τής τάξης πού κατέχει τήν εξουσία και αύτοϋ τοϋ προσωπικού — «υποστηρικτή» τοϋ Κράτους και στό πρόβλημα τής σχέσης αύτοϋ τοϋ προσωπικού μέ τό Κράτος: θά επανέλθουμε λεπτομερέστερα σ' αύτό τό τε-λευταίο σημείο. Αύτό πού χρειάζεται λοιπόν νά συγκρατήσουμε εϊναι ότι ή λενινιστική έκφραση τοϋ κρατικού μηχανισμού μέ κανέναν τρόπο δέν περιορίζεται σέ «όργανικιστική» άντί-ληψη τοϋ Κράτους σαν οργάνου ή εργαλείου εξουσίας, αλλά τοποθετεί κατά πρώτο λόγο, τό πολιτικό εποικοδόμημα σύμφω-να μέ τή θέση του και τό ρόλο του, μέσα σ' ενα σύνολο δομών.

IV. Ή αντίληψη τής έξουσίας «μηδενικού αθροίσματος»

Μπορούμε επίσης, ξεκινώντας απ' αύτές τις παρατηρήσεις νά αποπειραθούμε νά επισημάνουμε μιάν από τις πιό σημαντικές λαθεμένες προϋποθέσεις, συχνά σιωπηρή, τών περισσότερων σημερινών θεωριών για τήν έξουσία: αύτό θά μας εϊναι χρήσιμο, γιατί πολλές θεωρίες πού ασχολούνται μέ τά προβλήματα τών κεφαλαιοκρατικών κοιν(!)νιών, οί θεωρίες τών «άρχουσών τά-ξεων» «έξουσιών-άντιεξουσιών», τών «αντισταθμιστικών εξου-σιών», κτλ. έξυπακούουν αύτή τήν προϋπόθεση. Καθαρά τήν εχει

25. "Αντίθετα πρός μια παλιά σύγχυση πού δηλώνει τις κρατικές λει-τουργίες μέ τόν όρο έξουσία·


διατυπώσει ό Wright Mills ® και συνίσταται στην αντίληψηΐ τής εξουσίας σα μηδενικό άθροισμα. Εξετάζεται κατά κάποιο τρόπο ή εξουσία σά μιά δεδομένη ποσότητα στο έσωτερικό μιδς κοινωνίας. Κάθε τάξη ή κοινωνική ομάδα θα είχε ετοι τόση έξονσία δση δεν θά είχε μιά άλλη, όπου κάθε περιορισμός, ας ποϋμε, μιας εξουσίας μιδς δεδομένης ομάδας μεταφράζεται άμεσα σε μιάν αύξηση της έξουσίας μιάς άλλης όμάδας, καΐ έτσι σε συνέχεια, σε τρόπο πού αν ή κατανομή τής έξουσίας αλλά-ξει, θά παραμείνει ώστόσο πάντοτε μιά άναλλοίωτη ποσότητα, Ή αντίληψη αύτή πού στηρίζει πολλές σημερινές μορφές τοϋ ρεφορμισμοϋ^^, άνάγεται και αύτή, όπως θά το δούμε άλλοΟ μέ μεγαλύτερη ακρίβεια, στις Ιδεολογικές προϋποθέσεις ό-ρισμένων αναλύσεων σχετικά μέ τήν εξουσία, πού άπλώς τις άπαριθμήσααε. Άνάγεται σέ uià «λειτουργιστική» άντίληψη τοϋ κοινωνικού δλου, πού αποτελείται άπό Ισοδύναμα στοιχεία πού διατηρούν σχέσεις μιας ισορροπίας όλοκλήρωσης^, και σέ μιά παραγνώριση του προβλήματος τών δομών ένος σχημα-τισμού. Αύτές άπορροφώνται μέσα στήν στάση-συμπεριφορά τών κοινωνικών ομάδων πού νοούνται σάν «παράγοντες» τής κοινωνικής διαδικασίας—όπου τό παραλληλόγραμμο τών δυνά-μεων τών σχέσεων έξουσίας βασίζεται πάνω στήν αμοιβαία οροθέτηση αύτών τών στάσεων.

Ά ς δοϋμε γιατί δέ στέκει αύτή ή άντίληψη τής έξουσίας σα μηδενικό αθροισμα.

α) *Αν θεωρήσουμε τήν έξουσία σάν αποτέλεσμα τών δο-μών μέσα στο πεδίο τής πάλης τών τάξεων, θά μπορέσουμε νά δοϋμε δτι ή ίκανότητα μιδς τάξης νά πραγματοποιήσει τα

26. The Power Elite, 1956. Εισαγωγή Power, Politics and people,06X. 23 και έπόμ., 72 και έπόμ.

27. Βλέπε τόμ. II, μέρος IV Ή ένότητα τής εξουσίας καΐ ή σχετική οίκονομία τοϋ κεφαλαιοκρατικοΟ Κράτους. 2. — Μερικές παρερμηνείες καΐ οί συνέπειες τους.

28. Πολλή σημαντική άπ' αύτή τήν άποψη είναι ή κριτική πού κάνει 6 Parsons στον Mills: «The distribution of Power in American Society», World Politics, nO 1, Όκτ. 1957.


ουμφέροντά της, πού εξαρτιέται άπό τόν αγώνα μιας άλλης ιάξης, έξαρτιέται ετσι από τις δομές ένός κοινωνικοϋ σχημα-τισμού πού θεωρούνται σαν δρια του πεδίου τών ταξικών δρα-στηριοτήτων. Μιά μείωση αύτής τής ικανότητας μιας τάξης δέ μεταφράζεται αύτόματα σέ μιαν αύξηση τής ίκανότητας μιΟς δλλης τάξης, δεδομένου δτι ή ένδεχόμενη άνακατανομή τής έξουσίας έξαρτιέται άπό τις δομές: μιά άπώλεια λ.χ. τής έξουσίας τής άστικής τάξης δέ σημαίνει δτι ή έξουσία αύτή προστίθεται γιά τό λόγο αύτό στήν έξουσία τής εργατικής τάξης. Αύτό άλλωστε έξυπο ν νοείται μέ τή φράση τοϋ Μάρξ στόν * Εμφύλιο Πόλεμο στη Γαλί.ία πού συσχετίζει τό φαινόμενο τοϋ βονα-παρτισμοϋ μέ τό γεγονός δτι «ήταν ή μόνη δυνατή μορφή δια-κυβέρνησης σέ μιά στιγμή δπου ή άστική τάξη εΤχε χάσει, ένώ ή έργατική τάξη δέν είχε ακόμα πετύχει, τήν ίκανότητα νά διευθύνει τό έθνος».

β) Αύτή ή άντίληψη τής έξουσίας μηδενικού άθροίσμα-τος, όταν έφαρμόζεται στη συνολική κλίμακα ενός κοινωνικού σχηματισμού, παραγνωρίζει τόν ειδικό χαρακτήρα τών διαφό-ρων μορφών έξουσιών στά διάφορα έπίπεδα και τή διάσταση ανάμεσά τους. Ή άπώλεια έξουσίας στό οικονομικό έπίπεδο, μιά μείωση τής ίκανότητας μιδς τάξης νά πραγματοποιήσει τά είδικά οίκονομικά της συμφέροντα δέ μεταφράζεται δμεσα σε απώλεια πολιτικής ή Ιδεολογικής έξουσίας, και άντίστροφα. Άπό τήν άλλη μεριά, μιά αύξηση τής οίκονομικής έξουσίας μιδίς τάξης δέ σημαίνει άμεσα μιάν αύξηση τής πολιτικής ή Ιδεολογικής της έξουσίας. Επομένως, δν ή άντίληψη τής έξου-σίας - μηδενικό δθροισμα εϊναι άνακριβής σέ δ,τι μάλιστα άφορδ δνα ειδικό έπίπεδο τών σχέσεων έξουσίας —οικονομικό, πολιτικό. Ιδεολογικό— είναι άνακριβές άκόμα περισσότερο σέ δ,τι άφορα τήν έξουσία στή συνολική κλίμακα ένός κοινω-νικού σχηματισμού, μιά πού εϊναι δεδομένη ή χαρακτηριστική διάσταση τών διαφόρων έπιπέδων έξουσίας ανάμεσά τους.

γ) Πέρα άπ' αύτές τις άντιρρήσεις γιά τήν άντίληψη τής έξουσίας - μηδενικό δθροισμα, πού αναφέρονται στό πρόβλημα τής άντανάκλασης τών δομών σάν όρίων τοϋ πεδίου τών πρα-κτικών, πρέπει ασφαλώς νά δούμε δτι αύτή άνάγεται σέ μιάν


αντίληψη xfjç διάκρισης των όμάδων ή τάξεων, πού βασίζεται στις σχέσεις έξουσίας. Πρόκειται έδώ για τήν άντίληψη πού σημειώνει ό Βέμπερ για μιά διχοχομία των κοινωνιών ή τών όργανώσεων έξουσιαστικοΟ τύπου σε δυό βασικές όμάδες, τήν κυρίαρχη όμάδα και τήν κυριαρχούμενη όμάδα. Σέ μιά λειτουργι-στική προσαρμογή αύτής τής θεωρίας, ξαναβρίσκουμε τήν άντί-ληψη της διχοτομίας των δύο «ρόλων>> τής έξουσίας, το ρόλο τής διακυβέρνησης και το ρόλο τής ύπακοής. Αύτή άκριβώς ή προοπτική διέπει τις περισσότερες σύγχρονες θεωρίες τής άρχουσας τάξης. Μέ τήν έννοια αύτή, και μέσα στο έσωτερικό τών όργανώσεων ή κοινωνιών έξουσιαστικοϋ τύπου ή μετατόπι-ση τής έξουσίας θά ήταν μιά άνταλλαγή έξουσίας - μηδενικό άθροισμα, δπου κάθε άπώλεια έξουσίας μιας όμάδας θά έσή-μαινε αύξηση τής έξουσίας τής άλλης όμάδας. Ξέρουμε δμως ότι σ' ένα σύνθετο κοινωνικό σχηματισμό έχουμε πάντα νά κάνουμε όχι μέ δυό άλλά μέ περισσότερες κοινωνικές τάξεις πού συσχετίζονται μέ τήν άλληλοεπικάλυψη πολλών τρόπων παραγωγής. Μέ τήν έννοια αύτή δεν μπορούμε σέ κανένα επί-πεδο νά αποδείξουμε μιά διχοτομία σχέσεων έξουσίας - μη-δενικό άθροισμα. Ή απώλεια έξουσίας μιας τάξης, ή μιάς με-ρίδας τάξης, μπορεί, ή δέ μπορεί, νά σημειώσει ένα κέρδος έξουσίας όχι από τή μόνη υπάρχουσα άλλη «όμάδα», άπό τήν ύποτελή όμάδα, αλλά άπό μιά τάξη ή τμήμα τάξης άνάμεσα από τις πολυάριθμες τάξεις ή μερίδες τάξεων σέ όλα τά έπίπεδα. Μιά άπώλεια έξουσίας μιας κυρίαρχης τάξης ή μερίδας τάξης μπορεί, ή δέ μπορεί, νά άντιστοιχεί σ' ένα κέρδος έξουσίας όχι μόνο τής έρ/ατικής τάξης, άλλά έπίσης μιας άλλης κυριαρ-χούμενης τάξης, ή όχι μόνο τών διαφόρων κυριαρχούμενων τάξεων, άλλά ένδεχόμενα άλλων κυρίαρχων τάξεων ή μερίδων. Μ' άλλα λόγια, ή διαχωριστική γραμμή τής ειδικής σχέσης σύγκρουσης άνάμεσα σέ κυριαρχία και ύποταγή, πού χαρακτη-ρίζει πραγματικά τις σχέσεις έξουσίας, δέ σημαίνει καθόλου, καΐ σέ κανένα έπίπεδο, ότι ύπάρχει διχοτομία τών δύο όμάδων -ύποκειμένων πού άνταλλάσσουν άνάμεσά τους έξουσία — μη-δενικό άθροισμα.

δ) Τέλος, ή άντίληψη αύτή, δταν έφαρμόζεται είδικότερα


στό επίπεδο τής πολιτικής έξουσίας, παραμελεί τό πρόβλημα τί\ς ένότητας αύτΐ|ς τ1\ς έξουσίας στίς σχέσεις της με τό Κράτος, πού είναι παράγοντας συνοχής τής ένότητας ένός σχηματισμού. Ή πολιτική έξουσία νοείται σάν ëva σύνολο αύτόνομων «κομ-ματιών» δπου ή κατάκτηση ένός άπ' αύτά τα κομμάτια από τήν έργατική τάξη σημαίνει δτι αϋτό 'έχει αποσπαστεί από τήν έξουσία τής αστικής τάξης καΐ προστίθεται στήν έξουσία τής έργατικής τάξης. Πρόκειται γιά πρόβλημα πού θα μδς απα-σχολήσει στό τέταρτο μέρος αύτοϋ τοϋ δοκιμίου.

IL ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟΚΡΑΤΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ

το πρόβλημα

Διαθέτουμε τώρα αρκετά στοιχεία για να επιχειρήσουμε τήν έξέταση του κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους. Το βασικό δια-κριτικό χαρακτηριστικό, απ' αυτή τήν άποψη, μοιάζει νά βρί-σκεται στο δτι τά ύποκείμενα, πού όρίζονται μέσα σ' αύτό τό Κράτος σάν «άτομα», «πολίτες», «πολιτικά πρόσωπα», δέν προσ-διορίζονται σάν παράγοντες της παραγωγής, πράγμα πού δέ συνέβαινε στούς άλλους τύπους Κράτους. Αυτό τό ταξικό Κρά-τος παρουσιάζει ταυτόχρονα τό ειδικό χαρακτηριστικό δ η ή ταξική πολιτική κυριαρχία απουσιάζει διαρκώς από τούς θεσμούς του. Αύτό τό Κράτος παρουσιάζεται σάν 'ένα ταξικό λαϊκό Κράτος. Οί θεσμοί του είναι οργανωμένοι γύρω από τις άρχές τής ελευθερίας καΐ της Ισότητας των «άτόμων» ή «πολι-τικών προσώπων». Ή νομιμότητα αύτοϋ του Κράτους δέ θεμε-λιώνεται πια πάνω στή θεία θέληση πού έξυπακούεται στή μο-ναρχική αρχή, άλλά πάνω στό σύνολο των άτόμων - πολιτών πού εϊναι τυπικά ελεύθεροι και ϊσοι, πάνω στή λαϊκή κυριαρχία καί τή λαϊκή (δηλ. τή μή θρησκευτική) ύπευθυνότητα τοϋ Κρά-τους άπέναντι στό λαό. Ό «λαός» άναγορεύεται ό ϊδιος σέ άρχή προσδιορισμού τοϋ Κράτους, όχι έπειδή αποτελείται άπό δρώντα πρόσωπα τής παραγωγΠς κατανεμημένα σέ κοινωνικές τάξεις, άλλά σάν άθροισμα άτόμων - πολιτών, πού ό τρόπος συμμετοχής τους σέ μιάν έθνική πολιτική κοινότητα εκδηλώ-νεται στή καθολική ψηφοφορία, έκφραση τής «γενικής θέλησης». Τό σύγχρονο νομικό σύστημα, διακρινόμενο άπό τόν φεουδαρχι-


KÔ διακανονισμό πού βασίζεται πάνω στα προνόμια, παίρνει ενα χαρακτήρα «κανονικό» (normatif), πού εκφράζεται μέσα σ' ενα σύνολο συστηματοποιημένων νόμων πού ξεκινάνε από τις αρχές ττ ς ελευθερίας και τής ισότητας: είναι ή κυριαρχία τοϋ «νόμου». Ή ισότητα και ή ελευθερία των ατόμων - πολιτών βασίζονται στη σχέση τους μέ αφηρημένους και τυπικούς νό-μους, πού θεωρούνται δτι εκφράζουν αύτή τή γενική θέληση στό εσωτερικό ενός «Κράτους δικαίου».Τό σύγχρονο κεφαλαίο-κρατικό Κράτος παρουσιάζεται ετσι νά ενσαρκώνει τό γενικό συμφέρον όλης τής κοινωνίας, νά ούσιοποιεί τή θέληση αύτοΟ τοϋ «πολιτικού σώματος» πού ύποτίθεται δτι εΪναι τό «δθνος».

Αύτά τά βασικά χαρακτηριστικά τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους δε μποροϋν νά αναχθούν στό ιδεολογικά στοιχείο: άναφέρονται σέ κείνο τό περιφερειακό επίπεδο τοϋ Κ.Τ.Π. πού αποτελεί τή νομικο-πολιτική βαθμίδα τοϋ Κράτους, πού συγκρο-τείται από θεσμούς δπως ή κοινοβουλευτική άντιπροσωπευτι-κότητα, οί πολιτικές ελευθερίες, ή καθολική ψηφοφορία, ή λαϊκή κυριαρχία, κ.τλ. Τό ζήτημα δέν εϊναι δτι τό ιδεολογικό στοιχείο δέν παίζει-εδώ εναν κεφαλαιώδη ρόλο αλλά δτι πρό-κειται γιά ρόλο πολύ πιό σύνθετο και δτι δέν μποροϋμε, σέ καμμιά περίπτωση νά τόν ταυτίσουμε μέ τή λειτουργία τών δο-μών τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους.

Τό ζήτημα τών αρχών εξήγησης τοϋ καπιταλιστικού Κρά-τους εχει θέσει πολλά προβλήματα στή μαρξιστική επιστήμη τοϋ Κράτους. Εϊναι συγκεντρωμένα γύρω από τό θέμα: ποιά εϊναι τά πραγματικά χαρακτηριστικά τοϋ οίκονομικοϋ στοιχείου πού συνεπάγονται αύτό τό κεφαλαιοκρατικό Κράτος; Σέ δλη τή σειρά τών άπαντήσεων πού έχουν δοθεί, μποροϋμε τΙς πιό πολλές φορές νά άποκαλύψουμε ανάμεσα στις παραλλαγές ενα αναλλοίωτο στοιχείο: την άναφορά στην έννοια της ((κοι-νωνίας τών πολιτών» société civile και στο χωρισμό της από τό Κράτος. Κι αύτό, άσχετα από τό αν γίνεται δεκτή ή ύπαρξη τομής άνάμεσα στά εργα τής νεότητας και τά έργα τής ώριμότητας τοϋ Μάρξ: είναι ή περίπτωση, λόγου χάρη.

τ ο ΠΡΟΒΛΗΜΑ 171

του Λεφέμπρ, τοϋ Ροϋμπελ, τοϋ Μαρκοϋζε, μέ δυο λόγια, τής τυπικής ίστορικιστικής τάσης εϊτε δν τοποθετείται ή τομή στο επίπεδο τής Κριτικής της Φιλοσοφίας τοϋ Κράτους τοϋ Χέγκελ, και αυτή εϊναι ή περίπτωση τοϋ ιταλικού μαρξιστικού ρεύματος τοΰ Γκαλβάνο ντελλά Βόλπε, τοϋ Ούμπέρτο Τσερρόνν, τοϋ Μ. Ρόσσι.

Τό αναλλοίωτο στοιχείο αύτών τών απαντήσεων βρίσκεται στό έξής: στήν εμφάνιση μέσα στο οικονομικό στοιχείο τοϋ Κ.Τ.Π., συγκεκριμένα μέσα στις κεφαλαιοκρατικές παραγω-γικές σχέσεις, τών δρώντων προσώπων τής παραγωγής σάν ατόμων. Μήπως ό Μαρξ δεν εϊχε πραγματικά έπιμείνει, ειδι-κότερα στα Grundrisse... πάνω στήν έμφάνιση τών ατόμων-πα-ραγόντων τής παραγωγής —των γυμνών ατόμων— σάν ενα πραγματικό χαρακτηριστικό τόσο τοϋ άμεσου παραγωγοϋ, τοϋ «έλεύθερου έργαζόμενου», όσο και τοϋ μή παραγωγοϋ ιδιο-κτήτη, μέ δυο λόγια σάν μιά Ιδιαίτερη μορφή τών δύο στοιχείων, πού, μαζι μέ τα μέσα παραγωγής, συνδυάζονται μέσα στις παρα-γωγικές σχέσεις; Αύτή ή κατ' άτομο θεώρηση των παραγόντων τής παραγωγής, νοούμενη ακριβώς σαν πραγματικό χαρακτη-ριστικό τών κεφαλαιοκρατικών παραγωγικών σχέσεων, θά απο-τελοϋσε τήν ύπόσταση τών συγχρόνων κρατικών δομών: τό σύνολο αύτών τών άτόμων-παραγόντων θά αποτελούσε τήν κοινωνία τών πολιτών, δηλαδή, κατά κάποιο τρόπο, τό οικο-νομικό στοιχείο μέσα στις κοινωνικές σχέσεις. Ό χωρισμός τής κοινωνίας τών πολιτών από τό Κράτος θά εδειχνε ετσι τό ρόλο ένός εποικοδομήματος καθεαυτό πολιτικοϋ ώς πρός αύτα τά οικονομικά άτομα, υποκείμενα τής άνταλλακτικής και συνα-γωνιστικής κοινωνίας!

Αύτή ή έννοια λοιπόν τής κοινωνίας τών πολιτών, δανεισμένη άπό τόν Χέγκελ και άπό τήν πολιτική θεωρία τοϋ 18ου αιώνα, παραπέμπει ακριβώς στόν «κόσμο τών άναγκών» και συνεπάγεται αύτή τή συσχέτιση τής ίστορικιστικής προβληματικής πού εϊναι ή ανθρωπολογική προοπτική τοϋ «συγκεκριμένου άτόμου>> καΐ τοϋ «γενικοϋ άνθρωπου» πού νοοϋνται σάν ύποκείμενα τής οικονομίας. Ή έξέταση πού απορρέει άπό τό σύγχρονο Κράτος, καί ξεκινάει άπό τό πρόβλημα ένός χωρισμοϋ τής κοι-


νωνίας των πολιτών και του Κράτους, είναι άποτυπωμένη πάνω στο σχήμα τής αλλοτρίωσης: συγκεκριμένα πάνω στο σχήμα μιάς σχέσης του ύποκειμένου (συγκεκριμένα άτομα) προς τήν άντικειμενικοποιημένη του ούσία (το Κράτος).

Χωρίς νά επεκτεινόμαστε στήν κριτική αυτής τής αντί-ληψης, ας άρκεστοϋμε νά παρατηρήσουμε ότι αυτή όδηγεϊ σέ πολύ σοβαρές συνέπειες, πού καταλήγουν στο αδύνατο μιας έπιστημονικής έξέτασης τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους.

α) Δεν έπιτρέπει τήν κατανόηση τής σχέσης τοΰ Κράτους και τής πάλης τών τάξεων. Πραγματικά, άπό τή μιά μεριά, επειδή οί παράγοντες τής παραγωγής νοούνται πρωταρχικά σάν άτομα - υποκείμενα και όχι σάν ύποστηρίγματα δομών, είναι αδύνατο νά συγκροτήσει κανείς ξεκινώντας άπ' αύτά τίς κοινωνικές τάξεις· άπό τήν άλλη μεριά, άν τό Κράτος το συσχετίσουμε πρωταρχικά μέ αύτά τά άτομα - οίκονομικούς παράγοντες, είναι άδύνατο υστεραν νά τό συσχετίσουμε μέ τις τάξεις καί τήν ταξική πάλη.

β) Καταλήγει νά συγκαλύπτει μιαν ολόκληρη οειρά πραγμα-τικών προβλημάτων πού μπαίνουν άπό τό κεφαλαιοκρατικό Κράτος, συσκοτίζοντάς τα κάτω άπό τήν ιδεολογική προβλη-ματική τοϋ χωρισμού τής κοινωνίας τών πολιτών και τοϋ Κρά-τους: γίνεται κυρίως άδύνατο νά σκεφτεί κανείς τήν είδική αύτονομία, μέσα στόν Κ.Τ.Π., τοϋ οικονομικού καί τοϋ πολι-τικού στοιχείου, τά άποτελέσματα τοϋ ιδεολογικού στοιχείου πάνω σ' αύτές τίς βαθμίδες, τήν επίπτωση αύτής τής σχέσης ανάμεσα σέ δομές πάνω στό πεδίο τής πάλης τών τάξεων κτλ.

" Ας προσπαθήσουμε νά αποδείξουμε τον πρωτότυπο χαρα-κτήρα τών σχέσεων τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους μέ τίς δο-μές τών παραγωγικών σχέσεων άπό τή μιά μεριά, καί μέ τό πε-δίο τής πάλης τών τάξεων άπό τήν άλλη.

L Το κεφαλαιοκρατικό Κράτος και οι παραγωγικές σχέσεις

Στήν πρώτη περίπτωση, άς έξετάσουμε τί έννοεΐ ό Μάρξ στα Grundrisse..., είδικότερα στό κεφάλαιο Μορφές πον προη-


γοννται από την κεφαλαωκρατύκή παραγωγή^ δταν μιλάει γιά «γυμνό άτομο» σα θεωρητική προϋπόθεση (Voraussetgung) και σάν Ιστορικό δρο (historische Bedingung) τοϋ Κ.Τ.Π.

Δέν εϊναι περιττό να σημειώσουμε, προκαταρκτικά, δτι αντί-θετα προς μιάν ίστορικιστική άντίληψη, αύτό τό «γυμνό άτομο» νοούμενο σαν ιστορικός δρος τοϋ Κ.Τ.Π., δέ δείχνει γιά τόν Μάρξ τήν Ιστορία της γένεσης αύτοϋ τοϋ τρόπου, άλλα τή γενεαλογία ορισμένων άπο τα στοιχεία του. Είναι πραγματικά αναγκαίο να κάνουμε διάκριση ανάμεσα σε προϊστορία καΐ δομή ένος τρόπου παραγωγής, έφόσον ύπάρχουν διάφορες πραγματικές διαδικασίες συγκρότησης τών στοιχείων, άλλά πού 3ταν αυτά τά τελευταία έπιτευχθοϋν, απορρέει άπό τό συνδυασμό τους ή ϊδια πάντοτε δομή.

Α.— Τί σημαίνει, σύμφωνα μέ τόν Μάρξ, ή εμφάνιση τοϋ «γυμνοϋ άτόμου» — nacktes judividuum — σάν ιστορικός δρος τοϋ Κ.Τ.Π., δρος πού ζευγαρώνεται, μέσα στό κείμενο τών Grundrisse..., σέ σχέση μέ τόν άμεσο παραγωγό, μέ τόν δρο τοϋ «έλεύθερου έργαζόμενου» — freie Arbeiter;

Εϊναι καθαρό πώς αύτός ό δρος δέ σημαίνει τήν πραγματική έμφάνιση, μέσα στήν ιστορική πραγματικότητα, τών παραγόντων τής παραγωγής σάν άτόμων, μέ τήν κατά γράμμα έννοια τοϋ δρου. Χρησιμοποιείται μέ τρόπο περιγραφικό, γιά νά δείξει τή διάλυση μιας ορισμένης σχέσης δομών, άπό τή διάλυση τοϋ φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής. Αύτός ό τελευταίος, στήν περίπτωση αύτή, κατανοείται άπό τό Μάρξ κατά υπερβο-λικό τρόπο, μέχρι και στό Κεφάλαιο, και σέ αντίθεση πρός τόν Κ.Τ.Π., σάν χαρακτηριζόμενος από μιάν άνάμιξη των βαθμί-δων του, άνάμιξη πού στηρίζεται σέ μιαν άντίληψη καθαρά μυθική τής «όργανικής» τους σχέσης. Είναι γνωστό, τΐ πρέπει νά σκεφτούμε γι' αύτήν τή παράσταση πού είχε ό Μάρξ γιά τόν φεουδαρχικό τρόπο παραγωγής^. Αύτό πού μας ενδιαφέρει

1. Στα θέματα αύτά, βλέπε Grundrisse zur Kritik der politischen O-konomie, στήν έκδ. Rowohlt, 1966, σελ. 40 και έπόμ., 47 και έπόμ., 65 καΐ έπόμ., 127 και έπόμ., και ειδικότερα 132, 138, 150, 154, 157, 167.

2. Βλέπε πάνω σ* αύτό τό θέμα, καθώς καΐ στό θέμα πού άναφέρετα ι παρακάτω, τήν Εισαγο^γή.


εϊναι δτι τό «γυμνό άτομο» και ό «έλεύθερος εργαζόμενος» είναι εδώ μονάχα άπλές λέξεις πού περιγράφουν πολύ σωστά τήν απελευθέρωση τών δρώντων παραγόντων τής παραγωγής από τούς φεουδαρχικούς «δεσμούς προσωπικής εξάρτησης» (persônliche Herrschafts — und Knechtschaftsuerhâltnisse) και μάλιστα τούς «φυσικούς» (Natur — wûchsige Gesells-chaft), πού νοούνται σάν «μικτά» οικονομικο - πολιτικά εμπό-δια τής διαδικασίας τής παραγωγής. Ή διάλυση των φεουδαρχι-κών δομών κατανοείται περιγραφικά σάν άπογνμνίοση των δρώντων παραγόντων τής παραγωγής, πράγμα πού είναι άπλώς ενας τρόπος νά χαρακτηρίζουμε εναν δομικό μετασχηματισμό κατανοώντας τον, με τρόπο εντελώς περιγραφικό, στά άποτε· λέσματά του. Ή έκφραση «γυμνό αντικείμενο» σάν ιστορικός δρος δεν δείχνει λοιπόν με κανένα τρόπο δτι δρώντες παράγοντες πού έχουν άπό προηγούμενα όλοκληρωθεί «όργανικά» σε ένό-τητες, έμφανίζονται μέσα οτήν πραγματικότητα σάν εξατομι-κευμένα άτομα — πού «θά ένσωματώνονταν υστέρα μέσα στούς συνδυασμούς τών κεφαλαιοκρατικών παραγωγικών σχέσεων^ η πού θά συγκροτούσαν υστέρα και προοδευτικά κοινωνικές τάξεις^: δείχνει δτι όρισμένες σχέσεις διαλύονται — sich auflô-sen — πράγμα πού έμφανίζεται στά άποτελέσματά του σάν μια «γυμνότητα» και μιά «άπελευθέρωση», δηλαδή σέ μιά «θεώρηση κατ' άτομον» — Vereinzelung — τών δρώντων παραγόντων.

Β.— Εντούτοις, ό δρος «γυμνό άτομο» χρησιμοποιείται επίσης μέ τήν έννοια τής θείορητικής προϋπόθεσης του Κ Τ.Π. Έδώ, καλύπτει, μέ τρόπο έξίσου περιγραφικό, μιά τελείως διαφορετική πραγματικότητα καί, έπομένως, πολύ ξεκάθαρη. Και μέσα στις Μοργε; πού προηγούνται... και μέσα στό Κε-φάλαιο, προσδιορίζει τό περιεχόμενο τής οχέσης πραγματικής ιδιοποίησης, πού εϊναι θεωρητικό χαρακτηριστικό του Κ.Τ.Π.: αύτη όρίζεται μέ τόν χωρισμό τον άμεσου παραγωγού καΐ τών «φυσικών» του δρων εργασίας. 'Ακριβώς αύτός ό χωρισμός του

3. 'Εντούτοις, αυτό πραγματικά λέει ό Μάρξ μέσα στα Grundrisse, σχετικά μέ τή «μάζα» τών «έλεύθερων έργαζομένων» πού συγκροτούνται προοδευτικά σέ τάξη: έχουμε δει στό κεφάλαιο για τις κοινωνικές τάξεις τι θα πρέπει νά σκεφθούμε γι αυτό.


άμεσου παραγωγού και των μέσων παραγωγής είναι πού παρεμβαί-νει στο ίστορικό στάδιο ττ\ς μεγάλης βιομηχανίας και σημειώνει τήν έναρξη της διευρυμένης αναπαραγωγής του Κ.Τ.Π. πού κατανοείται έδώ περιγραφικά σαν «γυμνότητα» των δρώντων παραγόντων τής παραγωγής.

Δέν έχω τήν πρόθεση να μπω στούς λόγους αύτών των διακυμάνσεων τής όρολογίας του Μάρξ. Αύτό πού ενδιαφέρει εδώ νά δοϋμε, είναι δτι ό όρος «γυμνό άτομο» με τή δεύτερη σημασία πού καλύπτει τις θεωρητικές προϋποθέσεις τοϋ Κ.Τ.Π. δέ δείχνει καθόλου τήν πραγματική εμφάνιση τών δρώντων παραγόντων τις παραγωγής σαν «άτόμων». Πραγματικά, ξέ-ρουμε πολύ σωστά δτι αυτό πού έδώ πραγματικά καλύπτεται απ' αύτόν τον δρο, ό χωρισμός τοϋ άμεσου παραγωγού και τών μέσων παραγωγής του, ^χει τελείως διαφορετικά αποτελέσματα. Όδηγεί ακριβώς στή συλλογικοποίηση τής διαδικασίας τής έργασίας, δηλαδή στόν εργαζόμενο σάν όργανο ένός συλλογικού μηχανισμοΟ παραγωγής, πράγμα πού ό Μάρξ τό όρίζει σαν κοινωνικοποίηση τών παραγωγικών δυνάμεων, ενώ, από τήν πλευρά τών ιδιοκτητών τών μέσων παραγωγής, όδηγεί στή διαδικασία συγκέντρωσης τοϋ κεφαλαίου.

"Ετσι, δέ μπορούμε μέ κανένα τρόπο να δεχτούμε, μέσα στήν επιστημονική μαρξιστική προβληματική, αύτή τήν περί-φημη πραγματική ύπαρξη «άτόμων» - ύποκειμένων πού είναι, τελικά ή βάση τής προβληματικής τής «κοινωνίας τών πολιτών» και τοϋ αποχωρισμού της άπό τό Κράτος. 'Αντίστροφα, εξετά-ζοντας τό κεφαλαιοκρατικό Κράτος σάν περιοχική βαθμίδα τοϋ Κ.Τ.Π., έπομένως στίς σύνθετες σχέσεις του μέ τις παρα-γωγικές σχέσεις, μπορούμε νά θεμελιώσουμε τήν ειδική αυτο-νομία του σε σχέση μέ τό οίκονομικό στοιχείο. Δέν ύπάρχει άλλωστε άμφιβολία δτι για τήν ιταλική μαρξιστική σχολή, αύτό τό ιδεολογικό σχήμα τοϋ αποχωρισμού τής κοινωνίας τών πολιτών και τοϋ Κράτους εχει καλύψει καταχρηστικά τό πραγματικό πρόβλημα τής άμοιβαίας αυτονομίας, μέσα στόν Κ.Τ.Π., τών πολιτικών και οικονομικών δομών. Α^τή ή ειδική αύτονομία τού πολιτικού και τοϋ οικονομικού στοιχείου τού


Κ.Τ.Π. — πού περιγραφικά τήν άντιπαραθέτει ό Μαρξ σέ μιά δήθεν «ανάμιξη» των βαθμίδων του φεουδαρχικού τρόπου παρα-γωγής—αναφέρεται τελικά στον αποχωρισμό του άμεσου παρά-γωγου άπό τα μέσα παραγωγής του* άναφέρεται στον κατάλληλο συνδυασμό της σχέσης πραγματικής ιδιοποίησης καΐ τής σχέ-σης ιδιοκτησίας, δπου βρίσκεται, κατά τον Μάρξ, τό «μυστικό» τής συγκρότησης τών εποικοδομημάτων. Αύτός ό χωρισμός τοϋ άμεσου παραγωγού και τών μέσων παραγωγής μέσα στό συνδυασμό πού ρυθμίζει και κατανέμει τις ειδικές θέσεις τοΟ οικονομικού στοιχείου και τού πολιτικού στοιχείου, και τοϋ βάζει τά δρια παρέμβασης τής μιός από τις περιοχικές δομές μέσα στην άλλη, δεν εχει πιά, αύστηρά έξεταζόμενος, καμμιά σχέση μέ τήν πραγματική εμφάνιση, μέσα στις παραγωγικές σχέσεις, τών δρώντων παραγόντων σάν «ατόμων». 'Αντίθετα μάλιστα, άποκαλύπτει αυτούς τούς δρώντες παράγοντες σάν υποστηρίγματα τών δομών και ανοίγει έτσι τό δρόμο μιας επι-στημονικής έξέτασης τής σχέσης τού Κράτους και τού πεδίου τής πάλης των τάξεων.

"Άν πάρουμε έτσι ύπόψη μας τό ρόλο πού έχει αποκτήσει, για τήν μαρξιστική θεωρία τού Κράτους, ή έννοια τής κοινω-νίας τών πολιτών, βλέπουμε ότι, στήν καλύτερη περίπτωση, στάθηκε άηνητικη ή διακριτική, Ή κοινωνία των πολιτών αποτέλεσε μιάν έννοια πού δείχνει αρνητικά τήν ειδική αυτο-νομία τού πολιτικού στοιχείου, αλλά καθόλου μιαν έννοια πού νά μπορεί νά καλύψει τή δομή τού οίκονομικού στοιχείου, τΙς παραγωγικές σχέσεις. "Ετσι, τό νομικο - πολιτικό εποικο-δόμημα τού κεφαλαιοκρατικού Κράτους είναι συσχετισμένο μ' αύτή τή δομή τών παραγωγικών σχέσεων: αύτό γίνεται καθαρό άπό τήν ώρα πού θά άνατρέξουμε στό κεφαλαιοκρατικό δίκαιο. Ό άποχωρισμός τού άμεσου παραγωγού από τα μέσα παραγωγής αντανακλάται εδώ μέ τό θεσμοποιημένο προσδιορισμό τών δρώντων παραγόντων τής παραγωγής σάν νομικών ύποκειμένων, δηλαδή πολιτικών άτόμων - προσώπων. Αύτό επίσης αληθεύει γι' αύτή τήν ιδιαίτερη συναλλαγή πού αποτελεί τό συμβόλαιο εργασίας, τήν άγορά καΐ τήν πούληση τής έργατικής δύναμης, καθώς και γιά τή σχέση τυπικής νομικής Ιδιοκτησίας τών μέσων


παραγίογής ή των θεσμοποιημένων δημόσιων - πολιτικών σχέσεων. Αύτό σημαίνει δτι οί δρώντες παράγοντες της παρα-γωγής εμφανίζονται πραγματικά σάν «άτομα» μονάχα μέσα σ' αύτές τις σχέσεις εποικοδομήματος πού είναι οί νομικές σχέσεις. Σ' αύτές ακριβώς τις νομικές σχέσεις και όχι στις παραγωγικές σχέσεις μέ τήν αύστηρή έννοια ανήκουν τό συμβόλαιο εργασίας και ή τυπική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Τό ότι αύτή ή εμφάνιση του «ατόμου» στο έπίπεδο της νομικής πραγματι-κότητας όφείλεται στον αποχωρισμό του άμεσου παραγωγοϋ από τα μέσα παραγωγής του, δέ σημαίνει λοιπόν δτι αύτός ό αποχωρισμός γεννάει «άτομα - δρώντες'παράγοντες τής παρα-γωγής» μέσα στις ϊδιες τις παραγωγικές σχέσεις. 'Αντίθετα^ αντο πού χρειάζεται να εξηγήσονμε είναι το πώς αυτός ο απο-χωρισμός, πού γεννάει μέσα στό οικονομικό στοιχείο τή συγκέν-τρωση του κεφαλαίου και τήν κοινωνικοποίηση τής διαδικασίας τής εργασίας εγκαθιδρύει ταυτόχρονα στό νομικο - πολιτικό έπίπεδο τούς δρώντες παράγοντες τής παραγωγής σάν «άτομα -ύποκείμενα», πολιτικά και νομικά, απογυμνωμένα από τόν οικο-νομικό τους προσδιορισμό καί, επομένως, από τήν ταξική τους τοποθέτηση.

Δέ χρειάζεται νά έπιμέίνουμε εδώ πάνω στό γεγονός δτι σ' αύτή τήν ιδιαίτερη κατάσταση τής νομικο - πολιτικής βαθμί-δας άντιστοιχεί μια νομική καΐ πο?.ιτική Ιδεολογία, πού εξαρτιέ-ται άπό τήν ιδεολογική βαθμίδα. Αύτή ή νομικο - πολιτική ιδεολογία κατέχει μιά κυρίαρχη θέση μέσα στήν κυρίαρχη ιδεολογία αύτοϋ τοϋ τρόπου παραγωγής, καταλαμβάνοντας τήν ανάλογη θέση τής θρησκευτικής ιδεολογίας μέσα στή κυρίαρχη Ιδεολογία τοϋ φεουδαρχικού τρόπου παραγωγής. Έδώ ό απο-χωρισμός τοϋ άμεσου παραγωγοϋ από τά μέσα παραγωγής

^του εκφράζεται εξάλλου στόν ιδεολογικό λόγο, μέ μορφές έξαιρετικά σύνθετες άτομικιστικής προσωποποίησης, κατά τήν καθιέροίση τών δρώντων παραγόντων σάν «υποκειμένων».

• "Αν λοιπόν ό χωρισμός τοϋ άμεσου παραγωγοϋ και τών μέσων παραγωγής κατά τήν σχέση πραγματικής ιδιοποίησης — διαδικασία τής εργασίας— χωρισμός πού παράγει τήν ειδική

12


αυτονομία τοϋ πολιτικοϋ και τοϋ οίκονομικοΟ στοιχείου, προσ-διορίζει τήν άποκατάσταση των δρώντών παραγόντων σέ νομικοί πολιτικά «υποκείμενα», είναι γιατί αποτυπώνει στη διαδικασία της εργασίας μιά καθορισμένη δομή. Είναι αυτό άκριβώς πού ό Μαρξ δείχνει στίς άναλύσεις του για το έμπόρευμα και γιά το νόμο της άξίας: «...'Από αντικείμενα χρησιμότητας γίνονται έμπορεύματα μονάχα επειδή είναι το προϊόν Ιδιωτικών εργα-σιών πού εκτελούνται άνεξάρτητα ή μιά άπό τήν αλλη»^. Πρόκειται εδώ, για να μιλήσουμε κυριολεκτικά, γιά εναν τρόπο αντικειμενικής συναρμογής τών διαδικασιών τής εργασίας, όπου ή πραγματική εξάρτηση τών παραγωγών, πού εχει εισαχθεί από τήν κοινωνικοποίηση τής έργασίας —κοινωνική έργασία— είναι κρυμένη: αυτές οι έργασίες έκτελοϋνται, μέσα σέ όρισμένα άντικειμενικά δρια, άνεξάρτητα ή μιά άπό τήν άλλη — Ιδιω-τικές έργασίες — δηλαδή χωρίς οί παραγωγοί να έχουν απο τα πριν οργανώσει τη συνεργασία τους. Τότε άκριβώς κυριαρχεί ό νόμος τής άξίας. Αύτό τό ζευγάρι «έξάρτηση/άνεξαρτησία» τών παραγωγών — και δχι τών «άτομικών Ιδιοκτητών» — μέσα στή σχέση τής πραγματικής ιδιοκτησίας, ζευγάρι πού καλύπτει τον αποχωρισμό τών «παραγωγών» από τά μέσα παραγωγής, δείχνει λοιπόν δτι ή έξάρτηση τών παραγωγών βάζει τά άναγκαια δρια τής σχετικής ανεξαρτησίας τών διαδικασιών τής εργασίας. Δέν μπορώ νά επιμείνω περισσότερο εδώ πάνω σ' αύτό τό κε-φαλαιώδες ζήτημα. Πρέπει ώστόσο νά ύπογραμμίσω δτι:

α) Πρόκειται γιά μιαν αντικειμενική δομή τής διαδικασίας της εργασίας. Αύτή προσδιορίζει άπό τή μιά μεριά τή σχέση Ιδιοκτησίας τον οίκονομικον συνδυασμού καί, άπό δώ άκριβώς, τήν ειδική άντίφαση τοϋ οικονομικού στοιχείου τοϋ Κ.Τ.Π., ανάμεσα σέ κοινωνικοποίηση τών παραγωγικών δυνάμεων και ατομική ιδιοκτησία τών μέσων παραγωγής* προσδιορίζει ετσι, από τήν άλλη μεριά, τήν άποκατάσταση τών δρώντων παραγόντων — ανεξάρτητες έργασίες — σέ υποκείμενα μέσα στο νομικο - πολιτικό εποικοδόμημα.

4. Le Capital, τομ. I, σελ. 85. Σ' αύτό το θέμα. Ch. Bettelheim, Le con-tenu du calcul économique social, ανέκδοτη σειρά μαθημάτων πού ό συγγρα-φέας είχε τήν καλωσύνη νά μοϋ τήν κάνει γνωστή.


β) Οί δρώντες παράγοντες έμφανίζονται εδώ οχ^ σαν «ύπο-κείμενα - άτομα», αλλά σαν υποστηρίγματα μιδς δομής τής δια-δικασίας της εργασίας, δηλαδή σαν δρώντες παράγοντες - παρα-γωγοί, πού διατηροϋν καθορισμένες σχέσεις μέ τά μέσα έργασίας.

Αύτή ή δομή της διαδικασίας τής έργασίας ύπερπροσδιο-ρίζεται από τό νομικο - πολιτικό στοιχείο: έξαιτ'ίας τής άντα-νάκλασής της μέσα στό νομικο - πολιτικό στοιχείο; και εξαιτίας τής παρέμβασης αύτοϋ του τελευταίου μέσα στό οικονομικό στοιχείο, όδηγεΐ σε μιάν όλόκληρη σειρά vneQnQoaàioQiGμένων άποτελεσμάτων μέσα στις κοινωνικές σχέσεις στό πεδίο τής πάλης τών τάξεων.

II· Το κεφαλαιοκρατικό Κράτος και ή πάλη τών τάξεων

Ή διαλεύκανση τών άρχών έξήγησης του κεφαλαιοκρα-τικοϋ Κράτους, κάθε άλλο παρά 'έχει έξαντληθεΐ.Ή σχέση τών πολιτικών δομών και τών παραγωγικών σχέσεων όδηγεΐ πραγμα-τικά στό πρόβλημα τής σχέσης τοϋ Κράτους καΐ τον πεδίον τής πάλης -τών τάξεων,

Αύτή ή είδική αύτονομία τών πολιτικών και οικονομικών δομών τοΟ Κ.Τ.Π. άντανακλαται, μέσα στό πεδίο τής πάλης τών τάξεων, δηλαδή μέσα στήν περιοχή τών κοινωνικών σχέ-σεων, σέ μιά αύτονομοποίηση τών οίκονομικών κοινωνικών σχέσεων και τών πολιτικών κοινωνικών σχέσεων, είτε σέ μιάν αύτονομοποίηση, πού τήν ύπογραμμίζουν οί Μάρξ, Ένγκελς, Λένιν και Γκράμσι, τής ταξικής οικονομικής πάλης και τής καθεαυτό ταξικής πάλης. "Αν κάνουμε αφαίρεση προσωρινά τοϋ ιδεολογικού στοιχείου, ή σχέση τοϋ Κράτους μέ τό πεδίο τής πάλης τών τάξεων μπορεί λοιπόν νά διαιρεθεί σέ σχέση τοϋ Κράτους μέ τήν ταξική οίκονομική πάλη άπό τή μιά, και μέ τήν ταξική πολιτική πάλη άπό τήν άλλη.

"Αν λοιπόν έξετάσουμε, πρώτα, τήν ταξική οικονομική πάλη, τις οίκονομικές κοινο^νικες σχέσεις τοϋ Κ.Τ.Π., διαπιστώ-νουμε ενα βασικό και πρωτότνπο χαρακτηριστικό πού θά τό ονομάσω από δώ και μπρός «άποτέλεσμα άπομόνωσης». Συνί-σταται στό δτι οί νομικές και Ιδεολογικές δομές, πού καθορί-


ζονται σέ τελευταία ανάλυση από τή δομή τής διαδικασίας της εργασίας, και αποκαθιστούν, στο επίπεδο τους, τούς δρώντες παράγοντες, τούς κατανεμημένους σέ κοινωνικές τάξεις, σέ νομικά και ιδεολογικά «υποκείμενα», έχουν σάν αποτέλεσμα, στήν ταξική οικονομική πάλη, νά συσκοτίζονται κατά ενα ιδιαίτερο τρόπο στούς δρώντες παράγοντες οι σχέσεις τους σάν ταξικές σχέσεις. Τις οικονομικές κοινωνικές σχέσεις πραγματικά τις ζοϋν τα ύποστηρίγματα μέ τον τρόπο ενός ειδικού διαμερισμού και μιας ειδικής ατομικοποίησης. Οι κλασικοί τού μαρξισμού τό έχουν συχνά σημειώσει άντι-παραθέτοντας τήν «ατομική», «τοπική», «μερική», «απομονω-μένη» κτλ. οικονομική πάλη στήν πολιτική πάλη πού τείνει νά παρουσιάσει ενα χαρακτήρα ένότητας, και μάλιστα ταξικής ενότητας. Αυτή ή απομόνωση εϊναι ετσι τό αποτέλεσμα, πάνω στις οικονομικές κοινωνικές σχέσεις 1) τού νομικού στοιχείου, 2) τής νομικο-πολιτικής ιδεολογίας, 3) τού ιδεολογικού στοι-χείου γενικά. Αύτό τό αποτέλεσμα άπομόνωσης είναι τρομερά πραγματικό: εχει ενα όνομα, τό συναγωνισμό ανάμεσα στούς μισθωτούς έργάτες και ανάμεσα στούς άτομικούς κεφαλαιοκρά-τες ιδιοκτήτες. Πραγματικά, εϊναι μια ιδεολογική άντίληψη τι κεφαλαιοκρατικών παραγωγικών σχέσεων πού τις αντιλαμβά-νεται σάν συναντήσεις άνταλλακτικού χαρακτήρα, μέσα στήν αγορά, ατόμων - δρώντων παραγόντων τής παραγωγής. 'Αλλά ό συναγωνισμός μακριά από τό νά δηλώνει τή δομή των κεφα-λαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής συνίσταται ακριβώς στό αποτέλεσμα τού νομικού και τού ιδεολογικού στοιχείου πάνω στις οίκονομικες κοινωνικές σχέσεις,

Δέν παύει ώστόσο αύτό τό αποτέλεσμα άπομόνωσης νά εχει μια κεφαλαιώδη σημασία, κυρίως επειδή συσκοτίζει στούς δρώντες παράγοντες τής παραγωγής τις ταξικές τους σχέ-σεις μέσα στήν οικονομική τους πάλη. Δέν ύπάρχει εξάλλου αμφιβολία δτι αύτός είναι ενας από τούς λόγους για τούς οποίους ό Μάρξ εντοπίζει διαρκώς τή συγκρότηση τών τάξεων —τού Κ.Τ.Π.—σαν τάξεων, στο επίπεδο τής ταξικής πολιτικής πάλης. Δέν πρόκειται για τό ότι «άτομα - δρώντες παράγοντες τής παραγωγής» συγκροτούνται σέ τάξεις μονάχα μέσα στήν πολι-


τική πάλη. Ξέρουμε, κυρίως άπό τό 3ο βιβλίο του Κεφαλαίου ότι οι δρώντες παράγοντες τής παραγωγής ήδη μέσα στή συναλ-λαγή της σύμβασης εργασίας τοΰ 1ου βιβλίου κατανέμονται σέ κοινωνικές τάξεις. Εξαιτίας άκριβώς τών αποτελεσμάτων του νομικού και του ιδεολογικού στοιχείου πάνω στις οικονο-μικές κοινωνικές σχέσεις, πάνω στή ν οικονομική πάλη, εϊνα\ πού αύτήν τήν τελευταία δέν τήν ζουν σαν πάλη τών τάξεων.

Εξάλλου, αύτό το «άποτέλεσμα άπομόνωσης» πάνω στις οικονομικές κοινωνικές σχέσεις δέν εκδηλώνεται απλώς στο επίπεδο κάθε δρώντα παράγοντα της παραγωγής, και μάλιστα σαν άποτέλεσμα τής «θεώρησης κατ' άτομον» αυτών τών δρών-των παραγόντων.'Εκδηλώνεται σέ μια όλόκληρη σειρά σχέσεων πού ξεκινάει λόγου χάρη από τίς σχέσεις μισθωτού εργάτη προς άτομικό κεφαλαιοκράτη ιδιοκτήτη, μισθωτού εργάτη προς μισθωτό έργάτη και άτομικοϋ κεφαλαιοκράτη προς άτο-μικό κεφαλαιοκράτη και φτάνει στις σχέσεις τών έργατών ένός έργοστασίου, ένός βιομηχανικού κλάδου, ενός τόπου προς τούς άλλους, τών κεφαλαΐοκρατών ένός βιομηχανικού κλάδου και ένός τμήματος τοΰ κεφαλαίου πρός τούς άλλους. Αύτό τό άποτέλεσμα άπομόνωσης πού δηλώνεται μέ τον όρο του συναγωνισμού καλύπτει όλο τό σύνολο τών οικονομικών κοινωνικών σχέσεων.

Άπό μιαν άλλη πλευρά μπορούμε νά έπισημάνουμε μιάν απομόνωση στό έσωτερικό τών οικονομικών κοινωνικών σχέ-σεων σέ όρισμένες τάξεις ένός κεφαλαιοκρατικοϋ σχηματισμού, πού έξαρτιώνται άπό άλλους τρόπους παραγωγής πού συνυπάρ-χουν μέσα σ' αύτό τό σχηματισμό: είναι ή περίπτωση τών μικρο-ϊδιοκτητών άγροτών. Πρέπει ώστόσο νά παρατηρήσουμε δτι, στήν περίπτωσή τους, αύτή ή άπομόνωση σχετίζεται μέ τούς ό-ρους τής οίκονομικής τους ζωής, δηλαδή μέ τόν μή αποχωρισμό τους άκριβώς άπό τά μέσα παραγωγής, ένώ στήν περίπτωση τών κεφαλαιοκρατών Ιδιοκτητών και τών μισθωτών έργατών ή άπομόνωση είναι ëva άποτέλεσμα του νομικού και του ιδεο-λογικού στοιχείου. 'Εντούτοις αύτό τό «άποτέλεσμα άπομο-νωσης» πού είναι δνα είδικό γιά τόν Κ.Τ.Π. διαποτίζει έπίσης, μέ τρόπο νπερπροσδιορίστικό, τις τάξεις τών μή κυριάρχων


τρόπων παραγωγίίς ένός κεφαλαιοκρατικοϋ σχηματισμού, προ-στιθέμενο, κατά τή σχέση τους μέ τό κεφαλαιοκρατικό Κράτος στήν απομόνωση πού προσιδιάζει στούς δρους τής οικονομι-κής ζωής τους.

Τό δτι αύτά τά χαρακτηριστικά της οικονομικής πάλης του Κ.Τ.Π. είναι τά άποτελέσματα του νομικού και τοϋ ιδεολο-γικού στοιχείου, τίποτα δεν τό δείχνει ϊσως καλύτερα από τό παρακάτω γεγονός: δταν ό Μαρξ δηλώνει μ' εναν δρο αύτή την απομόνωση τής οικονομικής πάλης, άντιπαραθέτοντάς την στήν καθεαυτό πολιτική πάλη, χρησιμοποιεί συχνά τόν δρο Ιδιω-τικοζ άντιπαραθέτοντάς τον στόν δρο δημόσιος, δπου ό τελευ-ταίος καλύπτει τό πεδίο τής πολιτικής πάλης. Αύτή ή διάκριση τοϋ ιδιωτικού και τοϋ δημόσιου εξαρτιέται άπό τό νομικο-πολι-τικό στοιχείο, στό βαθμό πού αντιπαρατίθενται οι δρώντες παρά-γοντες πού έχουν άποκατασταθεί σέ άτομα-ύποκείμενα νομικά και πολιτικά (Ιδιωτικό) πρός τούς «άντιπροσωπευτικούς» πολι-τικούς θεσμούς τής ένότητας αύτών των ύποκειμένων (δημόσιο). Τό γεγονός δτι ό Μαρξ έφαρμόζει τήν κατηγορία τοϋ ιδιωτικού προκειμένου νά δηλώσει τήν άπομόνωση τής οίκονομικής πά-λης, δέ σημαίνει λοιπόν μέ κανένα τρόπο διάκριση άνάμεσα στά οΙκονομικά άτομα-ύποκείμενα (Ιδιωτικό) καΐ τό πολιτικό στοιχείο, αλλά δείχνει τήν άπομόνωση δλης τής σειράς τών οίκονομικών κοινωνικών σχέσεων σάν άποτέλεσμα τοϋ νομικού καΐ τοϋ Ιδεολογικού στοιχείου. Μ' αυτήν άκριβώς τήν έννοια πρέπει νά έννοήσουμε τις παρατηρήσεις του: «Όπως και νδχει τό πράγμα, δέν θά ήταν δυνατό νά έπιτευχθεϊ αύτός ό σκοπός (ό περιορισμός τής έργάσιμης μέρας) μέ μιάν Ιδιωτική διευθέ-τηση άνάμεσα σέ έργάτες καί κεφαλαιοκράτες. Ή ϊδια ή άνάγκη |ΐιας γενικής πολιτικής δράσης άποδείχνει δτι στήν καθαρά οίκονομική του δράση, τό κεφάλαιο είναι τό Ισχυρότερο®»· «Αύτή ή ήττα ερριξε τό προλεταριάτο στό πίσω πλάνο τής

5. Καταστατικό τής πρώτης Αιεθνοϋς. Βλέπε έπίσης τις άποφάσεις τού πρώτου Συνεδρίου τής πρώτης Διεθνοϋς, § 5, πού αφοροϋν τά συνδικάτα, καΐ έξαλλου, τό σύνολο τών κειμένων τοϋ Μαρξ πού άφοροΟν τή συνδικα-λιστική πάλη.


επαναστατικής σκηνής...Ρίχνεται...σ' ενα κίνημα δπου αρνείται νά μετασχηματίσει τόν παλιό κόσμο μέ τη βοήθεια των μεγά-λων μέσων πού τοϋ άρμόζουν, άλλα έπιδιώκει, άντίθετα, να πραγματοποιήσει τήν άπελευθέρωσή του.,.^ε τρόπο Ιδιωτικό, μέσα στα περιορισμένα δρια τών δρων ύπαρξής του, και κατά συνέπεια, αποτυχαίνει αναγκαστικά®». Σχετικά μέ τήν αστική τάξη: «ή πάλη για τήν υπεράσπιση των δημόσιων συμφερόντων της, τών δικών της ταξικών συμφερόντων^ τής πολιτικής της έξουσίας, τό μόνο πού εκανε ήταν νά τήν δυσαρεστεί και να τήν ένοχλει, επειδή παρεμπόδιζε τΙς Ιδιωτικές της υποθέσεις»* «Αύτή ή αστική τάξη πού σε κάθε στιγμή, θυσιάζει το ταξικό γενικό της συμφέρον, τό πολιτικό της συμφέρον, στά πιό στενά, στά πιό άντίθετα Ζό^α/τερα και Ιδιωτικά συμφέροντά της...»* .

Αύτές οί παρατηρήσεις είνοι σημαντικές προκειμένου νά τοποθετήσουμε σωστά τή σχέση τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ Κρά-τους μέ τήν ταξική οικονομική πάλη. "Ας έπαναλάβουμε δτι αύτή ή σχέση δεν διασταυρώνεται μέ τή σχέση τών δομών τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους και τών παραγωγικών σχέσεων, στό βαθμό πού αύτή ή τελευταία σχέση τοποθετεί τά δρια τής σχέσης τοϋ Κράτους καΐ τοϋ πεδίου τής πάλης τών τάξεων. Το κεφαλαιοκρατικο Κράτος συσχετίζεται πραγματικά με τΙς οικονομικές κοινωνικές σχέσεις ετσι δπως παρουσιάζονται στην απομόνωση τους, αποτέλεσμα τοϋ ιδεολογικού και τοϋ νο-μικοϋ στοιχείου. Και αύτό στό μέτρο πού οί οικονομικές κοι-νωνικές σχέσεις συνίστανται σέ ταξικές πρακτικές, και μάλιστα σέ πραγματική δράση πού άπό δώ και πέρα ύπερπροσδιορίζεται άπό τούς δρώντες παράγοντες τούς κατανεμημένους σέ κοινω-νικές τάξεις μέσα στό οικονομικό στοιχείο: αύτή ή πρακτική μέ κανένα τρόπο δέν εϊναι «καθαρή» αλλά μέσα στή συγκεκρι-μένη της πραγματικότητα, πάντοτε ύπερπροσδιορισμένη. Τό κεφαλαιοκρατικό Κράτος προσδιορίζεται λοιπόν από τό ρόλο του ώς πρός τήν ταξική οίκονομική πάλη, ετσι δπως παρουσιά-

6. 18 Brumaire, éd. sociales, σελ. 20-21. 7. Op. cit., σελ. 88 καί έπόμ.


ζεται έξαιτίας του αποτελέσματος απομόνωσης πού δείξαμε προηγούμενα.

Αύτό λοιπόν τό Κράτος, φαίνεται διαρκώς σαν ενότητα καθεαυτό πολιτική μιας οικονομικής πάλης πού εκδηλώνει, μέσα στή φύση της, αύτη τήν άπομόνωση. Φαίνεται σάν αντι-προσωπευτικό τοϋ «γενικοϋ συμφέροντος» τών συναγωνιστικών και αντίθετων οικονομικών.. συμφερόντων πού συσκοτίζουν στούς δρώντες παράγοντες, ετσι όπως αύτοί τά ζουν αύτά τά συμφέροντα, τόν ταξικό τους χαρακτήρα. Σάν άμεση συνέπεια, και μέ τή μεσολάβηση μιας ολόκληρης σύνθετης λειτουργίας τοϋ ιδεολογικού στοιχείου, τό κεφαλαιοκρατικό Κράτος συσκο-τίζει συστηματικά, στό επίπεδο τών πολιτικών του θεσμών, τόν ταξικό πολιτικό του χαρακτήρα: πρόκειται, μέ τήν πιό αύθεντική έννοια, για ε να Κράτος ταξικό έθνικό-λαϊκό. Αύτό τό Κράτος φαίνεται σαν ενσάρκωση της λαϊκής θέλησης τοϋ λαοϋ-εθνους. Ό λαός-έθνος προσδιορίζεται θεσμικά σάν τό σύνολο τών «πολιτών», «άτόμων» πού τό Κράτος εκπροσωπεί τήν ένότητά τους και εχει ακριβώς σάν πραγματική υπόσταση αύτό τό αποτέλεσμα απομόνωσης πού εκδηλώνουν οί οικονο-μικές κοινωνικές σχέσεις τοϋ Κ.Τ.Π.

Εϊναι λοιπόν βέβαιο ότι σ' αύτό τό ρόλο τοϋ Κράτους ώς πρός τήν ταξική οικονομική πάλη, παρεμβαίνει μιά ολόκληρη σειρά ένεργειών καθεαυτό ιδεολογικών: δέν θά επρεπε ωστόσο σέ καμμιά περίπτωση να αναγάγουμε τις δομές αύτοϋ τοϋ Κρά-τους, πού εξαρτιέται από τό ρόλο του ώς πρός τις οικονομικές κοινο^νικές σχέσεις, στό ιδεολογικό στοιχείο. Παρέχουν τό έδα-φος σέ πραγματικούς θεσμούς πού άνήκουν στήν περωχική βα-θμίδα τοϋ Κράτους. Τό ιδεολογικό στοιχείο παρεμβαίνει έδώ ταυτόχρονα μέ τό δικό του αποτέλεσμα απομόνωσης πάνω στις οίκονομικές κοινωνικές σχέσεις, καΐ στή συγκεκριμένη λειτουρ-γία τοϋ Κράτους σχετικά μ' αύτό τό άποτέλεσμα. Αύτή ή παρέμ-βαση δέ μπορεί μέ κανένα τρόπο νά περιορίσει θεσμούς τόσο πραγματικούς όπως είναι ή κοινοβουλευτική άντιπροσωπευτι-κότητα, ή λαϊκή κυριαρχία, ή καθολική ψηφοφορία, κτλ. Τό νομικο-πολιτικό έποικοδόμημα τοϋ Κράτους κατέχει λοιπόν έδώ


ενα διπλό ρόλο πού μπορούμε μέ ακρίβεια να διαλευκάνουμε ξεκινώντας από αύτές τις παρατηρήσεις.

1) Ειδικότερα μέ τήν πλευρά του σάν κανονικό (normatif) νομικό σύστημα, σα νομική πραγματικότητα, άποκαθιστώντας τους δρώντες παράγοντες της παραγωγής τούς κατανεμημένους οέ τάξεις σέ νομικο-πολιτικά ύποκείμενα, εχει σάν αποτέλεσμα τήν απομόνωση μέσα στις οικονομικές κοινωνικές σχέσεις.

2) Στή σχέση του πρός τις οικονομικές κοινωνικές σχέσεις πού εκδηλώνουν αύτό τό άποτέλεσμα απομόνωσης, εχει σά ρόλο του và άντιπροσωπεύει τήν ενότητα των μεμονωμένων σχέσεων πού έχουν συγκροτηθεί στό πολιτικό σώμα πού λέγεται λαός -έθνος. Πράγμα πού σημαίνει, μέ άλλα λόγια, ότι τό Κράτος αντιπροσωπεύει τήν ενότητα μιάς απομόνωσης πού είναι κατά μεγάλο μέρος το δικό τον άποτέλεσμα γιατί τό Ιδεολογικά στοιχείο παίζει εδώ ενα ρόλο. Πρόκειται γιά διπλό ρόλο — νά απομονώνει και νά άντιπροσωπεύει τήν ενότητα— πού αντα-νακλάται μέσα στις εσωτερικές αντιφάσεις πάνω στις δομές του Κράτους. Αύτές οί τελευταίες παίρνουν τή μορφή ύπαρξης αντιφάσεων ανάμεσα στό ιδιωτικό και τό δημόσιο, άνάμεσα στά πολιτικά άτομα - πρόσωπα και τούς άντιπροσωπευτικούς θεσμούς τής ένότητας του λαοϋ - έθνους, και άκόμα άνάμεσα στό ιδιωτικό δίκαιο και τό δημόσιο δίκαιο, άνάμεσα στις πολι-τικές έλευθερίες καΐ τό γενικό συμφέρον, κτλ.

Εντούτοις ό σκοπός μου δέν θά είναι κυρίως ούτε νά ανα-λύσω τήν όργάνωση αύτών τών κρατικών δομών ξεκινώντας από τις παραγωγικές σχέσεις, ουτε νά διαλευκάνω τις Εσωτε-ρικές τους άντιφάσεις, πράγμα πού θά συνδέονταν κυρίως μέ μιάν έμβάθυνση τής σχέσης πού σημειώσαμε άνάμεσα στό νο-μικό σύστημα και τή δομή τής διαδικασίας τής έργασίας: σκο-πός μου θά είναι κυρίως νά τις κατανοήσω στή λειτουργία τρυς σέ σχέση μέ τό πεδίο τής πάλης τών τάξεων. Πράγμα πόύ κατα-λήγει έδώ στό νά θεωρούμε, κατά κάποιο τρόπο, τό άποτέλεσμα απομόνωσης πάνω στις οικονομικές ϊςοινωνικές σχέσεις σα δεδομένο, γιά νά διαλευκανθεί ό καθεαυτό πολιτικός ρόλος του Κράτους ως πρός αύτές καί, επομένως, ώς πρός τήν πολιτική πάλη τών τάξεων.


Ή σχέση τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους προς τις οικο-νομικές κοινωνικές σχέσεις, δηλαδή προς τήν ταξική οίκονομική πάλη, παρουσιάζει μια σπουδαιότητα πού ό Μαρξ θέλησε να τήν ύπογραμμίσει. Εντούτοις, χρησιμοποιεί συχνά δρους εϊτε περιγραφικούς—^τέτοιος εϊναι ό δρος κοινωνία—εϊτε πού ανά-γονται στήν προβληματική του τής νεότητας —τέτοιος εϊναι ό δρος τής κοινωνίας των πολιτών — πράγμα πού εχει όδηγήσει στις παρερμηνείες πού σημειώσαμε. Πραγματικά, στά πολιτικά του έργα, ήδη στήν 18 Brumaire, 6 Μάρξ χρησιμοποιεί τον όρο «κοινωνία» (πού άλλωστε δείχνει συνολικάτις κοινωνικές σχέ-σεις, τό πεδίο τών ταξικών σχέσεων) γιά νά δηλώσει τις οικο-νομικές κοινωνικές σχέσεις, τήν ταξική οίκονομική πάλη,έκδή-λωση τοϋ άποτελέσματος τής απομόνωσης. Θά φτάσει ακόμα μερικές φορές μέχρι και νά έπαναλάβει τον δρο κοινωνία των πολιτών συνδέοντάς τον, επιφανειακά, μέ τήν προβληματική ένός χωρισμού τής κοινωνίας τών πολιτών καΐ τοϋ Κράτους: «Άντί ή ϊδια ή κοινωνία νά δώσει στον έαυτό της ίνα καινούργιο περιεχόμενο, τό Κράτος είναι αυτό πού μονάχα έαφανίζεται νάεχει έπανέλθει στήν πρωτόγονη μορφή του...»®· «τό μουστάκι και ή στολή πού τά έκθειάζανε περιοδικά σάν τήν υψίστη σοφία τής κοινωνίας, δέν θά επρεπε νά καταλήξουν νά δοϋνε πώς άξιζε καλύτερα...νά άπελευθερώσει κανείς τελείως τήν κοινωνία τών πολιτών από τήν φροντίδα νά κυβερνάται μόνη της;»·· «αντιλαμβανόμαστε άμεσα δτι σέ μιά χώρα σάν τή Γαλλία,... δπου τό Κράτος περισφίγγει, έλέγχει, ρυθμίζει, έπιτηρεί και κηδεμονεύει τήν κοινωνία τών πολιτών..., ή έθνοσυνέλευση, χάνοντας τό δικαίωμα νά διαθέτει ύπουργικές θέσεις, έχανε έπίσης κάθε πραγματική επιρροή αν... δέν έπέτρεπε, τελικά, στήν κοινωνία τών πολιτών και στήν κοινή γνώμη νά δημιουρ-γήσουν τά δικά τους όργανα...»^®· «κάθε κοινό συμφέρον απο-σπάστηκε άμεσα άπό τήν κοινωνία, άντιπαρατιθέμενο σ' αύτήν σάν ανώτερο συμφέρον, γενικό, πού άφαιρέθηκε από τήν πρω-

8. Le 18 Brumaire, éd. sociales, σελ. 16. 9. Op. cit., σελ. 27. 10. Op. cit. σελ. 52.


τοβουλία των μελών τής κοινωνίας, καΐ εχει μετασχηματιστεί •σε αντικείμενο της κυβερνητικής δραστηριότητας...Μονάχα με τον δεύτερο Βοναπάρτη μοιάζει τό Κράτος νά εχει γίνει τε-λείως άνεξάρτητο...»^^· «άλλα ή παρωδία τοϋ ιμπεριαλισμού ήταν αναγκαία γιά νά απελευθερωθεί ή μάζα τοϋ γαλλικού έθνους άπό το βάρος τής παράδοσης καί νά βγάλει στήν επιφά-νεια σ' όλη του τήν καθαρότητα τόν άνταγωνισμό πού ύπάρχει άνάμεσα στο Κράτος και τήν κοινωνία». Θά σταματήσουμε σ' αύτά τα άποσπάσματα: θά μπορούσαμε να παραθέσουμε καί πολλά άλλα από τό Ταξικοί άγώνες στη Γαλλία, τον ^Εμφύλιο πόλεμο ατην Γαλλία, τήν Κριτική τον προγράμματος της Γκότα κτλ.

"Αν αναφερθούμε στις προηγούμενες παρατηρήσεις, βλέπου-με από τή μια μεριά δτι αύτές οι άναλύσεις τοϋ Μάρξ δέν είναι άπλες απηχήσεις, κενές άναμνήσεις μιας παλιας προβληματικής, κι άπό τήν άλλη μεριά δτι δέν άναφέρονται ούτε στο σχήμα τοϋ χωρισμού τής κοινωνίας τών πολιτών και τοϋ Κράτους. Καλύπτουν στήν πραγματικότητα ενα καινούργιο πρόβλημα, άλλά μέ δρους δανεισμένους άπό μιά παλιά προβληματική, πού μέσα στά πλαίσιά της εκάλυπταν ενα διαφορετικό πρόβλημα. Έδώ, ό «άνταγωνισμός», ό «χωρισμός» ή ή «ανεξαρτησία» τοϋ Κράτους και τής κοινωνίας τών πολιτών —ή κοινωνίας— δηλώνουν ακριβέστατα τοϋτο: ή ειδική αύτονομία τοϋ κεφαλαιο-κρατικοϋ Κράτους και τών παραγωγικών σχέσεων μέσα στόν Κ.Τ.Π. άντανακλδται, μέσα στό πεδίο τής πάλης τών τάξεων, σέ μιάν αύτονομία τής ταξικής οικονομικής πάλης καί τής τα-ξικής πολιτικής πάλης* αύτό έκφράζεται μέ τό αποτέλεσμα άπο-μόνωσης πάνω στίς οίκονομικές κοινωνικές σχέσεις, ένώ τό Κράτος άποκτάει ώς πρός αύτές, μιάν είδική αύτονομία, μιά πού φαίνεται σάν έκπρόσωπος τής ένότητας τοϋ λαοϋ-δθνους, πολιτικό σώμα βασισμένο πάνω στήν άπομόνωση τών οίκονο-μικών κοινωνικών σχέσεων. Μονάχα άν παραβλέψουμε τήν άλλαγή τής προβληματικής μέσα στό εργο τοϋ Μάρξ, καί μέ ενα παιγνίδι λέξεων, μπορεί αύτή ή αύτονομία τών δομών και τών πρακτικών, στό Μάρξ τής ώριμότητας, νά ερμηνευτεί σάν

11. Ορ. cit., σελ. 102-103.


ενας χωρισμός της κοινωνίας των πολιτών και του Κ ρ ά τ ο υ ς ^ ^

Αυτό κυρίως συμβαίνει μέ τήν ιταλική μαρξιστική σχολή, πού θά επρεπε νά άναγνωρίσουμε άνοικτά τούς τίτλους της: προχωρώντας, υστέρα από τον Γκαλβάνο ντελλά Βόλπε, σε μια προσπάθεια να διαλευκάνει τή σκέψη του Μάρξ, και μέσα σέ σημαντικά εργα πού καταπιάνονται κυρίως μέ προβλήματα της μαρξιστικής πολιτικής επιστήμης, εχει παίξει ενα σπουδαίο κριτικό ρόλο. Διαμφισβήτησε μέ τρόπο ριζικό τήν εκχυδαϊσμένη αντίληψη του Κράτους σαν άπλοϋ εργαλείου ή οργάνου τής κυρίαρχης τάξης - ύποκειμένου. Αύτή ή σχολή έχει επίσης αναμφίβολα θέσει προβλήματα πρωτότυπα πού άναφέρονται, πραγματικά, στό ζήτημα τής ειδικής αύτονομίας των δομών και τών ταξικών πρακτικών μέσα στό ν Κ.Τ.Π. Εντούτοις, τοπο-θετεί τό καινούργιο πού φέρνει ό Μάρξ σέ σχέση μέ τόν Χέγκελ στήν κριτική (στά εργα πού αφορούν τήν έγελιανή θεωρία για τό Κράτος) τής άμετάβλητης καθαρής θεωρίας-εμπειρισμοϋ (spéculation—empirisme) πού χαρακτηρίζει τήν προβληματική του Χέγκελ^^ Αύτή δμως ή κριτική δέν εϊναι στήν πραγματικό-τητα παρά ή άπλή επανάληψη άπό τόν Μάρξ τής κριτικής πού έκανε ό Φώϋερμπαχ στόν Χέγκελ.Έπίσης αύτή ή σχολή συσκο-τίζει τά προβλήματα τά σχετικά μέ τό Θέμα του χωρισμού τής κοινωνίας τών πολιτών και του Κράτους, πράγμα πού καταλήγει σέ μιάν όλφκληρη σειρά λαθεμένων άποτελεσμάτων. Πάνω σ' αύτά θά χρειαστεί νά έπανέλθουμε, όταν θά έξετάσουμε συγκε-κριμένα προβλήματα!^.

12. Αύτό συνέβη λόγου χάρη στή Γαλλία μέ τόν Η. Lefebvre: La so-ciologie de Marx, Paris, 1966, κεφάλαιο «La théorie de Γ Etat»· μέ τόν M. Rubel: Marx devant le bonapartisme, Paris — La Haye, 1960, κτλ.

13. Κυρίως ό Galvano deila Volpe, Rousseau e Marx 1964, σελ. 22 και έπόμ., 46 και έπόμ.· Umanesimo positivo e emaazipazione marxista, 1964, σελ. 27 και έπόμ., 57 και έπομ.· Umberto Cerroni, Marx e il diritto moderno, 1963, passim· Mario Rossi, Marx e la dialettica hegeliana, 1961, τομ.ΙΙ, pasim.

14. Λόγου χάρη, για τόν Galv. deila Volpe — Rousseau e Marx, σελ. 27 Kai έπόμ., κτλ. — τό πρόβλημα τής αύτονομίας του οικονομικού και χοΟ πολιτικού στοιχείου και τχ\ς σχέσης τους θα συσχετιστεί μέ τήν κριτική τοϋ «έμπειρισμοϋ - καθαρής θεωρίας» τοϋ Χέγκελ από μέρους τοϋ νεαροΟ Μάρξ. Ό Μαρξ κατηγορούσε τόν Χέγκελ ότι καταλήγει σέ μιά σύγχυση.

το ΠΡΟΒΛΗΜΑ 189

Ή σπουδαιότητα αυτών των παρατηρήσεων άφορα άλλωστε στον ϊδιο βαθμό τή σχέση τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους μέ τήν ταξική πολιτική πάλη, Αύτο τό αποτέλεσμα απομόνωσης μέσα στην οικονομική πάλη εχει έπιπτώσεις πάνω στήν είδική λειτουργία της ταξικής πολιτικής πάλης μέσα σ' ενα κεφαλαίο-κρατικό σχηματισμό. Ένα από τα χαρακτηριστικά αυτής τής πάλης, πού είναι σχετικά αύτονομοποιημένη από τήν οικονο-μική πάλη, συνίσταται πραγματικά στό γεγονός, πού συνεχώς ύπογραμμίζεται από τούς κλασικούς τοϋ μαρξισμού, δτι τείνει νά συγκροτήσει τήν ταξική ενότητα ξεκινώντας άπό τήν απο-μόνωση τής οικονομικής πάλης. Αύτό εχει μιάν ιδιαίτερη ση-μασία μέσα στή σχέση τής πρακτικής πολιτικής πάλης των κυριάρχων τάξεων και τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους, στό μέ-τρο πού αύτή ή πρακτική όρίζεται άπό τό γεγονός δτι εχει στόχο τή διατήρηση αύτοϋ τοϋ Κράτους και άποβλέπει, διαμέ-

πού παρουσιάζονταν σά σύνθεση, τοϋ οικονομικού και του πολιτικού στοιχείου στο μέτρο πού ή «θεωρησιακή» του άντίληψη — κυρίως ή άντί-ληψή του για τό Κράτος — άντιστοιχει στήν εισβολή τοϋ άμεσου εμ-πειρισμού, «σαν τέτοιου», μέσα στήν έννοια: το οίκονομικό στοιχείο κατανοούνταν άπό τον Μαρξ σαν «χυδαία έμπειρία» πού επρεπε νά τοϋ άποκαληφθοϋν οί «διαμεσότητες» πού το συγκροτούν, μέσα στήν αστική κοινωνία, σέ καθεαυτό πολιτικό στοιχείο. Ένω 6 Χέγκελ, κατά τον Μάρξ, καταλήγει κατά τήν αντίληψή του για το Κράτος σε μιά παράλληλη συνύπαρξη, μέσα στις κλειστές τάξεις (états) πού αποτελούν το πρότυπο Κράτος του, τοϋ οικονομικού και τοϋ πολιτικού στοιχείου, άντίθετα αύτό πού χρειάζονταν ήταν νά άποκαλυφθεϊ ό σημερινός χωρισμός τους μέσα στόν «καθολικό» άφηρημένο χαρακτήρα τής άστικής τάξης — διαμεσότητα —, και υστέρα τό ξεπέρασμα αύτοϋ τοϋ χωρισμού — ή κατάργηση τοϋ πολιτικού στοιχείου — μέσα στόν «συγκεκριμένο καθο-λικό» χαρακτήρα τοϋ προλεταριάτου: όπου αύτή ή έννοια τής «καθολι-κότητας» είναι αντιγραμμένη από τό ανθρωπολογικό μοντέλο τοϋ «ανθρώ-που γένους» (home générique). Ή άντίληψη τής σχέσης τοϋ οικονομικού και τοϋ πολιτικού στοιχείου αντιγραμμένη άπό τήν άντίληψη τής έμπειρίας-συγκεκριμένου άπό τή μια μεριά, και τής αφαίρεσης - καθαρής θεωρίας από τήν άλλη, μέσα στο ανθρωπολογικό μοντέλο ούσία — άντικειμενικο-ποίηση — άλλοτρίωση, παραμένει ώστόσο ή άντίληψη τής κριτικής του Χέγκελ άπό τον νεαρό Μάρξ: τό πολιτικό στοιχείο είναι, γιά τόν νεαρό Μάρξ, τό οικονομικό στοιχείο «διαμεσοποιημένο» μέσα σ' ενα «άνθρωπο-λογικό» ξεπέρασμα τοϋ «έμπειρισμού - κάθαρής θεωρίας» τού Χέγκελ.


σου αύτοϋ, στη διατήρηση των κοινωνικών σχέσεων πού ύ-πάρχουν. Επίσης, αύτη ή πολιτική πρακτική των κυριάρχων τάξεων θά πρέπει όχι μόνο νά αποτελεί τήν ένότητα της κυρί-αρχής τάξης ή των κυριάρχων τάξεων ξεκινώντας από τήν απο-μόνωση της οικονομικής τους πάλης άλλα επίσης μέ μιάν όλό-κληρη ιδιαίτερη πολιτικο-ιδεολογική λειτουργία νά συγκρο-τήσει τα καθεαυτό πολιτικά τους συαφέροντα σάν αντιπροσω-πευτικά του γενικού συμφέροντος τού λαού - έθνους. Αύτό εχει γίνει άναγκαιο εξαιτίας τών ιδιαίτερων δομών τού κεφα-λαιοκρατικού Κράτους, στή σχέση του μέ τήν οικονομική πάλη των τάξεων, και έχει γίνει δυνατό εξαιτίας άκριβώς τής απο-μόνωσης τής οικονομικής πάλης τών κυριαρχούμενων τάξεων. Μονάχα μέ τήν άνάλυση δλης αυτής τής σύνθετης λειτουργίας μπορούμε νά θεμελιώσουμε τή σχέση αυτού τού ταξικού έθνι-κού-λαϊκού Κράτους, και τών πολιτικά κυριάρχων τάξεων μέσα σ' ενα κεφαλαιοκρατικό σχηματισμό.

III. Για τήν ϊννοιο τής ήγεμονίας

Μέσα σ' αύτό άκριβώς τό συγκεκριμένο πλαίσιο πρόκειται νά χρησιμοποιήσω τήν έννοια τής ηγεμονίας: αύτή ή έννοια εχει για πεδίο της τήν πολιτική πάλη τών τάξεων μέσα σ' εναν κεφαλαιοκρατικό σχηματισμό, καλύπτοντας, ειδικότερα, τις πολιτικές πρακτικές τού κυριάρχων τάξεων μέσα σ' αύτούς τούς σχηματισμούς. Θα μπορούμε έτσι να πονμε, εντοπίζοντας τη σχέση τοϋ κεφαλαιοκρατικον Κράτους καί τών πολιτικά κυριάρχων τάξεων, δτι αυτό τό Κράτος είναι ενα Κράτος με τα-ξική ηγεμονική διεύθυνση,

Αύτή ή έννοια εχει δημιουργηθεί από τόν Γκράμσι. Είναι αλήθεια, από τή μια μεριά, δτι παραμένει σ' αυτόν σέ πρακτική κατάσταση καί, άπό τήν άλλη, δτι παρουσιάζοντας σ' αύτόν ενα πολύ εύρύ πεδίο εφαρμογής, παραμένει πολύ αόριστη. Πρέπει λοιπόν νά κάνουμε εδώ, προκαταρκτικά, μιαν ολό-κληρη σειρά διασαφηνίσεων και περιορισμών. Επειδή ήταν δεδομένη ή ιδιαίτερη σχέση τού Γκράμσι μέ τή λενινιστική προβληματική, αύτός πίστευε πάντοτε δτι εχει βρει αύτή τήν


έννοια στον Λένιν, ειδικότερα στα κείμενα του πού άφορουν την Ιδεολογική όργάνωση τής έργατικής τάξης και τον διευθυν-τικό της ρόλο στην πολιτική πάλη των κυριαρχούμενων τάξεων. Στήν πραγματικότητα, πρόκειται γιά μια καινούργια άντίληψη πού μπορεί νά έξηγήσει τις πολιτικές πρακτικές των κνρίάρ-γων τάξεων μέσα στους αναπτυγμένους κεφαλαιοκρατικους σχη-ματισμούς, Σ' αυτήν έπίσης τήν περίπτωση τή χρησιμοποιεί ακριβώς ό Γκράμσι, έπεκτείνοντάς την καταχρηστικά με τρόπο. πού καλύπτει τις δομές του κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους. Εν-τούτοις, οί άναλύσεις του πάνω σ' αύτό το θέμα, αν περιορί-σουμε αύστηρά το πεδίο έφαρμογής και συγκρότησης τής έν-νοιας τής ήγεμονίας, είναι πολύ ένδιαφέρουσες: έχουν σάν αντικείμενο τή συγκεκριμένη κατάσταση αύτών τοδν σχημα-τισμών, έφαρμόζοντας έδώ τις άρχές πού έγκαινίασε ό Λένιν, όταν άνέλυε ëva διαφορετικό συγκεκριμένο άντικείμενο: τήν κατάσταση στή Ρωσία.

Λύτες οί άναλύσεις τοϋ Γκράμσι βάζουν έντούτοις ëva κεφαλαιώδες πρόβλημα, στό μέτρο πού ή σκέψη του είναι ι-σχυρά επηρεασμένη από τον ίστορικισμό τοϋ Κρότσε και τοϋ Λαμπριόλα^®. Τό πρόβλημα εΐναι έδώ πο^ύ εύρύ, γιά νά μποϋμε στο βάθος τής συζήτησης. 'Λρκοϋμαι νά ύποδεί-ξω δτι μπορούμε νά έντοπίσουμε στον Γκράμσι μια κα-θαρή τομή ανάμεσα στά εργα τής νεότητάς του —άνάμεσα στ' άλλα, τα άρθρα του στό Ordine nuovo μέχρι και τό II ma-rerialîsmo storico e la filosofia di Benedetto Croce ( Ό ιστο-ρικός υλισμός και ή Φιλοσοφία τοϋ Μπενεντέτο Κρότσε), πού έχουν υφή τυπικά ίστορικιστική, και στά εργα τής ώριμό-τητάς του, εργα πολιτικής θεωρίας, τά Quaderni di carcere (Τετράδια τής φυλακής) — άνάμεσα σ' αύτά, γιά τον Μακια-βέλη, κτλ. — όπου γίνεται μέ ακριβολογία ή έπεξεργασία τής έννοιας τής ήγεμονίας^®. Λύτή ή τομή, πού φαίνεται καθαρά

15. Γιά τον «ίστορικισμό» τοϋ Γκράμσι, βλέπε Althusser, Lire le Ca-pital, t. II.

16. Βλέπε, σ' αύτό τό ζήτημα, L. Paggi: «Studi e interpretazioni reœnti di Gramsci», στό Critica marxista, Μάϊος-Ίούνιος 1966, σελ. 151 και έπόμ.


μέ μια συμπτωματική άνάγνωση των κειμένων οττου βλέπουμε νά εμφανίζεται ή λενινιστική προβληματική του Γκράμσι, εχει συσκοτιστεί έξάλλου από τΙς αναγνώσεις πού επιχείρησαν να αποκαλύψουν τις θεωρητικές σχέσεις του Γκράμσι και τοϋ Λένιν: στάθηκαν τις πιο πολλές φορές άναγνώσεις ίστορικι-στικές". Εντούτοις, ακόμα και στα εργα "τής ωριμότητας τοϋ Γκράμσι, τα έπακόλουθα τοϋ ίστορικισμοϋ παραμένουν πολυάριθμα. Έτσι, σ' δνα πρώτο διάβασμα των έργων του, ή ëvvoia της ήγεμονίας μοιάζει νά δείχνει μιάν ίστορική κατά-σταση πού μέσα της ή ταξική κυριαρχία δέν περιορίζεται στήν άπλή κυριαρχία μέ τή δύναμη και τή βία, αλλά συνεπάγεται ενα ρόλο διεύθυνσης και ενα Ιδιαίτερο Ιδεολογικό ρόλο, πού μέ τή βοήθειά της ή σχέση κυρίαρχοι - κυριαρχούμενοι βασί-ζεται πάνω σέ μιαν «ενεργητική συγκατάθεση» τών κυριαρχού-μενων τάξεων^®. Πρόκειται γιά αρκετά αόριστη αντίληψη, πού μοιάζει, από πρώτη ματιά νά συγγενεύει μέ τήν αντίληψη γιά τήν ταξική συνείδηση - κοσμοαντίληψη τοϋ Λούκατς, πού τοποθετείται και αύτή μέσα στήν έγελιανή προβληματική τοϋ ύποκειμένου. Αύτή ή προβληματική, μεταφυτευμένη μέσα στό μαρξισμό, καταλήγει στήν αντίληψη της τάξης - ύποκει-μένου τής ιστορίας, πού είναι μιά γενεσιουργός και όλοποιός αρχή, διαμέσου αύτής της ταξικής συνείδησης πού αποκτάει εδώ τό ρόλο τής έγελιανής έννοιας, τών βαθμίδων (instances) ένός κοινωνικού σχηματισμού. Μέσα σ' αύτό τό πλαίσιο, αύτή ακριβώς ή «ιδεολογία — συνείδηση — κοσμοαντίληψη» τής τάξης-ύποκειμένου τής ιστορίας, τής ήγεμονικής τάξης, είναι πού θεμελιώνει τήν ένότητα ένός σχηματισμού, στό μέτρο πού αύτός προσδιορίζει τήν προσχώρηση τών κυριαρχούμενων τάξεων μέσα σ' ενα καθορισμένο σύστημα κυριαρχίας^^.

17. 'Ανάμεσα σέ άλλα: Togliatti: «II Leninismo nel pensiero e nell' azione di A. Gramsci» και «Gramsci e il leninismo» στο Studi Gramsciani, Roma, 1958, ii άκόμα M. Spinella καΐ ή εισαγωγή του στό Α. Gramsci: Ele-menti di politica, Roma, 1964, γιά và μήν αναφέρω τήν τυπική ίστορικιστική έρμηνεία τοΟ Γκράμσι από τον J. Texier: Α. Gramci, Seghers, 1967.

18. Note sul Machiavelli e lo Stato moderno, Einaudi, op. cit., σελ. 87 και έπόμ., 125 και έπόμ.

19. Άπο μιαν άλλη πλευρά αύτή ή έννοια τής ήγεμονίας χρησιμοποιή-


Εϊναι έτσι ενδιαφέρον να σημειώσουμε δτι ο Γκράμσι, στήν τέτοια χρησιμοποίηση της έννοιας τής ήγεμονίας, συσκο-τίζει τά πραγματικά προβλήματα πού αναλύει κάτω από τό θέμα του χωρισμού της κοινωνίας τών πολιτών και τοΟ Κράτους. Αυτά τά προβλήματα, πού συνεπάγονται πραγματικά τήν είδική αύτονομία τών βαθμίδων του Κ.Τ.Π. και τό αποτέλεσμα άπο-μόνωσης μέσα στό οικονομικό στοιχείο εϊναι καλυμμένα. Στο Γκράμσι αύτός ό χωρισμός στηρίζεται, δπως άλλωστε συνέ-βαινε και μέ τό νεαρό Μάρξ, στήν αντίληψη τών φεουδαρχικών σχέσεων πού χαρακτηρίζονται από μιαν «άνάμιξη» τών βαθαί-δων: αύτό γίνεται μέσο του θέματος του Γκράμσι πού άφορδ τήν «οικονομικο-συνεταιρική» βαθμίδα. Ή έννοια της ήγεμο-νίας χρησιμοποιείται ετσι από τόν Γκράμσι μέ σκοπο νά δια-κρίνει τόν κεφαλαιοκρατικό κοινωνικό σχηματισμό από τόν φεουδαρχικό «οικονομικο-συντεχνιακό» σχηματισμό^. Τό οι-κονομικο-συντεχνιακό στοιχείο δηλώνει κυρίως τις φεουδαρ-χικές κοινωνικές σχέσεις πού χαρακτηρίζονται άπό μιά στενή επαλληλία του πολιτικού καΐ του οικονομικού στοιχείου, «πο-λιτική μπολιασμένη πάνω στήν οικονομία», μας λέει ό Γκράμσι. Μέσα άκριβώς στό πλαίσιο τής μετάβασης από τή φεουδαρχία στόν καπιταλισμό, στά διάφορα Κράτη τής 'Ιταλικής 'Αναγέννη-σης, τοποθετούνται οί αναλύσεις του Γκράμσι, πού άφορούν τό σύγχρονο «έθνικο-λαϊκό» Κράτος. Αύτό άκριβώς τό πλαίσιο εϊναι πού τοϋ έπιτρέπει νά άναλύσει τόν ήγεμονικό ρόλο τής ένότητας τοΰ σύγχρονου Κράτους, ρόλο πού αναφέρεται στήν «ατομικοποίηση» τής κοινωνίας τών πολιτών, πού εϊναι ύπό-σταση τοΰ λαού - έθνους. Αύτό πού κάνει εντύπωση στόν Γκράμσι δσον άφορά τό Μακιαβέλη, δέν εϊναι άπλώς τό γε-γονός δτι στάθηκε ^νας άπό τούς πρώτους Θεωρητικούς τής πολιτικής πρακτικής, αλλά κυρίως τό δτι διειδε αύτό τό ρόλο ένότητας πού αποκτάει τό σύγχρονο Κράτος ώς πρός τις «λαϊκές

θηκε έπίσης άπό τόν Γκράμσι στο πεδίο τής πολιτικής πρακτικής τών κυ-ριαρχούμενων τάξεων, ειδικότερα τής έργατικής τάξης: στό σημείο αύτό θά έπανέλθουμε.

20. 'Ανάμεσα σέ άλλα, Lettres de prison, Ed. Soc., σελ. 212 και έπόμ., Gli intellettuali e Γ organisazione délia cultura, Einaudi, σελ. 8 και έπόμ.

13


μάζες» πού εξετάζονται έδώ σαν προϊόντα τής διάλυσης τοδν φεουδαρχικών σχέσεων. Αυτό εϊναι ιδιαίτερα καθαρό, όταν Ô Γκράμσι, αναλύει τήν αποτυχία, αρχικά, των προσπαθειών να σχηματιστεί αύτό τό Κράτος στήν 'Ιταλία: « Ό λόγος πού άπέ-τυχαν διαδοχικά οί ?ιροσπάθειες για τή δημιουργία μιας συλλο-γικής έθνικής - λαϊκής θέλησης, πρέπει νά αναζητηθεί στήν ύπαρξη καθορισμένων όμάδων (χαρακτηριστικά και ρόλοι τών κοινοτήτων τοϋ Μεσαίωνα)... Ή θέση πού άπορρέει άπό εδώ προσδιορίζει μιαν έσωτερική κατάσταση πού μποροϋμε νά τήν όνομάσουμε «οικονομικο - συντεχνιακή», δηλαδή άπό πολιτική άποψη, ή χειρότερη από τις μορφές τής φεουδαρχι-κής κοινωνίας...»2ΐ.

Αύτός ό δρος οίκονομικο-συντεχνιακός εχει έντούτοις μια δεύτερη έννοια στόν Γκράμσι. Δεν δείχνει μόνο τις «μικτές» οίκονομικές και πολιτικές σχέσεις τοΰ φεουδαρχικοί) σχημα-τισμού, αλλά επίσης τό «οίκονομικό» στοιχείο, πού διακρί-νεται από τό πολιτικό στοιχείο, τών κεφαλαιοκρατικών σχη-ματισμών. Πρόκειται για σημαντική διακύμανση όρολογίας, πού, ακριβώς, μπορεί να κατανοηθεί ξεκινώντας από ίστορικιστι-κές επιδράσεις πού μολύνουν συχνά τιςάναλύσεις τοϋ Γκράμσι. Τό κοινό χαρακτηριστικό πού βρίσκει ό Γκράμσι στίς «μικτές» οίκονομικο-συντεχνιακές σχέσεις τών φεουδαρχικών σχημα-τισμών και στις «οικονομικές» σχέσεις, τις διακρινόμενες άπό τις πολιτικές σχέσεις τών κεφαλαιοκρατικών σχηματισμών, είναι δτι και οί δυό διακρίνονται άπό τις «καθεαυτό πολιτικές» σχέσεις τών κεφαλαιοκρατικών σχηματισμών.

Έτσι, βλέπουμε καθαρά τά έπακόλουθα τοϋ ίστορικισμοϋ μέσα στις αναλύσεις τοϋ Γκράμσι. Μποροϋμε ώστόσο νά επι-χειρήσουμε νά τις απελευθερώσουμε άπ' αυτά τά έπακόλουθα. Θά μπορέσουμε νά δοϋμε, δτι τά πραγματικά προβλήματα πού θέτουν, δέν αναφέρονται, μέ κανένα τρόπο σέ εναν οποιοδή-ποτε χωρισμό τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους και τής κοινω-νίας τών πολιτών, πού θεσπίζεται σάν άτομικευμένη, επειδή

21. II Risorgimento..., Einaudi, σελ. 35 και έπόμ., passim.


θεωρείται σαν αποτέλεσμα τής διάλυσης τών μικτών ή όργα-νικων φεουδαρχικών σχέσεων. Αύτα τά πραγματικά προβλή-ματα αναφέρονται στήν ειδική αυτονομία τών βαθμίδων τοϋ Κ.Τ.Π., στο άποτέλεσμα απομόνωσης, στις οικονομικές κοι-νωνικές σχέσεις αύτοϋ τοϋ τρόπου, και στήν σχέση τοϋ Κρά-τους και τών πολιτικών πρακτικών τών κυρίαρχων τάξεων μέ αυτή τήν άπομόνωση.

Ή άντίληψη, λοιπόν, τής ήγεμονίας, πού θά εφαρμόσουμε στίζ πολιτικές μόνον πρακτικές τών κυρίαρχων τάξεων — και όχι στό Κράτος — ένος κεφαλαιοκρατικοϋ σχηματισμοϋ, ά-ποκτάει δυο σημασίες,

1) Δείχνει τή συγκρότηση τών πολιτικών συμφερόντων αυτών τών τάξεων, στή σχέση τους μέ το κεφαλαιοκρατικό Κράτος, σάν άντιπροσωπευτικών τοϋ «γενικοϋ συμφέροντος» αύτοϋ τοϋ πολιτικοϋ σώματος, πού εΪναι ό «λαός - έθνος», και πού εχει σάν ύπόσταση τό άποτέλεσμα απομόνωσης μέσα στό οίκονομικό στοιχείο. Αύτή ή πρώτη σημασία έξυποννοεϊται, λόγου χάρη, στό ακόλουθο απόσπασμα τοϋ Γκράμσι, πού πρέ-πει τώρα νά τό έξετάσουμε παίρνοντας ύπόψη τις πιό πάνω παρατηρήσεις: «Μιά τρίτη στιγμή είναι έκείνη δπου πετυχαί-νεται ή συνείδηση δτι τά ϊδια τους τά συνεταιρικά συμφέροντα, κατά τήν τωρινή και μελλοντική τους έξέλιξη, ξεπερνάνε τό συνεταιρικό πλαίσιο τής σκέτης οίκονομικής όμάδας, και μπο-ροϋν και πρέπει νά γίνουν συμφέροντα τών άλλων υποτελών όμάδων. Αύτή...είναι ή φάση, δπου οί ιδεολογίες, πού βλάστη-σαν προηγούμενα, γίνονται «κόμμα», έρχονται άντιμέτωπες και μπαίνουν στόν άγώνα μέχρι πού μονάχα μιά άπ' αύτές ή τουλάχιστο ένας μόνο συνδυασμός άπ' αύτές, νά τείνει νά ύπερ-ισχύσει, νά έπιβληθεϊ, νά διαχυθεί σ' όλόκληρο τό κοινωνικό έδαφος, προσδιορίζοντας... έπίσης τήν πνευματική και ήθική ενότητα, βάζοντας δλα τά ζητήματα πού γύρω τους έντείνεται όάγώνας όχι στό συνεταιρικό πεδίο, αλλά σ'ένα πεδίο «καθολι-κό» και δημιουργώντας έτσι τήν ήγεμονία μιάς βασικής κοινωνι-κής όμάδας πάνω σέ μιά σειρά άπό ύποτελεις όμάδες. Τό Κράτος έτσι, νοείται σάν ό Ιδιαίτερος όργανισμός μιας όμάδας πού προορίζεται νά δημιουργήσει τούς ευνοϊκούς -δρους γιά τήν


μεγίστη έπέκταση τής ίδιας τής όμάδας* άλλά αύτή ή άνάπτυξη και αύτή ή επέκταση νοοϋνται και παρουσιάζονται σάν ή κι-νητήρια δύναμη μιας καθολικής επέκτασης, μιδς άνάπτυξης δλων των «έθνικών» δραστηριοτήτων, δηλαδή ή κυρίαρχη όμάδα συντονίζεται συγκεκριμένα μέ τά γενικά συμφέροντα τών ύποτελών όμάδων και ή κρατική ζωή νοείται σαν μιά άδιά-κοπη διαμόρφωση και άδιάκοπο ξεπέρασμα άσταθών ισορρο-πιών (μέσα στήν περιοχή του νόμου) άνάμεσα στα συμφέροντα τής βασικής ομάδας καί τά συμφέροντα τών ύποτελοδν όμάδων, ισορροπιών δπου τα συμφέροντα τής κυρίαρχης όμάδας ύπερ-ισχύουν, άλλά μονάχα ώς ενα όρισμένο σημείο, όχι δηλαδή μέχρι το εύτελές οικονομικό συνεταιρικό συμφέρον»^^

2) Ή έννοια τής ήγεμονίας άποκτάει επίσης μιαν άλλη σημασία, πού δέν ύποδεικνύεται πραγματικά από τόν Γκράμσι. Θά δοϋμε δηλαδή δτι τό κεφαλαιοκρατικό Κράτος και τά ειδικά χαρακτηριστικά τής πάλης τών τάξεων μέσα σ'εναν κεφαλαιο-κρατικό σχηματισμό κάνουν δυνατή τή λειτουργία ένός «συνα-σπισμού στήν έξουσία», άποτελούμενου άπό πολλές τάξεις ή μερίδες τάξεων πολιτικά κυρίαρχες, Άνάμεσα σ' αύτές τις κυρίαρχες τάξεις και μερίδες, μέσα άπ' αύτές κρατάει τόν iSu αΐτερο κυρίαρχο ροΑο, πού μπορεί νά χαρακτηριστεί σάν ρόλος ηγεμονικός. Μ* αύτή τή δεύτερη σημασία, ή έννοια τής ήγεμο-νίας καλύπτει τήν Ιδιαίτερη κυριαρχία μιδς άπό τις κυρίαρχες τάξεις ή μερίδες άπέναντι στις άλλες κυρίαρχες τάξεις ή μερί-δες ένός κεφαλαιοκρατικοΟ κοινωνικού σχηματισμού.

Ή έννοια τής ήγεμονίας έπιτρέπει άκριβώς νά άποκρυπτο-γραφήσουμε τή σχέση άνάμεσα στά δυό αύτά χαρακτηριστικά τού τύπου τής ταξικής πολιτικής κυριαρχίας πού παρουσιά-ζουν οί κεφαλαιοκρατικοί σχηματισμοί. Ή ήγεμονική τάξη βίναι αύτή πού συγκεντρώνει στόν έαυτό της, στό πολιτικό έπίπεδο, τό διπλό ρόλο νά άντιπροσωπεύει τό γενικό συμφέρον τοϋ λαοϋ - έθνους και νά κρατάει μιάν ειδικήν κυριαρχία άνάμεσα στις κυρίαρχες τάξεις και μερίδες: και αύτό, στήν Ιδιαίτερη σχέση της μέ τό κεφαλαιοκρατικό Κράτος.

22 Machiavelli..., σελ. 40 και έπόμ.

τυπολογία καΐ τύπος του κεφαλαιοκρατικου Κράτους

Οί προηγούμενες παρατηρήσεις μπορούν να μας έπιτρέψουν να όρίσουμε τόν κεφαλαιοκρατικό τύπο Κράτους.Ή μαρξιστική έπιστήμη τοϋ πολιτικού στοιχείου 'έχει διακρίνει όρισμένους «τύπους» Κράτους, το δεσποτικό, τό δουλοκτητικό, τό φεου-δαρχικό, το κεφαλαιοκρατικό, πού άντιστοιχοϋν σέ άλλους τόσους καθορισμένους τρόπους παραγωγής. Εξάλλου οί Μάρξ, Ένγκελς, και Λένιν έχουν οροθετήσει στό έσωτερικό αυτών των ειδικών τύπων Κράτους, «κρατικές μορφές» και «κυβερ-νητικές μορφές». Τό τυπολογικό πρόβλημα του προσδιορι-σμού τοϋ έποικοδομήματος τοϋ Κράτους άποβλέπει λοιπόν σέ δυό πράγματα:

α) Χρειάζεται νά συγκροτήσουμε σέ άντικείμενο θεωρη-τικής ερευνάς μια περιοχική βαθμίδα ένός δεδομένου τρόπου παραγωγής —στήν περίπτωση αυτή, τό νομικο-πολιτικό έποι-κοδόμημα τοϋ Κράτους—. Άπό τήν άποψη τής μαρξιστικής έπιστήμης, αυτό σημαίνει δτι χρειάζεται πρίν άπ' δλα, νά κα-τανοήσουμε τήν ένότητα καΐ τήν ειδικότητα αύτοϋ τοϋ άντι-κειμένου, συγκροτώντας το σέ θεωρητικό άντικείμενο, μέ τρόπο πού οί τυπικές του δομές, ετσι ορισμένες, νά έπιτρέπουν νά άποκρυπτογραφήσουμε τή θέση του και τό ρόλο του μέσα στή σύνθετη ένότητα αύτοϋ τοϋ τρόπου παραγωγής.

β) Χρειάζεται νά συγκροτήσουμε αύτό τό τυπικό αντικεί-μενο ξεκινώντας από θεωρητικές αρχές τέτοιες ώστε ή συγκρό-τησή του νά μπορεί νά έξηγήσει Λύτό πού θά μπορούσαμε νά


τό όνομάσουμε, προσωρινά, μετασχηματισμούς του. Μέ ποιάν έννοια οί μορφές κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους, λόγου χάρη άνήκουν στον τύπο κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους, σέ ποιό μέτρο αναφέρονται σέ «φάσεις» ή «στάδια» ένός κοινωνικού σχήμα-τισμοϋ πού κυριαρχείται άπό τον Κ.Τ.Π.; Τό τυπολογικό πρό-βλημα διασταυρώνει έδο5 τό πρόβλημα τοϋ καθορισμού των περιόδων.

Επιβάλλεται μια προκαταρκτική παρατήρηση: αυτό τό πρόβλημα τής τυπολογίας μιδς βαθμίδας ένός τρόπου παρα-γωγής, δέ μπορεί νά άναχθεϊ σέ μιά θεματική τής ιστορικής γένεσης αυτής τής βαθμίδας. Δέ μπορεί νά πρόκειται γιά τή γένεση τοϋ σύγχρονου κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους. Τό πρό-βλημα είναι εδώ τό ϊδιο, τόσο "στή συγκεκριμένη μας περί-πτωση μιδς περιοχικής βαθμίδας ένός τρόπου παραγωγής, δσο και στήν περίπτωση πού ήδη συναντήσαμε, ένός κοινω-νικοϋ σχηματισμοϋ και τής μετάβασής του σ' εναν άλλον.

Γιά νά κατανοήσουμε λοιπόν τόν άδικο χαρακτήρα των περιοχικών δομών ένός καθορισμένου τρόπου παραγωγής, εστω τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους τοϋ Κ.Τ.Π., πρέπει νά προσδιορίσουμε τή θέση του στό εσωτερικό τής μήτρας πού ορίζει αυτόν τόν τρόπο: μόνο ξεκινώντας άπό δώ θά μπορέ-σουμε νά κατασκευάσουμε τήν έννοια αυτής τής βαθμίδας.

Ή ειδική αύτονομία τών βαθμίδων τοϋ Κ.Τ.Π. πού άποδίδει στό Κράτος τή θέση του μέσα σ' αυτόν τόν «καθαρό» τρόπο, εϊναι άκριβώς μιά ειδική αύτονομία αύτοϋ τοϋ Κράτους σέ σχέση μέ τό οικονομικό στοιχείο: αύτή εϊναι πού ρυθμίζει, είδικό-τερα σά σταθερό άναλλοίωτο στοιχείο τις παραλλαγές τής παρέμβασης και τής μή παρέμβασης τοϋ πολιτικοϋ στοιχείου μέσα στό οικονομικό, και τοϋ οικονομικού στοιχείου μέσα στό πολιτικό^

1. Είχαμε δεί πιό πάνω, στό κεφάλαιο I, ότι ή κατασκευή τής έννοιας τοϋ Κράτους μέσα στούς διάφορους τρόπους παραγωγής, δηλαδή ή όροθέ-τηση τών τύπων Κράτους, έξαρταται άπό τΙς διαφοροποιημένες μορφές πού παίρνει, μέσα σ' αύτούς τούς διαφόρους τρόπους, 6 γενικός ρόλος τοϋ Κράτους σαν παράγοντα συνοχής τής ένότητας ένός σχηματισμού: είχαμε έδώ υπογραμμίσει ότι αύτές οΐ διαφοροποιημένες μορφές έξαρτώνται από

ΤΥΠΟΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΚΡΑΤΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 199

Εντούτοις, και αύτό εχει κεφαλαιώδη σημασία, αύτές οί σκέψεις δέν έπιτρέπουν, άπό μόνες τους, να θεμελιώσουμε την ëvvoia τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους, μιά πού οί τυπικές του δομές πρέπει ταυτόχρονα νά έντοπισθοϋν ατη σχέση χους, καΐ μάλιστα στη λειτουργία τονς, ως προς το πεδίο της πάλης των τάξεων αύτοϋ τοϋ τρόπου παραγωγής. Πραγματικά ή θέση τοϋ Κράτους μέσα στο σύνολο τών δομών παρέχει, τελικά, ëva άπλό σχήμα πού δέν μπορεί να γίνει έννοια, προτοϋ να δχουμε έξετάσει τή σχέση αύτοϋ τοϋ Κράτους μέ τήν ταξική οικονο-μική πάλη από τή μια μεριά, και τήν ταξική πολιτική πάλη από τήν άλλη. Αύτό σημαίνει πώς αύτή ή θέση τοϋ Κράτους πρέπει νά έντοπιστεϊ, για νά άποτελέσει μιά κατάλληλη έν-νοια τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ τύπου Κράτους, μέσα στα άποτε-λέσματα πού παράγει θέτοντας τά όρια τής σχέσης αύτοϋ του Κράτους μέ τό πεδίο τής πάλης τών τάξεων.

Έτσι, ό κεφαλαιοκρατικός τύπος Κράτους αναφέρεται πρίν άπ' δλα στήν είδική αύτονομία τών δομών του και τής ταξικής οικονομικής πάλης, μέσα στή σχέση αύτοϋ τοϋ Κρά-τους μέ τό αποτέλεσμα άπομόνωσης μέσα στις οικονομικές κοινωνικές σχέσεις τοϋ Κ.Τ.Π. Για νά εϊμαι σαφής πάνω σ' αύτό τό σημείο, θά δηλώνω άπό δώ και μπρός αύτή τή σχέση σά σχέση τοϋ Κράτους μέ τήν άπομόνωση τοϋ οικονομικού στοι-χείου ή τών οικονομικών κοινωνικών σχέσεων. Αύτός ό τύπος Κράτους πρέπει νά άντιμετωπιστεϊ τελικά στή σχέση του μέ τήν ταξική πολιτική πάλη, ειδικότερα μέ τις πολιτικές πρακτικές τών κυρίαρχων τάξεων μέσα σ' αύτόν τόν τρόπο παραγωγής: αύτό πού εχει σημασία σ' αύτήν τήν περίπτωση εΪναι ή σχέση τοϋ Κράτους μέ τήν ταξική ήγεμονία, δηλαδή μέτή συγκρότηση

τή θέση τοΟ Κράτους μέσα στούς διάφορους τρόπους παραγωγής και αποδεί-ξει έτσι ότι αύτός ό ρόλος γίνεται είδικός για τό κεφαλαιοκρατικο Κράτος έξαιτίας ακριβώς τής άντίστοιχης αύτονομίας τοΰ οικονομικού και του πο-λιτικού στοιχείου πού εϊναι χαρακτηριστική τοϋ Κ.Τ.Π. Προσεγγίζω λοιπόν τό τυπολογικό πρόβλημα μέ τήν άνάλυση αύτής τής αύτονομίας, έπιφυλάσσοντας για τό τρίτο μέρος τις έπιπτώσεις του πάνω στις συγκε-κριμένες μορφές πού παίρνει ό ρόΧος τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους. Tca-ράγοντα συνοχής τής ένότητας ένός κεφαλαιοκρατικοϋ σχηματισμού.


μιας τάξης σαν ήγεμονικής απέναντι στο «λαο-εθνος» καί άπέναντι στο συνασπισμό πού βρίσκεται στην έξουσία, πού ό σχηματισμός του άντιστοιχει στον κεφαλαιοκρατικό τύπο Κράτους.

Ποιές είναι οί σχέσεις αύτου τοΟ τύπου Κράτους μέ ενα δεδομένο Κράτος ενός κοινωνικοϋ σχηματισμού; Ξέρουμε πώς ίνας κοινωνικός σχηματισμός ίστορικά προσδιορισμένος έξαρ-τιέται από τήν συνύπαρξη πολλών τρόπων παραγωγής. Μέ τήν ëwoia αύτη, τό Κράτος ένός παρόμοιου σχηματισμού είναι το άποτέλεσιχα ένός συνδυασμοϋ πολλών τύπων Κράτους, πού άπορρέουν από διάφορους τρόπους παραγωγής πού συνδυά-ζονται μέσα σ' αύτό τό σχηματισμό. Ειδικότερα, στήν περί-πτωση ένός συγκεκριμένου κοινωνικού σχηματισμού κυριαρχού-μενου από τόνΚ,Τ.Π.,τό πραγματικό κεφαλαιοκρατικό Κράτος μπορεί να παρουσιάζει πολλά χαρακτηριστικά πού εξαρτώνται άπό τούς τύπους Κράτους πού αντιστοιχούν στούς άλλους τρό-πους παραγωγής, πού συνυπάρχουν μέσα σ' αύτούς τούς σχη-ματισμούς. Αύτά τά χαρακτηριστικά δέν είναι άπλά «ακάθαρτα ύπολείμματα» αύτου του Κράτους, αλλά άποτελοΰν συστατικό του μέρος σ' ενα δεδομένο σχηματισμό. Πάντως θά μιλάμε για κεφαλαιοκρατικό Κράτος, και αύτό θά συμβαίνει γιά ëvav κεφαλαιοκρατικό σχηματισμό, δταν ό κεφαλαιοκρατικός τύπος γίνεται κυρίαρχος μέσα σ' αύτό τό Κράτος.

Πρέπει νά σημειώσουμε δμως τό έξής: εξαιτίας τών δια-στάσεων ανάμεσα στις διάφορες βαθμίδες και τής συνθετικό-τητας ένός κοινωνικού σχηματισμού, άν ό Κ.Τ.Π. είναι κυ-ρίαρχος μέσα σ' αύτό τό σχηματισμό, δέν δπεται άναγκαστικά ότι στό επίπεδο του πολιτικού εποικοδομήματος, ό κεφαλαιο-κρατικός τύπος είναι ό κυρίαρχος τύπος του Κράτους του. Μπο-ρούμε νά μιλήσουμε μέ αυστηρή ëvvoia γιά κεφαλαιοκρατικό σχηματισμό, γιά σχηματισμό κυριαρχούμενο από τόν Κ.Τ.Π. πού τό Κράτος του είναι Κράτος φεουδαρχικού τύπου, μέ κυρι-αρχία έπρμένως του φεουδαρχικού τύπου Κράτους. Αύτή είναι άκριβώς ή έννοια τών γραπτών τούΜάρξ και του Ένγκελς γιά τόν μπισμαρκισμό, πού άνα?ν,ύουν τήν ύπαρξη ένός Κράτους


κυριαρχούμενου άπο τον φεουδαρχικό τύπο μέσα σ' εναν κε-φαλαιοκρατικό σχηματισμό. Αύτό όφείλεται, στην περίπτωση αύτή, στο δτι ό κυρίαρχος Κ.Τ.Π., έξαιτίας τής αυτονομίας των βαθμίδων πού τον χαρακτηρίζει και πού τήν άποτυπώνει στον κεφαλαιοκρατικό σχηματισμό, επιτρέπει τήν ύπαρξη, στο επίπεδο της πολιτικής βαθμίδας, ένός Κράτους κυριαρχού-μενου από ëvav τύπο διαφορετικό άπό εκείνον πού χαρακτη-ρίζει τό Κράτος αύτοϋ του τρόπου. Ό κυρίαρχος Κ.Τ.Π. δια-ποτίζει δλο το σύστημα και τροποποιεί τούς δρους λειτουργίας των άλλων ύποτελών τρόπων παραγωγής. Στήν περίπτωση αύτή, αύτό τό φεουδαρχικό Κράτος μπορεί νά δανειστεί, παρά τις φεουδαρχικές δομές του, ρόλους άνάλογους με έκείνους πού άρμόζουν σέ δνα κεφαλαιοκρατικό Κράτος* τό δάνειο αύτό όφείλεται στήν κυριαρχία τοϋ Κ.Τ.Π. μέσα στό σχηματισμό και στή θέση πού αποδίδεται απ' αύτήν τήν κυριαρχία σέ ενα φεουδαρχικό Κράτος. Μπορεί κυρίως νά λειτουργεί, παρά τά φεουδαρχικά του χαρακτηριστικά, μέ τή σχετική αύτονομία πού είναι χαρακτηριστική τοϋ καπιταλιστικού τύπου Κράτους: αύτή κάνει δυνατή, στή συγκεκριμένη περίπτωση τοϋ μπισμαρ-κισμοϋ, τήν «επανάσταση άπό τά πάνω» πού εγινε άπό τόν Μπίσ-μαρκ. Πραγματικά, αύτή ή λειτουργία τοϋ μπισμαρκισμοϋ μπορεί νά χαρακτηριστεί σαν ενα δάνειο, στό μέτρο πού δε μπορεί νά αναχθεί στή συνύπαρξη, μέσα στό Κρότος, τοϋ Μπίσ-μαρκ, χαρακτηριστικών τοϋ φεουδαρχικού τύπου Κράτους και χαρακτηριστικών τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ τύπου Κράτους: αυτά τά τελευταία εϊναι σχεδόν άνύπαρκτα μέσα στό μπισμαρκικό Κράτος. Πάντως εϊναι φανερό δτι αύτή ή ρήξη τής σχέσης ανά-μεσα σέ δομές και λειτουργίες μιας βαθμίδας εϊναι μια περί-πτωση τελείως έξαιρετική.

I. Ή τυπολογία τοϋ Μ. Βέμπερ

Οί προηγούμενες άναλύσεις μας επιτρέπουν ήδη νά συμπε-ράνουμε δτι τίποτε δέν εϊναι πιό ξένο πρός τήν μαρξιστική τυπολογική προβληματική, πού αποσκοπεί στό να παράγει τήν έννοια μιας βαθμίδας ένός τρόπου παραγωγής, από μιά


τυπολογία βασισμένη πάνω στά «σχήματα», τά ιδεατά «μοντέλα» ή τους «ιδεατούς τύπους». Γι' αύτή τήν τελευταία, αυτά τά ιδεατά μοντέλα ή τύποι θα στηρίζονταν πάνω σε μιά σχέση «άφηρη-μένου-πραγματικοϋ» πού έξαρτύται άπό μιά έμπειριστική προ-βληματική της γνώσης. Στήν περίπτωση λόγου χάρη τοϋ ιδεατού τύπου τοϋ Μ. Βέμπερ, ή παραγωγή του συνίσταται σέ μιαν έπισήμανση διαφορικών διαστάσεων ανάμεσα σέ πολλά «πραγμα-τικά» φαινόμενα πού άνήκουν στον ϊδιο «άφηρημένο» τύπο-. Ή έπιχειρησιακή άξία αύτοϋ τοϋ τύπου έξασφαλίζεται άπό τήν ίκανότητά του νά φωτίσει το συγκεκριμένο πραγματικό, τών φαινομένων πού παρουσιάζονται σαν άπομακρύνσεις άπ' αύτόν τον άφηρημένο τύπο^ Αύτή ή άντίληψη τής τυπολογίας σά σχηματοποίηση τοϋ πραγματικού, τελικά σάν γενίκευση καί άφαίρεση, σχετίζεται ακριβώς μέ μιά έμπειριστική άντί-ληψη τής γνώσης πού δέν μπορεί ν* άναγνωρίσει τήν καθεαυτό αυτονομία τής θεωρίας. Συνεπάγεται το αίτημα μιας προκαθο-ρισμένης άρμονίας άνάμεσα σέ «άφηρημένο» καΐ «πραγματικό», ενώ ή τυπολογική άφαίρεση βασίζεται στήν άσυμπτωτική της ταύτιση μέ το συγκεκριμένο πραγματικό άπο τό όποιο δχει έξαχ-θεϊ. Για τήν μαρξιστική προβληματική τής θεωρίας, πρόκειται αντίθετα νά παραχθεί ή ëvvoia μιας περιφερειακής βαθμίδας

2. Σέ δ,τι άφορα τόν Μ. Βέμπερ, πού τό Ιργο του είναι άκόμα άρκετά παραγνωρισμένο στή Γαλλία, πρέπει να άναφερθοΟμε στα βασικά άρθρα τοϋ J. Μ. Vincent κυρίως στό L* homme et la société, nO 3 και 4, καθώς και στό έργο τοΟ J. Freund: La sociologie de M. Weber, 1966. Προκειμένου γιά μια έξαιρετική κριτική τών Ιδεατών τύπων, βλέπε, R. Establet, στό Lire le Capital, T. II, σελ. 338.

3. Αύτό τό κεφαλαιώδες πρόβλημα είναι πραγματικά τό πρόβλημα κλειδί μέσα στίς σημερινές συζητήσεις πού άφοροϋν τΙς μέθοδες τών κοι-νωνικών έπιστημών. Οί συζητήσεις ώς πρός αύτό τό σημείο είναι πολύ στοιχειώδεις στή Γαλλία καΐ γι' αύτό άναφέρομαι σ' ενα έξαιρετικό έργο γιά τήν παρουσίαση αύτών τών συζητήσεων: Logik der Sozialwissenscha-ften, Kôln/Berlin, 1965, έκδοση Ε. Topitsch.]Βρίσκουμε έδώ τά κείμενα τής περίφημης άντιπραράθεσης ώς πρός αύτό τό σημείο, τών Κ. Popper καί Th. Adorno (ibid., σελ. 113 καΐ έπόμ. καΐ 311 και έπόμ.) καΐ ενα φωτεινό κείμενο για τήν τοποθέτηση τοΟ προβλήματος στήν πολιτική έπιστήμη τοϋ Η. Lasswell: Das qualitative und das quantitative in Politik — und Re-chtswissenschaftlichen Untersuchungen (σελ. 464 καΐ έπόμ.).


ενός τρόπου παραγωγής, όχι μέ μιάν αφαίρεση πού ξεκινάει από συγκεκριμένα πραγματικά φαινόμενα ένός κοινωνικοϋ σχηματισμού, αλλά μέσο τής διαδικασίας τής θεωρητικής κατα-σκευής τής έννοιας αύτοϋ του τρόπου παραγωγής και τής συναρ-μογής τών βαθμίδων πού τόν όρίζει. Ή έπιστήμη τών μοντέ-λων ή τών σχημάτων καταλήγει σέ εννοιες πού δέ μπορούν να εξηγήσουν τό ειδικό αντικείμενο μιας ιδιαίτερης επιστήμης: πραγματικά, αύτό τό άντικείμενο δεν μπορεί νά είναι τό συγκε-κριμένο πραγματικό πού εχει σχηματοποιηθεί, άλλα μια έννοια κατασκευασμένη θεωρητικά.

Ή περίπτωση τής τυπολογίας του Βέμπερ εϊναι ίδιαίτερα ενδιαφέρουσα, γιατί άποκαλύπτει χωρίς καμμιά άμφιβολία τις σχέσεις άνάμεσα στήν εμπειριστική αντίληψη τής γνώσης και τις προϋποθέσεις της, πού είναι οι προϋποθέσεις τής ίστο-ρικιστικής προβληματικής. Είναι εκδηλες στήν αντίληψη τοϋ Βέμπερ γιά τήν «κατανόηση» πού συνεπάγεται τήν ταυτό-τητα — μερική;— τοϋ υποκειμένου και τοϋ αντικειμένου τής γνώσης. Οί επιστημολογικές αρχές πού έπιτρέπουν στόν Βέμπερ τόν τεμαχισμό σέ ιδεατούς τύπους, είναι οί ϊδιες οί αξίες τοϋ ερευνητή, στό μέτρο πού θεωρείται δτι είναι ό ϊδιος μέρος τής κοινωνίας καΐ τής ίστορίας, τοϋ άντικειμένου τών «επιστημών τοϋ άνθρώπου», πού αύτός συμβάλλει γιά νά «φτιαχτεί». Τό συγ-κεκριμένο πραγματικό, άντικείμενο επιστήμης, εϊναι τό προϊόν τής στάσης τοϋ έρευνητή — πού ενσωματώνεται μέσα σέ μια συλλογική πράξη — μέ αφετηρία ορισμένες αξίες, πού εϊναι οί ϊδιες άρχές τεμαχισμών αύτοϋ τοϋ συγκεκριμένου πραγμα-τικοϋ σέ σχήματα: ή όντολογική τέλεια αντιστοιχία άνάμεσα στό σχήμα και τήν πραγματικότητα αναφέρεται έδώ σ' αύτό τό κεντρικό υποκείμενο, ύποκείμενο τής κοινωνίας και τής ίστορίας καΐ υποκείμενο τής επιστήμης, δηλαδή στόν επιστήμο-να^. Αύτή ή αντίληψη, πού παρεμπιπτόντως θα αναγνωρίσουμε

4. Έξω από τις γενικές μεθοδολογικές σκέψεις του Βέμπερ γιά τόν «Ιδεατό τύπο» πού είναι σκόρπιες μέσα στό έργο του, βλέπε για τή σχέση ανάμεσα στήν άντίληψη τών «μεταβλητών» καΐ τόν «ιδεατό τύπο», τό Ge-sammelte Aufsâtze zur Religionssoziologie, Tûbingen, 1922-23, τόμ. I, σελ. 21 και έπομ., 37 και έπόμ., 233 και έπόμ. Ή σχέση άνάμεσα στόν «ίστο-


τις σχέσεις της μέ την έγελιανή προβληματική, εϊναι ιδιαίτερα ένδιαφέρουσα άν θυμηθουμε την έπίδρασή της πάνω στο εργο τοϋ Λούκατς 'Ιστορία κάί ταξική συνείδηση^ όπου βρίσκουμε τήν άντίληψη τής τάξης - ύποκείμενο της κοινωνίας και της ιστορίας και ύποκείμενο της γνώσης.

Στήν ουσία ό Βέμπερ προχωρεί σε μιά τυπολογία των νομι-κο-πολιτικών έποικοδομημάτων άνάλογα μέ τούς διάφορους συνδυασμούς (πού έξαρτιώνται από τήν τάξη της νομιμότητας) μυστικισμού και ορθολογικότητας πού έκδηλώνουν και διακρίνει, ανάμεσα στούς τύπους εξουσίας, τον όρθολογικό-νόμιμο τύπο, τον παραδοσιακό τύπο και τον χαρισματικό τύπο®. Αύτοι οι τύποι - άντικείμενα έπιστήμης " θα τεμαχιστούν άνάλογα μέ τις άξιες, τα ιδανικά, τά σχέδια, και άκόμα τά κίνητρα αυμπε* ριφοράζ τής πράξης των ανθρώπων - υποκειμένων πού τά εχου^ δημιουργήσει, και πού άλλωστε ό έρευνητής τά εχει έκτιμήσει στο φως των δικών του αξιών. Τίποτα δεν είναι πιό καθαρός δσον άφορα τΙς σχέσεις ανάμεσα στήν έπιστημολογική σχέση τών ιδεατών τύπων και τοϋ πραγματικού - συγκεκριμένου άπό τή μιά μεριά, και τήν ίστορικιστική προβληματική άπό τήν άλλη, από τήν άντίληψη τή ρητά διατυπωμένη άπό τόν Βέμπερ για τούς Ιδεατούς τύπους σαν αφηρημένα σχήματα πον εχονν τήν πιθανότητα và πραγματοποιούνται μέσα στό ιστορικό πραγμα-τικό - συγκεκριμένο. Αύτά τά αφηρημένα μοντέλα δεν είναι άλλα άπό τΙς άξίες τών υποκειμένων της ιστορίας—άνάμεσά τους είναι κι ό επιστήμονας—πού παράγουν το συγκεκριμένο, δηλαδή πού άνάγονται στήν άντικειμενοποίηση τής ουσίας

ρικισμό τών αξιών» και τό «μοντέλο» είναι καθαρή στις πολιτικές αναλύσεις τοϋ Τ. Parsons, άνάμεσα σ' άλλες: «Voting and the equilibrium of the ame-rican political system», στο American Voting Behaviour, 1959, έκδοση τών Burdick και Brodbeck, σελ. 115 και έπόμ. Βλέπε έπίσης τίς κριτικές ώς προς αύτό τό ζήτημα, τοϋ Nagel: LogicWithout Metaphysics, ήδη άπό τσ 1956, Ιο μέρος, κεφ. 10, «Α Formalisation of Functionalism». Αύτή ή τάση τοϋ Parsons δέν είναι άλλωστε παρά τό αποτέλεσμα τής άμεσης σχέσης άνάμεσα στο ρεϋμα τοϋ λειτουργισμου και τον Μ. Βέμπερ.

5. Wirtschaft und Gesellschaft, op. cit., 2o μέρος, VIIo κεφάλαιο· και τή συλλογή κειμένων τοϋ Weber: Rechtssoziologie, έκδοση J. Winckelmann, Berlin/Neuwied, 1960, passim.


—^υποκειμένου-Γ-. Για νά ερθουμε στούς ιδεατούς τύπους της ε-ξουσίας και τορ Κράτους, αύτοι δεν περιλαμβάνουν δομές μέ τήν αυστηρή δννοια του δρου, άλλά σε τελευταία άνάλυση, κίνητρα στάσης και συμπεριφοράς των «δρώντων προσώπων». Αύτή ή προβληματική του Βέμπερ είναι έκδηλη άλλωστε τόσο στήν άντίληψή του γιά τήν έξουσία δσο και στήν άντίληψή του γιά τό «κεφαλαιοκρατικό ήθος»—«όρθολογική» στάση των δρώντων προσώπων—, ή τής γραφειοκρατίας— ύποκειμένου τής όρθο-λογικότητας και του όρθολογικοϋ κρατικοϋ τύπου—κτλ.

"Ολα αύτά δέ σημαίνουν δτι οι διαφορές, πού θεμελιώνονται άπό τόν Βέμπερ, άνάμεσα σε παραδοσιακή, χαρισματική και όρθολογική έξουσία δέν καλύπτουν πραγματικά διαφορικά χαρακτηριστικά κρατικών τύπων. Θα φανεί καθαρά δτι ό τύπος καπιταλιστικού Κράτους παρουσιάζει πραγματικά σ' ενα όρι-σμένο μέτρο, χαρακτηριστικά πού περιγράφονται από τον Βέ-μπερ μέ τήν έννοια έξουσίας τύπου «όρθολογικοϋ-νόμιμου»: αυτά τά χαρακτηριστικά θά μπορούν τότε νά κατανοηθούν σάν συστατικά χαρακτηριστικά τής έννοιας αύτοϋ τοϋ Κράτους®.

II. Τύποι Κράτους. Μορφές Κράτους και καθορισμός περιόδων σ' έναν κοινωνικό σχηματισμό ""Ας έρθουμε τώρα στο άποφασιστικό πρόβλημα τών σχέσεων

άνάμεσα σέ τύπους Κράτους, μορφές Κράτους και μορφές κυ-βέρνησης, γιά νά συνεχίσουμε νά χρησιμοποιούμε τις έκφρά-σεις τοϋ Μάρξ, τοϋ Ένγκελς, και τοϋ Λένιν. Ένα πρόβλημα όρολογίας πρώτα άπ' δλα: οι έκφράσεις μορφές Κράτους καΐ μορφές κυβέρνησης χρησιμοποιούνται κατά γενικό κανόνα, από αυτούς τούς κλασικούς του μαρξισμού μέμιάν έννοια ταυτό-σημη γιά νά δείξουν λόγου χάρη τήν «κοινοβουλευτική δη-μοκρατία», τή «συνταγματική μοναρχία», κτλ.^.

6. Αύτή τήν έμπειριστική και θετικιστική άντίληψη τής γνώσης, στις σχέσεις της με τήν ίστορικιστική προβληματική, τήν ξαναβρίσκουμε μέ άλλη μορφή στον Γκαλ. ντελλά Βόλπε και στήν εννοιά του «αφηρημένο προσδιορισμένο» μοντέλο. Βλέπε: Logica come scienza positiva, 1947.

7. Αύτό συμβαίνει μέ τό σύνολο τ&ν πολιτικών κειμένων τοϋ Μαρξ και τοϋ "Ενγκελς, μέ τόν * Αποστάτη Κάουτσκυ, τό Κράτος καΐ ^Επανά-στάση, τό Κράτος» τοϋ Λένιν, κτλ.


"Άς θέσουμε κατά πρώτο λόγο τό πρόβλημα: σέ ποιο βαθμό μπορούμε νά κάνουμε διάκριση ανάμεσα σέ διάφορες μορφές Κράτους ένός ϊδιου τύπον Κράτονς\ Πράγμα πού εϊναι άνάλογο μέ τό θεωρητικό πρόβλημα πού βάζει ό τύπος του Κράτους. Τό θέμα εϊναι να καθιερώσουμε μια τυπολογία μορφών Κράτους πού νά τις κατανοεί μέ τρόπο πού νά μπορούν ταυτόχρονα νά έντοπίζονται μέσα στις σχέσεις άνάμεσα στις βαθμίδες και τό πεδίο τί\ς ταξικής πάλης ένός κοινωνικού σχηματισμού, και να εμφανίζονται σα μορφές ένός ϊδιου τύπου Κράτους. Διπλό κα-θήκον λοιπόν: α) νά προσδιοριστεί §νας τύπος Κράτους πού νά μπορεί νά έξηγήσει τή διαφοροποίηση τών μορφών Κράτους σαν διαφοροποιημένων μορφών αυτού τού τύπου, διαφοροποί-ηση προσδιορισμένη μέ άφετηρία τροποποιήσεις τών συστα-τικών σχέσεων αυτού τού τύπου Κράτους· β) νά προσδιοριστεί δτι αύτές οί τροποποιήσεις δεν θίγουν τήν ϊδια τή μήτρα τών σχέσεων, άλλα άποτελούν διαφοροποιημένες μορφές αύτών τών σχέσεων.

"Άν ό τύπος τού κεφαλαιοκρατικού Κράτους εχει σάν πε-ριεχόμενό του, κατά πρώτο λόγο, μιάν ειδική αύτονομία τών οίκονομικών και πολιτικών δομών, πού μπορεί νά έπισημανθεϊ μέρα στήν αύτονομία τού Κράτους και τών οίκονομικών κοι-νωνικών σχέσεων, οί μορφές Κράτους αύτού τού τύπου θά πρέ-πει νά κατανοηθούν σύμφωνα μέ μιά τροποποίηση τής σχέσης τού Κράτους και αύτών τών σχέσεων. Αύτή ή τροποποίηση ό-μως, τοποθετείται μέσα στό τυπικό πλαίσιο τής άντίστοιχης αύτονομίας τους και έτσι δέ βάζει βασικά σέ συζήτηση τούς δρους αύτής τής σχέσης: στήν περίπτωση αύτή τις κρατικές δομές και τό άποτέλεσμα άπομόνωσης τού οικονομικού στοι-χείου. Αύτές οί μορφές Κράτους θά κατανοηθούν σύμφωνα μέ τό βαθμό και τις εΙδικές μορφές αύτής τής αύτονομίας. Έτσι μπορούμε νά συγκροτήσουμε μιά θεωρία αύτού τού τύπου Κρά-τους και τών μορφών αύτού τού τύπου, στις σχέσεις του μέ τήν ταξική οΙκονομικη πάλη. Τό πρόβλημα θά εϊναι τό ϊδιο στή σχέση τού Κράτους και τής ταξικής πολιτικής πάλης, κυρίως τής ταξικής ήγεμονίας και τού συνασπισμού πού βρίσκεται στήν έξουσία.


Αύτό λοιπόν πού άμεσότερα έδώ άποτελει πρόβλημα είναι οί μετασχηματισμοί τής περιοχικής βαθμίδας ένος κοινωνικού σχηματισμού. Πώς πρέπει νά κατανοηθούν οί μετασχηματισμοί τού καπιταλιστικού Κράτους για νά παραμείνουν μετασχημα-τισμοί τής ϊδιας βαθμίδας; Αύτό διασταυρώνεται μέ το κεφα-λαιώδες πρόβλημα τού καθορισμού των περιόδων (periodisa tion) στο έπίπεδο τών πολιτικών δομών και πρακτικών. Μπο-ρούμε νά όρίσουμε τυπικές «περιόδους» ένός κοινωνικού σχη-ματισμού, μέ δικούς τους ρυθμούς, περιόδους δπου νά αντιστοι-χεί, στο πολιτικό έπίπεδο, μιά Ιδιαίτερη μορφή Κράτους;

Πρέπει πριν άπ' δλα να παραμερίσουμε την έξελικτική και ίστορικιστική άντίληψη, πού ύποθέτει μιά μονογραμμική χρονικότητα διαδοχής, εϊτε τών τρόπων παραγωγής, εϊτε τών «σταθμών» ένός κοινωνικού σχηματισμού, εϊτε τών μορφών μιας περιοχικής βαθμίδας ένός σχηματισμού* καταλήγει πρα-γματικά σ' αύτόν τόν χρονολογικό τεμαχισμό πού συνεχίζει νά προξενεί καταστροφές μέσα στήν περιοχή τών κοινωνικών έπι-στημών. Στήν περίπτωση τών μορφών τού Κράτους, καταλήγει νά βλέπει σ' αύτές άλλους τόσους διαδοχικούς σταθμούς μετα-σχηματισμού τού κεφαλαιοκρατικού Κράτους, πού άντιστοιχούν σέ άλλα τόσα στάδια άπλώς έξέλιξης τών κεφαλαιοκρατικών σχηματισμών.

Το πρόβλημα λοιπόν τών μετασχηματισμών μιας βαθμίδας ένός σχηματισμού, έπί τού προκειμένου τών μορφών τού κεφα-λαιοκρατικού Κράτους, πρέπει νά συσχετιστεί μέ τό πρόβλημα τών φάσεων και τών σταδίων τού συνόλου ένός σχηματισμού. "Οπως τό έχει σημειώσει ό Bettelheim : «Φαίνεται δικαιολογη-μένο νά κρατήσουμε τόν όρο «φάσεις» γιά νά δηλώσουμε τις δυό μεγάλες στιγμές ανάπτυξης ένός κοινωνικού σχηματισμού, δηλαδή 1) τή στιγμή τού ξεκινήματος του, δηλαδή τή μεταβα-τική φάση μέ τήν αύστηρή έννοια τού όρου...^2) τή φάση της διευρυμένης αναπαραγωγής της δομής,,. Καθεμιά απ' αύτές τις φάσεις χαρακτηρίζεται άπό μιάν ειδική συναρμογή τών έπιπέδων τού κοινωνικού σχηματισμού και τών άντιφάσεών τους,έπο-μένως από εναν όρισμένο τύπο άνισης άνάπτυξης αύτών τών άντιφάσεών. Στήν πορεία μιας ϊδιας φάσης, αύτό πού σέ μιά


δεδομένη στιγαή, είναι uià κύρια άντίφαση, γίνεται μιά δευτε-ρεύουσα αντίφαση ή άκόμα μια δευτερεύουσα πλευρά της άντί-φασης γίνεται κύρια πλευρά. Αυτές οί μετατοπίσεις άντιφά-σεων δίνουν τό ρυθμό στά διάφορα στάδια μιας δεδομένης φάσης...χαρακτηρίζονται άπό άλλαγές στις σχέσεις ανάμεσα στις τάξεις ή ανάμεσα στά διάφορα στρώματα μιδς ϊδιας τάξης». Θά πρόκειται εδώ για «τυπικά στάδια» μι&ς φάσης®.

Μπορούμε νά διατηρήσουμε αυτήν τήν ορολογία φάσεων και σταδίων προσθέτοντας δμως όρισμένες διασαφηνίσεις. Τά στάδια και οί φάσεις είναι έδώ ένός κοινωνικού σχηματισμού: τά στάδια της φάσης τής διευρυμένης άναπαραγωγής ένός σχη-ματισμού εϊναι στήν περίπτωσή μας, τά στάδια ένός σχηματι-σμού κυριαρχούμενου από εναν τρόπο παραγωγής, ένώ τοϋ προκειμένου ένός κεφαλαιοκρατικοϋ σχηματισμού κυριαρχού-μενου άπό τον Κ.Τ.Π. Τά στάδια αυτού τού σχηματισμού άνα-φέρονται ώστόσο οττήν πραγματική συνύπαρξη όρισμένων διαφορικών και ειδικών μορφών τού «καθαρού» κεφαλαιοκρα-τικοϋ τρόπον παραγωγής. Αύτές οί μορφές καλύπτουν «οικονο-μικές πραγματικότητες βαθειά διαφορετικές, έφόσον ξεκινάνε άπό τήν άπλή έμπορευματική παραγωγή και φθάνουν στό μονο-πωλιακό κρατικό καπιταλισμό, περνώντας άπό τήν Ιδιωτική κεφαλαιοκρατική παραγωγή, τήν κοινωνική κεφαλαιοκρατική παραγωγή και τόν μονοπωλιακό καπιταλισμό»®. Αύτές οί μορφές καπιταλισμού είναι μορφές τον «καθαροϋ)) Κ.Τ.Π. μέ τήν ίδια gvvoia πού ελεγε ό Λένιν στόν "Ιμπεριαλισμό: « Ό ιμπεριαλισμός καΐ ό χρηματιστικός καπιταλισμός, είναι εποικοδομήματα τοϋ παλιού καπιταλισμού. Γκρεμίστε τό πάνω μέρος και θά φανεί ό παλιός καπιταλισμός...». Αύτές οί μορφές τού κεφαλαιο-κρατικού τρόπον παραγωγής χαρακτηρίζονται στή θεωρία από

8. Στό Cahiers de Planification socialiste, nO 3, 1966, σελ. 141 και έπόμ. Τά κείμενα πού παραθέτουμε άπό τόν Bettelheim έχουν τώρα άναδημοσι-ευτεί στο La transition vers Γ économie socialiste, Maspero, 1968.

9. Bettelheim: «La construction du socialisme...», στήν La Pensée, nO 126, Άπρ. 1966, σελ. 58 και έπόμ., όπου ό Bettiheim μιλάει έδώ ταυτό-χρονα για τή μεταβατική φάση καΐ γιά τή φάση τής διευρυμένης αναπαρα-γωγής,μέ δυό λόγια τοϋ συνόλου των «διαφόρων σταδίων τοϋ καπιταλισμοϋ».


ορισμένες μορφές συναρμογής τών διαφόρων βαθμίδων, μορφές πού τοποθετοϋνται μέσα στο πλαίσιο τής μήτρας αύτοϋ τοϋ τρόπου παραγωγής, και πού σημαίνουν έπίσης συνδυασμούς τάσείον τοϋ Κ.Τ.Π. μέ τούς άλλους τρόπους παραγωγής μέσα σ' ενα κεφαλαιοκρατικό σχηματισμό. Αυτές οι μορφές έχουν τοΰτο το κοινό, δτι συνεπάγονται τήν ϊδια μήτρα, και τοϋτο το διαφορετικό, δτι οι άλλαγές πού τις χαρακτηρίζουν αφοροϋν ακριβώς τις συναρμογές τών βαθμίδων πού οροθετεί αύτή ή μήτρα. Στή περίπτωση αύτή ό Κ.Τ.Π. συνεπάγεται τήν ειδική αύτονομία τοϋ Κράτους και τοϋ οικονομικού στοιχείου, πράγμα πού δείχνει εναν τύπο συναρμογής τοϋ πολιτικού και τοϋ οικο-νομικού στοιχείου, δναν τύπο αποτελεσμάτων μιας βαθμίδας μέσα στα όρια πού βάζει ή άλλη. 'Εντούτοις, αν δλες οι μορφές τοϋ «καθαροϋ» Κ.Τ.Π. συνεπάγονται θεωρητικά ενα πολιτικό στοιχείο σχετικά αύτόνομο από τό οικονομικό στοιχείο, είναι καθαρό δτι ό ιδιωτικός καπιταλισμός συνεπάγεται ενα Κράτος όχι έπεμβατικό, και ό μονοπωλιακός καπιταλισμός ενα Κράτος επεμβατικό. Οί διαφορές αύτών τών μορφών Κράτους αφοροϋν ακριβώς τις ειδικές μορφές πού παίρνει ή σχέση ανάμεσα σ' ενα οικονομικό στοιχείο και ενα πολιτικό στοιχείο σχετικά αυτόνομα: άποτε?.οϋν μεταβλητέ; ενο; ειδικού αμετάβλητου στοιχείου,

"Ας επανέλθουμε στο πρόβλημα τών σταδίων ενός κοινω-νικού σχηματισμού κυριαρχούμενου από τόν Κ.Τ.Π. "Εξω από τήν συνύπαρξη ποικίλων διαφορετικών τρόπων παραγωγής, μπορούμε νά βρούμε μέσα σ' αυτό τό σχηματισμό τή συνύπαρξη πολλών «καθαρών)) μορφών τον Κ.Τ.Π Λ ταυτόχρονα ιδιωτικού καπιταλισμού, μονοπωλιακού καπιταλισμού, κρατικού μονο-πωλιακού καπιταλισμού, κτλ. Εντούτοις δπως ακριβώς ή φάση διευρυμένης αναπαραγωγής ένός σχηματισμού συσχε-τίζεται μέ τήν κυριαρχία ένός τρόπου παραγωγής —επί τοϋ προ-κειμένου τοϋ Κ.Τ.Π.—, τα στάδια αυτή; τη; φάσης ένό; σχη-ματισμου συσχετίζονται με την κυριαρχία μιας μορφής αυτόν τοϋ «καθαροϋ)) τρόπου παραγογής πάνίο στις ύ?2ες μορφές, πράγμα πού προκαλεί εναν ορισμένο συγκεκριμένο συνδυασμό τοϋ Κ.Τ.Π. και τών άλλων τρόπον παραγωγής. Έτσι, μπορούμε

14


λ'ά μιλάμε, μέ τήν αύστηρή έννοια τοϋ δρου, γιά ενα στάδιο ίδιωτικοϋ καπιταλισμού, για ενα στάδιο κοινωνικού καπιτα-λισμού, για ενα στάδιο μονοπωλιακού καπιταλισμού, γιά ενα στάδιο κρατικού μονοπωλιακού καπιταλισμού. Οί μορφές Κρά-τους των διαφόρων σταδίων ένός κεφαλαιοκρατικού σχηματισμού κυριαρχούμενου από μια απ' αυτές τις μορφές τού Κ.Τ.Π., ανταποκρίνονται στις μορφές Κράτους πού αντιστοιχούν σ' σύτές τις μορφές τού Κ.Τ.Π.

Έτσι, αύτές οί μορφές Κράτους ένός σχηματισμού χαρα-κτηρίζονται από μιά ειδική άλλαγή τής σχέσης άνάμεσα στό πολιτικό και τό οικονομικό στοιχείο. Εντούτοις, αύτή ή αλλα-γή των σχέσεων των δομών σχετίζεται μέ τις μορφές Κράτους στό βαθμό πού μπορεί νά επισημανθεί κατά τήν άντανάκλασή της στό πεδίο τής πάλης τών τάξεων. Ά π ' αύτήν τήν άποψη, όφαρά ακριβώς:

1) Τή σχέση τού Κράτους με τήν άπομόνωση των οίκονο-μικών κοινούνικών σχέσεων —οίκο νομική πάλη—: εκπληρώνε-ται, εδώ, μέ μια σειρά συγκεκριμένα αποτελέσματα πού αφο-ρούν μετασχηματισμούς νομιμότητας, διαφορικές σχέσεις τού εκτελεστικού και τού νομοθετικού κτλ.

2) Τή σχέση τού Κράτους με τήν ταξική ηγεμονία και το α<:νασπίσμο πού βρίσκεται στήν εξουσία — πολιτική πάλη. Μιά μορφή Κράτους εντοπισμένη σέ ενα στάδιο ένός κοινωνι-κού σχηματισμού, αντιστοιχεί σέ μιά τυπική διαμόρφωση αύτού τού συνασπισμού πού βρίσκεται στήν έξουσία: αύτά τά διάφορα στάδια, πού χαρακτηρίζονται άπό διαφορετικές μορφές Κρά-τους, θα αποκτήσουν τό ρυθμό τους από τις αλλαγές αύτού τού συνασπισμού^®.

10. Δεδομένου ότι θά έπανέλθω αναλυτικά πάνω σ* αύτά τα σημεία, επιμένω άπλώς έδω πάνω στό γεγονός ότι οί άλλαγές αύτών των μορφών Κράτους, πού χαρακτηρίζονται άπό ειδικές συναρμογές τών οικονομικών καΐ πολιτικών δομών μέσα στο πλαίσιο τοϋ ίδιου άναλλοίωτου στοιχείου, έπομένως άπο ειδικές μορφές παρέμβασης και μή παρέμβασης του οικο-νομικού στοιχείου μέσα στό πολιτικό και τοϋ πολιτειακού στοιχείου μέσα στό οικονομικό, ôèv μπορούν νά επισημανθούν όπως πρέπει παρά μονάχα μισα στις σχέσεις τον Κράτους και τοϋ πεδίου της πάλης των τάξεων. "Ας


Τέλος, ας προσθέσουμε μια τελευταία λέξη για τις σχέσεις του οικονομικοϋ και του πολιτικού στοιχείου, πού χαρακτη-ρίζουν τις διάφορες μορφές Κράτους, και για τις διάφορες μορ-φές παρέμβασης τής μιας άπ' αύτές τις δομές πάνω στήν άλλη, μέσα στά στάδια ένός κεφαλαιοκρατικοϋ σχηματισμού. Αύτό θα είναι χρήσιμο γιά να άρουμε μερικές παρανοήσεις. Πραγμα-τικά, μιά ολόκληρη παράδοση, τής πολιτικής θεωρίας, ξεκινών-τας από μιάν ιδεολογική οροθέτηση τής αύτονομίας τοϋ πολι-τικού και τοϋ οικονομικού στοιχείου, δηλαδή άπό τή θεωρητική! παράδοση τοϋ 19ου αιώνα, πού συνεπάγεται ακριβώς τό θέμα τοϋ χωρισμού τής κοινωνίας των πολιτών και τοϋ Κράτους, συγχέει αύτή τήν αύτονομία μέ τήν ειδική μή έπέμβαση τοϋ πολιτικοϋ στοιχείου μέσα στο οικονομικό, πού εϊναι χαρακτη-ριστικά τής φιλελεύθερης μορφής τοϋ Κράτους και τοϋ ιδιωτι-κού καπιταλισμού. Τό σημερινό Κράτος τοϋ κρατικού μονοπω-λιακού καπιταλισμού, έξαιτίας τής έκδηλης παρέμβασής του στο οικονομικό στοιχείο, θά συνεπάγονταν ετσι μιά κατάργη-ση τής χαρακτηριστικής άντίστοιχης αύτονομίας του από τόν Κ.Τ.Π. καΐ από ëvav κεφαλαιοκρατικό σχηματισμό. Συνέπεια: ή μορφή Κράτους τοϋ κρατικού μονοπωλιακού καπιταλισμού

πάρουμε τό παράδειγμα ιών σχέσεων τοϋ νομοθετικοϋ και τοϋ εκτελεστικού, πού σύμφωνα μέ τόν Μάρξ, χαρακτηρίζουν, μέσα στήν αλλαγή τους, τις μορφές τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ τύπου Κράτους. Ή καταλληλότητα τοϋ κρι-τηρίου τόν άλλαγόν, τής σχέσης νομοθετικοϋ - έκτελεστικοϋ δέν μπορεί άπλώς νά προσδιορίζεται άπό τΙς μορφές παρέμβασης, στό έσωτερικό τών δομών, μιας περιοχικής δομής μέσα στά όρια πού βάζει μια άλλη. Τό νά λέμε λόγου χάρη ότι μιά μορφή Κράτους πού παρεμβαίνει μέ τρόπο χαρα-κτηριστικό στο οίκονομικό στοιχείο δέν μπορεί νά είναι παρά ενα Κράτος μέ κυριαρχία τοϋ έκτελεστικοϋ, θά έσήμαινε όχι μόνο ότι έκλαμβάνουμε μιά απλή συσχέτιση γιά εξήγηση άλλα είναι, έπιπλέον, άρκετά συχνά λάθος. Το πρόβλημα έδώ είναι πολύ πιό σύνθετο: ή καταλληλότητα αύτοϋ τοϋ κριτηρίου των σχέσεων νομοθετικό-έκτελεστικο μπορεί νά έπισημανθεϊ όπως θά δοϋμε, μονάχα μέ τήν έξέταση τών αλλαγών τής σχέσης τοϋ Κρά-τους και τής απομόνωσης των οικονομικών κοινωνικών σχέσεων — θα πρόκειται έδώ, γιά τό πρόβλημα τών μετασχηματισμών τών μορφών νομι-μότητας — και τής σχέσης τοϋ Κράτους και τής ταξικής ηγεμονίας μέσα στό συνασπισμό πού βρίσκεται στήν έξουσία.


θά ήταν μια μεταβατική μορφή, επειδή θα συνεπάγονταν ακρι-βώς αύτήν τήν κατάργηση.

Δεν θά χρειαζόταν να επιμείνουμε πολύ πάνω στο λαθεμένο αύτης της αντίληψης. Γιατί είναι άλήθεια δτι οι μορφές πα-ρέμβασης του κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους μέσα στο οικονομικό στοιχείο, μορφές πού χαρακτηρίζουν τις μορφές αύτοϋ του Κρά-τους, ύποθέτουν τήν ειδική αυτονομία του πολιτικού στοιχείου και του οικονομικού στοιχείου. Οι αλλαγές, ακριβώς, τών σχέσεών τους, μέσα στο αναλλοίωτο πλαίσιο αύτής της αύτο-νομίας, είναι αύτές πού ρυθμίζουν μέ ακρίβεια τις αλλαγές τών άντίστοιχων παρεμβάσεών τους, δημιουργώντας έτσι τά δριά τους. Το έπεμβατικό Κράτος, λόγου χάρη, άσκεΐ ακριβώς τήν παρέμβασή του μέσο τών ειδικών μορφών πού παίρνει ή αύτονομία του σέ σχέση μέ το οικονομικό στοιχείο. Μέ άλλα λόγια, αύτή ή παρέμβαση ασκείται μέσα στό αναλλοίωτο πλαίσιο τής μήτρας του Κ.Τ.Π.

Αύτό βγαίνει άλλωστε καθαρά άπό μιά κατάλληλη άνάγνωση τοϋ Κεφαλαίου, Έχουμε συχνά δεί, μέσα σ' αύτό, μιά μελέτη του σταδίου τοϋ ιδιωτικού καπιταλισμού διαβάζοντας εκεί τήν περιγραφή τής είδικής μή επέμβασης τοϋ φιλελεύθερου Κράτους μέσα στό οικονομικό στοιχείο. Γιατί, τό Κεφάλαιο μας δίνει τά κλειδιά μιας κατασκευής της έννοιας τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους: αύτό πού μπορούμε νά βρούμε μέσα σ' αύτήν δέν εϊναι ή ειδική μή επέμβαση τής μορφής τοϋ φιλελεύθερου Κράτους μέσα στό οικονομικό στοιχείο τοϋ σταδίου τοϋ ιδιωτικού κα-πιταλισμού, αλλά ή αντίστοιχη αύτονομία τοϋ οικονομικού στοιχείου και τοϋ πολιτικού στοιχείου πού ορίζει τόν Κ.Τ.Π. Αύτό πού εχει συχνά έρμηνευτει σάν μιά περιγραφή τήςμή επέμβασης τοϋ Κράτους —τοϋ φιλελεύθερου —, μέσα στόν ιδιω-τικό καπιταλισμό δέν είναι ετσι παρά ή ανάλυση τής αυτονο-μίας τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ τύπον Κράτους και τοϋ οικονομικού στοιχείου, πού προηγείται από κάθε μορφή παρέμβασης μιας μορφής Κράτους ενός σταδίου μέσα στά δρια αύτοϋ τοϋ τρόπου παραγωγής.

Ύστερα από τά παραπάνω, προστίθεται μιά δεύτερη παρε-


ξήγηση: δτι αυτή ή παρέμβαση του κεφαλαιοκρατικοϋ τύπου Κράτους μέσα στο οικονομικό στοιχείο τάχα δεν ύπάρχει μέσα στό Κεφάλαιο' πράγμα πού εϊναι τελείως ανακριβές. Τή βλέ-πουμε νά σκιαγραφείται, αλλά εμμεσα, πέρα άπό το άπόσπασμα για τή νομοθεσία τών έργοστασίων. Με άλλα λόγια, ό Μαρξ της άποδίδει ασφαλώς μιά θέση πού όμως δεν τήν μελετάει σαφώς στό Κεφάλαιο: και αυτό, γιατί έξαιτίας ακριβώς της ειδικής αύτονομίας των βαθμίδων του Κ.Τ.Π. και τοϋ κυρίαρ-χου ρόλου πού παίζει σ' αύτόν τό οικονομικό στοιχείο, οι πα-ρεμβάσεις τών άλλων βαθμίδων μέσα στό οικονομικό στοιχείο σκιαγραφούνται εμμεσα. "Οπως δέ βρίσκουμε στό Κεφάλαιο μιά μελέτη τοϋ τύπου κεφαλαιοιςρατικοϋ Κράτους, τό ϊδιο δέ βρίσκουμε μέσα σ' αύτό μιά μελέτη τών παρεμβάσεων του στό οικονομικό στοιχείο. Μιλώντας στήν κυριολεξία, βρίσκουμε στό Κεφάλαιο μιά μελέτη τής ενότητας τής δομής τοϋ συνόλου τοϋ Κ.Τ.Π. και μιά μελέτη τών αποτελεσμάτων αύτής τής ενό-τητας πάνω στήν περιοχική δομή τοϋ οικονομικού στοιχείου. Δέ βρίσκουμε έδώ μιά μελέτη τών αποτελεσμάτων τής ενότητας πάνω στις άλλες περιοχικές δομές αλλά τήν αναλλοίωτη μήτρα τής ειδικής της αύτονομίας — ούτε, πολύ περισσότερο, μιά μελέτη τών αποτελεσμάτων μιας περιοχικής δομής πάνω σε μιαν άλλη περιφερειακή δομή, τις άντίστοιχες παρεμβάσεις τους μέσα στό πλαίσιο τής ενότητας, άλλα τήν εμμεση σκιαγρά-φηση αύτών τών παρεμβάσεων μέσα στό οίκονομικό στοιχείο.

'Αλλά τό κεφαλαιώδες λάθος βρίσκεται στό έξής: στό νά συμπεραίνουμε άπό τήν άνάλυση, πού γίνεται μέσα στό Κεφάλαιο y τής μήτρας τοϋ Κ.Τ.Π. και τής εμμεσης σκιαγράφησης τής παρέμβασης τοϋ Κράτους μέσα στό οίκονομικ-ό στοιχείο, μιά δήθεν περιγραφή ένός τρόπου παραγωγής, δπου τό Κράτος δεν παρεμβαίνει μέσα στό οίκονομικό στοιχείο. Τό λάθος αύτό κα-ταλήγει εϊτε στό νά βλέπουμε μέσα στό Κεφάλ.αιο τήν περι-γραφή ένός άπλοϋ σταδίου ένός κεφαλαιοκρατικοϋ σχηματισμού τοϋ Ιδιωτικού καπιταλισμού, εϊτε νά βλέπουμε σ' αύτό τή μελέτη ένός τρόπου παραγωγής «ξεπερασμένου» από τούς σημερινούς, μετασχηματισμούς, πού τούς άποδίδεται έτσι μιά κατάσταση μεταβατική. Πράγματι, τά δρια, καΐ μάλιστα ή άντίστοιχη


θέση του οικονομικού και του πολιτικού στοιχείου, πού ό Μάρξ στο Κεφάλαιο τα κατανοεί σάν κάτι πού χαρακτηρίζει τον Κ.Τ.Π , περιέχουν τόσο τήν ειδική μή παρέμβαση της μορφής τοϋ φιλελεύθερου Κράτους — μή παρέμβαση πού εχω άλλου δείξει τήν άκριβή της σημασία^^— δσο και τις παρεμβάσεις των άλλων μορφών τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ τύπου Κράτους, και μάλιστα τοϋ Κράτους στό στάδιο τοϋ κρατικοϋ μονοπωλιακού καπιταλισμοϋ.

III. Μορφές καθεστώτος και καθορισμός περιόδων τοϋ πολιτικού στοιχείου

Αύτές οι μορφές Κράτους πρέπει ώστόσο νά διακρίνονται από τις μορφές καθεστώτος, δρο πού θα τον κρατήσουμε στή θέση τοϋ διφορούμενου δρου τών μορφών κυβέρνησης, πράγμα πού δέν έχει γίνει από τούς κλασικούς τοϋ μαρξισμού. Αύτές οι διάφορες μορφές Κράτους μποροϋν νά παρουσιαστούν κάτω από διαφορετικές μορφές καθεστώτος, δπου κοινό σημείο αύ-τών τών διαφόρων μορφών καθεστώτος είναι δτι άνήκουν στήν ϊδια μορφή Κράτους. Λόγου χάρη, τό φιλελεύθερο Κράτος μπο-ρεί νά παρουσιάσει τόσο τή μορφή καθεστώτος τής συνταγμα-τικής μοναρχίας — Μεγάλη Βρεταννία — δσο καί τή μορφή καθεστώτος τής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας — Γαλλία. Τό παρεμβατικό Κράτος μπορεί νά παρουσιάζεται κάτω από πολλές μορφές καθεστώτος, τοϋ αμερικανικού προεδρικού καθεστώτος, τοϋ δικομματικού αγγλικού κοινοβουλευτικού καθεστώτος, τοϋ πολυκομματικού κοινοβουλευτικού καθεστώ-τος στήν ήπειρωτική Εύρώπη. Αύτές οι διάφορες μορφές καθε-στώτος δέν μπορούν νά αναφέρονται άμεσα στόν καθορισμό ίίεριόδων ένός σχηματισμού μέ στάδια, περιόδων πού νά άφο-ΐροϋν τις σχέσεις τοϋ συνόλου τών βαθμίδων: αύτές εξαρτιώνται από την Ιδιαίτερη χρονικότητα — επομένως τις ειδικές δομές — ,τοϋ πολιτικού επιπέδου. Αύτό τό σχετικά αύτόνομο έπίπεδο διαθέτει, πραγματικά, μιά χρονικότητα, ενα δικό του ρυθμό

11. Βλέπε πιο πάνω, σελ. 75.


πού, συναρμοσμένος μέ τις χρονικότητες των άλλων βαθμί-δων, άποτελεΐ ενα ιστορικό στάδιο ένος κοινωνικοΟ σχημα-τισμού. Ή συγκεκριμένη μελέτη μιδς συγκεκριμένης πολι-τικής συγκυρίας έξαρτιέται ακριβώς από τή συγχώνευση αύ-τοϋ του διπλού καθορισμού περιόδων, πού άφορα αντίστοιχα τό πολιτικό επίπεδο και τό σύνολο ενός τυπικού σταδίου. Ό τεμαχισμός τών πολιτικών καθεστώτων στό εσωτερικό μιδς μορφής Κράτους, έξαρτιέται κατά πρώτο λόγο από τις ϊδιες τι, συντεταγμένες τοΰ πολιτικού επιπέδου, λόγου χάρη, τής πλευρά, τού «συνασπισμού πού βρίσκεται στήν έξουσία», από τΙς συντε ταγμένες πού άφορούν τή συγκεκριμένη κατάσταση τής έκπρο σώπησης τών τάξεων και τών μερίδων τάξεων από πολιτικά κόμματα πάνω στήν «πολιτική σκηνή». Τά πολιτικά καθεστώτα παρουσιάζονται έδώ σάν μεταβλητές στό έσωτερικό τών ορίων πού θέτουν ή μορφή Κράτους ένός τυπικού σταδίου, οι σχέσεις και ή συγκεκριμένη λειτουργία τών κομμάτων, στή σχέση τους μέ ενα καθεστώς, σάν μεταβλητές στό έσωτερικό τών ορίων πού θέτει ό συνασπισμός πού βρίσκεται στήν έξουσία, και πο(> αντιστοιχεί στή μορφή Κράτους αύτού τού σταδίου.

Μπορούμε ετσι, άπό δώ και έμπρός, νά βγάλουμε μερικά συμπεράσματα πού άφορούν τό πρόβλημα τού καθορισμοΟ τών περιόδων.

1) Αύτός ό τεμαχισμός ένός σχηματισμού σε στάδια δεν μπορεί νά πραγματοποιηθεί σύμφωνα μέ ενα εξελικτικό χρονολογικό μοντέλο: δεν πρόκειται γιά στάδια πού διαδέχον-ται τό ένα τό άλλο χρονολογικά, ή γιά μορφές Κράτους ποώ ύπάρχουν σύμφωνα μέ ενα μονογραμμικό διάγραμμα διαδοχής. Εξαιτίας τής συνύπαρξης μέσα σ' ενα κεφαλαιοκρατικό σχη-ματισμό περισσότερων τρόπων παραγωγής και περισσότερων μορφών τού Κ.Τ.Π., έξαιτίας τής σύνθετης συναρμογής βαθμίδων μέ δικές τους χρονικότητες, ή κυριαρχία, μέσα σ' ενα κεφα-λαιοκρατικό σχηματισμό, μιδς μορφής τού Κ.Τ.Π. πάνω σ' εναν άλλον, δέν μεταφράζεται σέ μιαν άπλή εξέλιξη. Μέσα σέ εναν κοινωνικό σχηματισμό μπορούμε νά βρούμε ένα στάδιο κυριαρχούμενο άπό τόν έπεμβατικό κρατικό μονοπωλιακά· καπιταλισμό, πριν ύπάρξει ένα στάδιο κυριαρχούμενο άπό τόν


ιδιωτικό καπιταλισμό και τό φιλελεύθερο Κράτος: βλέπε, ύστερα άπο τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο στις δυτικές χώρες, τήν πε-ρίοδο πού ακολουθεί τήν «πολεμική οίκονομία». Αύτή ή περί-οδος ακολουθείται από μιαν άλλη, σχετικά σύντομη, πού αντι-στοιχεί σ' ëva στάδιο κυριαρχούμενο από τόν ιδιωτικό καπιταλι-σμό καΐ τό φιλελεύθερο Κράτος. Κατά δεύτερο λόγο, μπορούμε συχνά να διαπιστώσουμε τό πέρασμα άπό ενα στάδιο στό άλλο χωρίς τό ενδιάμεσο ενός σταδίου πού, αν δούμε στό θεω-ρητικό νόμο διαδοχής, πού είναι νόμος τάσης, ενα δρόμο Ι-στορικής μονογραμμικής διαδοχής, θά επρεπε νά άποτελεΐ έν-διάμεσο στάδιο: λόγου χάρη, πέρασμα στή Μεγάλη Βρεταννία, ύστερα από τόν δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, από ενα στάδιο Ιδιωτικού καπιταλισμού και προπολεμικού φιλελεύθερου Κρά-τους, σέ εναν κρατικό μονοπωλιακό καπιταλισμό καΐ σέ ενα «ισχυρό Κράτος», δίχως τό ενδιάμεσο ενός σταδίου μονοπωλια-κού καπιταλισμού και επεμβατικού Κράτους: άντίθετη είναι ή περίπτο)ση τής Γαλλίας. Κατά τρίτο λόγο, μπορούυε νά κά-νουμε σχετικά μέ τις μορφές Κράτους, τις ίδιες παρατηρήσεις δπως και σχετικά μέ τους τύπους Κράτους: ëva δεδομένο Κράτος παρουσιάζει τά χαρακτηριστικά πολλών κρατικών μορφών πού όφείλονται ακριβώς στή συνύπαρξη, μέσα σ' αύτό τό στά-διο διαμόρφωσης, πολλών μορφών τού Κ.Τ.Π. Μιά μορφή Κράτους παρουσιάζεται ώστόσο, μέσα στή σύνθετη ενότητα ένός δεδομένου Κράτους νά κατέχει τήν κυριαρχία* αύτή τού άποδίδει ^τσι τά συγκεκριμένα της διακριτικά χαρακτηριστικά.

2) Θά επρεπε νά σημειώσουμε, επίσης σχετικά μέ τις μορ-φές Κράτους, τά φαινόμενα διάστασης πού διαπιστώνονται σχε-τικά μέ τις σχέσεις ανάμεσα σέ δομές, και σχετικά μέ τις σχέσεις άνάμεσα στις δομές — νομικο-πολιτικό έποικοδόμημα — και τό πεδίο τών πρακτικών τών τάξεων — πάλη τών τάξεων. Αύτές οί διαστάσεις έχουν λόγου χάρη, στήν πρώτη περίπτωση, τό άποτέλεσμα νά μπορεί ενα στάδιο μονοπωλιακού καπιταλισμού ένός κοινωνικού σχηματισμού νάεχει μερικές φορές ενα Κράτος κυριαρχούμενο άπό τήν μορφή τού φιλελεύθερου Κράτους: αύτό διότι, παρά τή μορφή Κράτους πού έντούτοις συνεχίζει να άποτελεϊ ενα άπό τά στοιχεία τεμαχισμού ένός σταδίου, τά


στοιχεία και οι σχέσεις τους παρουσιάζουν σέ τέτοιο βαθμό τα χαρακτηριστικά τοΰ τνπικον σταδίου του μονοπωλιακού καπιταλισμού, ώστε αυτό αρκεϊ για το χαρακτηρισμό αύτοΟ τοΰ σχηματισμού. Αύτη ή διάσταση μπορεί νά φτάσει μέχρι το σημείο νά προκαλέσει μια παραμόρφωση τής σχέσης ανά-μεσα σέ δομές και λειτουργίες αύτοϋ τοϋ Κράτους, ένός Κράτους τυπικά φιλελεύθερου πού καλείται νά έκπληρώσει λειτουργίες ένός επεμβατικού Κράτους: αύτή ή παραμόρφωση μπορεί μά-λιστα νά φτάσει μέχρι σέ μιά ρήξη, και σέ ëva δανεισμό, από όρισμένες δομές, λειτουργιών πού «άντιστοιχοϋν» τυπικά σέ άλλες δομές: φαινόμενο πού εχουμε συναντήσει σχετικά μέ τούς τύπους Κράτους στο μπισμαρκισμό.

Έδώ άκριβώς είναι πού είμαστε σέ θέση νά διαπιστώσουμε μέ τον πιο φανερό τρόπο τις διαφορές ανάμεσα σ' αυτό πού μπορούμε νά τό όνομάζουμε διάσταση λειτουργική και διάστα-ση ρήξης: Στήν πρώτη περίπτωση, και άντίθετα πρός μιά «λει-τουργιστική» ανιίληψη, ή διάσταση άνάμεσα σέ δομές — ή «δυσλειτουργία» — είναι για τόν μαρξισμό, ενα συστατικό στοιχείο τής ενότητας, στήν περίπτωση αύτή ένός τυπικού σταδίου ένός κοινωνικού σχηματισμού: πρόκειται εδώ για τήν λειτουργική διάσταση πού ξεκινάει από τήν δμολογία καΐ φτά-νει στήν παραμόρφωση ανάμεσα σέ δομή και λειτουργία. 'Αλλά εντούτοις αύτή ή διάσταση μπορεί νά φτάσει ώς ëva κατώφλι πού πέρα άπ' αυτό μια περιοχική βαθμίδα παρουσιάζει μιά διάσταση ρήξης μέ τήν ένότητα τής οποίας άποτελει μέρος. Αύτή τή διάσταση δέ μπορούμε ώστόσο νά τήν σκεφτούμε μέ τόν δρο «έπιβίωση», πού χρησιμοποιείται συχνά στις μαρξι-στικές έκλαϊκεύσεις: αύτή ή βαθμίδα πού βρίσκεται σέ διάστα-ση πέρα από τό κατώφλι ρήξης δέν άποτελει ενα νεκρό κλάδο, μιά παρασιτική απόφυση τής ένότητας. Συνεχίζει νά εκπληρώνει λειτουργίες καί, ετσι, νά συγκροτεί ενα άπο τα στοιχεία, πού μπαίνουν στον ύπολογισμό κατά τόν τεμαχισμό ένός σχημα-τισμού σέ στάδια: ακόμα περισσότερο, έκπληρώνει πραγμα-τικά καινούργιες λειτουργίες, πού βρίσκολ'ται ώστόσο σέ (Ϊήξη μέ τις δομές της. Μέ άλλα λόγια, μιά διάσταση πέρα άπ' αύτσ τό κατώφλι πού προσδιορίζεται άπό ιήν ένότητα, συνεχίζει


νά δρα μέσα στο πλαίσιο αυτής της ένότητας, άλλά σα μιά διάσταση ρήξης, πράγμα πού συνεπάγεται δτι ή ρήξη εϊναι πάντοτε καθορισμένη στο εσωτερικό τής έ ν ό τ η τ α ς ^ ^ Εξάλλου, αυτές οι διαστάσεις, μπορούν νά ύπάρχουν, μέσα σέ ενα στάδιο, άνάμεσα στις δομές και το πεδίο τών πρακτικών των τάξεων: πρόκειται έδώ γιά διαστάσεις άνάμεσα στις μορφές Κράτους, και τή συγκεκριμένη διαμόρφωση των συνασπισμών που βρί-σκονται στήν εξουσία στο έσωτερικό τών σταδίων ένός κοινω-νικού σχηματισμοϋ.

Αέν θά επιμείνω περισσότερο έδώ πάνω στα συγκεκριμένα προβλήματα μιάς τυπολογίας τών κεφαλαιοκρατικών μορφών Κράτους καΐ τών μορφών καθεστώτος: θά επανέλθω δταν θα διαθέτουμε όλα τά αναγκαία στοιχεία και δτανθάδχουμε προσ-διορίσει μέσα στή θεωρητική γραμμή, πού εχω έπακριβώς χα-ράξει, τά χαρακτηριστικά του κεφαλαιοκρατικοϋ τύπου Κράτους. Ήταν αναγκαίο γιά τώρα νά θέσω καθαρά τό πρόβλημα τής σχέσης τής έννοιας του κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους μέ τις μορφές Κράτους και τίς μορφές καθεστώτος, μέσα στήν προβληματική τοΟ καθορισμού περιόδων.

12. Μιλώ φυσικά έδώ γιά μιά διάσταση ρήξης: έφαρμόζεται σ* ενα στοιχείο τής όλικτίς δομής, ή σέ μια περιφερειακή δομή τής ένότητας. Αέν πρέπει άκριβώς νά τή συγχέουμε μέ την κατάσταση ρήξης τοϋ συνόλου τής ένότητας ένός σχηματισμού, πού άποτελεΐ σ* αύτη την περίπτωση μιαν «ενότητα ρήξης»: πρόκειται, για την επαναστατική κατάσταση. Σ* αύτη τήν τελευταία περίπτακτη είναι τό σύνολο άκριβάς τών άντκράσεων ένός σχηματισμού, πού, μέ τήν άνιση άνάπτυξη τών περιφερειακών δομών, συγχωνεύονται σέ μιά στιγμή πού άπαιτεί τό μετασχηματισμό τοϋ συνόλου τής ένότητας (Βλέπε L. Althusser: «Contradiction et surdétermination, στό Pour Marx). 'Αντίθετα στήν περίπτωση μιας διάστασης ρήξης που άφορα μιά περιφερειακή δομή, ή ένότητα συνεχίζει νά δρα μέσα στήν τυ-πικότητά της. Μέ άλλα λόγια, ή έπαναστατική κατάσταση μιας ένότητας ρήξης δέν προέρχεται άπό μιάν άπλή άντίφαση άνάμεσα στή «βάση» και σέ ενα έποικοδόμημα πού δέν «τής άντιστοιχεϊ πιά».

τό απολυταρχικό Κράτος, Κράτος μεταβατικό

Ι· Τύπος Κράτους και προβλήματα μεταβατικής κατάστασης

Μπορούμε νά κάνουμε εδώ μερικές παρατηρήσεις πού αφο-ρούν τή μετάβαση άπό τον φεουδαρχικό τύπο Κράτους στον κεφαλαιοκρατικό τύπο Κράτους. Χωρίς νά έπεκταθοϋμε στις μεταβατικές περιόδους γενικά, αρκεί νά θυμίσουμε δτι εξαρτιέ-ται από μιάν ειδική προβληματική, πού δέν μπορεί νά άναχθεί, μέ ίστορικιστικό τρόπο, στή γένεση ενός τρόπου παραγωγής. Ή θεωρία τών μεταβατικών περιόδων δέν εϊναι ή θεωρία μιας γενεαλογίας των στοιχείων, ή θεωρία των προελεύσεων, αλλά ή θεωρία τής έναρξης μιας καινούργιας δομής. Οί μεταβατικές περίοδοι παρουσιάζουν μιά δική τους τυπικότητα, μιάν ειδική συναρμογή τών βαθμίδων, όφειλόμενη σέ μιά σύνθετη συνύπαρ-ξη, μέσα σ' ένα σχηματισμό σέ μεταβατική κατάσταση, των διαφόρων τρόπων παραγωγής και σε μιά συνεχή μετατόπιση, συχνά κρυφή, τοΟ δείκτη κυριαρχίας ενός τρόπου παραγωγής πάνω σ' έναν άλλον.

Τό άπολυταρχικό Κράτος, λοιπόν, έννοούμενο έδώ σά μετα-βατικό Κράτος τοϋ φεουδαρχισμοϋ πρός τόν καπιταλισμό στήν περιοχή τής δυτικής Εύρώπης, παρουσιάζει ιδιαίτερα προβλή-ματα. Πραγματικά, στή μεγάλη τους πλειοψηφία οί ιστορικοί είναι σύμφωνοι πάνω στό γεγονός, δτι ή τομή άνάμεσα σέ φεου-δαρχικό Κράτος καΐ κεφαλαιοκρατικό Κράτος δέ γίνεται τή στιγμή πού έμφανίζεται τό Κράτος πού άντιστοιχει στή σταθε-ροποίηση τής πολιτικής κυριαρχίας τής αστικής τάξης, τής ό-ποίας τό Κράτος πού προήλθε από τήν Γαλλική Επανάσταση


θα πρόσφερε τό χαρακτηριστικό παράδειγμα, αλλά ακριβώς τή στιγμή πού εμφανίζεται το απολυταρχικά Κράτος, Τό πρό« βλήμα έπομένως θά ήταν τό εξής: κατά τή μεταβατική περίοδο από τόν φεουδαρχισμό στόν καπιταλισμό μέσα στήν περιοχή τής δυτικής Ευρώπης, τό Κράτος παρουσιάζει ήδη χαρακτη-ριστικά πού επιτρέπουν νά τό κατανοήσουμε, άπό τυπολογική άποψη, σάν νά ανήκει στόν κεφαλαιοκρατικό τύπο Κράτους — παρόλο πού παρουσιάζει ακόμα πολλά χαρακτηριστικά του φεουδαρχικού τύπου Κράτους—, ένώ ή μεταβατική περίοδος χαρακτηρίζεται άπό τή «σταθεροποιημένη» μή κυριαρχία του Κ.Τ.Π. Τό επακόλουθο είναι δτι τό πέρασμα άπό τό φεουδαρ-χισμό στόν καπιταλισμό φαίνεται νά χαρακτηρίζεται εδώ, στήν ειδικότητά του, άπό μιά μή αντιστοιχία ανάμεσα στό πολι-τικό εποικοδόμημα και τήν οικονομική βαθμίδα.

Αύτό άποκαλύπτει άλλωστε τή συνθετότητα ενός προβλή-ματος, πού ύπάρχει ή ύπερβολική τάση νά τό άπλοποιοϋν. Σύμφωνα με τήν άντίληψη πού βλέπει στό Κράτος τό παράρτη-μα και τό προϊόν τής κυρίαρχης τάξης, έχουν συχνά ύποστη-ρίξει δτι τό αναφερόμενο πέρασμα χαρακτηρίζεται άπό τό γε-γονός δτι ή άστική τάξη γίνεται πρώτα μιά τάξη οικονομικά κυρίαρχη, και υστέρα, μέ τήν καθυστερημένη εγκαθίδρυση του άστικοϋ Κράτους —πού εχει τό παράδειγμά της στό Κράτος, πού προήλθε άπό τή Γαλλική Επανάσταση —, μιά τάξη πολι-τικά κυρίαρχη. Οί διαπιστώσεις λοιπόν αύτές είναι όρθές σέ δ,τι άφορα τή διάσταση άνάμεσα στό μεταβατικό Κράτος και τό πεδίο τής πάλης τών τάξεων: δεν είναι όρθές σέ δ,τι άφορα τό εποικοδόμημα τοϋ Κράτους μέσα στις δομές, γιατί αύτές ό-δηγοϋν στό νά θεωρήσουμε τό απολυταρχικό Κράτος σά μιά μορφή φεουδαρχικού Κράτους. Τό μεταβατικό λοιπόν άπολυ-ταρχικό Κράτος παρουσιάζει, κατά γενικό κανόνα, τά σημαντικά χαρακτηριστικά τοϋ κεφαλαιοκρατικοί^ τύπου Κράτους, πού είναι ένδεικτικά τής τομής σέ σχέση μέ τό φεουδαρχικό Κρά-τος, ενώ ή άστική τάξη δέν εϊναι άκόμα, γιά νά μιλήσουμε κυ-ριολεκτικά, μιά τάξη πολιτικά κυρίαρχη. Επιμένω πάνω σ' αύτό τό σημείο: αύτή ή ειδική παρουσία μέσα στό άπολυταρχικό Κράτος, τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ τύπου Κράτους, δέν όφείλεται.

τ ο ΑΠΟΛΥΤΑΡΧΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ 221

έπίσης, σέ μια πολιτική συμμαχία ανάμεσα σέ μιά τάξη εύγενών γαιοκτημόνων πολιτικά κυρίαρχη και μιαν αστική τάξη οικο-νομικά κυρίαρχη. Κατά τή φάση αύτή, ή κύρια αντίφαση τοπο-θετείται άκριβώς άνάμεσα στούς ευγενείς και τήν άστική τάξη\

Ή δομή λοιπόν τής μεταβατικής κατάστασης γενικά — του Ιδεατού περάσματος (passage idéel) γιά νά έπαναλαβουμε τήν έκφραση του Bettelbeim — χαρακτηρίζεται από μιά μη αντι-στοιχία άνάμεσα στή σχέση Ιδιοκτησίας καί τή σχέση πραγματι-κής ιδιοποίησης^. Στο πέρασμα από τόν φεουδαρχισμό στόν καπιταλισμό, αύτή ή μή άντιστοιχία χαρακτηρίζει τή μανιφα-κτονρα, πού είναι ή ειδική μορφή τοϋ περάσματος άπό τό φεου-δαρχισμό στόν καπιταλισμό. Εϊναι αύτό πού ό Μάρξ τό διατυπώ-νει λέγοντας: «Τό κεφάλαιο κυριεύει πρώτα τήν εργασία μέσα στούς τεχνικούς δρους πού είναι δεδομένοι άπό τήν ιστορική ανάπτυξη. Δέν αλλάζει άμεσα τόν τρόπο παραγωγής» ^ Ή μανιφακτούρα χαρακτηρίζεται επακριβώς άπό τό γεγονός ότι ό τρόπος Ιδιοκτησίας εϊναι ήδη ή κεφαλαιοκρατική μορφή ιδιοκτησίας: αύτή ή σχέση ιδιοκτησίας έγκαθιδρύει τήν «τυ-πική ύπαγωγή» του εργαζόμενου στό κεφάλαιο, και εκφράζεται από μιά καινούργια μορφή —κεφαλαιοκρατική— οργάνωσης τής εργασίας στό ϊδιο τό εσωτερικό τής μανιφακτούρας. 'Αντί-θετα, μέσα στή διαδικασία τής εργασίας, μέσα στήν πραγματι-κή ιδιοποίηση τής φύσης από μέρους τής παραγωγής, ή μανι-

1. 'Εξάλλου, και εξαιτίας τοϋ περιορισμένου χαρακτήρα αύτών των παρατηρήσεων, δέν θά μπορούμε νά κάνουμε διάκριση άνάμεσα στα διά-φορα στάδια τοϋ περάσματος από τον φεουδαρχισμό στόν καπιταλισμό: θά χρειάζονταν, γι' αύτό, νά έπιχειρήσουμε μιά συγκεκριμένη ανάλυση των συγ-κεκριμένων καταστάσεων, γιά νά έντοπίσουμε τήν τομή άνάμεσα άπό τή μιά μεριά σέ μιά ενότητα μέσα σέ μιά μεταβατική κατάσταση, πού παρουσιάζει ορισμένους ιστορικούς όρους τής μετάβασης και έξαρτιέται άπό μιά θεωρία τών προελεύσεων ένός τρόπου παραγωγής, και άπό τήν άλλη, σέ μιά ένότητα μιας μεταβατικής περιόδου με την άκριβή έννοια τοϋ όρου, μιας περιόδου που είναι ή επαύριο μιας τομής και έξαρτιέται από μιά θεωρία τής έναρξης ένός τρόπου παραγωγής. (Πάνω σ' αύτά τά προβλήματα, βλ. Bettelheim, op. cit.).

2. Balibar στό Lire le Capital, τόμ. II, σελ. 207 και έπόμ., και κυρίως Bettelheim, op. cit.

3. Le Capital, I, σελ. 303.


φακτούρα καθόλου δέ χαρακτηρίζεται από τό χωρισμό του έργαζόμενου καΐ των μέσων παραγωγής, αλλά από την ένότητά τους: αυτός 6 χωρισμός θα είσαχθεί στην πραγματική ιδιοποίη-ση με τή μεγάλη βιομηχανία πού αποκαθιστά την ομολογία ανάμεσα στην ιδιοκτησία καΐ την πραγματική ιδιοποίηση.

Αύτή ή μή αντιστοιχία πού χαρακτηρίζει τή μεταβατική κατάσταση εκδηλώνεται στό πέρασμα από τό φεουδαρχισμό στόν καπιταλισμό στή δυτική Ευρώπη μέ μιά χρονολογική διάσταση άνάμεσα τόσο στις μορφές δικαίου δσο και στό πο-λιτικό έποικοδόμημα του Κράτους από τή μιά μεριά, και τήν οικονομική δομή από τήν άλλη. Αύτή ή χρονολογική διάσταση άνάμεσα στό νομικο-πολιτικό στοιχείο και τό πολιτικό στοι-χείο διασταυρώνει, πραγματικά, τή χρονολογική διάσταση, στό εσωτερικό τοϋ οικονομικού συνδυασμού, άνάμεσα στή σχέ-ση ιδιοκτησίας — πού διακρίνεται άπό τή νομική της έκφραση — και τή σχέση πραγματικής ιδιοποίησης. Τό κεφάλαιο σά σχέ-ση ιδιοκτησίας —οικονομικό στοιχείο— ύπάρχει μέσα στήν πραγματικότητα πρίν τήν «πραγματική ύπαγωγή» τοϋ έργα-ζόμενου στό κεφάλαιο^, πού συνεπάγεται, αύτή, τό χωρισμό τοϋ έργαζόμενου και τών μέσων παραγωγής: τό ϊδιο συμβαίνει τόσο μέ τις τυπικές νομικές σχέσεις τής ατομικής ιδιοκτησίας δσο καΐ μέ τό μεταβατικό Κράτος. Ή νομική μορφή ιδιοκτη-σίας τής μεταβατικής περιόδου είναι μια κεφαλαιοκρατική μορφή ιδιοκτησίας, ή θεσμική μορφή τής πολιτικής κυριαρχίας, τό μεταβατικό άπολυταρχικό Κράτος είναι μιά μορφή κεφαλαιο-κρατικοϋ Κράτους προτού πραγματοποιηθεί ό χωρισμός του άμεσου παραγωγού από τά μέσα εργασίας του, πού άποτελει τή θβίορητική προϋπόθεση των κεφαλαιοκρατικών παραγωγι-κών σχέσεων. Πράγματι στή διάρκεια αύτής τής μετάβασης, βρίσκουμε ορισμένα από τά στοιχεία πού προσιδιάζουν στις κεφαλαιοκρατικές παραγωγικές σχέσεις, σέ σύνδεση μέ τή διαμόρφωση τοϋ απολυταρχικού Κράτους, αλλά πάντοτε σαν ιστορικούς δρου; τοϋ Κ.Τ.Π. Στό μέτρο ακριβώς αύτό, λόγου

4. Πράγμα πού είχε παρατηρήσει 6 Μαρξ μέσα στό Κεφάλαιο, στό κεφάλαιο γιά τή γένεση τής γαιοπροσόδου.


χάρη, είναι πού μπορούμε εξίσου να βρούμε μέσα στη μανιφα-κτούρα, αν κάνουμε μιάν ανάλυση των προελεύσεων τούΚ.Τ.Π., τούς «δρους» πού ό Μάρξ καλύπτει μέσα στά Grundrisse... κάτω από την ένδεικτική διατύπωση του «γυμνού ατόμου» ή του «ελεύθερου εργαζόμενου». Εντούτοις, έφόσον μια θεωρία της μεταβατικής κατάστασης δεν είναι μια γενεαλογία των στοι-χείων, άλλά μιά θεωρία τής έναρξης, οι κεφαλαιοκρατικές δομές του απολυταρχικού Κράτους, όχι περισσότερο από τήν κεφαλαιοκρατική τυπική ιδιοκτησία, δεν μπορούν νά συσχε-τιστούν στη θεο^ρία μέ τήν πραγματική ύπαρξη αύτών των ιστορικών όρων. Μπορούν νά κατανοηθούν μονάχα στο εσω-τερικό τής ειδικότητας της μεταβατικής περιόδου: μέσα στήν μή αντιστοιχία πού ήδη έσημειώσαμε.

Πρέπει ώστόσο εδώ νά κάνουμε μιά συμπληρωματική πα-ρατήρηση πού μδς οδηγεί σε μιά σημαντική διάκριση. Ή μή αντιστοιχία πού χαρακτηρίζει τή μεταβατική* κατάσταση, ο-δηγεί πραγματικά σε ενα κοινό χαρακτηριστικό τής μεταβα-τικής κατάστασης γενικά, πού συνίσταται στή χρονολογική διάσταση ανάμεσα στή σχέση ιδιοκτησίας και τή σχέση πραγμα-τικής ιδιοποίησης. Πρέπει εδώ νά κάνουμε πάντοτε τή διάκριση ανάμεσα στήν οικονομική σχέση ιδιοκτησίας και τή νομική ιδιοκτησία, για νά μπορέσουμε νά διαλευκάνουμε τις σύνθετες μορφές πού παίρνει αύτή ή διάσταση στήν συγκεκριμένη μετά-βαση άπό εναν κοινωνικό σχηματισμό σ' εναν άλλον, και ετσι νά αφαιρέσουμε τά σημάδια τών διαφόρων σταδίον τής μετά-βασης. Αύτό πού χαρακτηρίζει τήν μετάβαση από τόν φεου-δαρχισμό στόνκαπιταλκίμό'στήν περιοχή τής δυτικής Εύρώπης, είναι δτι προπορεύεται ή ιδιοκτησία σχετικά μέ τή διαδικασία τής εργασίας και ότι αύτό άφορα τόσο τήν οικονομική ιδιοκτη-σία — οργάνωση τής εργασίας μέσα στή μανιφακτούρα, δσο και τή νομική, θεσμοποιημένη εκφρασή της. Μέ άλλα λόγια, βρισκόμαστε μπροστά σε μιαν όρισμένη αντιστοιχία — πού είναι μεταβλητή ανάλογα μέ τα στάδια — άνάμεσα στις δυο σχέσεις Ιδιοκτησίας, πού βρίσκονται σε διάσταση, μέσα στή σνσχέτισνι τους, με τή διαδικασία τής εργασίας, 'Αντίθετα, κατά τήν μετάβαση από τόν καπιταλισμό στο σοσιαλισμό, ή μή


αντιστοιχία και ή διάσταση παίρνουν διαφορετικές μορφές. Αυτό άναφέρεται σέ τελευταία ανάλυση, σ' αυτή την κεφαλαιο-ώδη διαφορά άνάμεσα στή μετάβαση απο τον φεουδαρχισμό στον καπιταλισμό και τή μετάβαση άπό τόν καπιταλισμό στό σοσιαλισμό, πού οι κλασικοί του μαρξισμού έχουν ύπογραμ-μίσει, χωρίς να εμβαθύνουν σ' αύτήν: ό Κ.Τ.Π. αναπτύσσεται πάνω στό έδαφος τής άτομικής ιδιοκτησίας πού εχει ήδη έγκα-θιδρυθει μέσα στούς κόλπους τοϋ φεουδαρχικού τρόπου παρα-γωγής, ατομικής ιδιοκτησίας πού μετασχηματίζεται σέ κεφα-λαιοκρατική ατομική ιδιοκτησία, ένώ ό σοσιαλισμός καθιερώ-νει τήν ανάληψη των μέσων παραγωγής από τούς ίδιους τούς παραγωγούς, πράγμα πού μέ κανένα τρόπο δέ μπορεί νά καθι-ερωθεί μέσα στούς κόλπους του Κ.Τ.Π.

Επίσης, αύτή ή μή αντιστοιχία εϊναι σημαντική προκει-μένου νά εξηγήσουμε τή χαρακτηριστική παρουσία των κεφαλαιο-κρατικών δομών μέσα σ' αύτό τό μεταβατικό Κράτος, πού εχει ακόμα πολλά φεουδαρχικά χαρακτηριστικά: αύτές διαποτί-ζουν πραγματικά αύτό τό Κράτος. Ειδικότερα το τελευταίο παρουσιάζει χαρακτηριστικά ένός Κράτους πού διαθέτει, στή σχέση του μέ τις παραγωγικές σχέσεις, τήν ειδική αύτονομία του κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους, ένώ οι θεωρητικές προϋποθέσεις αύτής τής αύτονομίας — χωρισμός του άμεσου παραγωγού και των μέσων παραγωγής — δέν έχουν ακόμη πραγματικά έκπληρωθει. Ταυτόχρονα, αύτό τό Κράτος παρουσιάζει στή σχέση του μέ τις κοινωνικές παραγωγικές σχέσεις, χαρακτη-ριστικά ένός Κράτους συσχετισμένου μέ τήν κεφαλαιοκρατική απομόνωση αύτών τών σχέσεων, ένώ οι προϋποθέσεις αύτοϋ του άποτελέσματος άπομόνωσης, κάτω άπό τήν κεφαλαιοκρα-τική μορφή του, δέν ύφίστανται ακόμα στή ν πραγματικότητα.

Εξάλλου, αύτή ή μή άντιστοιχία μπορεί νά αποκρυπτο-γραφηθεί μέ αφετηρία τό ρόλο αύτοϋ του μεταβατικού Κράτους: πρόκειται εδώ γιά αναλύσεις τοϋ Μάρξ πού αφορούν τήν πρω-ταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου, πού σκοπός τους δέν είναι ώστόσο νά παρουσιάσουν μια θεωρία τής μεταβατικής κατάστασης, αλλά μιά γενεαλογία τών στοιχείων. Ό ρόλος τοϋ απολυταρχικού Κράτους δέν είναι ακριβώς νά δρα μέσα


στα δρια πού έχουν προσδιοριστεί από εναν τρόπο παραγω-γής ήδη δεδομένο, άλλά να δημιουργήσει παραγωγικές σχέσεις δχι ακόμα δεδομένες —τις κεφαλαιοκρατικές σχέσεις—, καί νά καταργήσει τις φεουδαρχικές παραγωγικές σχέσεις: ό ρόλος του είναι να μετασχηματίσει και νά προσδιορίσει τα όρια του τρόπου παραγωγής. Ό ρόλος αύτοϋ τοΟ μεταβατικού Κράτους στήν πρωταρχική συσσώρευση έξαρτιέται από τήν ειδική απο-τελεσματικότητα τοϋ πολιτικού στοιχείου στό αρχικό στάδιο τής μεταβατικής κατάστασης. Οι βαθμοί και οι μορφές αύτής τής παρέμβασης τοϋ άπολυταρχικοϋ Κράτους έξαρτιώνται ετσι^ κυρίως, από τή συγκεκριμένη ύπαρξη των ιστορικών δρων τοϋ καπιταλισμού στούς διαφόρους κοινωνικούς σχηματισμούς.

II· Τό άπολυταρχικό Κράτος, Κράτος κεφαλαιοκρατικό

Μέσα στήν περιοχή τής Δυτικής Εύρώπης, ή γέννηση τοϋ άπολυταρχικοϋ Κράτους ποικίλει ανάλογα μέ τήν άνιση άνά-πτυξη τών διαφόρων έθνικών συνόλων, αλλά τοποθετείται, σύμ-φωνα μέ τον προσδιορισμό περιόδων πού δέχονται οί ιστορικοί, κατά τήν περίοδο τής «μεγάλης κρίσης» τοϋ φεουδαρχισμοϋ στό 14ο καί 15ο αιώνα. Αύτή χαρακτηρίζεται'από τήν κατάρρευση, σέ μεγάλη κλίμακα, τής φεουδαρχικής γεωργίας, άπό τήν έμφά-νιση των μανιφακτουρών και τήν άνάπτυξη τοϋ διεθνούς εμπο-ρίου, από μιάν έλάττωση τοϋ πληθυσμού, κτλ. Αύτό το Κράτος σταθεροποιείται κατά τήν καινούργια περίοδο έπέκτασης πού έκτείνεται άπό τά μέσα τοϋ 15ου αιώνα μέχρι τά μέσα τοϋ 17ου αίώνα, δημιουργώντας μιά «κρίση τοϋ συνόλου» γάν φεουδαρχι-κών παραγωγικών σχέσεων και σημειώνοντας, κατά τόν Μάρξ, τήν «άρχή τής κεφαλαιοκρατικής εποχής»^. Αύτό τό Κράτος πού μποροϋμε νά τό έπισημάνουμε σέ μιαν έμβρυακή μορφή μέσα στίς ιταλικές ήγεμονίες τοϋ Quattrocento (τοϋ χίλια τετρακόσια, δηλ. τοϋ 15ου αιώνα), ξαναβρίσκεται στη Γαλλία

5. Σ' αύτό τό θέμα, βλέπε Μ. Dobb και Ε. Hobsbawn: «Άπο το φεουδαρ-χισμο στόν καπιταλισμό», στό Recherches Internationales a la lumière dii marxisme: Le feodalisme καί τό The Transition from Feudalism to Capi-talism, a Symposium by P. Sweezy, H. Takahashi, M. Dobb, R. Hilton, Chr. Hill—London, Fore Publications,

15


μέ τή βασιλεία του Λουδοβίκου 13ου καΐ Ρισελιέ, στήν 'Ισπανία μέ τους καθολικούς βασιλιάδες Φερδινάνδο και 'Ισαβέλλα®. Στήν 'Αγγλία, ή συγκεκριμένη κατάσταση ήταν διαφορετική, κι 'έτσι ή μετάβαση άπό τό φεουδαρχικό Κράτος στο κεφαλαίο-κρατικό Κράτος παρουσιάζεται, πραγματικά, και πιο καθυστε-ρημένη καΐ πιο άμεση, δεδομένου ότι εδώ τό άπολυταρχικό Κράτος εϊχε άπλώς εφήμερη ύπαρξη. Πρόκειται άλλωστε για περίπτωση παρόμοια μέ των Κάτω Χωρών^.

Τό άπολυταρχικό Κράτος χαρακτηρίζεται άπό τό γεγονός ότι ό τιτλοϋχος τής κρατικής δύναμης, γενικά ενας μονάρχης, συγκεντρώνει στά χέρια του μιάν εξουσία ανεξέλεγκτη άπό τούς άλλους θεσμούς, και πού ή δσκησή της δέν χαλιναγωγείται άπό κανέναν περιοριστικά νόμο, εϊτε πρόκειται για νόμο θε-τικής τάξης εϊτε φυσικής - θείας τάξης: ό τιτλοϋχος τής έξου-σίας είναι legibus solutus (άδέσμευτος από νόμους). Σε αντι-παράθεση πρός τόν φεουδαρχικό τύπο Κράτους, δπου ή κρατική έξουσία περιορίζεται ταυτόχρονα άπό τόν θειο νόμο —τό Κράτος

6. Ή περίπτωση τής Γερμανίας είναι ξεχωριστή: γιατί ή Γερμανία Λοτε δεν πέρασε άπό το άπολυταρχικό Κράτος §τσι πού τό άναλύω έδώ, παρά τά φαινόμενα. Μέχρι και στό Κράτος τοϋ Μπίσπαρκ, οί φεουδαρχικές δομές έχουν τήν κυριαρχία (ανάμεσα στ' άλλα, απουσία κεντρικής έξουσίας, διασκορπισμός τής έξουσίας κτλ.). Είναι άλήθεια δτι ό Ένγκελς μας πα-ρουσιάζει μερικές φορές τό μπισμαρκισμό καΐ σάν «άπολυταρχικό Κράτος» και σα μορφή «βοναπαρτισμοϋ» (7ο ζήτημα τής κατοικίας^ Κεφ. II, § 2). Αύτό όμως σχετίζεται, θά έπανέλθουμε σ'αύτό τό σημείο, μέ τό ότι ό Έν-γκελς κατανοούσε τή σχετική αύτονομία τοϋ Κράτους μονάχα μέ τόν τρό-πο μιας ισορροπίας δυνάμεων τών τάξεων πού ύπάρχουν.

7. Για τή γέννηση τοϋ σύγχρονο» Κράτους γενικά καΐ γιά τό άπολυ-ταρχικό Κράτος, ιδιαίτερα, βλέπε: Ο. Hintze, Staat und Verfassung, 1962, σελ. 470-496. R. M. Maciver, The Modem State, 1926, F. Oppenheimer, The State: its History and Development Viewed Sociologically, 1914. Kie-nast: «Die Anfànge des europaischen Staats — systems in spâteren Mit-Iclalter», στό Historische Zeitschrift, 153 (1936), σελ.229 καΐ έπόμ. R. Mous-nier:LesXVI et XVIII siècles, 1954. R. Mousnier, «Quelques problèmes concernant la mocarchie absolue» έκθεση στό Χ Congrès international des sciences historiques, τόμ. 4o G. Lefebvre: «Le despotisme éclairé» στό Annales hist. de la Révolution Française, nO 21, 1949. Πρέπει έπίσης νά ανα-φέρουμε έδώ τά άρθρα τής New Cambridge Modem History.


θεωρείται σαν έκδήλωση τής κοσμικής - θείας τάξης— καΐ από τά προνόμια των διαφόρων μεσαιωνικών κλειστών τάξεο^ν στο μέτρο δπου οί φεουδαρχικοί δεσμοί εσήμαιναν μιάν ιε-ραρχία άποκλειστικών έξουσιών των πιστών πάνω στή yf\ πού ήταν ιδιοκτήτες της καΐ στους ανθρώπους πού είναι δεμένοι πάνω σ' αύτήν, το απολυταρχικό Κράτος εμφανίζεται σαν Κράτος έντονα συγκεντρωποιημένο, Ένώ είναι επισφαλείς οι διάφορες συνελεύσεις πού κάνουν αύτές οί τάξεις, συνελεύσεις πού τήν δραστηριότητά τους περιορίζει ή άσκηση της κεντρικής εξου-σίας —γενικές τάξεις, δίαιτες, κτλ.— εμφανίζεται το Κράτος σα θεσμός συγκεντρωποιημένος, πηγη κάβε εξουσίας «πολι-τικής» στό εσωτερικό μιας εδαφικής - εθνικής περιοχής. Έτσι διαμορφώνεται προοδευτικά ή έννοια τής κυριαρχίας του Κρά-τους: έκφράζει τήν αποκλειστική και μοναδική θεσμοποιημένη κυριαρχία, τήν καθεαυτό δημόσια, πάνω σ' ε να εδαφικό - έθνικό σύνολο και τήν πραγματική άσκηση τής κεντρικής εξουσίας δίχως τούς έξωπολιτικούς «περιορισμούς» νομικής, εκκλησια-στικής ή ήθικής τάξης πού χαρακτήριζαν τό φεουδαρχικό Κράτος. Αύτή ή κυριαρχία του Κράτους έκδηλώνεται άλλωστε και πρός τό έξωτερικό καί έπιτρέπει στό μονάρχη νά είναι στις σχέσεις ανάμεσα στά εθνη ό μοναδικός της και άπόλυτος κύριος: πρόκειται για γεγονόξ καινούργιο, αν θυμηθούμε τό ρόλο πού κρατούσε λόγου χάρη ή Εκκλησία στις σχέσεις άνά-μεσα στά φεουδαρχικά Κράτη. Με δυό λόγια, ό βασικός χαρα-κτήρας του άπολυταρχικοϋ Κράτους είναι νά έκπροσωπει τήν καθεαυτό πολιτική ένότητα μιας συγκεντρωποιημένης έξουσίας πάνω σ' ëva έθνικό σύνολο, σέ αντίθεση πρός ëva διαμελισμό και ëva κομμάτιασμα τής έξουσίας σέ εδαφικές περιοχές, πού αποτελούν παράλληλα άδιαπέραστα οίκονομικο-πολιτικά κύτ-ταρα, πού οί σχέσεις τους συνίστανται σέ μιάν ιεραρχία έξουσιών πού είναι άσυμβίβαστες ανάμεσά τους και τοποθετημένες ή μιά πάνω απ 'τήν άλλη.

Τό άπολυταρχικό Κράτος παρουσιάζει ετσι μιαν αύτονομία ώς πρός τήν οικονομική βαθμίδα. Οί φεουδαρχικοί δεσμοί, πού είναι καθιερωμένοι στό φεουδαρχικό Κράτος μέ τρόπο ιερό, άντικαθίστανται άπό δεσμούς «καθεαυτό πολιτικούς».

228 ΓΙΟΛΙΉΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ

Ή κεντρική εξουσία, πού ό δημόσιος χαρακτήρας της ξεχω-ρίζει από τήν περιοχή τοϋ ιδιωτικού, παρουσιάζεται απελευθε-ρωμένη από τα θρησκευτικά και ήθικά «έξωπολιτικά» δρια και φαίνεται νά ασκείται μέ «απόλυτο» τρόπο πάνω σε ενα «έθνικο-λαϊκό» σύνολο: πρόκειται γιά τήν κατάρρευση των φραγμών στήν κεντρική έξουσία, πού τούς άποτελοΟσαν οί μεσαιωνικές κλειστές τάξεις. Βλέπουμε νά διαμορφώνονται οί εννοιες τοϋ «λαοί)» και τοϋ «έθνους» σαν συστατικές άρχές ένός Κράτους πού θεωρείται δτι έκπροσωπει τό «γενικό συμφέρον».

Άπό μιαν άλλη πλευρά, βλέπουμε μια διαδικασία θεσμικής καθιέρωσης των δρώντων προσώπων μέ τρόπο ιδιωτικό σάν «υπηκόων τοϋ Κράτους». "Αν εϊναι αλήθεια ότι ή κεντρική και κυρίαρχη έξουσία 'θεωρείται ότι δέν περιορίζεται άπό κα-νένα «νόμο», μέ τήν φεουδαρχική έννοια τοϋ όρου, δέν εϊναι λιγότερο άλήθεια ότι διαπιστώνουμε, αμέσως μέ τήν έμφάνισή της, μιάν άντικατάσταση των μεσαιωνικών προνομίων — γρα-πτών ή έθιμικών— άπό ένα γραπτό νομικό σύστημα: πρόκειται γιά κανόνες «δημόσιου» δικαίου, πού παρουσιάζουν ήδη τα χαρακτηριστικά <ής άφαίρεσης, της γενικότητας και τοϋ τυ-πικοϋ τοϋ σύγχρονου νομικοϋ συστήματος και πού διακανο-νίζουν τΙς σχέσεις τών υπηκόων τοϋ Κράτους μέ τήν κεντρική έξουσία. ΑύτοΙ οί υπήκοοι προσδιορίζονται, μέσα στούς πολι-τικούς θεσμούς τοϋ Κράτους, κατά τρόπο ιδιωτικό, δπου ή κεν-τρική έξουσία τηρεί συχνά αύτούς τούς νόμους και μονάχα μέ περίσκεψη προχωρεί σέ μιάν άμεση έπέμβαση στό χώρο τοϋ ίδιωτικοϋ.

Ή κυριαρχία τοϋ Κράτους, δπως τήν κατανοεί ό Bodin, παρουσιάζεται νά συνδέεται μέ τό πρόβλημα της ένότητας τής «καθεαυτό πολιτικής» εξουσίας: αυτή ή έξουσία θά έπρεπε νά άντιπροσωπεύει τήν ένότητα τών υπηκόων τοϋ Κράτους μέσα στό χώρο τοϋ δημόσιου. Τό Κράτος θεωρείται δτι ένσαρ-κώνει τό γενικό δημόσιο συμφέρον — καινούργιο θέμα στήν ήμερήσια διάταξη®: πρόκειται γιά τήν ϊδια τήν έννοια τοϋ

8. Πάνω στο θέμα αύτό, βλέπε ανάμεσα σέ άλλα, J. Ritter, Die Neu-gestaltung Europas in XVI Jahrhundert, σελ. 19 καΐ έπόμ.


«κρατικού συμφέροντος»® (raison d'État). Αύτη ύποδηλώνει ακριβώς τήν ανεξαρτησία μιας κρατικής έξουσίας, άπαλλα-γμένης άπό κάθε έξωπολιτικό δριο ατο μέτρο πού αύτή ή έξουσία αντιπροσωπεύει το γενικό συμφέρον. Βρισκόμαστε μπροστά στην πρώτη διαμόρφωση των θεωριών τοϋ κοινωνικού συμβολαίου, μιας άντίληψης πού μπορεί νά θεωρηθεί, κάτω από τήν κατοπινή και επεξεργασμένη μορφή της τοϋ 18ου αι-ώνα, σάν ή θεωρητική έκφραση της αύτονομοποίησης τής πολιτικής βαθμίδας καΐ τής οικονομικής βαθμίδας. Άπό τήν πρώτη έμφάνισή του, τό θεωρητικό πεδίο τοϋ κοινωνικού συμ-βολαίου άνατρέχει σέ νομομαθείς, διαμορφωμένους στά Πανε-πιστήμια πού ιδρύθηκαν από τόν 13ο αιώνα: αύτοί, αντλώντας από τις πηγές τής θεωρίας τοϋ δημόσιον συμβολαίου — lex regiae — τής Κάτω Ρωμαϊκής Αύτοκρατορίας, μέσα άπό τά κείμενα τών πατέρων τής Εκκλησίας και από ορισμένα κεφά-λαια τοϋ κανονικού δικαίου, βάζουν τά θεμέλια τής θεωρίας τής σύμβασης πολιτικής κυριαρχίας. Ή απόλυτη έξουσία βα-σίζεται πάνω στό συμβόλαιο με τό όποΐο οί «κυβερνώμενοι» μέσα στήν ιδιωτική τους «άπομόνωση» ένώνονται για νά σχη-ματίσουν ενα πολιτικό σώμα, ύποτασσόμενοι μέ το ϊδιο αύτό συμβόλαιο, στή δημόσια έξουσία τής «κυβέρνησης». Παράλληλα τό πρόβλημα τοϋ έθνους μοιάζει νά κατέχει μιά κεντρική θέση στή διαμόρφωση τοϋ άπολυταρχικοϋ Κράτους, Κράτους κυρί-αρχου τόσο στό εσωτερικό όσο και στό έξωτερικό τών «φυ-σικών συνόρων» του ®.

Είναι γνωστός έξάλλου ό σημαντικός ρόλος πού έχουν παίξει ό στρατός και ή γραφειοκρατία στή διαμόρφωση τοϋ απολυταρχικού κρατικού μηχανισμού : πολλές προσπάθειες έγιναν νά παρουσιαστεί αύτός ό ρόλος σά διάψευση τής μαρ-ξιστικής άντίληψης τοϋ Κράτους πού θεμελιώνει τις σχέσεις

9. Σ' αύτό τό θέμα: F. Meinecke,· Die Idee der Staatsrâson in der ne-ueren Geschichte, 1924.

10. Σ' αύτό τό θέμα, H. Hauser, La modernité du XVIe siècle, Paris, 1930· και Ε. Chabod. Contribution aux Actes du Colloque sur la Renais-sance organisé par la Société d'histoire moderne, 1958: «Y a-t-il un Etat de la Renaissance»?


μέ εναν καθορισμένο τρόπο παραγωγής. Αύτός ο ρόλος λοιπόν, πρέπει νά αναλυθεί μέ άφετηρία τις ιδιαίτερες λειτουργίες του στρατού και τής γραφειοκρατίας στη μεταβατική περίοδο από το φεουδαρχισμό στον καπιταλισμό: οι δομές άκριβώς του άπολυταρχικοΰ Κράτους, συσχετισμένες μέ τις ϊδιες συντεταγμέ-νες πού όροθετοϋν τό ρόλο του στρατοϋ και τής γραφειοκρατίας, είναι αύτές πού αποδίδουν σ' αυτά τα τελευταία δυο το ρόλο του; μέσα στον απολυταρχικά κρατικό μηχανισμό: Ή θέση του στρατοϋ του άπολυταρχικοΰ Κράτους μέσα στον κρατικό μη-χανισμό προσδιορίζεται από τήν κεντρική εξουσία: αύτή ή έξουσία διατηρεί ενα δικό της στρατό, ή στρατίίοτική ύπηρε-σία δέ βασίζεται πια πάνω στούς φεουδαρχικούς δεσμούς, αλλά πάνω σ' ενα στρατό μισθοφορικό στήν ύπηρεσία μιας πολιτι-κής έξουσίας σχετικά απελευθερωμένης από τά δρια τ(6ν φεου-δαρχικών δεσμών^ . Αύτός ό μισθοφορικός στρατός, ή τό πεζικό, αποτελούμενο από πολλές κοινωνικές τάξεις, κρατάει — σέ αντίθεση πρός τό ιππικό των εύγενών— ενα κύριο ρόλο, καΐ μπορεί μερικές φορές νά πάρει τό χαρακτήρα λαϊκού στρα-τού ένός Κράτους πού εκπροσωπεί τήν ενότητα του λαου: αύτό είναι ένα σημαντικό σημείο των αναλύσεων του Μακιαβέλη.

Ή περίπτωση τής γραφειοκρατίας εϊναι ακόμα πιό καθαρή: ό ρόλος της μπορεί νά περιγράφει μέ άφετηρία πολυάριθμες συντεταγμένες τής μεταβατικής περιόδου. Ό ρόλος της στόν κρατικό μηχανισμό προσδιορίζεται ώστόσο από τις κεφαλαιο-κρατικές δομές του άπολυταρχικοΰ Κράτους: βρισκόμαστε εδώ μπροστά στή γέννηση τής γραφειοκρατίας μέ τήν σύγχρονη έννοια του δρου^^. Οί διάφορες δημόσιες ύπηρεσίες δέ συνδέον-ται πιά άμεσα μέ τήν ιδιότητα των τιτλούχων τους σά μελών

11. Πάνω σ' αύτό τό ζήτημα: J. Van Doorn, «The Officer Corps: A-fusion of profession and organisation», στο European Journal of Sociology, VI, 1965, σελ. 262 και έπόμ.

12. 'Ανάμεσα σέ άλλα: Santoro, Gli offici del dominio sforzesco (1450-1500), 1948· R. Mousnier: La vénalité des offices sous Henri IV et Louis XIII, 1946' K.W. Swart, Sale of offices in Seventeenth Century, 1949. Θά επανέλθουμε άλλωστε, στο κεφάλαιο γιά τή γραφειοκρατία, πάνω στις άνα-λύσεις του Βέμπερ ώς πρός αύτό το σημείο.


τάξεων «καστών», άλλα παίρνουν προοδευτικά τό χαρακτήρα πολιτικών λειτουργιών τοϋ Κράτους. Τό περιεχόμενο τής άρμο-διότητας αύτών των άληθινών οργάνων εξουσίας δεν εξαρτιέται πιά άπό τούς «οικονομικο-πολιτικούς» δεσμούς τους με ενα μέρος τοϋ έδάφους, άλλα βρίσκεται μέσα στην άσκηση της κρατικο-ποιημένης εξουσίας. Ή άσκηση αύτών τών λειτουργιών δέν παρουσιάζεται πιά ετσι σάν μιά πραγματοποίηση τών οικονο-μικών και πολιτικών συμφερόντων τών τιτλούχων τους, αλλά σάν άσκηση τών λειτουργιών τοϋ Κράτους, πού εκπροσωπεί τό γενικό συμφέρον. Πραγματικά, όπως συμβαίνει και μέ τους εύγενείς διοικητικούς άρχοντες, αύτή ή ϊδια ή λειτουργία εϊναι πού αποδίδει στόν τιτλοϋχο μιά ταξική ιδιότητα^^ Ή σχέση ανάμεσα σ' αύτή τά γραφειοκρατία - λειτουργία καΐ τήν εμφά-νιση τοϋ «γενικοϋ συμφέροντος» πού έκπροσο^πειται από τό

13. Μια παρατήρηση εδώ: ή διάσταση ανάμεσα στο απολυταρχικό Κράτος καΐ τήν οικονομική βαθμίδα βάζει το πρόβλημα της λειτουργίας τοΰ άπολυταρχικοϋ Κράτους ύπέρ τοϋ καπιταλιστικού τρόπου παραγωγή; πού δέν είναι ακόμα κυρίαρχος. Τό πρόβλημα αύτό, όπως δέ μπορεί να έξηγηθεί άμεσα από μια «πολιτική» συγκυριαρχία ή συμμαχία της άστικΓή; τάξης και τών εύγενών γαιοκτημόνων, ακόμα περισσότερο δέ μπορεί ά-μεσα νά έξηγηθεί μέ τό πάρσιμο τοϋ άπολυταρχικοϋ κρατικού μηχανισμ'ί^β από τήν αστική τάξη/Αν εϊναι αλήθεια ότι οί «υψηλές θέσεις» τής διοίκηση ; και τής γραφειοκρατίας κατέχονται στή Γαλλία, στό παλιό καθεστώς, άπό τούς εύγενείς διοικητικούς άρχοντες («noblesse de robe»), δέν πρέπει νά ξεχνάμε ότι οί τελευταίοι, όπως τό εδειξε ό Mathiez, ασκούν μιά ταξική λειτουργία πού τούς προσεγγίζει στούς εύγενείς γαιοκτήμονες. "Όσο για τή Μεγάλη Βρεταννία, ό Μάρξ, στα άρθρα του στό New York Daily Tri-bune (Oeuvres politiques, Costes, τόμ. I, Π, V, VII, κτλ.), ειδικότερα στα κείμενά του πού άφορούν τούς Ούΐγους, μας δείχνει, κατά τον πιό καθαρό τρόπο ότι αύτές οί ύψηλές θέσεις τού κρατικού μηχανισμού κατέχονταν άπό μιά μερίδα τών εύγενών γαιοκτημόνων. Ίδια περίπτωση, κατά τόν Μάρς, και στήν 'Ισπανία (Ouevres politiques, τόμ. VIII, «La révolution espagnole», σελ. 131'καί έπόμ.). Έτσι λοιπόν, ή λειτουργία τού απολυταρχικού Κρά-τους ύπέρ τού κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, δέν όφείλεται άμε ία ούτε στήν πολιτική θέση τής άστικής τάξης μέσα στό πεδίο της πάλη; τών τάξεων, ούτε στήν ταξική ιδιότητα τού κρατικού μηχανισμού. Πρέπει νά πάρουμε έπίσης ύπόψη μας τΙς δομές τού απολυταρχικού Κράτους καί τό ρόλο τους στή μεταβατική περίοδο. Κάτι παραπάνω: ή σχετική αύτονο-


άπολυταρχικό Κράτος, εχει άλλωστε σημειωθεί άπό τον Μ. Βέ-μπερ, στις αναλύσεις του γιά τον τύπο όρθολογικής - νόμιμης έξουσίας πού θά επρεπε νά χαρακτηρίζει το σύγχρονο Κράτος.

Αύτη ή χρονολογική διάσταση ανάμεσα στο άπολυταρχικό Κράτος και τήν οικονομική βαθμίδα τής μεταβατικής περιόδου άπό τόν φεουδαρχισμό σϋόν καπιταλισμό, πού σχετίζεται μέ τήν μή αντιστοιχία πού σημειώσαμε, μπορεί νά εξηγηθεί από τις λειτουργίες του Κράτους κατά τήν πρωταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου. Πράγματι αύτές οί λειτουργίες του Κράτους —απαλλοτρίωση των μικροϊδιοκτητών, φορολογική νομοθεσία, παροχή κεφαλαίων γιά τήν έναρξη τής εκβιομηχάνισης, έπί-θεση εναντίον τής έξουσίας των φεουδαρχών, ρήξη τών εμπο-ρικών φραγμών στό εσωτερικό του εθνικού εδάφους, κτλ. —μπορούν νά εκπληρωθούν μόνον απο ενα Κράτος με κεφαλαίο-κρατικό χαρακτήρα άπό μια συγκεντρωποιημένη έξουσία μέ καθαρά πολιτικό χαρακτήρα. Οι «έθνικοι-λαϊκοι» άκριβώς θε-σμοί τςυ είναι εκείνοι πού σέ μεγάλο βαθμό του επιτρέπουν νά λειτουργεί εναντίον τοϋ συμφέροντος τών εύγενών, σέ μιά στιγαή πού δέ μπορεί ακόμα νά στηρίζεται καθαρά πάνω στήν άστική τάξη. Αύτός ό ρόλος «δύναμης» τοϋ Κράτους -ύπέρ τής «γεννώμενης άστικής τάξης», όπως μας τόν περιγράφει 6 Μάρξ, μπορεί νά άναλυθεΐ μονάχα σάν παρέμβαση τοϋ άπο-λυταρχικοϋ μεταβατικού Κράτους. Μέ άλλα λόγια, δέν θά μπο-ρούσε τό οποιοδήποτε Κράτος νά παίξει αύτό τό ρόλο τής «δύ-ναμης» στόν καθορισμό τών όρίων ένός τρόπου παραγωγής πού δέν είναι άκόμα δεδομένος. Ή μεταβατική κατάσταση.

μία, άκριβώς, τοΟ απολυταρχικοΟ Κράτους άπό τήν οικονομική βαθμίδα, πού συσχετίζεται μέ τις δομές του, είναι αύτή πού έπιτρέπει στόν κρατικό μηχανισμό να εχει πραγματικά μιαν «αύτόνομη» λειτουργία —και μάλιστα άντίστροφη— τής ταξικής του ιδιότητας. Μέ δυό λόγια, ή σχέση ανάμεσα στήν οικονομική κυριαρχία τής άστικής τάξης πού δέν είναι άκόμα στα-θεροποιημένη —μιλώ αποκλειστικά γιά κυριαρχία οίκονομική και όχι άκόμα σταθεροποιημένη —και τή λειτουργία τοϋ απολυταρχικού Κράτους μπορεί νά θεμελιωθεί μονάχα μέ τή διαλεύκανση μιας όλόκληρ^ης σειράς διαστάσεων ανάμεσα στις βαθμίδες άπό τή μιά μεριά, άνάμεσα σ' αύτές και τό πεδίο τής πάλης τών τάξεων, άπό τήν άλλη.


άποδίδοντας αύτές τις λειτουργίες στο Κράτος, κάνει ώστε αύτές να μπορούν νά έκπληρωθοϋν μονάχα άπό ενα Κράτος κεφαλαιοκρατικοϋ χαρακτήρα.

Τέλος, μιά τελευταία παρατήρηση πάνω στή σχέση αύτου του μεταβατικού Κράτους μέτήνπάλη των τάξεων.Ή χαρακτη-ριστική αύτονομία τοϋ απολυταρχικού Κράτους ταυτόχρονα ώς προς τήν οικονομική βαθμίδα και ώς προς το πεδίο τής πά-λης των τάξεων, πού τού εχει άκριβώς έπιτρέψει νά λειτουργεί προς τήν κατεύθυνση τής πρωταρχικής συσσώρευσης τού κε-φαλαίου, μπορεί άραγε νά συσχετιστεί, μέ έξαντλητικό τρόπο, μέ μιάν Ισορροπία δυνάμεων, δπως λέει ό "Ενγκελς, άνάμεσα στούς εύγενεϊς και τήν αστική τάξη; Θά δούμε ότι το γενικό έρμηνευτικό σχήμα τής σχετικής αυτονομίας τού Κράτους, πού συσχετίζεται μέ μιάν «ισορροπία» των κοινωνικών δυνάμε-ων πού ύπάρχουν, δέ μπορεί νά είναι έξαντλητικό γιά ενα Κρά-τος πού παρουσιάζει δκδηλα κεφαλαιοκρατικά χαρακτηριστικά. Ειδικότερα, το άπολυταρχικό μεταβατικό Κράτος δέν άντιστοι-χεϊ, τουλάχιστο όχι σε δλα τα στάδια τής μεταβατικής κατά-στασης, σέ μιάν ίσορροπία δυνάμεων άνάμεσα στούς εύγενείς τούς πολιτικά κυρίαρχους και τήν άστική τάξη τήν οΙκονομικά κυρίαρχη: αύτή ή οικονομική κυριαρχία τής αστικής τάξης μόνον προοδευτικά άποκαθίσταται, και μονάχα σέ έξαιρετικές περιπτώσεις φθάνει νά βάζει σέ ίσορροπία τήν πολιτική κυ-ριαρχία τών ευγενών — λόγου χάρη στή Γαλλία, προς τά τέλη τού παλιού καθεστώτος^^. "Άν μερικές φορές, στή διάρκεια αύτών τών σταδίων, ή κύρια πλευρά τής άντίθεσης, και μάλιστα ή κύρια άντίθεση μετατοπίζονται και δέ λειτουργούν άνάμεσα στήν άστική τάξη και τούς γαιοκτήμονες εύγενείς, άλλά άνά-μεσϋτ σ' αύτές τίς δυο τάξεις και τούς μικρούς άνεξάρτητους πα-ραγωγούς, αύτό δέ δείχνει αύτόματα μιάν ισορροπία δυνάμεων άνάμεσα σ' αύτές τίς δυο τάξεις. Ή ταξική συμμαχία εύγενεΐς-αστική τάξη, στήν περίπτωση αύτή χαρακτηρίζεται συχνά από μιά πολύ καθαρή υπερίσχυση τών εύγενών.Ή «σχετική αύτο-

14. Πάνω στο θέμα αύτό βλέπε έπίσης Μ. Dobb: Studies in the De-velopment of Capitalism, 1963, σελ. 83. και έπόμ.


νομία» του άπολυταρχικοΰ Κράτους, οφείλεται στον κεφαλαιο-κρατικότου χαρακτήρα και στο ρόλο του στη μεταβατική περί-οδο άπό τή μιά μεριά, και στή σύνθετη σχέση του με τό πεδίο της πάλης τοδν τάξεων άπό τήν άλλη.

Έτσι, από τήν άποψη του Κράτους, το άρχικό στάδιο της μετάβασης άπο το φεουδαρχισμο στον καπιταλισμό, συνίσταται στο δτι συνεπάγεται ενα Κράτος με έκδηλα κεφαλαιοκρατικά χαρακτηριστικά, ενώ ή άστική τάξη δεν είναι ή τάξη ή πολι-τικά κυρίαρχη και συχνά οΰτε και ή τάξη ή οικονομικά κυρί-αρχη: αύτό το αρχικό στάδιο δεν αντιστοιχεί, τις πιο πολλές φορές, σέ μιάν ισορροπία δυνάμεων ανάμεσα στήν άστική τάξη και τούς ευγενείς. 'Ύστερα από τήν άνοδο της αστικής τάξης στήν πολιτική εξουσία — πράγμα πού δεν συνεπάγεται αναγκαστικά τήν πολιτική της ηγεμονία—, ή μεταβατική κατά-σταση θά συνεχιστεί μέχρι τή σταθεροποίηση του Κ.Τ.Π. και μέχρι τήν αρχή της φάσης της διευρυμένης αναπαραγωγής: τό πρώτο στάδιο αύτής τής τελευταίας άντιστοιχει, πάντοτε μέσα από άνισες αναπτύξεις, στο φιλελεύθερο Κράτος πού τό ξαναβρί-σκουμε στή Δυτική Εύρώπη στό δεύτερο μισό του 19ου αΐώνα^^.

15. Πρέπει λοιπόννά κάνουμε διάκριση ανάμεσα στο «βοναπαρτισμό», πού δεν έξαρτιέται από τήν καθεαυτό μεταβατική φάση καΐ τήν απολυταρχική μοναρχία,Τό σημειώνω αύτό γιατί 6 Ένγκελς έχει μερικές φορές τήν τάση νά βραχυκυκλώνει, άπο ιστορική άποψη, τή θεωρητική διαφορά τών δυο φαινομένων (ειδικότερα στο Ζήτημα τής Κατοικίας—Question du logement, op. cit., 2o μέρος, § II), βλέποντας κατά κάποιο τρόπο μέσα στό βοναπαρτι-σμό τή συνέχεια του απολυταρχικού Κράτους. Αύτό προέρχεται άπό τά δύο γεγονότα πού άνέφερα: α) Ό "Ενγκελς εχει τήν τάση νά βλέπει στόν μπισμα-ρκισμό ενα βοναπαρτικό φαινόμενο, β) βλέπει στόν μπισμαρκισμό ένα ρόλο ανάλογο πρός αύτόν του απολυταρχικού Κράτους καί, έτσι, τόν αφομοιώνει σ' αύτό τό Κράτος. Διπλή ανακρίβεια: ό βοναπαρτισμός δέν είναι μιά μετα-βατική μορφή Κράτους — άν διατηρήσουμε όλη τήν αύστηρότητα του όρου τής μεταβατικής κατάστασης—, και οί άρχές τού μπισμαρκισμού χαρακτη-ρίζονται άπό έναν φεουδαρχικό «τύπο» Κράτους πού ωστόσο — και έδώ βρίσκεται όλο τό πρόβλημα — έχει μιά πλευρά άνάλογη πρός έκείνην τού κεφαλαιοκρατικού μεταβατικού Κράτους. Αύτή ή διπλή άνακρίβεια τού έπιτρέπει νά δει μέσα στόν βοναπαρτισμό — πού αφομοιώνεται στόν μπισμαρκισμό — μιά συνέχεια μέ τό απολυταρχικό Κράτος (μπισμαρκι-σμός= απολυταρχικό Κράτος).

για τα μοντέλα της αστικής επανάστασης

Μόλις εξέθεσα μερικά γενικά χαρακτηριστικά τάσης της μεταβατικής κατάστασης από τον φεουδαρχισμό στον καπιτα-λισμό μέσα στήν περιοχή τής δυτικής Ευρώπης, δείχνοντας ταυτόχρονα δτι αύτή ή μεταβατική κατάσταση παρουσιάζει ιδιομορφίες άνάλογα με τα εξεταζόμενα εθνικά σύνολα: αυτά αρχίζουν νά ταυτίζονται, εδώ, με τούς συγκεκριμένους κοινω-νικούς σχηματισμούς. Μπαίνει ενα σημαντικό πρόβλημα: μπορούμε νά μιλάμε γιά ενα rvmxo μοντέλο τής «άστικής επα-νάστασης»; Θά επιχειρήσω νά δείξω, αντίθετα προς μιάν αρκετά διαδομένη άντίληψη, πού θεωρεί τή Γαλλική Επανάσταση σάν τό παράδειγμα τής άστικής επανάστασης, και εξετάζοντας τήν περίπτωση τής Μεγάλης Βρεταννίας, τής Γαλλίας καί τής Προο-σίας, ότι αύτό τό «μοντέλο» δεν ύπάρχει. Πραγματικά, άν ή μεταβατική κατάσταση γενικά —τό Ιδεατό πέρασμα (passage idéel)— παρουσιάζει κοινά χαρακτηριστικά, αναφερόμενα σέ μιά θεωρητική εξέταση τάσεων, τό πρόβλημα τής άστικής επανάστασης, άναφερόμενο στή συγκεκριμένη μορφή πού παίρ-νει ή μεταβατική κατάσταση, έξαρτιέται από τή συγκυρία ένός σχηματισμού σάν ιστορικής άτομικότητας πάντοτε πρω-τότυπης. Εξάλλου, ή προβληματική των μοντέλων τής άστικής επανάστασης μπορεί νά τοποθετηθεί μονάχα μέσα στήν προο-πτική των διαστάσεων καΐ των άνισων αναπτύξεων πού σημει-ώσαμε ανάμεσα στά δυό συστήματα των σχέσεων διαστάσεων, στό σύστημα των δομών και τό σύστημα τοϋ πεδίου τής πάλης τών τάξεων.


Θα άκολουθήσω στά παρακάτω, συμπληρώνοντας τες τις γραμμές πον βγαίνουν άπό τΙς πολιτικές αναλύσεις τον Μαρξ καΐ τον "Ένγκελς. Δεν θά δώσω έδώ τα κείμενα, γιατί κάνω μια σύνθεση των ακριβολογημένων παρατηρήσεών τους με τίς. όποίες άσχολοϋμαι αναλυτικά στα διάφορα μέρη αύτοϋ τοϊ> δοκιμίου.

I. Ή άγγλική περίπτωση

Στήν περίπτωση τής Μεγάλης Βρεταννίας, ή αστική έπα-νάσταση τοποθετείται στο 17ο αιώνα, στο 1640 άλλά έπίσης στό 1688, δπου το 1688 έμφανίζεται σαν μιά καμπή τής ϊδιας έπανα<ττατικής διαδικασίας. Αυτή ή διαδικασία στή Μεγάλη Βρεταννία βάζει μέ καθαρό τρόπο το πρόβλημα των σχέσεων τής βιομηχανίας και τής γεωργίας: πρόβλημα πού γενικά εχει υποτιμηθεί έξαιτίας τής παρερμηνείας τών θεωρητικών άναλύ-σεων τοϋ Μάρξ μέσα στό Κεφάλαιο γιά τή γένεση τής γαιο-προσόδου, και έξαιτίας τής έξέτασής τους σάν άπλών ίστορικών άναλύσεων. Τό ταξικό χαρακτηριστικό αύτής τής επαναστατι-κής διαδικασίας, καΐ ειδικά τής επανάστασης του 1640, συνί-σταται στό ότι σημειώνει, καθαρά τό ξεκίνημα τής διαδικασίας έγκαθίδρυσης τής κυριαρχίας τοΰ Κ.Τ.Π. μέσο τής κεφαλαιο-ποίησης τής γαιοπροσόδον πρόκειται εδώ γιά μιά χαρακτη-ριστική περίπτωση δπου διαπιστώνουμε τό συγκεκριμένο τρόπο λειτουργίας τών γαιοκτημόνων πού ιδιοποιούνται γαιο-πρόσοδο. Ή Επανάσταση του 1640, και ή καμπή της τοϋ 1688 σημειώνουν άκριβώς τΙς αρχές τοϋ μετασχηματισμού ένός μέρους τής τάξης τών φεουδαρχών εύγενών σέ τάξη κεφαλαίο-κρατική. Έτσι, αύτη ή Επανάσταση πού ει ναι μιά αστική έπανάσταση στήν κυριολεξία τοΰ ορου, παρουσιάζει επιφανει-ακά ενα διφορούμενο χαρακτήρα: παίρνει τή μορφή μιας κύ-

1. Βλέπε Μ. Dobb: Studies in the Development of Capitalism, 1963, σελ. 177 και έπόμ. P. Andersen : «Les origines delà crise présente», στο Temps Modernes, Αύγ. - Σεπτ. 1964. E.P. Thompson: The making of the English Working Class, 1963,

ΜΟΝΤΕΛΑ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ 237

ριας αντίφασης άν&μεσα σέ μερίδες των φεουδαρχών ευγενών, ένώ ή έμπορική αστική τάξη, πού ήδη υπάρχει, παίζει εδώ ενα ρόλο απλώς δευτερεύοντα. Το διφορούμενο σχετίζεται στήν περίπτωση αυτή, *με τον χαρακτήρα της τάξης πού διευθύνει τήν έπαναστατικη διαδικασία: αύτή βρίσκεται στο δρόμο τοϋ περάσματος άπό τούς φεουδάρχες ευγενείς στήν ασηκή τάξη. Χτή συνέχεια τής διαδικασίας κεφαλαιοποίησης της γαιοπρο-σόδου, αύτή ή Ιάξη θά γίνει ό πυρήνας τής βιομηχανικής άστι-κής τάξης.

Αύτή ή Επανάσταση, αν τήν έξετάσουμε άπό άποψη άπο-κλειστικά πολιτική, μπορεί νά φαίνεται πρώιμη, γιατί ή έμπο-ρική άστική τάξη, πού είναι ανεπαρκώς άναπτυγμένη, και ή βιομηχανική άστική τάξη, πού είναι σχεδόν ανύπαρκτη, δέν μπορούν νά πάρουν τή διεύθυνση τής διαδικασίας. Εντούτοις, άν έξετάσουμε τό σύνολο τών σχέσεων τοϋ αγγλικού σχηματι-σμού, τότε βλέπουμε ôti έρχεται ακριβώς στην ώρα της: έπι-τρέπει νά λύσουμε τελειωτικά τό πρόβλημα τής κυριαρχίας τοΰ Κ.Τ.Π. πάνω στούς άλλους τρόπους παραγωγής στή γεωργία, μέ δυό λόγια νά ρυθμιστεί τελειωτικά τό θέμα τής μικρής πα-ραγωγής. Γιά νά μιλήσουμε κυριολεκτικά, ή άγγλική έπανάσταση έπιβάλλει στή διαδικασία κυριαρχίας τοϋ Κ.Τ.Π. στήν ύπαιθρο, δηλαδή στή διαδικασία τής διάλυσης και τής καταστροφής τοϋ πατριαρχικού τρόπου παραγωγής, ένα ρυθμό έξαιρετικά γρήγορο και μορφές έξαιρετικά ριζικές. Αύτό τό πρόβλημα 5έ φαίνεται νά μπορεί νά λυθεί μέ τέτοιο τρόπο, μέ τή μετάβαση άπό τόν φεουδαρχισμό στόν καπιταλισμό στήν περιοχή πού μας άπασχολει, παρά μονάχα μέ τό ξεκίνημα, τό δχί καθαρό Επιφανειακά, τής έπαναστατικής διαδικασίας κάτω άπό τή δι-εύθυνση μιας μερίδας τής άστικής τάξης πού ιδιοποιείται γαιο-πρόσοδο και βρίσκεται στό δρόμο τής συγκρότησής της μέ άφετηρία τούς φεουδάρχες εύγενείς, δηλαδή, στό πολιτικό έπίπε-δο, κάτω άπό τή διεύθυνση μιας μερίδας πού παραμένει άκόμα, πολιτικά, μιά μερίδα τών εύγενών®. Στήν Πρωσία τοϋ Μπίσ-

2. Πρόκειται έδώ γι' αύτό πού 6 Λένιν τό διατύπωνε σάν εραν άπό τούς όρόμονς έγκαθίδρυσης τοϋ Κ.Τ.Π. στήν ύπαιθρο κάτω άπό άριστοκρατική


μαρκ, ή διαδικασία έγκαθίδρυσης της κυριαρχίας τοϋ Κ.Τ.Π. ξεκινάει επίσης προς όφελος μιας μερίδας των εύγενών, πράγμα πού την κάνει να συγγενεύει μορφικά μέ τήν περίπτωση της Μεγάλης Βρεταννίας, μερίδας πού πάντως δέν εχει πάρει τή στροφή τής μεταμόρφωσής της μέσο της γαιοπροσόδου. Τέλος, ενώ στή Μεγάλη Βρεταννία ή μεγάλη ιδιοκτησία γαιοπροσόδου πραγματοποιείται από μιά μερίδα των εύγενών πού θά αποτε-λέσει τον πυρήνα τής βιομηχανικής αστικής τάξης, αυτή πρα-γματοποιείται, στή Γαλλία, από τήν ήδη συγκροτημένη άστική τάξη — απαλλοτρίωση τής άριστοκρατίας.

Τό πρωταρχικό άποτέλεσμα τής 'Αγγλικής Επανάστασης, μέσα στις παραγωγικές σχέσεις, ήταν ή συγκρότηση μιας κε-φαλαιοκρατικής γεωργίας, πού χαρακτηρίζεται από τό τριαδικό σύστημα τών μεγάλων γαιοκτημόνων, μιας ελάχιστης μειονό-τητας πού μονοπωλεί τήν ιδιοκτησία τής γής, τών ενοικιαστών γής καΐ μιδς τεράστιας πλειοψηφίας εργατών γής. Διαπιστώ-νουμε από δώ και μπρός τήν απουσία φεουδαρχών γαιοκατόχων —πού τα καθυστερημένα τους ϊχνη τά άπαντάμε στήν άνατο-λική Πρωσία—, και μεσαίων και κυρίως μικρών ιδιοκτητών γής, και μάλιστα μικροϊδιοκτητών αγροτών τής μικρής παρα-γωγής, πού είναι τυπικό προϊόν τής γαλλικής επανάστασης και πού σημαδεύουν όλη τήν κατοπινή πολιτική ανάπτυξη τής Γαλλίας. Ή άγγλική «άγροτιά» θά άπουσιάζει άπό δώ και μπρός, σαν κοινωνική δύναμη, από τήν πολιτική ανάπτυξη τής χώρας. Αύτή ή Ιδιαίτερη διαδικασία έγκαθίδρυσης τής κυ-ριαρχίας τοϋ Κ.Τ.Π. μέσο τής καταστροφής τών δυνατοτή-των τής μικρής παραγωγής στή γεωργία, εδωσε αφορμή σέ

ή αστική πολιτική διεύθυνση: είναι ό δρόμος μιας μετάβασης άπο το φεου-δαρχία μο ατον καπιταλιαμό και πού αρχίζει κυρίως δια μέσου τής μεγάλης ιδιοκτησίας γαιοπροσόδου.Ό δεύτερος δρόμος είναι 6 άμερικαηκος δρόμος όπου, έξαιτίας τής άπουσίας τοϋ φεουδαρχισμοϋ, ή διαδικασία ξεκίνησε μέσο τής ανεξάρτητης μικρής καΐ μεσαίας ιδιοκτησίας. {'Αγροτικό πρόγραμμα τής σοσιαλδημοκρατίας στήν πρώτη ρωσική έπανάσταση). Για τό θεωρη-τικό ζήτημα τών μεγάλων ιδιοκτητών γής, βλέπε παρακάτω: «4. Τό κεφα-λαιοκρατικό Κράτος καΙ οί κυρίαρχες τάξεις. J.O συνασπισμός στήν έξουσία, σημείο Β».


μιαν εξαιρετική ανάπτυξη της εμπορικής και βιομηχανικής και ύστερα χρηματιστικής αστικής τάξης: επίσης αυτά τά α-ποτελέσματα δεν εκδηλώνονται άπλώς στήν ύπαιθρο. Ή μικρή παραγωγή γενικά εχει χάσει τελειωτικά τις εύκαιρίες της στή Μεγάλη Βρεταννία, και αυτό αφορά επίσης τή μικροαστική τάξη: εχει σημασία νά σημειώσουμε δτι αύτή δεν εχει αποτε-λέσει, κατά γενικό κανόνα, στή Μεγάλη Βρεταννία, μιά κοινω-νική δύναμη, και άλλωστε ποτέ δέν εχει παρουσιαστεί πάνω στήν πολιτική σκηνή με μιάν άνοικτή δράση, λόγου χάρη μέ ενα δικό της κόμμα.

'Ωστόσο, ή εγκαθίδρυση αυτής τής φανερής και Ιδιαίτερα πετυχημένης κυριαρχίας του Κ.Τ.Π. άντανακλάται, στο πολι-τικό έπίπεδο, μ' εναν τρόπο πού μπορεί νά φανεί παράδοξος, αν δέν πάρουμε υπόψη μας τήν ιδιομορφία τής διαδικασίας στή Μεγάλη Βρεταννία και των διαστάσεων πού προκύπτουν άπό δώ. 'Άν ή Επανάσταση του 1640 εβαλε τά θεμέλια τής πολι-τικής κυριαρχίας τής άστικής τάξης, ώστόσο δέν τής εδωσε τήν πολιτική εξουσία. Ή οικονομική κυριαρχία τής άστικής τάξης —τής εμπορικής άστικής τάξης άλλά επίσης των ιδιο-κτητών γαιοπροσόδου— άναπτύχθηκε στήν αρχή κάτω άπό τήν πολιτική κυριαρχία τής τάξης τών εύγενών γαιοκτημόνων, δπως συνέβη άπ' αύτήν τήν άποψη στήν περίπτωση τής Γαλλίας πρίν τήν Επανάσταση. Σέ συνέχεια, και σύμφωνα μέ διάφορους σταθμούς και καμπές, ή άστική τάξη —έμπορική και γαιοπρο-σόδου— άνεβαίνει στήν εξουσία κάτω άπό τήν ήγεμονία τών ευγενών υστέρα, μετά το Reform Act του 1832, φθάνει στήν ήγεμονία τοϋ συνασπισμού πού βρίσκεται στήν εξουσία. Ώ-στόσο, χάρη στο σύνολο τής διαδικασίας, ή παρουσία τής άστι-κής τάξης πάνω στήν πολιτική σκηνή πραγματοποιείται στήν αρχή, άπό τότε πού ανέρχεται στήν έξουσία, μέ το ένδιάαεσο τών εύγενών πού έκπροσωποϋν τούς Ιδιοκτήτες γής γαιοπρο-σόδου και τήν έμπορική άστική τάξη. Σέ συνέχεια, άπό τήν ώρα τής ανόδου τής άστικής τάξης στήν ήγεμονία και τής ύπερίσχυ-σης τής βιομηχανικής και χρηματιστικής άστικής τάξης, ή έκπροσώπησή της γίνεται μέ το ένδιάμεσο τών Ιδιοκτητών γαιοπροσόδου —-τούς Ονίγους— ύπου αύτοι οί ιδιοκτήτες


λειτουργοϋν γιά πολύν καιρό, έξαιτίας αύτης της διαδικασίας, σαν αυτόνομη μερίδα τής άστικής τάξης, σαν κοινωνική δύ-ναμη. Ή ϊδια ή ήγεμονία τής βιομηχανικής και χρηματιστικής αστικής τάξης παραμένει ετσι καλυμένη πάνω στην πολιτική σκηνή, πράγμα πού έβαλε προβλήματα στούς ιστορικούς τοϋ βρεταννικοϋ κοινωνικού σχηματισμού.

Στο επίπεδο τής νομικο-πολιτικής βαθμίδας, οί ιδιομορφίες δεν είναι λιγότερες: ή Επανάσταση τοϋ 1640, παρόλο πού μετα-σχηματίζει το νομικό υπόβαθρο τής ιδιοκτησίας και τή λειτουρ-γία τής μοναρχίας, αφίνει μέσα στό Κράτος νά κυριαρχεί ό φεουδαρχικός τύπος πάνω στόν κεφαλαιοκρατικο τύπο—σημασία τής βουλής των λόρδων, σημασία τών έπαρχιακών δικαστών, σαν κέντρων τοπικής έξουσίας κτλ. Βρισκόμαστε έδώ μπροστά σε μιά διάσταση τοϋ νομικού συστήματος και τοϋ Κράτους, περίπτωση αρκετά συχνή κατά τή μετάβαση από τον φεουδαρ-χισμο στον καπιταλισμό, πού έκδηλώνεται, μέσα σ' αύτήν τήν προτεραιότητα τοϋ (κεφαλαιοκρατικοϋ) δικαίου σέ σχέση με τό Κράτος, άπό το γεγονός, δτι το αγγλικό δίκαιο, σέ άντίθεση πρός αύτά τής ήπειρωτικής Εύρώπης, θά παραμείνει από δώ και πέρα ëva δίκαιο όχι γραπτό, όχι κοοδικοποιημένο. Σέ συ-νέχεια, ή κυριαρχία μέσα στό Κράτος τοϋ φεουδαρχικού τύπου θα διατηρηθεί και μετά τήν άνοδο τής άστικής τάξης στήν πο-λιτική έξουσία, και αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα διά-στασης άνάμεσα στίς δομές τοϋ Κράτους και τήν κρατική έξου-σία. Αυτή ή διάσταση θά ύπάρχει μέσα στή μονιμότητα των φεουδαρχικών χαρακτηριστικών άκόμα και μετά τήν άνοδο τής άγγλικής άστικής τάξης στήν ήγεμονία, πράγμα πού άλλωστε συνδυάζεται μέ τή μονιμότητα λειτουργίας τών ιδιοκτητών γαιο-προσόδου σαν κοινωνικής δύναμης, και μέ τήν καλυμένη ήγε-μονία τής άστικής τάξης πάνω στήν πολιτική σκηνή. Ό ϊδιος ό κρατικός μηχανισμός — στρατός, διοίκηση —, σέ άντίθεση πρός δ,τι συμβαίνει στή Γαλλία, θά εχει, στίς «υψηλές θέσεις» του, τόν ταξικό χαρακτήρα τής τάξης τών ευγενών. Μιά σχε-τική άνανέωση θά γίνει στή συνέχεια πρός όφελος τών ιδιο-κτητών γαιοπροσόδου.


"Οσον άφορα μάλιστα τις λειτουργίες τοϋ Κράτους®, πρέπει να παρατηρήσουμε δτι χάρη σ' αύτή τήν ιδιαίτερη διαδικασία, ό ρόλος του στήν πρωταρχική συσσώρευση πρός όφελος τών μεγάλων ιδιοκτητών γής, μπορεί ακριβώς να εκπληρώνεται χωρίς το πέρασμα από το στάδιο τοϋ απολυταρχικοϋ Κράτους, δηλαδή μέσο της κυριαρχίας τών φεουδαρχικών δομών. Μπορούμε μά-λιστα νά ποϋμε ότι άντίθετα πρός τή Γαλλία, τό βασικό μέρος αυτής τής συσσώρευσης γίνεται νστερα από τήν έπανάσταση. 'Εξάλλου, ή οικονομική του λειτουργία περιορίζεται στή γενική του λειτουργία τής συσσώρευσης. Ή διαδικασία τής μετάβασης δεν χρειάστηκε μιά κατοπινή παρέμβαση τοϋ Κράτους μέσά στή διαδικασία τής εκβιομηχάνισης, πράγμα πού, άντίθετα; συνέβει στή Γαλλία με τό απολυταρχικό Κράτος καί στήν Πρω-σία με τόν Μπίσμαρκ. Τό αγγλικό Κράτος τοϋ τελευταίου στα-δίου τής μεταβατικής κατάστασης, με φεουδαρχικές και κεφα-λαιοκρατικές δομές ισορροπημένες, αντικαθίσταται από τή φιλελεύθερη μορφή Κράτους, πού ή μή παρέμβασή του στό οίκο νομικό στοιχείο είναι Ιδιαίτερα έκδηλη: αύτό επέτρεψε, άπό άλλη πλευρά, νά παραμείνουν ώς άργά, μέσα σ' αύτή τή φιλελεύθερη μορφή τοϋ άγγλικοϋ Κράτους, φεουδαρχικά χαρα-κτηριστικά. Στή Γαλλία, άντίθετα, τό φιλελεύθερο Κράτος θά έπιχειρήσει παρεμβάσεις πολύ πιό σημαντικές μέσα στό οικονομικό στοιχείο πρός όφελος τής άστικής τάξης, παρεμ-βάσεις πού άποτελοϋν τήν συνέχεια τών παρεμβάσεων τοϋ άπο-λυταρχικοϋ Κράτους. "Αλλωστε, αύτή ή ιδιαίτερη λειτουργία τοϋ Κράτους, συνδυασμένη μέ τή συντριβή τής μικρής παραγω-γής, τής μικρής άγροτιας καί τής μικρής άστικής τάξης, κάνει ώστε ό κρατικός μηχανισμός —6 στρατός καί ή διοικητική

^γραφειοκρατία—νάμήνέχει παίξει ποτέ στή Μεγάλη Βρεταννία τό ρόλο πού επρόκειτο σε συνέχεια νά παίξει στή Γαλλία ή τήν Γερμανία, κι αύτό παρά τήν ταξική του τοποθέτηση.

Μποροϋμε ήδη νά βγάλουμε μερικά συμπεράσματα: ή αγγλική έπανάσταση είναι Ιδιαίτερα πετυχημένη μέ τήν έννοια

3. Πάνω σ'αύτό τό θέμα, Β. Hobsbawn, The Age of Révolution, Î962, σελ. 175 και έπόμ., 192 και έπόμ. Μ. Dobb, op. cit. σελ. 25 καΐ έπόμ.

16


δτι επέτρεψε τή φανερή κυριαρχία του Κ.Τ.Π. πάνω στούς άλ-λους μέσα στον αγγλικό κοινωνικό σχηματισμό. Αύτή ή φανερή κυριαρχία κάνει ώστε ή μήτρα αύτοϋ τοϋ τρόπου παραγωγής να διαποτίζει αποφασιστικά αύτό τό σχηματισμό. Αυτό μετα-φράζεται, στήν ιστορική άτομικότητα αύτοϋ τοϋ σχηματισμοϋ, μέ τό γεγονός ότι ή οικονομική βαθμίδα κατέχει σχεδόν σταθερά, μέχρι τό στάδιο τοϋ κρατικοϋ μονοπωλιακοϋ καπιταλισμοϋ, όχι άπλώς τόν προσδιορισμό σε τελευταία άνάλυση, άλλά επίσης τόν κυρίαρχο ρόλο. Πράγμα πού μεταφράζεται μέ τή σειρά του μέ τήν κυριαρχία τής οικονομικής εξουσίας πάνω στήν πολι-τική έξουσία: στις περιπτώσεις άποκέντρωσης τών θέσεων οι-κονομικής κυριαρχίας και πολιτικής κυριαρχίας, πού κατέχονται από διάφορες τάξεις ή μερίδες, αύτές πού κατέχουν τή θέση οικονομικής κυριαρχίας είναι, σε τελευταία άνάλυση οί ήγε-μονικές τάξεις ή μερίδες. Στό πολιτικό έπίπεδο, ή επιτυχία αύτής τής επαναστατικής διαδικασίας μέσα στή συγκυρία αύτοϋ τοϋ σχηματισμού εχει σάν αποτέλεσμα νά λειτουργεί στήν αρχή πρός όφελος τών εύγενών: ή άνοδος τής αστικής τάξης στήν πολιτική έξουσία καί, ύστερα, στήν ήγεμονία τοϋ συνασπισμού πού βρίσκεται στήν έξουσία, είναι καθυστερημένη και πραγμα-τοποιείται μέ τρόπο καλυμένο. Ίδιο χαρακτηριστικό σε σχέση μέ τούς μετασχηματισμούς τών δομών τοϋ Κράτους και τοϋ κρατικοϋ μηχανισμού, στή διάστασή τους άπό τή μιά μεριά μέ τήν οικονομική βαθμίδα, κι άπό τήν άλλη μέ τό πεδίο τής πάλης τών τάξεων, δηλαδή μέ τήν κρατική έξουσία. Όλα αύτά κάνουν ώστε ή χαρακτηριστική επιτυχία αύτής τής επανάστα-σης νά παίρνει τό προσωπείο μιας άποτυχίας στό πολιτικό έπίπεδο.

II. Ή γαλλική περίπτωση

" Ας ερθουμε τώρα στήν περίπτωση τής Γαλλίας: ή Γαλλική Επανάσταση εχει, πραγματικά, συχνά παρουσιαστεί σάν τό παράδειγμα μιάς άστικής επανάστασης «τυπικά» πετυχημένης. Ήρθε σέ μιά στιγμή δπου ή έμπορική και βιομηχανική άστική τάξη, έξαιτίας τοϋ ιδιαίτερου τρόπου μετάβασης μέσο τοϋ


απολυταρχικού Κράτους, ήταν δπως λένε, ικανή να πάρει στά χέρια της τή διεύθυνση τής διαδικασίας, ήρθε δηλαδή τή στιγμή πού ή φεουδαρχική κοινωνία θά είχε μέ βραδύτητα «ώριμάσει» μέσα στούς κόλπους της δλες τις «δυνατότητές» της. Γι'αυτό καΐ θά μπορούσε να εχει τά άκόλουθα αποτελέσματα: τή φανερή άνοδο τής άστικής τάξης στήν εξουσία, το ριζικό μετασχημα-τισμό τών δομών τοϋ Κράτους πρός όφελος τής άστικής τάξης, μια πού τό Κράτος πού βγήκε από τήν Επανάσταση ήταν τό κεφαλαιοκρατικό Κράτος «τύπος»' τήν κυριαρχία μέσα στο γαλλικό σχηματισμό μιας «τυπικής» αςττικής πολιτικής ιδεο-λογίας, τό γιακωβινισμό. Μέ δυό λόγια, ή αστική τάξη - ύπο-κείμενο τής ιστορίας θά ανέπτυσσε πλήρως, στό πολιτικό επί-πεδο στή Γαλλία, τήν ούσία της: πρόκειται γιά έρμηνεία, για τήν όποία ό Γκράμσι, μέσα στήν μαρξιστική θεωρία δέν εϊναι ό τελευταίος άπό τούς ύπεύθυνους, και πού ή επιτυχία της μέσα στή θεωρία του εργατικού κινήματος εϊναι, δπως θά δούμε, από τΙς πιό ύποπτες^.

Επειδή λοιπόν τό θέμα εΪναι προφανώς ευρύτατο θά άρκε-στώ νά δώσω μερικές Ενδείξεις, πού θα εϊναι ώστόσο άρκετές γιά νά δείξουν δτι αυτή ή έρμηνεία εϊναι ενας μνθος.

1) Τί συμβαίνει, κατά πρώτο λόγο μέ τήν έγκαθίδρυση τής κυριαρχίας τού Κ.Τ.Π. πάνω στούς άλλους; Πράγματι αύτή ήταν συνολικά πολύ λιγότερο φανερή και άποφασιστική άπ* δ,τι στή Μεγάλη Βρεταννία ή στή Γερμανία, μέ τήν πρωσική επανάσταση πού §γινε από τά πάνω μέ τόν Μπίσμαρκ. Αύτή ή κυριαρχία δέν μπόρεσε κυρίως νά κόψει ριζικά τόν κόμβο δπου συγκεντρώνεται, μέσα σ' αύτή τή μεταβατική περίοδο, ή σχέση τού καπιταλιστικού τρόπου και τών άλλων τρόπων παραγωγής μέσα στις παραγωγικές σχέσεις: δέν μπόρεσε, στή Γαλλία, νά κόψει τό δρόμο στή μικρή παραγωγή. Πολύ περισσό-

4. Είναι έξάλλου ένδιαφέρον να δοϋμε τΙς έρμηνείες τής Γαλλικής Ε -πανάστασης άπό τά διάφορα πολιτικά ρεύματα τοϋ έργατικοΟ κινήματος. 'Ανάμεσα άπό τις πιό άποκαλυπτικές είναι, άναμφισβήτητα, ή έρμηνεία τού Τρότσκυ. Για τα παρακάτω παραπέμπω, έκτός άπό τά κλασικά έργα όπως τοϋ· Mathicz και τοϋ Lefebvre, στήν έπιτομή τοϋ Α. Soboul, Histoire de la Révo-lution française.


τερο, ή γαλλική έπανάσταση έπιβεβαίωσε οριστικά τις βάσεις τής μικρής παραγωγής. 'Από τή μιά μεριά, στήν περιοχή τής γεωργίας. 'Εξαιτίας του άπολυταρχικοϋ Κράτους και τοϋ ρόλου τών ευγενών, έπομένως, άν μποροϋμε νά πούμε, εξαιτίας τής απουσίας πρόωρης έπανάστασης κατά τή φάση τής πρωταρχι-κής συσσώρευσης, ή διαδικασία εγκαθίδρυσης τοϋ Κ.Τ.Π., μέσα στό σύνολο τοϋ σχηματισμού, ξεκίνησε όχι άπό τήν γαιοκτησία γαιοπροσόδου άλλά, μέσο τοϋ Κράτους, κατά πρώτο λόγο άπό τήν έμπορική και τή βιομηχανική αστική τάξη. Αύτή άναζήτησε μέσα στήν «άγροτιά» στηρίγματα έναντίον τών ευγενών, μέ σκοπό νά σφετεριστεί τή μεγάλη γαιοκτησία — άπαλλοτρίωση τών ευγενών. Παράλληλα, λοιπόν, τό άποφα-σιστικό άποτέλεσμα τής Έπανάστασης στή γεωργία δεν είναι ή άπαλλοτρίωση τών άγροτικών παραγωγών αλλά, πράγμα πού έπιβεβαιώθηκε άπό τή γιακωβίνικη δικτατορία ύστερα άπό τήν άγροτική έξέγερση έναντίον τών φεουδαρχικών δομών τής γεωργίας, ή απόδοση ένός υπόβαθρου ιδιοκτησίας στή μικρή έκμετάλλευση τής γής, και στήν έπέκτασή της^. Πρόκειται γιά τήν τυπικά γαλλική περίπτωση τών άγροτών μικροϊδιο-κτητών πού θά έχουν άπό δώ και μπρός γιά πολύν καιρό, εναν πολύ σημαντικό ρόλο πάνω στήν πολιτική σκηνή. Αυτός ό έξαιρετικός θρίαμβος τής μικρής παραγωγής έκδηλώνεται επίσης στήν περίπτωση τής μικροαστικής τάξης πού, άναπτυσσό-μενη πλάι στήν σιωπηρή πρόοδο τής έμπορικής και βιομηχα-νικής άστικής τάξης μέσα στό άπολυταρχικό Κράτος τών εύγε-νών, θά άποκαταστήσει όρισηκά τις βάσεις της με τήν πολι-τική τής Συμβατικής. Αύτή ή μικροαστική τάξη, άκόμα κι άν δέν δχει δπως στή Γερμανία εύθύς έξαρχής δεσμούς μέ τό κε-φάλαιο — άν,τό 1848, προτίμησε τήν άστική τάξη, πήρε, στή •διάρκεια τής Κομμούνας τοϋ Παρισιού, τό μέρος τοϋ προ-λεταριάτου—, θά παραμένει έντούτοις μιά πολύ σημαντική κοινωνική δύναμη στή Γαλλία — βλέπε τό φαινόμενο τοϋ «ριζοσπαστισμού».

5. Πρός αύτήν τήν κατεύθυνση, G. Lefebvre, Questions agraires aux-itemps de la terreur, 1932.


Τό άποτέλεσμα δλων αυτών είναι δτι ή οικονομική άνά-πτύξη στήν Ευρώπη τοϋ 19ου αιώνα, όπως τό παρατηρεί ό Hob-sbawn®:«...περιέχει ενα γιγαντιαίο παράδοξο: τή Γαλλία. Πάνω· στά χαρτιά, δεν ύπάρχει άλλη χώρα πού θά δπρεπε νά προχω-ρήσει γρηγορότερα. Διέθετε θεσμούς Ιδανικά προσαρμοσμένους στήν κεφαλαιοκρατική ανάπτυξη... 'Ωστόσο στην πραγματι-κότητα, ή οικονομική ανάπτυξη στή Γαλλία ήταν καθαρά χα-μηλότερη από δ,τι στις άλλες χώρες... Κι' αύτό, γιατί τό κε-φαλαιοκρατικό μέρος τής γαλλικής οικονομίας ήταν ένα εποι-κοδόμημα υψωμένο πάνω στήν άκίνητη βάση τής αγροτιάς καί τής μικρής άστικής τάξης...». Αυτή ή κατάσταση παρα-τάθηκε σέ συνέχεια με διάφορες μορφές: ό ρυθμός τής τεχνο-λογικής άνάπτυξης, τής διαδικασίας συγκέντρωσης τοϋ κε-φαλαίου, κτλ. θά είναι πολύ άργότερος στήν Γαλλία άπό δ,τι στήν 'Αγγλία και τή Γερμανία — έξαιρετική σταθερότητα των μικρών και μεσαίων έπιχειρήσεων, κτλ.

2) Και τί συμβαίνει μέ τήν πολιτική έξουσία; Πραγματικά, ή γαλλική άστική τάξη, σέ αντίθεση πρός τήν αγγλική άστική τάξη τοϋ 1640 και τοϋ 1688, πήρε ολοκληρωτικά τήν πολιτική έξουσία, άλλά μέ ποιο αντίτιμο! Μπόρεσε νά τό κάνει μονά-χα στηριζόμενη πλατιά πάνω στή μικρή άγροτιά και τή μικρο-αστική τάξη και άκόμα εντελώς εύκαιριακά, πάνω στούς έργά-τες μανιφακτούρας πού βρίσκονται κυρίως άνάμεσα στούς «ξεβράκωτους» τοϋ Παρισιού^. Φανερή άνοδος τής άστικής τάξης στήν πολιτική έξουσία, αύτή τή φορά, αλλά μονάχα στό μέτρο πού έξαλείφει, μέ τρόπο σχετικά καθαρό, τούς εύ-γενεΐς. Όλα γίνονται, πραγματικά, σάμπως ή Γαλλική 'Επανά-σταση νά μήν είχε ποτέ συμπέσει μέ τον εαυτό της, σάμπως νά πήγαινε ταυτόχρονα και μπροστά και πίσω σέ σχέση μέ τόν έαυτό της: πίσω, γιατί δέν κατάφερε νά πνίξει στή γέννησή της τή μικρή παραγωγή, καΐ μπροστά γιατί υποχρεώθηκε εύθύς

6. Ορ. cit. σελ. 177 και έπόμ. 7. Είναι γνωστό δτι οί Labrousse καΐ Soboul έδειξαν, αντίθετα μέ τον

Mathiez, πώς ό Ροβεσπιέρος όδηγήθηκε νά «στηριχθεί» πάνω στήν μικρή παραγωγή, καί,.άντίθετα μέ τόν D. Guérin, ότι τό βιομηχανικό προλεταριά-το δέν λειτούργησε κατά τήν Επανάσταση σαν κοινωνική δύναμη.


εξαρχής νά προηγηθεί για να προφτάσει τη μικρή παραγωγή, πού πολώνονταν άπό το προλεταριάτο πού βρισκόταν ήδη στό δρόμο τής συγκρότησής του. Ή μικροαστική τάξη και οι μικροϊδιοκτήτες άγρότες, πού οί σχέσεις τους με τήν αστική τάξη περνούν άπό ëva ολόκληρο φάσμα, άπό τήν ανταγωνι-στική άντίφαση μέχρι τήν υποστήριξη ή ακόμα μέχρι τή συμ-μαχία, στερούν άλλωστε άπό τή γαλλική αστική τάξη τις δυνα-τότητες μιας σταθερής συμμαχίας μέ τούς εύγενείς, ετσι όπως τή βλέπουμε στήν 'Αγγλία καί, αργότερα, στήν Πρωσία. Κάθε συμμαχία αύτοϋ του είδους, αν πάρουμε υπόψη τήν παρουσία αύτών τών τάξεων, δεν θά μπορούσε νά σημαίνει παρά μιά βα-θειά επιστροφή προς τα πίσω —πού δοκιμάστηκε πραγματικά έπι Καρόλου του 10ου—: αυτό όχι μόνο θά ερχόταν σε άντί-θεση μέ τά πιό στοιχειώδη συμφέροντα τής αστικής τάξης άλλά, επιπλέον θά έσήμαινε δτι δεν παίρνονται ύπόψη αύτές οί τάξεις πού φρενάριζαν αύτή τήν έπιστροφή προς όφελος τοϋς στάτους κβό. Άπό μιάν άλλη πλευρά, οί Ιδιαίτερες μορφές πού εχει πάρει ή άντίφαση ανάμεσα στήν άστική τάξη και αύτές τις τά-ξεις οδήγησαν ακριβώς στά ιστορικά φαινόμενα τής πρώτης καί κυρίως τής δεύτερης Αυτοκρατορίας τοΰ Λουδοβίκου Βονα-πάρτη. Πρόκειται εδώ γιά ιδιαίτερες μορφές τοϋ κεφαλαιοκρα-τικοϋ Κράτους, δπου ή άστική τάξη μοιάζει νά παραιτείται άπό τήν πολιτική της εξουσία, προς όφελος ενός κρατικού μηχα-νισμού πού διευθύνει τις δημόσιες ύποθέσεις της στηριζόμενη πάνω στούς μικροϊδιοκτήτες άγρότες και τ ή μικροαστική τάξη.

Έτσι, αύτή ή «ύποδειγματική» επανάσταση στό πολιτικό επίπεδο έδημιούργησε μιά κατάσταση κρίσης σχεδόν μόνιμης στήν πολιτική εξουσία τής αστικής τάξης: γέννησε μέχρι τό 1848, μιά μόνιμη άνΙσορροπία της ανάμεσα στούς εύγενείς από τή μιά μεριά, καί τή μικρή παραγωγή από τήν άλλη, καί μιάν εξαιρετική άνικανότητα νά σταθεροποιήσει τήν ήγεμονία της. Άφοΰ άπαλλάχτηκε όριστικά, τό 1848, από τούς εύγενεις, κλίνοντας πρός τή μικρή παραγωγή, τείνει νά σταθεροποιηθεί ύστερα από τήν πτώση του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, άλλα και πάλι πολύ αργά. Τό βιομηχανικό προλεταριάτο πού ανέρχονταν τό 48 τήν περίμενε στήν καμπή τής Κομμούνας πράγμα πού τήν


όδήγησε στό να επισφραγίσει, μέ τήν αγροτική πολιτική της μετά τό 1870, τή στήριξή της πάνω στή μικρή αγροτιά.

3) Τί γίνεται τώρα μ' αύτή τήν ύποδειγματικότητα τής Γαλ-λικής Επανάστασης στό έπίπεδο τής νομικο-πολιτικής βαθμί-δας του Κράτους; Τό πολιτικό της έπίτευγμα θά επρεπε άραγε νά έκτιμηθεί από τήν επιτυχία της, σέ αντίθεση πρός τήν άγγλι-κή έπανάσταση, στή ν έγκαθίδρυση ένός τυπικοϋ κεφαλαιο-κρατικοΰ Κράτους; Μέ κανέναν τρόπο. Είναι βέβαια αλήθεια δτι τό Κράτος πού προήλθε άπό τά Γαλλική Έπανάσταση κα-τόρθωσε νά άπαλλαχτεί, περισσότερο από τό άγγλικό Κράτος, από τά φεουδαρχικά χαρακτηριστικά: ύπάρχει δμως καΐ ή άλλη Οψη τοΟ νομίσματος. Αύτή ή άντίληψη τοϋ «τυπικοϋ» κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους σχετίζεται πράγματι μέ έπιφανειακές παρατηρήσεις πάνω στή ν καθιέρωση τής καθολικής ψηφο-φορίας μετά τήν εξέγερση τοϋ Αύγούστου τοϋ 1792, και πάνω στή θεσμική πολιτική τής Συμβατικής τών 'Ορεινών, πού θεω-ρείται σάν προεικόνιση τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους. " Αν ετσι βλέπουμε τά πράγματα σημαίνει δτι διαπράττουμε τό λάθος νά παραμελοϋμε τόν χρονικό διαχωρισμό ένός σχηματισμοϋ σέ φάσεις και σέ στάδια, δπως καΐ τή διάκριση άνάμεσα σέ κεφα-λαιοκρατικό τνπο Κράτους και στις μορφές Κράτους πού τοϋ αντιστοιχούν σημαίνει δτι θεωρούμε πώς τό κεφαλαιοκρατικό Κράτος πού εϊναι μιά θεωρητική ëvvoia, μπορεί άμεσα νά ταυτιστεί, σάν ιστορική ούσία, μέ τήν κοινωνική πραγματι-κότητα. Πραγματικά, αύτό τό συγκεκριμένο Κράτος για τό ό-ποιο γίνεται λόγος, βρίσκεται πολύ προχωρημένο πάνω στό μεταβατικό στάδιο δπου τοποθετείται. Μέ τήν έννοια αύτή, και μέ κάθε αύστηρότητα, μποροϋμε νά ποϋμε δτι δέν πρόκειται καθόλου γιά Κράτος μιδίς άστικής έπανάστασης πού πέτυχε πο-λιτικά εκείνη τη στιγμή καΐ σε κείνη τη συγκυρία, άλλα γιά τό Κράτος μιας άστικής έπανάστασης πού πολιτικά απέτυχε: γιατί αύτή τήν ορισμένη στιγμή δέν εϊναι τό Κράτος μιδίς άστικής τάξης πού κατέχει τήν ήγεμονία, άλλά τό Κράτος τής άγροτιάς και τής μικροαστικής τάξης, και ό Tocqueville δέ γελάστηκε σ' αύτό τό σημείο. Αύτό τό Κράτος άλλωστε δέν εϊχε μεγάλη διάρκεια. Στήν πραγματικότητα, τό Κράτος ακριβώς τής πρώτης


και της δεύτερης Αυτοκρατορίας είναι αύτό πού άνήκει σέ μιά άστική τάξη λαχανιασμένη πού πάει να ξεπεράσει τήν καθυ-στέρησή της σέ σχέση μέ τήν άγροτια και τή μικροαστική τάξη, νά αντισταθεί στο προλεταριάτο πού άναπτύσσεται* το Κράτος αύτό συνεχίζει νά εχει πάνω του τή σφραγίδα τής αμφί-βολης ύποστήριξης τής μικρής παραγωγής.

^Εξάλλου, αύτή ή κατάσταση συνεπιφέρει εδώ μιάν άντα-νάκλαση, συχνή και διαρκή, τής κυριαρχίας τοϋ Κ.Τ.Π. μέσα στόν κυρίαρχο ρόλο τής κρατικής βαθμίδας^ και αύτό πάλι σέ άντίθεση πρός τήν άγγλική περίπτωση. Κατά πρώτο λόγο, οί οίκονομικές λειτουργίες τοϋ Κράτους, πού ήδη ύπάρχουν μέσα στό απολυταρχικό Κράτος και πού δέν περιορίζονται κα-θόλου στήν πρωταρχική συσσώρευση, ένισχυόμενες στή διάρ-κεια τής γιακωβίνικης δικτατορίας και επαναλαμβανόμενες στή διάρκεια τών δυό αύτοκρατοριών —^κυρίως από τόν Λ. Βοναπάρτη—, θά συνεχίσουν άκόμα και μέσα στό πλαίσιο τοϋ γαλλικοϋ φιλελεύθερου Κράτους τής 3ης Δημοκρατίας: θά εϊναι πολύ πιό σημαντικές από δ,τι στήν περίπτωση τοϋ φιλελεύθε-ρου Κράτους στή Μεγάλη Βρεταννία. Κατά δεύτερο λόγο, ή καθεαυτό πολιτική λειτουργία τοϋ Κράτους μέσα στήν πάλη τών τάξεων θά είναι πολύ πιό σημαντική από δ,τι στή Μεγάλη Βρεταννία, εξαιτίας τοϋ ρόλου τών κοινωνικών δυνάμεων τής άγροτιας και τής μικροαστικής τάξης καί, σέ συνέχεια, τής ερ-γατικής τάξης πού παρουσιάζεται έντονα πάνω στήν πολιτική σκηνή. Αύτό τό τελευταίο φαινόμενο σχετίζεται επίσης, κατά κάποιο τρόπο, μέ τή μόνιμη πολιτική κρίση, άπό τήν οποία εξαργυρώνεται, γιά τή γαλλική άστική τάξη, ή άντίθεσή της μέ τήν άγροτιά και τή μικροαστική τάξη: ή Εργατική τάξη άνοίγει τό δρόμο της πάνω σ' ενα εύνοϊκό έδαφος ανάμεσα σ' αύτές τις τελευταίες, πράγμα πού εξηγεί τις διφορούμενες σχέσεις πού διατήρησε πάντοτε μ' αύτές και επίσης τόν πρω-τότυπο κίνδυνο πού παραμόνευε πάντοτε, δπως θά δοϋμε, τό γαλλικό εργατικό κίνημα.

Αύτός ακριβώς ό κυρίαρχος ρόλος τής κρατικής βαθμίδας στή Γαλλία, συνδυασμένος μέ τήν ιδιαίτερη παρουσία τών διαφόρων τάξεων πάνω στήν πολιτική σκηνή, είναι πού εχει


πραγματικά σάν άποτέλεσμα την αντίληψη τοϋ Ένγκελς, στόν πρόλογο τής τρίτης έκδοσης τής Ί8ης Μπρυμαίρ, πού σύμφωνα μ' αύτήν ή Γαλλία είναι ή πιο άντιπροσωπευτική χώρα, άπο πολιτική άποψη, στήν Ευρώπη. Αυτό δέν άφορα άκριβώς —όπως πίστευε ό Ένγκελς— το γεγονός δτι ή αστική «πολιτική» έπα-νάσταση είχε τάχα εδώ τυπικά πετύχει. 'Αντίθετα αύτή ή άντί-ληψη τοϋ Ένγκελς άναφέρεται ϊσα - ϊσα στο γεγονός δτι είχε κακή έκβαση: ό κυρίαρχος ρόλος πού προκύπτει γιά τήν νομι-κο-πολιτική βαθμίδα, κάνει τή Γαλλία μια χώρα ιδιαίτερα πρόσ-φορη γιά τή μελέτη τής λειτουργίας αυτής τής βαθμίδας ώς πρός τις διάφορες τάξεις πού έχουν ριχτεί στήν πολιτική σκηνή. Τέλος, αύτός ό Ιδιαίτερος ρόλος τοϋ Κράτους, συνδυασμένος μέ τή συχνή λειτουργία τών μικροϊδιοκτητών άγροτών και τής μικρής άστικής τάξης σάν κοινωνικών δυνάμεων, έξηγει ταυτόχρονα τήν πολιτική σημασία στή Γαλλία τοϋ κρατικού μηχανισμού, τοϋ στρατού και τής διοικητικής γραφειοκρατίας και τήν ταξική του Ιδιότητα — άστική ή μικροαστική. Ποτέ δέν θά άπρεπε νά σταματήσουμε νά τό λέμε, αύτός ό γαλλικός κρατικός μηχανισμός, πού θεωρείται συχνά σάν ή κρυφή αιτία τοϋ κεφαλαιοκρατικοϋ Κράτους «τύπου», όφείλεται περισσό-τερο στίς άποτυχίες παρά στις πολιτικές έπιτυχίες τής γαλ-7Λκής άστικής τάξης.

4) Τί γίνεται τέλος μέ τήν πολιτική ιδεολογία τής γαλλικής άστικής τάξης, πού συχνά τήν άντιπαραθέτουν στήν ελλειψη καθαρότητας τής πολιτικής ιδεολογίας τής αγγλικής άστικής τάξης — πραγματικά σημαδεμένης άπό πολυάριθμα άριστοκρα-τικά χαρακτηριστικά—, και πού τήν έχουν παρουσιάσει σάν τήν «τυπική», αν καΐ αντιφατική, ιδεολογία τής άστικής τάξης, μέ δυό λόγια τον γιακωβινισμό; Αύτή ή έρμηνεία ένσωματώ-νεται σέ μιάν ίστορικιστική, ύπερπολιτική άντίληψη τών ιδεο-λογιών, πού συσχετίζει τήν ένότητα τής κυρίαρχης ιδεολογίας μέσα σ' ένα σχηματισμό μέ τήν καθαρότητά της σάν προϊόντος τής κυρίαρχης τάξης - ύποκειμένου. Άλλα δς συνεννοούμαστε: είναι αλήθεια δτι ή άστική πολιτικήάδεολογία είναι ένα σύνολο, πού έκθειάζει τήν πολιτική τυπική ισότητα και έλευθερία τών πολιτών απέναντι σ' ένα Κράτος θεμελιωμένο πάνω στό γενικό


συμφέρον του λαοϋ - έθνους. "Αν αυτό συμβαίνει μέ την αστική πολιτική ιδεολογία, δεν εϊναι σωστό δτι ^τσι συμβαίνει και μέ τόν γιακωβινισμό, παρόλον πού αύτή ή πλευρά περιέχεται στή γιακωβίνικη ιδεολογία από τόν Ροβεσπιέρο μέχρι τόν Σαιν Ζύστ: είναι, θά λέγαμε, ή αστική πλευρά τοϋ γιακωβινισμου. Θά έσήμαινε δμως ριζική παρανόηση τοϋ γιακωβινισμου, αν δεν άναγνωρίζαμε σ' αυτόν ενα Ιδιαίτερο κοινωνικά περιε-χόμενο, συνδυασμένο άλλωστε μέ τό ιδεολογικό φαινόμενο τοΰ «ξεβρακωτισμοΰ» (sans - culottisme). Αύτό τό κοινωνικό περιεχόμενο υπάρχει λόγου χάρη, μέ αόριστη μορφή, στόν Σαιν Ζύστ, στό αϊτημά του γιά κοινωνική ισότητα, για ισότητα εύκαιριών, στις επιθέσεις του έναντίον τοϋ «πλούτου» και στις ρητορείες του γιά τήν κοινωνική «εύτυχία» τών πολιτών.

Αύτό τό κοινωνικό περιεχόμενο τοΰ γιακωβινισμοϋ τό παρατήρησαν συχνά, εϊναι άλήθεια, οί μαρξιστές συγγραφείς, κυρίως ό Γκράμσι: τά έρμήνεψαν δμως συχνά, μέσα σέ μια ίστορικιστική προοπτική, σάν άντίφαση κατά κάποιο τρόπο ενν-πάρχονσα στήν «τυπική» πολιτική ιδεολογία τής άστικής τάξης-υποκειμένου, Αύτό τό κοινωνικό περιεχόμενο τοϋ γιακωβινισμου θά ήταν τό κρυμένο σκουλήκι μέσα στό φροϋτο τής «καθαρής» πολιτικής ιδεολογίας τής άστικής τάξης, ή άλλη της όψη, τό ά-ληθινό άλλά καλυμένο φύτρο τής κοινωνικής λαϊκής κυριαρ-χίας πού τό προλεταριάτο πρόκειται νά πραγματοποιήσει ξα-ναστήνοντας τό γιακωβινισμό πάνω στά πόδια του. Δέν θά επρεπε νά κρύβουμε τις επιπτώσεις αύτής τής έρμηνείας: θεω-ρεί δτι ή πολιτική δημοκρατία τής άστικής τάξης φέρνει ήδη μέσα της τήν προλεταριακή κοινωνική δημοκρατία, δτι αν βγάλουμε τά έσχατα και συνεπή συμπεράσματα τών ϊδιων των αρχών τής πολιτικής δημοκρατίας, θά καταλήξουμε στήν κοι-νωνική δημοκρατία, πού, επιπλέον, μέ τή μορφή τοϋ κοινωνικού περιεχομένου τοϋ γιακωβινισμοϋ, θά ήταν ό γνήσιος προορισμός τής εργατικής τάξης. Ξέρουμε δτι πρόκειται εδώ γιά τήν άντί-ληψη τοϋ νεαροϋ Μάρξ, άλλά τήν ξαναβρίσκουμε πιό επεξερ-γασμένη, στήν ιταλική μαρξιστική σχολή, και ειδικότερα στόν Γκαλβ. ντελλά Βόλπε και στήν περίφημη μελέτη του γιά τόν Ρουσσώ καΐ τό Μάρξ, δπου βλέπει, ύστερα άλλωστε από τόν


Max Adler, τον «γιακωβίνο» Ρουσσώ σάν τον απόστολο της σοσιαλιστικής διΐ(μοκρατίας®.

Τίποτε το πιο λαθεμένο άπ αύτές τις έρμηνείες: δσο γερά κι αν στίψεις τήν ιδεολογία της αστικής πολιτικής δημοκρατίας και τό κοινωνικό περιεχόμενο τοϋ γιακωβινισμοϋ, ποτέ δέν θα μπορέσεις να βγάλεις άπό δώ τις άρχές τής σοσιαλιστικής δψ μοκρατίας τής δικτατορίας τοϋ προλεταριάτου^. Βέβαια, ό για-κωβινισμός εχει αναμφισβήτητα ενα κοινωνικό περιεχόμενο, άλλά κοινωνικό περιεχόμενο Ιδιαίτερο: συνδέεται μέ τις παρα-στάσεις και τούς πόθους τής μικρής αγροτιας και τής μικροα-στικής τάξης, μέ δυό λόγια, είναι ούσιαστικά, στό «κοινωνικό» του περιεχόμενο, ή ιδεολογία τής μικρής Ιδιοκτησίας. Τό κοι-νωνικό ιδεώδες τοϋ γιακωβινισμοϋ ήταν μια κοινωνία ανεξάρτη-των μικρών παραγωγών, άγροτών και βιοτεχνών, όπου καθένας νά διαθέτει τόν αγρό του, τό μαγαζί του, τό εργαστήρι του, και δπου καθένας νά μπορεί νά διατρέφει τήν οικογένειά του χω-ρίς να προσφεύγει στή μισθωτή εργασία και χωρίς νά τόν εκμε-ταλλεύονται οί «ύπερπλούσιοι». Ειδικότερα, ό ξεβρακωτισμός αντιστοιχεί στήν παλιά ούτοπία τών έργατών τής μανιφακτού-ρας, μιας άρμονικής συντεχνιακής κοινωνίας άποτελούμενης άπό γκίλντες και συντροφιές. Τό κοινωνικό περιεχόμενο τοϋ για-

8. Τα όρια αύτοΰ τοΟ δοκιμίου δέν έπιτρέπουν νά έμβαθύνουμε στήν έξέταση τής έπίδρασης τοΟ γιακωβινισμοϋ μέσα στο έργατικο κίνημα: αυτό πού πάντως είναι έντελώς αξιοσημείωτο — άλλά πού δέν θα επρεπε νά μάς έκπλήσσει — είναι ή συνάφεια τών έρμηνειών τοϋ γιακωβινισμοϋ άπό μέρους τοϋ «θεωρητικοϋ άριστεοισμοϋ» τής δεκαετίας 1920 - 30 — ό Γκράμσι και τό προλεταριακό «άναποδογύρισμα» τοϋ γιακωβινισμοϋ — άπό τή μια με-ριά, και άπό μέρους τοϋ σοσιαλδημοκρατικοϋ ρεύματος άπό τήν άλλη, και μάλιστα άπό μέρους τοϋ Ζωρές πού λέει: « Ό σοσιαλισμός βγαίνει μέσα ά.τό το δημοκρατικό κίνημα.... Ό σοσιαλισμός θά είναι λοιπόν, όχι μια ρήξη μέ τή Γαλλική Επανάσταση, άλλά μια τελείωση αυτής τής Επανάστασης......

9. Τό ίδιο άλλωστε ισχύει γιά τή γιακωβίνικη «οργισμένη» άντίληψη τής έπαναστατικής δικτατορίας. Έτσι όπως μποροϋμε νά τήν βροϋμε στούς Μαρά, Μπαμπέφ, Μπλανκί, συγγενεύει πολύ περισσότερο μέ τόν κοινωνικό καισαρισμό πού συνδυάζεται μέ τούς «άναρχικούς» πόθους — βλέπε Proud-hon —τής «άμεσης δημοκρατίας» τής μικρής παραγωγής, παρά μέ τή μαρ-ξιστική άντίληψη τής δικτατορίας τοϋ προλεταριάτου: Βλέπε έπίσης τήν άντίληψη τών «έργατικών συμβουλίων» στόν Μ. Adler.


κωβινισμοϋ βρίσκεται άσφαλώς σέ αντίφαση μέ τήν αστική πολιτική δημοκρατία —πράγμα πού μπορεί να διατυπωθεί πολύ σχηματικά σάν άντίφαση ανάμεσα στήν ιδεολογία τοϋ Ρουσσώ και τήν πολιτική ιδεολογία του Μοντεσκιέ και του Β. Constant—, άλλα στο μέτρο πού αυτό το κοινωνικό περιε-χόμενο προέρχεται άπό τήν ένσωμάτωση μέσα στήν άστική πο-λιτική ιδεολογία, στοιχείων ιδεολογικών πού συσχετίζονται μέ διαφορετικές τάξεις, πού τά συμφέροντά τους βρίσκονται σέ άντίφαση μέ τά συμφέροντα τής αστικής τάξης — μέ τις τάξεις τής μικρής παραγωγής^®. Έχει ξεχωριστή σημασία, ως προς αύτό το σημείο, ό βαθιά διφορούμενος τρόπος πού ό για-κωβινισμός εγινε δεκτός στο ύπόλοιπο τής Εύρώπης, ό τρόπος πού τόν σφετερίστηκαν οι δυό Βοναπάρτες στηριζόμενοι πάνω στή μικρή παραγωγή, και ό τρόπος πού επεκτάθηκε ά-μεσα άπό τόν γαλλικό «ριζοσπαστισμό». Είναι επίσης άλήθεια ότι 6 γιακωβινισμός κάτω άπό ποικίλες κατοπινές μορφές μπο-λιάστηκε μέσα στο γαλλικό εργατικό κίνημα, κυρίως άπό τόν ουτοπικό σοσιαλισμό: πρόκειται γιά τό σοσιαλισμό τοϋ Louis Blanc και τοϋ Proudhon, πού, δπως μας τό δείχνει ό Μάρξ στή 18η Μπρυμαιρ, ό Λουδοβίκος Βοναπάρτης τόν ύποσκέ-λιζε, και πολύ δικαιολογημένα, παραγκωνίζοντάς τον. Μέ δυό

10. Αύτη ή κοινωνική πλευρά τοϋ γιακωβινισμοΟ έπιδρα, έξάλλου, πάνω στήν πολιτική του πλευρά, πού άντιστοιχεϊ στον ταξικό άστικό του χαρακτήρα : άπ' αύτή τήν τελευταία άποψη ό γιακωβινισμός καθόλου δέ διαφέρει, στό βάθος, από τήν ιδεολογία τής πολιτικής δημοκρατίας πού έκ-θειάζεται από τόν Μοντεσκιέ, ένώ ό Ροβεσπιέρος είναι πλήρως, μέ τήν έν-νοια αύτή, ένας έκπρόσωπος τής άστικής τάξης.Έν τούτοις, αύτή ή «αστι-κή» πολιτική πλευρά τοϋ γιακωβινισμοϋ καλύπτεται άπό τό γεγονός ότι ή γ>νώσσα του είναι μιά γλώσσα ήθική και όχι πολιτική. Μέ δυο λόγια, ή ίδια ή άστική πλευρά τοϋ γιακωβινισμοϋ Εκφράζεται μέ τήν κλασική —ήθική— μορφή πού σύμφωνα μ* αύτήν ή μικρή παραγωγή ζεΐ τούς πολιτικούς της πόθους. Αύτο γίνεται ιδιαίτερα καθαρό, αν συγκρίνουμε τή σημασία πού παίρνει ή Ιδέα «άρετή» (vertu) στόν Μοντεσκιέ, — σημασία πολιτική πού τήν προσεγγίζει προς τήν «vîrtus» του Μακιαβέλη — καΐ στον Ροβεσπιέ-ρο: ταυτότητα ιδέας πού ξεκινάει, σέ τελευταία άνάλυση, άπό τήν άστική πλευρά τοϋ γιακωβινισμοϋ, καΐ διαφορά σημασίας πού μας έπιτρέπει νά επισημάνουμε το μικροαστικό προσωπείο αύτής τής πλευράς.


λόγια, και για να μήν έπεκτείνομαι περισσότερο, ό βαθεια δι-φορούμενος χαρακτήρας τοϋ γιακωβινισμοΟ σχετίζεται όχι μέ τήν άντιφατική του καθαρότητα σάν τυπική πολιτική Ιδεο-λογία τής άστικής τάξης, άλλά μέ τόν ιδιαίτερο χαρακτήρα τής άστικής επανάστασης στή Γαλλία.

ΙΙΙ. Ή γερμανική περίπτωση

'Άς πάρουμε τέλος τήν περίπτωση τής Γερμανίας, ειδικό-τερα τής Πρωσίας". Θά είμαι σύντομος γιατί θά πρέπει νά επα-νέλθω στή ν περίπτωση αύτή, στο βαθμό πού δχει αποκτήσει κεφαλαιώδη σημασία μέσα στό σύγχρονο ρεφορμιστικό κίνημα. Αύτό πού διαπιστώνουμε είναι δτι ή άστική Επανάσταση στήν Πρωσία και άκόμα γενικότερα στή Γερμανία, απλώς δεν ê-γινε: το κίνημα τοϋ 1848 καΐ ή παραχώρηση άπό τό μονάρχη τής Πρωσίας ένός συντάγματος δέν έσημείωσαν μιά σημαντική καμπή στή διαδικασία μετασχηματισμού τών παραγωγικών σχέσεων, και δεν άλλαξαν κατά τίποτε τό εποικοδόμημα τοϋ Κράτους καΐ τούς κατόχους τής πολιτικής έξουσίας. Οι ευγε-νείς γαιοκτήμονες κατέχουν πάντοτε τήν πολιτική έξουσία, καΐ τό πρωσικό Κράτος, παρά τό Zollverein (Τελωνειακή Ένωση) πού δχει ήδη πραγματοποιηθεί τή στιγμή αύτοϋ τοϋ κινήματος, θά διατηρήσει γιά πολύ καιρό μιά κυριαρχία φε-ουδαρχικών δομών. Στήν πραγματικότητα, αύτό άκριβώς τό Κράτος, μέ τόν Μπίσμαρκ, είναι πού θά έπιχειρήσει νά άνε-βάσει τήν άστική τάξη στήν πολιτική κυριαρχία, πράγμα πού οί ΜάρξκαΙΈνγκελς χαρακτήρισαν άκριβώς σάν «επανάσταση άπό τά πάνω». Έτσι, μέ τόν Μπίσμαρκ, αύτό τό Κράτος μετα-σχηματίζεται κατά κάποιο τρόπο άπό τό έσωτερικό του σέ Κράτος κεφαλαιοκρατικό.

Αύτό συνέβη γιατί ή γερμανική άστική τάξη αργηοε πολύ νά επιχειρήσει τϊ\ν έπανάστασή της. Είναι αλήθεια δτι ή οΐ-κονομική της άνάπτυξη, ή διαδικασία έκβιομηχάνισης, εϊχε

11. Για τα παρακάτω, βλέπε άνάμεσα σέ άλλα, Α. Rosenberg, Soziali-smus und Demokratie, 1966, έπανέκδοση.


ήδη ξεκινήσει μέ τρόπο αποφασιστικό στις αρχές του 19ου αιώνα: έντούτοις, όργανώθηκε, όπως και στήν Γαλλία, εξω από τήν κεφαλαιοποίηση τής γαιοπροσόδου, άλλά σέ αντίθεση πρός τή γαλλική περίπτωση πλάι σέ μια πολιτική κυριαρχία τών ευγενών πού δεν εχει καθόλου αμφισβητηθεί, και μέσα στό πλαίσιο ένός Κράτους πού δέν πήρε τή στροφή του άπολυταρχι-κοϋ Κράτους. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα νά πάρει ή μεταβατική κατάσταση 'ένα ρυθμό ιδιαίτερα βραδύ κατά τό αρχικό στάδιο, και ή άστική τάξη ξύπνησε πολιτικά γιά νά βρεθεί άντιμέτωπη μέ τή γεννώμενη όργάνωση τής εργατικής τάξης: ήταν ëva τραύμα από τό όποΐο δέν πρόκειται νά συνέλθει. 'Από σφάλμα, πού είναι άπ' αύτά πού χαρακτηρίζουν τήν έποχή αύτή τις διεισ-δύσεις τής Ιδεολογίας μέσα στούς έθνικρύς σχηματισμούς μέ άνιση άνάπτυξη, ή γερμανική άστική τάξη, πού κατατρύ-χονταν άπό τή θύμηση τοΟ γιακωβινισμοϋ τής μεγάλης επανά-στασης και άπό τήν γαλλική έπανάσταση τοΰ 48, δέ μπορεί ν' άποφασίσει νά ξεκόψει μέ τούς εύγενείς: άφίνει στό Κράτος τή φροντίδα νά άποκαταστήσει τή δική της πολιτική κυριαρχία. Αύτό πληρώνεται: α) μέ μιά μονιμότητα τών φεουδαρχικών δομών σχεδόν μέχρι τόν πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και μέ μιά μονιμότητα ήγεμονίας πού χαρακτηρίζει τούς εύγενεις στήν πολιτική έξουσία, ήγεμονίας ώστόσο πού βρίσκει άντιμέτω-πη τήν ϊδια τήν αύτονομία τοϋ μπισμαρκικοϋ Κράτους, β) μέ 2ναν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο τοϋ Κράτους, ύστερα άπό τή φάση τής πρωταρχικής συσσώρευσης και μέσα στή διαδικασία τής έκβιομηχάνισης, ρόλο πολύ πιό σημαντικό από δ,τι στή Μεγάλη Βρεταννία καΐ άκόμα από δ,τι στή Γαλλία: προεικονίζει, από τήν άποψη αύτή, τό Κράτος τοϋ πολεμικού καπιταλισμού τοϋ πρώτου παγκόσμιου πολέμου, και έπίσης τήν ξεχωριστή παρέμβαση τοϋ ναζιστικού Κράτους μέσα στό οικονομικό στοι-χείο άνάμεσα στούς δυό πολέμους.

Εξάλλου, αύτή ή μεταβατική διαδικασία εκδηλώνεται έπίσης άπό μιά χαρακτηριστική διάσταση, πού είχαμε βρει μέ άλλες μορφές οτή Μεγάλη Βρεταννία, άνάμεσα στό νομικό σύστημα και τούς κρατικούς θεσμούς. Τό νομικό σύστημα πε-ριέχει κιόλας, στό πρώτο μισό τοϋ 19ου αιώνα, τις μορφές τυ-


πικής κεφαλαιοκρατικής ίδιοκτησίας, παρά τις φεουδαρχικές δομές του Κράτους, άλλά μέ τρόπο κρυφό: δηλαδή, σέ άντίθεση πρός το Ναπολέοντιο Κώδικα, κάτω άπό τήν κάλυψη μιδς νεκρανά<ττασης τοϋ ρωμαϊκοϋ δικαίου, πού το άποτύπωμά του θα παραμείνει άποφασιστικό άκόμα και μετά τή δημοσίευση τοϋ γερμανικού άστικοϋ κώδικα στις άρχές τοϋ αιώνα μας.

Τί γίνεται τώρα μέ τήν κυριαρχία τοϋ Κ.Τ.Π. πάνω στούς άλλους μέσα στήν περιοχή τής γεωργίας; Αύτή ή κυριαρχία έγκαθιδρύεται βέβαια μέ τήν άπαλλοτρίωση τών μικρών παρα-γωγών, μέ τή συγκέντρωση τής ίδιοκτησίας τής γής στά χέρια των μικρών αρχόντων και μέτή μαζική μετατροπή τών αγροτών σέ έργάτες γής. 'Ωστόσο, από τή μιά μεριά, αύτή ή διαδικασία είναι πολύ άργή καΐ τα ϊχνη τής δουλοπαροικίας έπιζοϋν γιά πολύν ακόμα καιρό στήν άνατολική Πρωσία* από τήν άλλη μεριά, σέ άντίθεση μέ τή Μεγάλη Βρεταννία, οι μικροί άρχοντες, οι πρώσοι γιοϋνκερς, διατηρούν γιά πολύ χρόνο, χάρη στίς ιδιομορφίες τοϋ συνόλου αύτοϋ τοϋ σχηματισμού, τό χαρακτη-ριστικό τους σαν γαιοκτήμονες, χωρίς νά πάρουν έγκαιρα τήν αποφασιστική στροφή τής κεφαλαιοποίησης τής γαιοπροσό-δου. "Άν αύτή ή έγκαθίδρυση τής κυριαρχίας τοϋ κεφαλαιο-κρατικοϋ τρόπου δέν επιτρέπει τήν μικρή άγροτική Ιδιοκτησία, γίνεται, άπό μιάν άλλη πλευρά, κατά κάποιο τρόπο πρός όφελος τών εύγενών. Αύτό έχει βαρειές έπιπτώσεις πάνω στό πολιτικό καΐ Ιδεολογικό έπίπεδο τής γερμανικής άγροτιδς, πού δέν έγινε ποτέ μια κοινωνική δύναμη δπως στή Γαλλία, αλλά πού ή λει-τουργία της διαφέρει άπ' αύτήν τής Μεγάλης Βρεταννίας. Δια-ποτισμένη από τις άναμνήσεις τών άγροτικών έξεγέρσεων τοϋ είδους τοϋ Μύντσερ, τρομαγμένη άπό τή διφορούμενη προλε-ταριοποίησή της πού δέ μπορεί ιδεολογικά νά άφομοιώσει στά-θηκε άναμφισβήτητα, κυρίως στίς άνατολικές έπαρχίες, ένα στοιχείο στήριξης γιά τό ναζισμό.

Εξάλλου, ή διακριτική άνάπτυξη τής άστικής τάξης δια-μέσου μιδς Ισχυρής κυριαρχίας τοϋ Κράτους καί κυρίως στό εσωτερικό κλειστών περιοχών μέσα σ' ένα φεουδαρχικό σχη-ματισμό, έπιτρέπει τήν ύπαρξη και τήν άνάπτυξη τής μικρής άστικής τάξης: αύτή ώστόσο παίζει ένα διαφορετικό ρόλο άπό


δ,τι στη Γαλλία. Έχει έξαρχής δεσμό μέ τήν άστική τάξη: είναι διαρκώς ό σύμμαχος της στήν πάλη έναντίον τής μόνιμης πολι-τικής ήγεμονίας τών ευγενών. Ή άντίθεσή τους σπάνια περνάει στήν άνοικτή δράση. Επίσης, αύτή ή μικροαστική τάξη, μή έ-χοντας προσβληθεί από τήν γιακωβίνικη ιδεολογία, συμμερίζε-ται τή στάση τής αστικής τάξης άπέναντι στήν έργατική τάξη, πράγμα πού έκδηλώνεται μέ τήν συνεχή δυσπιστία τής γερμα-νικής μικροαστικής τάξης άπέναντι στό προλεταριάτο: αύτή ή σχέση τής άστικής τάξης κσι τής μικροαστικής τάξης τής Γερμανίας θά εχει, δπως τό ξέρουμε μέ τό παραπάνω, μιά κε-φαλαιώδη σημασία στήν περίοδο τοϋ ναζισμού.

Αύτός ό ρόλος του Κράτους, αύτή ή ανάπτυξη τής άστικής τάξης και αύτή ή παρουσία τής μικροαστικής τάξης έξηγοϋν έπίσης τή σημασία τοϋ κρατικού μηχανισμού, τού στρατού καΐ τής γραφειοκρατίας στήν πολιτική έξέλιξη στή Γερμανία. Αύτός ό κρατικός μηχανισμός εξαρτιέται έδώ όχι, δπως στή Γαλλία, άπό τή σταθερή προπορεία τής άστικής τάξης σέ σχέση μέ τόν έαυτό της, άλλά άπό τήν σταθερή καθυστέρησή της. Στήν περίπτωση αύτή, έχοντας ταξική προέλευση αριστοκρατι-κή, άστική και μικροαστική, βρίσκεται στήν ύπηρεσία, τήν έπι-σφραγισμένη άπό τήν άριστοκρατία, τής Ιδιαίτερης σχέσης τής άστικής και τής μικροαστικής τάξης, πράγμα πού έπιτρέπει τή λειτουργία του μέσα στό πλαίσιο τού ναζισμού, πού είναι ριζικά διαφορετικό άπό τό πλαίσιο τού βοναπαρτισμού.

Συμπεραίνοντας, μπορούμε νά δούμε πώς δν ή μεταβατική περίοδος άπό τό φεουδαρχισμό στόν καπιταλισμό μέσα στήν περιοχή τής δυτικής Εύρώπης παρουσιάζει κοινά χαρακτη-ριστικά τάσης, ώστόσο δέ μπορούμε νά βρούμε ένα ύποδειγμα-τικό μοντέλο άστικής Επανάστασης. Εντούτοις μπορούμε ϊσως νά συγκρατήσουμε μιά κοινή λεπτομέρεια, πολύ έντυπωσιακή: τήν απουσία πολιτικής ικανότητας τής άστικής τάξης^ άπό τήν ίδια τήν ταξική της συγκρότηση, νά διεξάγει με επιτυχία μέσα σέ μιαν ανοικτή δράση τήν ίδια της τήν επανάσταση, Αύτό πού χαρακτηρίζει τις άστικές επαναστάσεις πού έξετάσα-με, εϊναι άκριβώς ή άπουσία πολιτικής όργάνωσης, ικανής


να δώσει μιά συνεπή κατεύθυνση στήν επαναστατική διαδι-κασία. Με δυο λόγια, διαπιστώνουμε τή χαρακτηριστική ανι-κανότητα της άστικής τάξης να κατευθύνει πολιτικά τήν πολι-τική δημοκρατική της επανάσταση, τήν αστικοδημοκρατική έπανάσταση, χαι έδώ βρίσκεται ό πρωταρχικός παράγοντας τής μή τυπικότητας, διαμέσου τής συγκυριακής της πρωτοτυπίας, τών διαφόρων άστικων επαναστάσεων: πολιτική ανικανότητα πού τόσο εχει έντυπωσιάσει τούς Μάρξ, "Ενγκελς και Λένιν.

Είναι ακόμα σημαντικό νά σημειώσουμε δτι οί Ιδιομορφίες τής μεταβατικής περιόδου σ' αυτούς τούς διαφόρους σχημα-τισμούς, καθώς και οί ιδιομορφίες των αντίστοιχων αστικών έπαναστάσεων, είχαν σημαντικές επιπτώσεις πάνω στά εργα-τικά κινήματα αυτών των χωρών, Τό βασικό έδώ είναι ή ιδεο-λογική έπίδραση των μοντέλων αύτών των έπαναστάσεων πάνω στά έργατικά κινήματα: γιατί ή αλήθεια είναι δτι ή έργατική τάξη δέ μπορεί συχνά νά άποφύγει τό γεγονός νά ζει, ακόμα καΐ τήν έξέγερσή της εναντίον τοϋ ύπάρχοντος συστήματος, μέ τόν τρόπο πού έπιβάλλεται από τήν κυρίαρχη Ιδεολογία. ΈπΙ τοϋ προκειμένου, αυτά τά μοντέλα άστικής επανάστασης και οί ιδεολογικές μορφές πού τά συνοδεύουν, έκδηλώνονται, στα αποτελέσματα τους πάνω στήν Ιδεολογία τής εργατικής τάξης, σάν κίνδυνοι είδικών παραμορφώσεων πού παραιιονεύουν τήν επαναστατική θεωρία, σάν πειρασμοί, κατά κάποιο τρόπο, μιμητισμοϋ άπο μέρους τής έργατικής τάξης των επαναστάσεων τής άστικής τάξης τοϋ έθνους της. Πραγματικά, αν πάρουμε ύπόψη τις πιό πάνω αναλύσεις, μπορούμε νά έξηγήσουμε τούς χαρακτηριστικούς κινδύνους, άπ αύτή τήν άποψη, πού διαρκώς παραμονεύουν τό αγγλικό, τό γαλλικό και τό γερμανικό εργα-τικό κίνημα.

1) Γιά τό αγγλικό εργατικό κίνημα, πρόκειται γιά τόν τρεηντ - γιουνιονιστικο κίνδυνο, πού εχει ήδη εκδηλωθεί στις συντεχνιακές αντιλήψεις των Χαρτιστών και Ρ. Όουεν. Συν-ίσταται στό νά δίνει τήν πρωτοκαθεδρία τοϋ ταξικού αγώνα στό οικονομικό έπίπεδο, στή συνδικαλιστική πάλη, και να παραμελεί τήν πολιτική πάλη γιά τήν κατάληψη τής κρατικής εξουσίας.

16


2) Για το γαλλικό έργατικό κίνημα, πρόκειται γιά τον κίνδυνο του γιακωβίνισμον, πού είναι ήδη παρών μέσα στον ούτοπικο σοσιαλισμό. Συνίσταται στήν πολύ γενική του μορφή, σέ μια μόλυνση της έργατικής ιδεολογίας καΐ της έπαναστα-τικής θεωρίας άπο τήν είδική ιδεολογία της μικρής παραγωγής, των μικροϊδιοκτητών γάλλων αγροτών και της μικροαστικής τάξης κάτω άπο τήν αόριστη κάλυψη ένός δημοκρατικοϋ ριζο-σπαστισμού, μέσα στή διφορούμενη σημασία πού δχει πάρει ό γιακωβινισμός.

"Άν είναι φανερό δτι ό «έργατικός» γιακωβινισμός έ-πιτρέπει μέσα στούς κόλπους του μιαν όλόκληρη σειρά παραλ-λαγών πού ξεκινάνε άπο το μπλανκισμό γιά νά καταλήξουν στον κλασικό σοσιαλρεφορμισμό, περνώντας άπό τόν άναρχι-σμό, τό σημαντικό είναι δτι άφορα μιά παραμόρφωση τής Ιδεολογίας καΐ τής έπαναστατικής θεωρίας τής έργατικής τάξης στις σχέσεις της μέ τήν μικρή παραγωγή.

3) Γιά τό γερμανικό έργατικό κίνημα, πρόκειται γιά τόν λασαλισμό. Σέ άντίθεση πρός τόν οίκονομιστικό ρεφορμισμό τοϋ τρεηντ-γιουνιονισμοϋ, συνίσταται στό νά θεωρεί τό Κράτος σάν παράγοντα μιας σοσιαλιστικής έπανάστασης «άπό τά πάνω», σάν Κράτος πού δέν ύπάρχει ζήτημα νά σπάσει δ μηχανισμός καΐ οί δομές του καί νά καταληφθεί ή έξουσία του, άλλά νά έξαναγκαστεί νά παίξει τό ρόλο τοϋ μεσολαβητή τρίτου άνά-μεσα στίς τάξεις πού άνταγωνίζονται.

τ ο ΒΙΒΛΙΟ TOT Ν. Α. ΠΟΥΛΑΝΤΖΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ

ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΗ TOT 1975 ΣΕ Β' ΕΚΔΟΣΗ ΣΤΟ ΛΙΘΟΓΡΑΦΕΙΟ «ΜΑΥΡΟΜΑΤΗΣ - ΣΑΚΑΤΖΗΣ» Ο.Ε.

ΛΕΥΚΤΡΩΝ 3, ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΕΜΕΛΙΟ Ε.Π.Ε.

ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ 63 - ΤΗΛ. 608-180

Ό Νίκος Α. Πουλαντζας γεννήθηκε στην 'Αθήνα τό 1936. Σπούδασε Νομικά καΙ Κοινωνικές Επιστήμες στην 'Αθήνα, στη Χαϊδελβέργη και στο Παρίσι. Σήμερα καθηγητής Κοινωνιολογίας στο 8ο Πα-νεπιστήμιο του Παρισιού καΐ διευθυν-τής σπουδών στήν École PraHque des Hautes Éhdes. Έχε ι γράψει τή διδακτο-ρική του διατριβή « Ή Φύσις των πραγ-μάτων καΐ το δίκαιο» 1965^ «Φασισμός «αΐ Δικτατορία» 1970^ καΐ «Οι κοινωνι-^ες τάξεις στο σημερινό καπιταλισμό» 1974. Το παρόν βιβλίο εχει εκδοθεί σε 8 γλώσσες και το «Φασισμός καΐ Δικτατο-ρία» σέ 7. Είναι εγκατεστημένος στη Γαλλία άπο το 1961·

%ανάΐωωη ^iœavià Τ Ι Μ Η Δ Ρ Χ . 1 4 0

ΠΟΥΛΑΤΖΑΣ- ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ (Α)

Documents

Transcript of ΠΟΥΛΑΤΖΑΣ- ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΤΑΞΕΙΣ (Α)