ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

του ΘΑΝΑΣΗ ΤΣΑΚΙΡΗ

5ο Μάθημα

Ιστοσελίδα μαθήματος "Introduction to Sociology" 2007 course http :// sociologist 2007. googlepages . com / Αρχική σελίδα Ομάδας: http://groups.google.com/group/sociology-2007Email Ομάδας: sociology -2007@ googlegroups . com

Κοινωνικές ομάδες, κοινωνικοί ρόλοι και θέσεις

Ορισμοί

Ντετερμινισμός = Ετεροπροσδιοριστία. Σύμφωνα με τον Δ. Τσαούση είναι η «άποψη ότι η ατομική και συλλογική συμπεριφορά προσδιορίζεται από εξωτερικούς προς τον άνθρωπο παράγοντες, προς τους οποίους συνδέεται με μια αιτιώδη σχέση. Οι προσδιοριστικοί παράγοντες αποτελούν την αιτία και η συμπεριφορά το αποτέλεσμα». 1

Περιπτώσεις ντετερμινισμού: 1. Γεωγραφικός. Είναι «η αντίληψη ότι οι μορφές του πολιτισμού και της

κοινωνικής οργάνωσης καθορίζονται από γεωγραφικούς παράγοντες όπως, η διαμόρφωση του εδάφους, οι φυσικοί πόροι κλπ.»

2. Κλιματολογικός: Είναι «η αντίληψη ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά και οι μορφές του πολιτισμού και της κοινωνικής οργάνωσης καθορίζονται από τις γενικότερες κλιματολογικές συνθήκες.» Το κλασικό παράδειγμα τέτοιας λογικής είναι η άποψη ότι στις περιοχές με θερμό κλίμα οι άνθρωποι είναι ράθυμοι, οκνηροί και έχουν χαμηλό πνευματικό-πολιτιστικό επίπεδο σε αντίθεση με τους κάτοικους των ψυχρών περιοχών που είναι φίλεργοι και έχουν αναπτύξει ιδιαίτερα προηγμένους πολιτισμούς. Πρόκειται για θεωρία που παλιότερα είχε μεγάλη απήχηση. Τη διατύπωσε ο Βαρόνος ντε Μοντεσκιέ που θεωρεί ότι κάθε νόμος έχει τη δική του αιτία ύπαρξης, την οποία βρίσκει μέσα στο πλαίσιο (πολιτικό καθεστώς, κλίμα, θρησκεία, γεωγραφία κλπ.) ή στη σχέση του με τους άλλους υπάρχοντες νόμους. Κατ’ αυτόν το κράτος είναι μια πραγματική ολότητα, μια δομή της οποίας οι θεσμοί, οι νόμοι και τα έθιμα δεν αποτελούν τίποτε άλλο παρά το αποτέλεσμα της εσωτερικής ενότητάς του. Έτσι, ο Μοντεσκιέ είναι ο πρώτος που εισήγαγε στο επιστημονικό λεξιλόγιο τις έννοιες του «κοινωνικού συστήματος» και της «κοινωνικής δομής». Έδειξε ότι η κοινωνική επιστήμη μπορεί να συσταθεί γιατί τα κοινωνικά γεγονότα συνδέονται μεταξύ τους με αντικειμενικούς δεσμούς, δηλαδή μέσω αιτιακών νόμων οι οποίοι ερμηνεύουν, συνδέουν και συντονίζουν τα κοινωνικά γεγονότα2

1 Για το συγκεκριμένο ορισμό και τους αμέσως επόμενους, βλ Τσαούσης Δ. (1989) Χρηστικό λεξικό κοινωνιολογίας. Αθήνα: Εκδ. Gutenberg, σελ. 189-190.2 Βλ. Μοντεσκιέ, (1994) Το Πνεύμα των Νόμων. Τόμος Α΄, Αθήνα: Εκδ. Γνώση, σελ. 387 κε. Κατά την άποψη του διδάσκοντος (Α.Τ.) «Η κεντρική ιδέα του εκ Γαλλίας φίλου μας : “αν αληθεύει ότι ο χαρακτήρας του πνεύματος και τα πάθη της καρδιάς είναι άκρως διαφορετικά στα διάφορα κλίματα, οι νόμοι πρέπει να είναι σχετικοί με τη διαφορά αυτών των παθών και με η διαφορά των χαρακτήρων”. Τι σας λέει με λίγα λόγια ο Βαρόνος ; Ότι ο ψυχρός αγέρα που φυσάει στις στέγες των σπιτιών του βορρά φτιάχνει ρωμαλέους ανθρώπους με ισχυρή καρδιά. Ότι, αντίθετα, η ζέστη και η υγρασία των εδαφών του νότου κάνουν τους ανθρώπους νωθρούς και, συνεπώς, δειλούς, ιδιότητα που και λεκτικά δεν απέχει και πολύ από τη λέξη δούλος. Να το κλειδί της ανάλυσης. Συνεχίζουμε ακάθεκτοι έχοντας ως μπούσουλα το κλίμα : “στις ψυχρές οι άνθρωποι έχουν λιγότερη ευαισθησία απέναντι στις απολαύσεις, στις εύκρατες χώρες θα έχουν μεγαλύτερη, ενώ στις θερμές χώρες θα έχουν άκρα ευαισθησία”. Η όπερα η Αγγλική διαφέρει από την Ιταλική. Οι άνθρωποι του βορρά ερωτεύονται διαφορετικά από τους Λατίνους εραστές. Κι επειδή ο έρως είναι αυτό το στοιχείο που ενώνει οι Νότιοι έχουν πιο ανεπτυγμένη την αίσθηση του “έρωτα για τον έρωτα” , ενώ οι Βόρειοι ... “καλά κρασιά”. Ο Νότος είναι, ως εκ τούτου, γεμάτος πάθη, σε αντίθεση με το Βορρά που είναι γεμάτος λογική. Ο Νότος έχει πλήθος εγκλημάτων πάθους ενώ ο Βορράς ξεχειλίζει από αρετή, ειλικρίνεια και παρρησία. Στο Νότο είναι στο μυαλό νωθροί και υπακοή έχουν περισσή. Στο Βορρά η ψυχή σφύζει από ενέργεια και του Βορείου ανθρώπου ο τράχηλος ζυγόν δεν υποφέρει. Ο φίλος μας ο Μοντεσκιέ, κοσμογυρισμένος καθώς ήταν, μάζεψε του κόσμου τις πληροφορίες. Οι Ινδίες, όπως ξέρετε ίσως, είναι μια «γη

3. Κοινωνιολογικός. Είναι «η αντίληψη σύμφωνα με την οποία η ατομική συμπεριφορά καθορίζεται αποκλειστικά από κοινωνικούς και πολιτιστικούς παράγοντες.

4. Οικονομικός. Είναι η «αντίληψη ότι η ορθολογική ικανοποίηση των υλικών ανθρωπίνων αναγκών είναι ο βασικός προσδιοριστικός παράγοντας της ανθρώπινης συμπεριφοράς.»

5. Πολιτιστικός. Είναι «η άποψη ότι ο πολιτισμός αποτελεί καθοριστικό παράγοντα της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Ας ξαναδώσουμε, όμως, ορισμένους ορισμούς και ας καταγράψουμε και ορισμένους νέους. Παραδείγματος χάριν, ας δώσουμε ένα αναδιατυπωμένο ορισμό της κοινωνιολογίας: Κοινωνιολογία είναι «η συστηματική και ελεγχόμενη παρατήρηση και ερμηνεία σχεδιασμένων κοινωνικών σχέσεων που επαναλαμβάνονται με κανονικό ρυθμό, καθώς και των αιτίων τους, των συνθηκών και των συνεπειών τους.»3 «Σχέση» είναι ένας δεσμός μεταξύ δύο ανθρώπων που διαρκεί τουλάχιστον για όσο χρονικό διάστημα απαιτείται για να συνδεθούν με ένα σχετικά σταθερό σύνολο αμοιβαίων προσδοκιών.4 Όταν οι κοινωνικές σχέσεις μερικών ανθρώπων είναι σχεδιασμένες, υπάρχει μεταξύ τους κανονική συνεργασία και διακρίνουμε τους μετέχοντες σ’ αυτές τις σχέσεις από τους μη μετέχοντες, τότε μπορούμε να μιλάμε για κοινωνική «ομάδα». Τα μέλη (οι μετέχοντες) της ομάδας αναπτύσσουν αργά ή γρήγορα το «αίσθημα του εμείς», δηλαδή μια αίσθηση «ταυτότητας» έναντι των «άλλων». Ο Τουρκο-αμερικανός κοινωνικός ψυχολόγος Μουζαφίρ Ζερίφ επινόησε έναν πιο τεχνικό ορισμό, διευκρινίζοντας ότι κοινωνική ομάδα είναι «μια κοινωνική μονάδα που αποτελείται από έναν αριθμό ατόμων που συνεργάζονται και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους αναφορικά με: Κοινά κίνητρα και στόχους. Με αποδεκτό καταμερισμό εργασίας, δηλαδή ρόλους. Αποδεκτές νόρμες και αξίες σχετικά με θέματα που είναι σημαντικά για την

ομάδα. Αποδεκτό σύστημα ανταμοιβών και τιμωριών σε περίπτωση που οι νόρμες

τηρούνται ή παραβιάζονται.

ποτισμένη με ιδρώτα». Αυτός ο ιδρώτας αντιπροσωπεύει, κατά την άποψή του, όχι μόχθο αλλά δειλία. Οι Ινδοί έχουν σαν θετικό ισοδύναμο τη φαντασία και αυτή η φαντασία είναι που τους κάνει να υποφέρουν ακόμη και το θάνατο. Αυτός είναι και ο λόγος που ζουν εκτός τόπου και χρόνου και που οι Βρετανοί τους έχουν υποδουλώσει. Δεν δίνουν μάχες και επιμένουν να ζουν σε μια κατάσταση νιρβάνα έχοντας αφήσει τους κατακτητές να κερδίζουν σε βάρος τους. Τι τους χρειάζεται για να στρώσουν έτσι που είναι στραβό το ... κλίμα ; Νομοθέτης σοφός. Να τι τους χρειάζεται. “Όσο πιο εύκολα συγκινείται κανείς, τόσο πιο πολύ επιβάλλεται να διαπαιδαγωγηθεί κατάλληλα, ώστε να μην υπακούει σε προλήψεις και να οδηγείται από το Λόγο”. Τελικά από δω το είχε, από ‘κει το είχε στο ρατσισμό τελικά κατέληξε. Ο “άλλος” του Μοντεσκιέ είναι αυτός ο δειλός, ο προληπτικός, ο νωθρός, ο κουτοπόνηρος και, σε τελευταία ανάλυση, δουλοπρεπής Ασιάτης ή Αφρικανός που εύκολα συγκινείται και εύκολα παρασύρεται. Γι’ αυτό και πρέπει να εκπολιτιστεί δια της βίας, πρέπει να του ελέγξουμε το μυαλό, να του επιβάλλουμε τη δική μας σκέψη, το δικό μας Λόγο. Εμείς οι Ευρωπαίοι, οι ορθολογιστές, οι μυαλωμένοι, που διαθέτουμε το κατάλληλο γεω-κλιματικό περιβάλλον που μας ωθεί στα γράμματα και τις τέχνες, που μας προτρέπει να είμαστε μετριοπαθείς, να ζούμε σε μεσαίου μεγέθους μοναρχίες με καθεστώτα “ελέγχου και ισορροπιών” , που, τέλος πάντων, έχουμε να δείξουμε κι έναν Παρθενώνα…» (Απόσπασμα από αδημοσίευτη εργασία του γράφοντος με τίτλο «Ήταν ο Μοντεσκιέ πνευματικός γονέας του Αδόλφου Χίτλερ;» στο ΠΜΣ «Πολιτική Επιστήμη και Κοινωνιολογία», Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθήνας, 1997).3 Βλ. Ζέγκερ, Ι. (1977) Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία: Θεωρία, Μέθοδος, Πρακτική. Αθήνα: Εκδ. Μπουκουμάνης, σελ. 111. 4 Kroehler, J.C. (2007) Κοινωνιολογία: Οι βασικές έννοιες. Αθήνα: Εκδ. Κριτική, σελ. 219.

«Αρχέγονες» είναι οι ομάδες εκείνες των οποίων τα μέλη γνωρίζονται εξ όψεως και βρίσκονται σε κατάσταση άμεσης ή έμμεσης αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης. Η αρχέγονη ή «πρωτογενής» ομάδα χαρακτηρίζεται, λοιπόν, από «στενές και άτυπες σχέσεις». Στις πρωτογενείς ομάδες κυριαρχούν οι «εκφραστικοί δεσμοί», δηλαδή θεωρούμε ότι οι άνθρωποι-μέλη τους έχουν αυτόνομη αξία καθιστώντας τη σχέση μας μαζί τους αυτοσκοπό. Συνδεόμαστε συναισθηματικά με τους ανθρώπους-μέλη της ομάδας και δεσμευόμαστε απέναντί τους. Σχετιζόμενοι μαζί τους γιατί τους θεωρούμε σημαντικούς νοιώθουμε αισθήματα ασφάλειας, αγάπης, αποδοχής και συντροφικότητας. Επιπλέον, ως άτομα νοιώθουμε ότι έχουμε «προσωπική αξία».5

Μια από τις πλέον χαρακτηριστικές αρχέγονες ομάδες είναι αυτή δύο ατόμων που σχετίζονται με μεταξύ τους δεσμό, π.χ. ένα ερωτικό ζευγάρι. Παράλληλα, τα μέλη της έχουν σχέσεις με άλλες κοινωνικές ομάδες στις οποίες ανήκουν, π.χ. οικογένεια, εργασιακή, ταξική, αθλητική, πολιτική κ.ο.κ. Η συμμετοχή τους στις ομάδες αυτές σε πολύ μεγάλο βαθμό καθορίζει τις συμπεριφορές τους και μικρότερο βαθμό επιδρούν οι βιολογικοί και ψυχολογικοί παράγοντες. Έτσι, τα δύο μέλη της ομάδας του ερωτικού ζευγαριού γνωρίζουν εκ των προτέρων πολλά στοιχεία για το είδος της σχέσης στην οποία έχουν εμπλακεί και τι προσδοκούν το ένα μέλος από το άλλο και αντίστροφα. Με λίγα λόγια, γνωρίζουν τους «ρόλους» τους, τους οποίους έχουν μάθει στα πλαίσια του πολιτιστικού περιβάλλοντός τους.

Οι πρωτογενείς ομάδες παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαδικασία της «κοινωνικοποίησης» των ατόμων, λειτουργούν ως γέφυρα ανάμεσα στα άτομα και την ευρύτερη κοινωνία «καθώς μεταδίδουν, μεσολαβούν και διερμηνεύουν τα πολιτισμικά πρότυπα και εξασφαλίζουν το αίσθημα της ενότητας, το οποίο είναι τόσο αναγκαίο για την κοινωνική αλληλεγγύη.»6 Στις πρωτογενείς ομάδες εκτός των άλλων, τα άτομα νοιώθουν ότι ικανοποιούν τις περισσότερες προσωπικές ανάγκες τους (συντροφικότητα, ασφάλεια, αγάπη και ευτυχία) καθιστώντας ισχυρούς τους πρωτογενείς δεσμούς στο εσωτερικό τους.7 Τέλος, οι πρωτογενείς ομάδες αποτελούν ισχυρά μέσα κοινωνικού ελέγχου. Τα μέλη τους κατέχουν και απονέμουν αμοιβές που δίνουν αξία και σημασία στη ζωή. Διαθέτουν, όμως, και τη δύναμη να επιρρίπτουν ευθύνες και να επιβάλλουν ποινές σε περιπτώσεις μη συμμόρφωσης. Παράλληλα, ασκούν την πολύ σημαντική λειτουργία της «συγκρότησης των εμπειριών» των ατόμων με αποτέλεσμα να συμπεριφέρονται με τέτοιο τρόπο που να ανταποκρίνονται στα νοήματα και τις προσδοκίες που έχει επινοήσει η ομάδα.

Οι «δευτερογενείς ομάδες» αποτελούνται από δυο ή περισσότερα που συμμετέχουν σε μια απρόσωπη σχέση αποβλέποντας στην επίτευξη συγκεκριμένων πρακτικών σκοπών. Εδώ σημαντικοί είναι οι «λειτουργικοί σκοποί», δηλαδή οι δεσμοί συνεργασίας με άλλα άτομα -ακόμη και εχθρικά διακείμενα εναντίον μας- για την πραγματοποίηση συγκεκριμένων στόχων, χωρίς σ’ αυτή τη σχέση τα άτομα να επενδύουν περισσότερα. Συνήθως πρόκειται για μεγάλες, επίσημες και τυπικές οργανώσεις. Άρα η σχέση με τα άλλα άτομα λειτουργεί εργαλειακά και ως μέσο και όχι σαν αυτοσκοπός. Τέτοια σχέση είναι αυτή μεταξύ αγοραστή και πωλητή. Ορισμένες φορές δημιουργούνται πρωτογενείς ομάδες στο εσωτερικών δευτερογενών, όπως στην περίπτωση εργαζομένων στον ίδιο χώρο που εργάζονται πολλές ώρες από κοινού και νοιώθουν τόσο οικεία μεταξύ τους ώστε εκτός από τα εργασιακά να συζητούν και προσωπικά θέματα μεταξύ τους. 5 Για περισσότερα σε σχέση με τις πρωτογενείς και δευτερογενείς ομάδες, βλ. Hughes, M. and Kroehler, J.C. (2007) ο.ε.π., σελ. 220-222.6 Στο ίδιο, σελ. 220.7 Στο ίδιο, σελ. 221 βλ. παράδειγμα στρατιωτικών μονάδων.

Μια άλλη διάκριση είναι αυτή μεταξύ «εσω-ομάδων» και «έξω-ομάδων. Οι πρώτες (αποκαλούμενες και ομάδες του «εμείς») είναι αυτές που στο πλαίσιό τους σχηματίζονται οι «κοινωνικές ταυτότητες», δηλαδή εκείνες τις πλευρές της αυτοαντίληψής των ατόμων που τα ωθούν να αποκτήσουν την αίσθηση του «ανήκειν» σε αυτές τις ομάδες και μας επιβάλλουν συγκινησιακές και αξιολογικές σημασίες λόγω της συμμετοχής μας σ’ αυτές. Αντίθετα, οι «έξω ομάδες» (ομάδες του «αυτοί») είναι εκείνες στις οποίες δεν ανήκουμε και, βεβαίως, δεν ταυτιζόμαστε με αυτές. Το κοινωνικό όριο που χωρίζει την έξω-ομάδα από την έσω-ομάδα μπορεί να είναι χωρικό (π.χ. κοινότητες, γειτονιές, χώρες κλπ) ή όριο κοινωνικής διαφοροποίησης ανάλογα με την εθνότητα, τη θρησκευτική τάση, την τάξη και το επάγγελμα. Τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά καθόσον ότι αναπτύσσοντας η ομάδα την αίσθηση του «εμείς και αυτοί» δημιουργεί ζώνες αποκλεισμού. Από τη μια αποτρέπονται τα άτομα από το να εισέλθουν στην ομάδα και από την άλλη στο εσωτερικό της επικρατεί συναίσθημα σύμπνοιας και συμμετοχής. Όσο αυτή η διαδικασία διευρύνεται αναπτύσσονται πολλές φορές συναισθήματα αδιαφορίας, απέχθειας, ανταγωνισμού έως το βαθμό της εχθρότητας απέναντι στα μέλη των εξω-ομάδων. Πειραματικά αποδείχθηκε ότι ο ανταγωνισμός με τις εξω-ομάδες δημιουργεί συναισθήματα αλληλεγγύης στο εσωτερικό της ομάδας και εχθρότητας προς τις εξω-ομάδες. Επίσης, από άλλες έρευνες, δείχθηκε ότι η ευνοιοκρατία δεν χρειάζεται τον ανταγωνισμό με τις εξω-ομάδες για να επικρατήσει αλλά πρόκειται για πεποίθηση ότι υπάρχουν άτομα στις κατάλληλες θέσεις και τα οποία κουμαντάρουν τα πάντα8

Οι ομάδες αναφοράς είναι οι κοινωνικές ομάδες τις οποίες χρησιμοποιούν τα άτομα για την αξιολόγηση και την διαμόρφωση των στάσεων, συμπεριφορών, συναισθημάτων και πράξεών τους (π.χ. η Εθνική Ένωση Αριστούχων ως θετική ομάδα αναφοράς-πρότυπο για τους επιθυμούντες διακαώς την άνοδό τους σε εκπαιδευτικό επίπεδο και οι κοπανατζήδες ως αρνητική ομάδα αναφοράς για τους ίδιους ανθρώπους). Δεν είναι απαραίτητο να είναι κανείς μέλος της ομάδας αναφοράς την οποία θαυμάζει. Αρκεί να τη θεωρεί ως βάση του περιβάλλοντος κοινωνικού κόσμου του και να του παρέχει την πηγή της ψυχολογικής ταύτισης. Αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να ερμηνεύσουμε με αυτόν τον τρόπο κάποιες συμπεριφορές που εκ πρώτης όψεως μοιάζουν αντιφατικές (π.χ. μεγαλοαστός που ταυτίζεται με επαναστατικές σοσιαλιστικές ομάδες, καθολικοί ιερείς που εξεγείρονται κατά της Παπικής εξουσίας, συνδικαλιστές που τάσσονται με την πολιτική της εργοδοσίας κ.α.). Με την έννοια της ομάδας αναφοράς μπορούμε να εξηγήσουμε και να ερμηνεύσουμε τα κοινωνικά δίκτυα, την κοινωνικοποίηση και την κοινωνική συμμόρφωση. Αν το άτομο δεν καταφέρνει να προσεγγίσει τα χαρακτηριστικά των ομάδων αναφοράς του, όσον αφορά π.χ. το βιοτικό επίπεδο, την ευφυΐα, τον τρόπο ζωής κλπ., υπάρχει περίπτωση να βρεθεί σε κατάσταση «σχετικής αποστέρηση»ς και να εξεγερθεί κατά του «συστήματος» από κοινού με άλλα άτομα παρόμοιας κατάστασης με τη μορφή «κοινωνικού κινήματος», όπως θα διαπιστώσουμε σε επόμενο μάθημα.9

8 Sherif M.., Harvey, O. J., White B. J., Hood ,W. R., Sherif C.W. (1954/1961)Intergroup Conflict and Cooperation: The Robbers Cave Experiment.

http://psychclassics.yorku.ca/Sherif/index.htm9 Για μια πρώτη ματιά στο θέμα, βλ. Merton, R. and Kitt, A. (1950) “Contribution to the Theory of Reference Group Behaviour” στο Merton R.. and Lazarsfeld P. (επιμ.) , Continuities in Social Research: Studies in the Scope and Method of ‘The American Soldier’ και Merton, R. (1957) Social Theory and Social Structure. New York, NY: The FreePress.

Ο «ρόλος» είναι μια θέση στο εσωτερικό μιας κοινωνικής δομής που διαμορφώνεται από σχετικά σαφείς προσδοκίες συμπεριφοράς (νόρμες). Είναι το ενεργό συστατικό στοιχείο του status. Το άτομο, τοποθετημένο στο πλαίσιο μιας θέσης-status στο εσωτερικό μιας κοινωνικής δομής, παίζει τον ρόλο του κατά τέτοιο τρόπο ώστε να ανταποκρίνεται στις κανονιστικές προσδοκίες. Όταν τα άτομα κατέχουν κοινωνικές θέσεις πρέπει συμπεριφέρονται ανάλογα με τις προσδοκίες του ρόλου και όχι με τα ιδιαίτερα προσωπικά τους χαρακτηριστικά. Όμως, τα άτομα έχουν ποικίλες ιδέες σχετικά με τα κανονιστικά πρότυπα και τις δικές τους ιδιαίτερες αξίες, γι’ αυτό και η συμπεριφορά που αρμόζει σε ένα ρόλο δεν μπορεί να προτυποποιηθεί και να περιοριστεί ασφυκτικά. Ενδέχεται, όμως, να υπάρξει ριζική απόκλιση από την αναμενόμενη συμπεριφορά που αρμόζει με το συγκεκριμένο ρόλο με συχνό αποτέλεσμα την επιβολή κοινωνικών κυρώσεων. Οι ρόλοι, λοιπόν είναι δέσμες κοινωνικά προσδιορισμένων χαρακτηριστικών, προσόντων και προσδοκιών που σχετίζονται με τις κοινωνικές θέσεις, π.χ. ο/η δάσκαλος/α και οι μαθητές/τριες. Οι δάσκαλοι/ες, ανεξάρτητα από τα δικά τους ιδιαίτερα συναισθήματα και ανά πάσα στιγμή, πρέπει να ανταποκρίνονται στις προσδοκίες του ρόλου τους. Η έννοια του ρόλου είναι πολύ σημαντική γιατί μας φανερώνει τον τρόπο με τον οποίο η ατομική δραστηριότητα επηρεάζεται κοινωνικά και ακολουθεί συγκεκριμένες νόρμες και πρότυπα. Συχνά θεωρούμε τους ρόλους ως τις μονάδες στις οποίες αναλύεται ένας θεσμός˙ π.χ. το σχολείο ως κοινωνικός θεσμός μπορεί να αναλυθεί σε σύνολο ρόλων δασκάλων και μαθητών, κάτι που είναι το κοινό χαρακτηριστικό όλων των σχολείων. Η έννοια του κοινωνικού ρόλου προσεγγίζεται από τις θεωρίες της «συμβολικής διαντίδρασης» και του «λειτουργισμού». Στην πρώτη περίπτωση οι ρόλοι απεικονίζονται ως αποτελέσματα μιας διαδικασίας δημιουργικής διαντίδρασης. Ο Mead έδειξε πώς μαθαίνουν τα παιδιά την κοινωνία με το παιχνίδι της «ανάληψης ρόλων» (role-taking) δηλαδή με τη φανταστική αναπαράσταση ρόλων όπως του πατέρα, της μητέρας, του δασκάλου, του γιατρού κ.α. Κάθε ρόλος προϋποθέτει την ύπαρξη και τη διαντίδραση άλλων ρόλων, π.χ. δάσκαλοι-μαθητές. Σε κάθε διαντίδραση οι άνθρωποι δοκιμάζουν τις αντιλήψεις τους για τους ρόλους των άλλων, για να επιβεβαιώσουν ή να διαψεύσουν τις προσδοκίες τους. Αυτή η διαδικασία οδηγεί στη διατήρηση ή την αλλαγή της δικής τους συμπεριφοράς ως προς το ρόλο τους.10

Με την έννοια του status εννοούμε την θέση που κατέχει ένα άτομο σε μια κοινωνική ομάδα ή τη θέση μιας ομάδας μέσα στην ευρύτερη κοινωνία.11 Οι διαστάσεις του status είναι η οριζόντια και η κάθετη. Στην πρώτη περίπτωση ο κάτοχος της θέσης επικοινωνεί, προβαίνει σε ανταλλαγές και διαντιδρά με τους ομοίους του (peers), δηλαδή με όσους βρίσκονται σε θέση ανάλογου κύρους (status) με τη δική του. Στην περίπτωση της κάθετης διάστασης η επικοινωνία, οι επαφές, οι ανταλλαγές και οι διαντιδράσεις λαμβάνουν χώρα μεταξύ του κατόχου της συγκεκριμένης θέσης και όσων κατέχουν ανώτερες ή κατώτερες ιεραρχικά θέσεις. Με τις προσθήκες αυτές θα μπορούσαμε να πούμε ότι status είναι το σύνολο των ίσων και άνισων ιεραρχικά, πραγματικών ή ενδεχόμενων, σχέσεων που αναπτύσσει ένα άτομο με τα άλλα μέλη και μέρη της ομάδας. Αυτές οι σχέσεις ορίζουν το status ενός ατόμου σε σταθερή βάση. Όμως, το status δεν εξαρτάται μόνο από τον τρόπο ανάπτυξης των σχέσεων σε μια δεδομένη χρονική φάση˙ σχετίζεται και με παράγοντες που είναι σταθεροί ή

10 Βλ. Abercrombie, N., Hill, St. & Turner, Br. S. (2006) Dictionary of Sociology. London, UK: Penguin, σελ. 332-334.11 Βλ. Boudon, R. and Bourricaud, Fr. (1989) A Critical Dictionary of Sociology. London, UK: Routledge, σεκ. 382-388.

έχουν μεγαλύτερη διάρκεια, όπως το φύλο και η ηλικία αλλά και με ασταθείς παράγοντες, όπως η ικανότητα, η στρατηγική και οι τακτικές, οι διαντιδράσεις των άλλων κλπ. Το status έχει τα δικά του χαρακτηριστικά που αρμόζουν στη συγκεκριμένη κάθε φορά και που αποδίδουν στη θέση και στο ρόλο οι διαντιδρώντες (π.χ. ο/η δάσκαλος/α οφείλει να είναι προσεκτικός/ή, σοβαρός/ή κλπ.). Το status μπορεί να οριστεί ως το σύνολο των πραγματικών ή εικονικών πόρων που μπορεί να χρησιμοποιήσει το δρων υποκείμενο προκειμένου να ερμηνεύσει και να παίξει το ρόλο του. Δεν είναι, όμως, μόνο πόροι για χρήση του δρώντος υποκειμένου αλλά και αξιολόγηση του τρόπου παιξίματος των ρόλων. Επομένως, το status δεν είναι μόνο θέμα αθροίσματος δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Η σχέση μεταξύ των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του status δεν είναι αυτονόητες και ομαλές αλλά προβληματικές.

Status Groups. Ας θυμηθούμε ότι αντίθετα με τις τάξεις τις βασισμένες στην κατοχή των μέσων παραγωγής, σύμφωνα με τον Βέμπερ, οι ομάδες status προσδιορίζονται από την κατανομή του κοινωνικού κύρους. Ένα συγκεκριμένος στυλ ζωής είναι κοινό για μια ομάδα status. Η ίδια η ομάδα προσδιορίζεται από αυτούς με τους οποίους έχει κοινωνικές συναναστροφές. Δεν είναι υποχρεωτικό να ταυτίζεται η κοινή ταξική ένταξη με τη συμμετοχή στην ίδια ομάδα status (π.χ. περιφρόνηση των νεόπλουτων από τους παλιούς πλούσιους και τους αριστοκράτες). Κριτήρια για την ένταξη σε μια τέτοια ομάδα μπορεί να είναι η σχέση συγγένειας ή το επίπεδο εκπαίδευσης. Το σύστημα των καστών είναι το πιο ακραίο παράδειγμα. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η πιο φανερή διάσταση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης είναι το status, που σχετίζεται σχεδόν αποκλειστικά με τη μονοπώληση πνευματικών και υλικών αγαθών ή ευκαιριών. Οι τεχνολογικές και οικονομικές αλλαγές επιδρούν στη διαστρωμάτωση αυτή.12

Ο πολιτισμός (κουλτούρα), παρ’ ό,τι πρόκειται για νοητική αφαίρεση, γίνεται αντιληπτός γιατί οι άνθρωποι, ανεξαρτήτως προσωπικών διαφορών, συμπεριφέρονται ανάλογα με ορισμένα «κανονικά σχήματα» που αποκαλούνται «κανόνες» και «νόρμες» και από αυτές μπορούμε να βγάλουμε τις «αξίες» που παίζουν πρωταρχικό ρόλο στη συγκρότηση του πολιτιστικού πλαισίου. Οι ομάδες δεν είναι απολύτως σταθερές. Οι τρόποι ανανέωσης μιας ομάδας, στράτευσης νέων μελών σε αντικατάσταση αποχωρησάντων, αποθανόντων ή διαγραφέντων μελών, είναι τμήμα των πολιτιστικών τους πλαισίων. Υπάρχουν, όμως, και ομάδες που στους κανόνες τους συμπεριλαμβάνουν την αστάθεια. Η θεσμοποίηση των λειτουργιών μιας ομάδας, ή μέρους αυτών, είναι που δένει για μεγάλη χρονική διάρκεια τα μέλη της ομάδας. Όμως, διαπιστώνονται δύο αντιφατικές μεταξύ τους τάσεις, η μία να προσπαθούμε να προσδίδουμε διάρκεια στις κοινωνικές σχέσεις και η άλλη να προσπαθούμε να αμβλύνουμε τους κανόνες και να αλλάζουμε τις κοινωνικές συνθήκες.

Talcott Parsons

Κατά τον Τάλκοτ Πάρσονς, είναι πλεονασμός να μιλάμε για «συστηματική θεωρία» αφού η ίδια η έννοια της λέξης θεωρία εμπεριέχει την έννοια του συστήματος. Η θεωρία είναι ένα σώμα ιδεών που είναι άκρως συστηματικό από την άποψη της λογικής. Για τον Πάρσονς μια επιτυχημένη θεωρία είναι αυτή που αποτελείται από ένα σύμπλεγμα γενικών προτάσεων που αλληλοσυνδέονται εντελώς λογικά. Θεωρούσε ότι κανείς από τους προηγούμενους μεγάλους κοινωνιολόγους του 19ου

12 Βλ. Weber, M. (1924) “Class, Status and Party” στο Gerth, H., Mills, C. W. (1948) Essays from Max Weber. London: Routledge and Kegan Paul

αιώνα δεν κατάφερε να αναπτύξει μια θεωρία όπως αυτές των φυσικών και τεχνολογικών επιστημών. Παρ’ όλο που αναγνωρίζει τη μεγάλη συμβολή των Μαρξ, Ντυρκέμ και Βέμπερ, ο Πάρσονς έθεσε στον εαυτό του το καθήκον να συγκροτήσει μια μεγάλη θεωρία για τη δράση που να παίρνει και ανασυνθέτει στοιχεία από όλους, ιδιαίτερα από τους Ντυρκέμ και Βέμπερ.

Η Δομή της Κοινωνικής Δράσης

Ο Πάρσονς είναι ο άνθρωπος που πρώτος απ’ όλους εισήγαγε στον Αγγλοσαξονικό ακαδημαϊκό κόσμο, με ένα δικό του έργο, το κύριο σώμα των κλασικών ευρωπαϊκών κοινωνιολογικών θεωριών. Κατά τον Πάρσονς, στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν σε εξέλιξη μια στροφή ορισμένων κοινωνιολόγων (Ντυρκέμ και Βέμπερ) και οικονομολόγων (Βιλφρέντο Παρέτο και Άλφρεντ Μάρσαλ)13 από τις ωφελιμιστικές οικονομικές θεωρίες. που επί τρεις αιώνες κυριαρχούσαν, προς μια θεωρητική τάση που ο ίδιος ονόμασε «βολονταριστική (βουλησιαρχική) προσέγγιση της κοινωνικής δράσης». Παρ’ όλο που αποδέχεται την κριτική του Μαρξ για την εκμετάλλευση των εργατών από τον καπιταλισμό, δε θεωρεί ότι ο Μαρξ κατάφερε ποτέ να ξεφύγει ολοκληρωτικά από τον ωφελιμιστικό τρόπο σκέψης.

Κατά τον Πάρσονς, τα βασικότερα και μη επιδεχόμενα περαιτέρω αναγωγή στοιχεία της δράσης είναι τα εξής:

1. ένα δρων υποκείμενο (φορέας δράσης – actor) που θα αναλάβει δράση2. μια κατάσταση, δηλαδή ένα σύνολο δεδομένων και συνθηκών υπό τις οποίες

θα αναληφθεί η δράση3. ένα σκοπό ή αποτέλεσμα που αποτελεί στόχο προσανατολισμού και

κατεύθυνσης της δράσης4. κανόνες, αξίες, μέτρα και σταθμά που διέπουν την επιλογή των μέσων για την

επίτευξη των σκοπών.

Από τη σκοπιά του δρώντος υποκειμένου που θα αναλάβει δράση για την επίτευξη του σκοπού, η «κατάσταση» αποτελείται από δύο στοιχεία:

1. στοιχεία της κατάστασης που το δρων υποκείμενο θεωρεί αμετάβλητα (συνθήκες) και που πρέπει να λάβει υπόψη του προκειμένου να λάβει υπόψη προκειμένου να προχωρήσει στην ανάληψη δράσης, και

2. στοιχεία της κατάστασης που βρίσκονται στο πλαίσιο των ορίων των δυνάμεων του δρώντος υποκειμένου και τα οποία, επομένως, μπορεί να

13 Ο Vilfredo Federico Damaso Pareto (1848-1923) ήταν ένας Ιταλός μηχανικός που δεν έμεινε στα στενά αυτά πλαίσια αλλά σπούδασε Οικονομία και Κοινωνιολογία και έγραψε σημαντικά έργα. Δίδαξε στο Πανεπιστήμιο της Λωζάνης. Έγινε γνωστός για τη θεωρία των ελίτ, που η κεντρική ιδέα της είναι ότι η ιστορική εμπειρία μας προσφέρει αποδείξεις για τη διαρκή κυκλοφορία των ελίτ (δάνειο η παρομοίωση των ελίτ από το Μακιαβέλι με «λιοντάρια» και «αλεπούδες». Αλεπούδες: κυβερνούν προσπαθώντας να πετύχουν συναίνεση, δεν είναι πρόθυμες να καταφύγουν στη βία, είναι έξυπνες και πανούργες, επιχειρηματικές, καλλιτεχνικές-πνευματικές και καινοτόμες. Ο ανθρωπισμός τους σε καιρό κρίσης οδηγεί στο συμβιβασμό και στον πασιφισμό => εξασθένιση καθεστώτος. Λιοντάρια: δυνατοί, σταθεροί και ακέραιοι άνθρωποι. Ψυχροί και στερούμενοι φαντασίας είναι πάντα πρόθυμοι να προσφύγουν στη βία για την επιβολή των θέσεών τους ή για την υπεράσπισή τους. Υπερασπιστές της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων τόσο στο κράτος όσο και στην κοινωνία πολιτών. Στρατεύονται υπέρ της δημόσιας τάξης, της θρησκείας και της πολιτικής ορθοδοξίας. Οι ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά των δύο τύπων ελίτ είναι αμοιβαίως αποκλειόμενα. Η ιστορία είναι η διαδικασία κυκλοφορίας μεταξύ αυτών των δύο τύπων ελίτ Το ιδεώδες σύστημα διακυβέρνησης θα αντανακλούσε μια ισορροπία δυνάμεων που θα περιείχε χαρακτηριστικά στοιχεία τόσο των «λιονταριών» όσο και των «αλεπούδων».

μεταβάλει˙ αυτά τα στοιχεία μπορεί να τα χειριστεί με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτύχει το επιθυμητό αποτέλεσμα και τα χρησιμοποιεί αναλόγως ως μέσα.

Το συμπέρασμα είναι ότι, κατά τον Πάρσονς, δράση είναι η διαδικασία επιλογής ορισμένων μέσων με στόχο την αλλαγή μιας κατάστασης -συνθήκες και μέσα- ώστε να επιτευχθούν επιθυμητοί στόχοι με βάση ορισμένους κανόνες επιλογής. Επομένως, μέσα στην έννοια της δράσης υπάρχει το «κανονιστικό στοιχείο» της επιλογής μέσων όχι μόνο για λόγους πρακτικής αποτελεσματικότητας αλλά και για λόγους «καταλληλότητας», «δικαιοσύνης» και «ορθότητας».

Προτού προχωρήσουμε παρακάτω, θα χρειαστεί να πούμε δυο λόγια για τις τρεις θεωρητικές κριτικές που απευθύνει ο Πάρσονς στους προγενέστερους μεγάλους θεωρητικούς. Πρώτα απ’ όλα, ασκεί σκληρή κριτική στον «ωφελιμισμό». Ξεκινώντας από τον Τόμας Χομπς (1588-1679) ο οποίος στο έργο του Λεβιάθαν14περιγράφει τη «φυσική κατάσταση» ως μια συνθήκη «πολέμου όλων εναντίον όλων» καθώς το εγωιστικό, ιδιοτελές και ωφελιμιστικό άτομο επιδίδεται σε αγώνα ζωής ή θανάτου για την προστασία των συμφερόντων του. Για να επιτύχει αυτό το στόχο αδιαφορεί για τα άλλα άτομα εφόσον δεν του είναι χρήσιμα και σε αντίθετη περίπτωση προσπαθεί είτε δια της βίας και του εξαναγκασμού είτε δια της απάτης και του προσωρινού προσεταιρισμού του (διαίρει και βασίλευε) να προωθήσει και να προστατέψει τα συμφέροντά του. Επειδή, λοιπόν, ο «λύκος είναι λύκος για τον άνθρωπο», χρειάζεται να υπάρχει ένα απολυταρχικό «κράτος-Λεβιάθαν» (το μυθικό κήτος) για να αποτραπεί η αλληλοεξόντωση των ανθρώπων. Έτσι, ο Χομπς δεν αφήνει περιθώρια στους ανθρώπους να δράσουν με βάση τις έννοιες του «κοινωνικού συμβολαίου», της «κοινωνικής συνεργασίας» και της «κοινωνικής αλληλεγγύης». Όσο ισχύει το δόγμα «ο σώζων εαυτόν σωθήτω» το μόνο που μπορεί να κάνει ένα λογικό άτομο είναι προσπαθήσει να δραπετεύσει από τη φυλακή του κράτους-Λεβιάθαν (π.χ. θρησκευτικοί και άλλοι διαφωνούντες που έφευγαν για την Αμερική κατά το 16ο και 17ο αιώνα). Όσον αφορά τον Μαρξ, θεωρούσε ότι ήταν παγιδευμένος στη λογική του ωφελισμισμού, δίνοντας υπερβολική σημασία στην έννοια του συμφέροντος –έστω και ταξικού-, δηλαδή στην υλική και ζωική φύση των ανθρώπων, υποβαθμίζοντας τη σημασία των «ιδεών» και των «ιδανικών» που αποτελούν κίνητρα για την ανάληψη δράσης. Ο ωφελιμιστικός τρόπος σκέψης όσον αφορά την επιλογής των μέσων για την επίτευξη του στόχου θεωρεί ότι πρόκειται για θέμα υπολογιστικό αποκλειοντας έτσι κάθε έννοια κανονιστικής ρύθμισης. Η δεύτερη κριτική απευθύνεται στους «θετικιστές», κυρίως εναντίον όσων δίνουν υπερβολική σημασία στο αναμφισβήτητο γεγονός ότι οι άνθρωποι είναι βιολογικά όντα, όπως όλα τα ζώα, και αντιμετωπίζουν την κληρονομιά και το περιβάλλον ως τους μοναδικούς καθοριστικούς παράγοντες της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Έτσι, αποκλείονται τόσο ο βολονταριστικός τρόπος ανάληψης δράσης όσον αφορά τη λήψη αποφάσεων με δυνατότητες επιλογής όσο και το στοιχείο της κανονιστικής ρύθμισης. Τέλος, ασκεί κριτική στους «ιδεαλιστές» ότι δίνουν υπερβολική σημασία στα «ιδανικά» και τις «ιδέες» ως κινήτρων δράσης καθιστώντας την ανάληψη δράσης αποκλειστικά θέμα «νοητικών διεργασιών» και προϊόν του «νου».

Έτσι, το μέγα πρόβλημα που θεωρούσε ότι πρέπει να απασχολήσει τους κοινωνικούς επιστήμονες του 20ού αιώνα ήταν αυτό της «κοινωνικής αλληλεγγύης», που αυτό με τη σειρά του είναι θέμα «αξιών» και «κανόνων»˙ με ποιους, δηλαδή, τρόπους θα πρέπει οι αξίες και οι κανόνες, που θα συγκρατούν την κοινωνία από το να μην 14 Βλ. Χόμπς Τ. (1989) Λεβιάθαν. 2 τόμοι, Αθήνα: Εκδ. Γνώση.

εκτραπεί σε κατάσταση «πολέμου όλων εναντίον όλων» να εγγραφούν στο σχέδιο για την καλύτερη κοινωνική οργάνωση. Ο σκοπός είναι να προβλέπεται ένα ελάχιστο επίπεδο κοινωνικής αλληλεγγύης και ολοκλήρωσης/ενσωμάτωσης. Πρέπει, δηλαδή, να υπάρχει συμβατότητα ανάμεσα στα συστατικά μέρη –άτομα και ομάδες- της ανθρώπινης κοινωνίας. Όμως, δεν είναι ο «πόλεμος όλων εναντίον όλων» το μοναδικό πρόβλημα˙ είναι και η «τέλεια ολοκληρωμένη κοινωνία» στην οποία δεν υπάρχει ίχνος σύγκρουσης. Και οι δύο περιπτώσεις είναι αδύνατον να υπάρχουν στην πραγματικότητα γιατί πάντα θα υπάρχουν εκ φύσεως τυχαία κατανεμημένες κοινωνικές διαφορές. Επομένως, ο Παρσονς αναζητούσε πραγματικές κοινωνίες για να μελετήσει, στα πλαίσια των οποίων υπάρχουν διαφωνίες, διαφορές και συγκρούσεις. Άλλες κοινωνίες έχουν υψηλά επίπεδα σύγκρουσης και ορισμένες φτάνουν στα όρια της εμφύλιας σύγκρουσης. Άλλες πάλι έχουν χαμηλά επίπεδας σύγκρουσης και βίας. Το ζήτημα είναι ποιο είναι το σημείο εκείνο πέρα από το οποίο η βία οδηγείται σε παροξυσμό και η κοινωνία φτάνει στα πρόθυρα της διάλυσης (π.χ. Γιουγκοσλαβία).

Ο Πάρσονς κατάφερε μετά τον Ντυρκέμ να επανεγγράψει στην ημερήσια διάταξη των κοινωνικών επιστημών το ζήτημα της «κοινωνικής αλληλεγγύης». Κι όμως, αυτό το θέμα ήταν πάντοτε η δεύτερη προτεραιότητά του. Το μεγάλο όνειρό του ήταν να συγκροτήσει τη «μεγάλη θεωρία», δηλαδή ένα σύστημα σχεδόν μαθηματικού χαρακτήρα με εξισώσεις που θα έμοιαζε με την θεωρία της κλασικής μηχανικής της φυσικής επιστήμης. Η βασική φιλοσοφική σύλληψη του Πάρσονς ήταν ο «αναλυτικός ρεαλισμός», και σύμφωνα με αυτήν η πραγματική φύση της πραγματικότητας δεν είναι άμεσα και εμπειρικά δεδομένη. Τα φαινόμενα αποτελούνται από πολλά διαφορετικά στοιχεία, κατ’ αναλογία, της χημικής ανάλυσης.

Προς μια Γενική Θεωρία της Δράσης

Πρόκειται για ένα τόμο συλλογής άρθρων από συγγραφείς που προέρχονται από συγγενείς επιστήμες: κοινωνιολογία, ανθρωπολογία, ψυχολογία. Σύμφωνα με τον αναλυτικό ρεαλισμό, κάθε συγκεκριμένη κοινωνική κατάσταση αποτελείται από τέσσερα είδη αναλυτικά ξεχωριστών στοιχείων:

1. Από μια βιολογική διάσταση, δηλαδή σχέση μεταξύ δύο οργανισμών.2. Οι οργανισμοί έχουν σύνθετη ψυχολογική συγκρότηση, δηλαδή είναι

συστήματα προσωπικότητας.3. Οι οργανισμοί βρίσκονται σε μια κοινωνική σχέση επειδή του καθενός η

δράση απευθύνεται προς τον άλλο.4. Στην κοινωνική σχέση τους μεσολαβεί η κουλτούρα καθώς οι μεταξύ τους

ανταλλαγές οργανώνονται και διενεργούνται με τις συμβάσεις της κοινής κουλτούρας τους.

Η συγκεκριμένη κατάσταση διαντίδρασης και αλληλεπίδρασης είναι προϊόν της διασταύρωσης συστημάτων. Παρ’ όλο που η βιολογική διάσταση είναι σημαντική, η βιολογία δεν ανήκει στις «επιστήμες της δράσης», όπως είναι η κοινωνιολογία, η ανθρωπολογία και η ψυχολογία. Κατά τον Πάρσονς, ο όρος «σύστημα» είναι σχετικός και όχι απόλυτος. Κάθε μονάδα που επιδεικνύει έναν ορισμένο βαθμό συνοχής και συνέχειας και διαχωρίζεται από το περιβάλλον της αποτελεί ένα σύστημα. Τα συστήματα, κατ’ αυτόν, είναι «ανοιχτά», δηλαδή διαθέτουν μια ξεχωριστή ταυτότητα και είναι ανοιχτά σε επιρροές από το περιβάλλον τους, όπως

ένας οργανισμός παίρνει τροφή και αέρα από το περιβάλλον του). Ένα σύστημα μπορεί να είναι κλειστό με την έννοια ότι μπορεί να θεωρηθεί μια αυτάρκης μονάδα σε συγκριτικό επίπεδο: π.χ. μια επιχείρηση είναι ένα κοινωνικό σύστημα και οι άλλες επιχειρήσεις αποτελούν το περιβάλλον σύστημα της αγοράς, ενώ τα διαφορετικά εσωτερικά τμήματα της επιχείρησης μπορούν να θεωρηθούν υποσυστήματα του συστήματος της επιχείρησης και πάει λέγοντας. Αντίστροφα, οι επιχειρήσεις είναι υποσυστήματα του οικονομικού συστήματος που είναι υποσύστημα του κοινωνικού συστήματος το οποίο, με τη σειρά της, είναι υποσύστημα του συστήματος διεθνών σχέσεων. Ο Πάρσονς μιλάει για «επίπεδα κοινωνικής οργάνωσης» που στηρίζεται σε εμφωλευμένες σχέσεις. Το χαμηλότερο επίπεδο υποσυστήματος είναι η σχέση δύο ατόμων. Συνεπώς, η κοινωνία-ως-σύνολο είναι μια ιεραρχική δομή διαφορετικών εμφωλευμένων υποσυστημάτων που στηρίζονται σε μια κοινή κουλτούρα που προσδίδει συνοχή στο ευρύτερο κοινωνικό σύστημα (π.χ. ο Βέμπερ δείχνει τη συνέχεια που υπάρχει ανάμεσα στις θρησκευτικές ιδέες και την οικονομική δραστηριότητα). Κατά τον Πάρσονς, δεν πρέπει να υπερβάλλουμε όταν μιλάμε για τη συνοχή των ίδιων των συστημάτων ή των μεταξύ του σχέσεων. Σε κάθε σύστημα πρέπει να υπάρχει ένας ελάχιστος βαθμός ολοκλήρωσης αλλιώς αυτό θα κινδυνεύει είτε να διαλυθεί είτε να εξασθενήσει μέχρι εξαφάνισης. Ορισμένα συστήματα φανερώνουν υψηλότερο βαθμό ολοκλήρωσης σε σχέση με άλλα, όπως και ορισμένα μέρη τους σε σχέση με τα άλλα.

AGIL (Adaptation-Goal Attainment-Integration-Latency)(Προσαρμογή-Επίτευξη στόχων-Ολοκλήρωση-Λανθάνουσα κατάσταση)

Λειτουργικές ανάγκες συστήματος διαντίδρασηςA-Προσαρμογή. Η ανάγκη σχέσεων με το περιβάλλον για τη λήψη πόρων από αυτό.

Ι-Ολοκλήρωση. Η διατήρηση της εσωτερικής τάξης.

G-Επίτευξη στόχων. Ο καθορισμός στόχων για το σύστημα.

L-Διατήρηση προτύπων σε λανθάνουσα κατάσταση. Η δημιουργία κατάλληλων κινήτρων εκτέλεσης καθηκόντων

Οι άνθρωποι σε ένα κοινωνικό σύστημα τοποθετούνται σε θέσεις για να παίζουν συγκεκριμένους ρόλους. Αυτές οι θέσεις και οι ρόλοι διαφοροποιούνται σε κάποιο βαθμό και σε μια σύγχρονη κοινωνία σχετίζονται με επαγγελματικούς, πολιτικούς, δικαιικούς και εκπαιδευτικούς ρόλους. Λαμβάνοντας υπόψη την αλληλοσυσχέτιση των ειδικευμένων αυτών ρόλων καθώς και τις λειτουργικά διαφοροποιημένες συλλογικότητες (π.χ. εταιρείες και πολιτικά κόμματα κ.α.) η κοινωνία μπορεί να αναλυθεί στα εξής αλληλοσυνδεόμενα λειτουργικά υποσυστήματα:

• Οικονομικό Σύστημα (κοινωνική προσαρμογή στα συστήματα δράσης και αδράνειας του περιβάλλοντος του)

• Πολιτικό Σύστημα (επίτευξη κοινωνικών στόχων)• Κοινωνικό-Νομικό σύστημα (ενσωμάτωση των διαφορετικών

συστατικών μερών της κοινωνίας) • Θρησκευτικοί και πολιτιστικοί θεσμοί του Συστήματος

Θεματοφυλακής(διαδικασίες και μονάδες που λειτουργούν έτσι ώστε να αναπαράγεται η κοινωνική κουλτούρα )

Καθένα από αυτά τα συστήματα αναπτύσσει ορισμένους ειδικούς συμβολικούς μηχανισμούς διαντίδρασης/αλληλεπίδρασης, όπως το χρήμα στο οικονομικό σύστημα.

Τι είδη δραστηριοτήτων (τύποι δράσης) αναπτύσσονται μέσα στο κοινωνικό σύστημα; Ο Πάρσον μας δίνει δύο τύπους:• Εργαλειακή – εκφραστική. Η εργαλειακή δράση αφορά τα μέσα, ενώ η εκφραστική αφορά τους στόχους και τις προθέσεις.• Εξωτερική – εσωτερική. Εξωτερική είναι η δράση που στρέφεται προς το περιβάλλον της ομάδας ή του συστήματος ενώ η εσωτερική προς το εσωτερικό του συστήματος.

Λειτουργικές προϋποθέσεις για την κοινωνική δραστηριότητα

Εργαλειακή δραστηριότητα Εκφραστική δραστηριότηταΕξωτερική σχέση Προσαρμογή (οικονομία) Επίτευξη στόχων (πολιτεία)Εσωτερική σχέση Διατήρηση προτύπων

(κουλτούρα)Ολοκλήρωση

Πώς ερμηνεύει ο Πάρσονς τις μεταβολές μεταξύ παραδοσιακών και σύγχρονων κοινωνιών, βιομηχανικών και μη βιομηχανικών συστημάτων; Για να το δούμε αυτό, πρέπει να λάβουμε υπόψη δύο ακόμη έννοιες: πρώτον τις δομικές μεταβλητές και δεύτερον τη δομική διαφοροποίηση. Η δομική μεταβλητή είναι η γέφυρα που συνδέει την κοινωνική δράση και το κοινωνικό σύστημα. Ο Πάρσονς ορίζει τις δομικές μεταβλητές ως τα θεμελιώδη διλήμματα που αντιμετωπίζουν τα δρώντα υποκείμενα.

Είδη διλημμάτων δρώντος υποκειμένου

Παρτικιουλαρισμός ή ΟικουμενισμόςΤα δρώντα υποκείμενα πρέπει να αποφασίσουν εάν θα κρίνουν ένα πρόσωπο με κριτήρια μοναδικά για το εν λόγω πρόσωπο ή με κριτήρια οικουμενικής εφαρμογής

Απόδοση ή ΠροσόνΤα δρώντα υποκείμενα πρέπει να αποφασίσουν εάν θα κρίνουν ένα πρόσωπο με βάση το τι κάνουν (απόδοση) ή με βάση τα προσωπικά τους χαρακτηριστικά (προσόντα)

Συναισθηματική ουδετερότητα ή συναισθηματικότητα

Τα δρώντα υποκείμενα πρέπει να αποφασίσουν εάν θα εμπλακούν σε μια σχέση για εργαλειακούς λόγους χωρίς συναίσθημα ή για λόγους συναισθηματικούς

Συγκεκριμενοποίηση ή διάχυση Τα δρώντα υποκείμενα πρέπει να αποφασίσουν εάν θα δράσουν από κοινού με άλλους για πολύ συγκεκριμένα θέματα ή για μια ευρεία γκάμα ζητημάτων

Ο Talcott Parsons θεωρεί την κοινωνική διαφοροποίηση ως διαδικασία που εξελίσσεται σε τρία στάδια: διαφοροποίηση, προσαρμογή και ολοκλήρωση, τελική εγκαθίδρυση ενός πιο γενικού συστήματος αξιών το οποίο είναι ο συνδετικός ιστός που διατηρεί τη συνοχή της κοινωνίας. Η ώθηση για διαφοροποίηση προέρχεται από την ανάγκη της κοινωνίας να προσαρμοστεί στο νέο φυσικό και κοινωνικό

περιβάλλον.15 Εδώ ο Πάρσονς ακολουθεί, σε γενικές γραμμές, την άποψη του Σπένσερ.

Παράρτημα

Ποιες είναι οι βασικές ιδέες του Διαφωτισμού;Κατ’ αρχήν, αποτελούν ένα «παράδειγμα», δηλαδή μια σειρά αλληλοσυνδεόμενων ιδεών, αξιών, αρχών και γεγονότων που παρέχουν μια εικόνα και μια άποψη για τον κόσμο, τόσο τον φυσικό όσο και τον κοινωνικό. Δίχως να θεωρείται πως δεν υπάρχουν αντιφατικά στοιχεία στο σύνολο αυτών των ιδεών – όπως εξάλλου σε όλα τα πνευματικά κινήματα έτσι και στο Διαφωτισμό υπήρχαν διαφορετικών προελεύσεων άνθρωποι – όλοι οι φιλόσοφοι θα συμφωνούσαν με τα εξής:

1. Λόγος. Έχει την πρωτοκαθεδρία μαζί με τον ορθολογισμό ως τρόπος οργάνωσης της γνώσης. Η ορθολογική έννοια του Λόγου είναι η διαδικασία της λογικής σκέψης, βασισμένη σε σαφείς έμφυτες ιδέες ανεξάρτητες οπό την εμπειρία που μπορούν να εξηγηθούν σε οποιονδήποτε σκεπτόμενο άνθρωπο (Ντεκάρτ, Πασκάλ). Οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού προχώρησαν παραπέρα συνδυάζοντας τον ορθολογισμό με τον «εμπειρισμό».

2. Εμπειρισμός. Ο Λόγος και η γνώση του φυσικού και του κοινωνικού κόσμου βασίζεται στα εμπειρικά δεδομένα που μπορούν να γίνονται αντιληπτά από όλους τους ανθρώπους μέσω των αισθητηρίων οργάνων τους.

3. Επιστήμη. Η επιστημονική γνώση με βάση την πειραματική μέθοδο διευρύνει όλη την ανθρώπινη γνώση.

4. Οικουμενικότητα (καθολικότητα). Ο Λόγος και η επιστήμη μπορούν να εφαρμοστούν σε κάθε περίπτωση. Η επιστήμη, ειδικά, παρέχει γενικούς νόμους που διέπουν όλο το σύμπαν χωρίς καμία εξαίρεση.

5. Πρόοδος. Η φυσική και η κοινωνική κατάσταση των ανθρώπων μπορεί να βελτιωθεί με την εφαρμογή της Επιστήμης και της Λογικής κι έτσι να αυξάνονται διαρκώς η ευτυχία και η ευημερία.

6. Ατομικισμός. Το άτομο αποτελεί την αρχή όλης της γνώσης και δράσης μη υποκείμενο σε ανώτερη εξουσία. Επομένως η κοινωνία είναι το άθροισμα, ή και το γινόμενο, της σκέψης και της δράσης ενός μεγάλου αριθμού ατόμων.

7. Ανεξιθρησκία. Όλοι οι άνθρωποι είναι, κατ’ ουσίαν, ίδιοι παρά τις διάφορες θρησκευτικές ή ηθικές πεποιθήσεις τους. Οι δοξασίες άλλων πολιτισμών δεν είναι εκ φύσεως κατώτερες από αυτές του ευρωπαϊκού χριστιανισμού.

8. Ελευθερία. Αντίθεση στους παραδοσιακούς και φεουδαρχικούς περιορισμούς στις πεποιθήσεις, στο εμπόριο, στην επικοινωνία, στην κοινωνική αλληλεπίδραση, στη σεξουαλικότητα και την ιδιοκτησία (όμως εκείνη την εποχή η πλειονότητα των φιλοσόφων δεν επέκτεινε την ιδέα της ελευθερίες στις γυναίκες καθώς και στα κατώτερα λαϊκά στρώματα).

15 Parsons Τ. (1966) Societies: Evolutionary and Comparative Perspectives. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.

9. Ομοιογένεια της ανθρώπινης φύσης. Τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ανθρώπινης φύσης είναι παντού και πάντοτε τα ίδια.

10. Υλισμός. Η αντίθεση των φιλοσόφων στην παραδοσιακή θρησκευτική εξουσία δήλωνε την ανάγκη λαϊκής γνώσης απαλλαγμένης από θρησκευτικές ορθοδοξίες.

Διαφωτισμός και κοινωνική επιστήμηΤο μακροχρόνιο φλερτ των φιλοσόφων με την επιστήμη ήταν σημαντικό για την εμφάνιση της κοινωνικής επιστήμης. Οι αρχέτυπες κοινωνικές επιστήμες απαιτούσαν δύο βασικούς όρους για να αναπτύξουν συνεκτικά πεδία μελέτης και μεθόδους έρευνας, που τους άντλησαν από το παράδειγμα των φυσικών επιστημών: το νατουραλισμό και τον έλεγχο της προκατάληψης. Ο νατουραλισμός, η ιδέα ότι η αλληλουχία αιτίου και αιτιατού στο φυσικό κόσμο (και όχι στον πνευματικό ή μεταφυσικό) εξηγεί πλήρως τα κοινωνικά φαινόμενα, δημιουργήθηκε από την εμμονή του Διαφωτισμού στην επιστημονική μέθοδο. Ο έλεγχος της προκατάληψης είναι απαραίτητος στις κοινωνικές επιστήμες για να μην επηρεάζονται τα αποτελέσματα της εμπειρικής μελέτης από αδικαιολόγητες κρίσεις βάσει αξιών.

Είναι αμφισβητήσιμο το πόσο μπορεί να εξαλειφθεί τελείως η προκατάληψη από την επιλογή του πεδίου έρευνας, είναι όμως ξεκάθαρο ότι στην αξιολόγηση ή ανάλυση των ενδείξεων και δεδομένων ο κοινωνικός μελετητής πρέπει να μην αφήσει τις προκαταλήψεις του να επηρεάσουν τα αποτελέσματα. Οι φιλόσοφοι – παρ’ όλο που σε πολλές περιπτώσεις ήταν θύματα της προκατάληψης τους στην εργασία τους-ήθελαν να επαληθεύσουν τις θεωρίες τους με τα γεγονότα κι όχι με τις αξίες. Η παρουσία αυτών των δύο συνθηκών στο διανοητικό κλίμα του Διαφωτισμού γονιμοποίησε την ανάπτυξη των κοινωνικών επιστημών, αλλά δημιούργησε και πολλές φιλοσοφικές δυσκολίες που έμειναν ουσιαστικά άλυτες.

Η έμφαση των φιλοσόφων στον ορθολογισμό, στον εμπειρισμό και τον ανθρωπισμό ήταν ως ένα μεγάλο βαθμό υπαίτια για την ύπαρξη δύο ξεχωριστών χαρακτηριστικών στην εργασία τους πάνω στις νέες κοινωνικές επιστήμες:

1. τη χρήση επιστημονικών μεθόδων για την δικαιολόγηση της αναμόρφωσης των κοινωνικών θεσμών, και

2. τον πολιτισμικό σχετικισμό: την συνειδητοποίηση, από πολλούς φιλοσόφους, ότι η Ευρωπαϊκή κοινωνία στην οποία ζούσαν δεν αντιπροσώπευε την καλύτερη ή πιο ανεπτυγμένη μορφή κοινωνικής οργάνωσης.

Για το πρώτο, ενδείξεις δίδονται από την εξάπλωση της πεποίθησης ανάμεσα στους φιλοσόφους, ότι η επιστημονική γνώση των ανθρώπινων σχέσεων μπορεί να εφαρμοστεί απ’ ευθείας για την αναμόρφωση των ανθρώπινων θεσμών. Πιστεύοντας, κατά το Βολταίρο, ότι οι άνθρωποι διαφθείρονταν από «άσχημα πρότυπα, κακή μόρφωση και άδικους νόμους», οι φιλόσοφοι στηρίζονταν στις λειτουργίες της ίδιας της γνώσης ως παράγοντα κοινωνικής αλλαγής. Η φυσική αθωότητα του ανθρώπου και η εξάρτησή του από την ωρίμανσή του θα παρείχε το υλικό, σε συνδυασμό με την αντικειμενική γνώση, για να αποτινάξει τις κακές επιδράσεις.

Ο Ντιντερό έγραψε ένα έργο Est-il Bon? Est-il Méchant? (Είναι καλός ή είναι κακός;), το οποίο συνοψίζει τον νεωτερικό τρόπο σκέψης με τον οποίο

αντιμετωπίζονταν τα ερωτήματα που αφορούσαν την ανθρώπινη ηθική από το Διαφωτισμό: σαν προβλήματα που επιλύονταν με την διανοητική έρευνα παρά με την επιβολή μιας εξωτερικής εξουσίας.

Το δεύτερο βασικό χαρακτηριστικό των νέων κοινωνικών επιστημών ήταν η νέα τους τάση προς τον πολιτιστικό σχετικισμό: η ιδέα ότι δεν υπήρχε ένας μόνο πολιτισμός, σίγουρα όχι ο Χριστιανικός, που θα μπορούσε να θέσει το μέτρο της τελειότητας μέσω του οποίου θα έκρινε τους υπόλοιπους. Αυτή η τάση δεν ήταν σε καμία περίπτωση καθολική μεταξύ των φιλοσόφων, ήταν όμως ένα ισχυρό χαρακτηριστικό της προσέγγισης που εξετάζουμε με τον Γαλλικό Διαφωτισμό. Οι Σκοτσέζοι του Διαφωτισμού (ειδικά ο Χιουμ, ο Σμιθ και ο Φέργκιουσον) ήταν προσκολλημένοι σε ένα μοντέλο ανθρώπινης ανάπτυξης, στο οποίο η ευρωπαϊκή κοινωνία φαινόταν να είναι πιο ανεπτυγμένη.

Οι Γάλλοι φιλόσοφοι χρησιμοποιούσαν συχνά λογοτεχνικά τεχνάσματα για να κριτικάρουν μια άποψη της ευρωπαϊκής κοινωνίας με την οποία διαφωνούσαν μέσω μιας εξιστόρησης γραμμένης από κάποιον που στην εποχή τους εθεωρείτο ως «βάρβαρος» μη-ευρωπαίος. Οι Περσικές Επιστολές του Μοντεσκιέ , μια κριτική της απόλυτης μοναρχίας όπως την ασκούσαν ο Λουδοβίκος ΙΔ’ και ΙΕ’ είναι κλασικό έργο αυτού του είδους. Φαινομενικά γραμμένο από έναν Πέρση ταξιδευτή, ανατρέπει την κλασική δυτική αντίληψη ότι ο δεσποτισμός ασκείται μόνο στην Ανατολή.

Οι φιλόσοφοι χρησιμοποιούσαν πολύ αν και κάπως άκριτα τις αναφορές ταξιδευτών, εξερευνητών ή ακόμη και ιεραποστόλων, για ξένες χώρες και διαφορετικούς πολιτισμούς. Έθεσαν τις αναφορές αυτές στην υπηρεσία των σημαντικών τους ισχυρισμών ότι η ανθρώπινη φύση ήταν κατά βάση ομοιογενής, διαφέροντας μόνο σε σχέση με τις τοπικές καταστάσεις και ιδιαίτερες περιστάσεις, που ποίκιλαν από τις οικολογικές μέχρι τις πολιτικές. Όπως το έθεσε ο Μοντεσκιέ, «δεν θα πρέπει κανείς να είναι επικριτικός με τις συνήθειες των άλλων λαών, αλλά θα πρέπει να προσπαθεί να τους κατανοήσει στα πλαίσια των περιστάσεών τους, και μετά να χρησιμοποιήσει την γνώση αυτή για να κατανοήσει καλύτερα τον εαυτό του». Μολονότι ήταν λίγο εύπιστοι απέναντι στη χρήση των ιστοριών των πιο αμφιλεγόμενων από αυτούς τους ταξιδιώτες, το παθιασμένο ενδιαφέρον των φιλοσόφων για άλλους πολιτισμούς ήταν ζωτικής σημασίας για την ανάπτυξη ενός βασικού συστατικού της κοινωνικής επιστήμης: διαπολιτισμική σύγκριση. Γιατί είναι ένα κεντρικό μεθοδολογικό αξίωμα των κοινωνικών επιστημών ότι οι θεωρίες και οι υποθέσεις πρέπει να διατυπώνονται με τέτοιον τρόπο που να επιτρέπει τη χρησιμοποίηση τους σε συγκριτικές μελέτες.

Είναι σημαντικό να διαχωρίσουμε αυτόν τον πολιτισμικό σχετικισμό από την πεποίθηση που εξετάζουμε: την ιδέα ότι η εφαρμογή της επιστήμης και της διαφωτισμένης σκέψης για τη βελτίωση της ζωής του ανθρώπου θα έκανε τις ευρωπαϊκές κοινωνίες, στις οποίες ζούσαν οι φιλόσοφοι, τις προηγμένες του κόσμου. Δεν θα πρέπει, επίσης, να ξεχνάμε ότι οι βασικές πνευματικές μορφές του Διαφωτισμού ήταν αντίθετες προς την κατάκτηση ξένων πολιτισμών και ιδιαίτερα, την υποδούλωση των πληθυσμών τους.

Στη στάση του απέναντι στους άλλους πολιτισμούς γίνονται πιο φανερές όλες οι αντιφάσεις και οι ανακολουθίες του Διαφωτισμού. Αρκετοί Γάλλοι φιλόσοφοι χρησιμοποίησαν το παράδειγμα ξένων πολιτισμών για να τονίσουν τη

«βαρβαρότητα» του Γαλλικού κράτους. Κάποιοι, όπως ο Ρουσσώ χρησιμοποίησαν το παράδειγμα της «απολίτιστης κοινωνίας» για να καταδείξουν πως ο πολιτισμός κάνει τους ανθρώπους να ανατρέπουν το φυσικό τους ανθρωπισμό και να δημιουργούν ανισότητες. Η ιδέα του «ευγενούς αγρίου», η αντίληψη ότι ο άνθρωπος είναι καλός από την φύση του και γίνεται κακός από την κοινωνία, ταιριάζει πολύ στην Διαφωτιστική άποψη για την ομοιομορφία της ανθρώπινης φύσης. Αντίθετα, ο Σκοτσέζικος Διαφωτισμός ανέπτυξε μερικά κλιμακωτά μοντέλα των ιστορικών βημάτων μέσω των οποίων, υπέθεταν ότι η ανθρώπινη κοινωνία είχε εξελιχθεί. Αυτά τα μοντέλα έθεταν τυπικά την Σκοτσέζικη κοινωνία του 18ου αιώνα στην κορυφή της ανθρώπινης εξέλιξης, με τις «απολίτιστες» ή «βάρβαρες» κοινωνίες που ανακαλύφθηκαν από την αποικιακή εξερεύνηση στην Αμερική και αλλού στον αντίποδα της κλίμακας.

Η απλή περιέργεια, ο σκεπτικισμός και η πεποίθηση ότι οι επιστημονικές αρχές μπορούν να εφαρμοστούν στα ανθρώπινα ζητήματα δεν ήταν αρκετά. Ο ξεχωριστός χαρακτήρας των αναδυόμενων κοινωνικών επιστημών δόθηκε από την δέσμευση των εισηγητών τους στην κοινωνική αλλαγή, σε μια μεταμόρφωση των ανθρώπινων υποθέσεων μέσω της ανάπτυξης της κατανόησης του ανθρώπου για τον εαυτό του.16

16 Για ολόκληρη τη συζήτηση περί Διαφωτισμού, βλ. Hamilton, P., (1992) “The Enlightenment and the birth of social science” στο Hall S.

and Gieben B. (επιμ.), Formations of Modernity. Milton Keynes, UK: Open University Press and Polity Press [Ελλ έκδοση: Hamilton, P. (2003) «Ο Διαφωτισμός και η γέννηση της κοινωνικής επιστήμης» στο Hall S. and Gieben B. (επιμ.) Η διαμόρφωση της νεωτερικότητας: Οικονομία, Πολιτική, Κοινωνία, Πολιτισμός. (μτφρ. Βίκτωρ και Θανάσης Τσακίρης) Αθήνα: Εκδ. Σαβάλας]

Aron, R. (1984) Η εξέλιξη της κοινωνιολογικής σκέψης: Μοντεσκιέ, Κοντ, Μαρξ, Τοκβίλ , Αθήνα: Εκδ. Γνώση

Λοκ, Τζ. (1990) Δεύτερη πραγματεία περί κυβερνήσεως: Δοκίμιο με θέμα την αληθινή αρχή, έκταση και σκοπό της πολιτικής εξουσίας, Αθήνα: Εκδ. Γνώση

Καντ, Ιμ. (1971) Δοκίμια, Αθήνα: Εκδ. Δωδώνη Κονδύλης, Π. (1998), Ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός, τόμοι 2, Αθήνα: Εκδ. Θεμέλιο. Μακιαβέλι, Ν., (1998), Ο ηγεμόνας, Αθήνα: Εκδ. Πατάκη Montesquieu Ch. (1994) Το πνεύμα των νόμων, τόμοι 2, Αθήνα: Εκδ. Γνώση, , Ντε Τοκβίλ Αλ. (1996) Η δημοκρατία στην Αμερική, Αθήνα: Εκδ. Στοχαστής Ντινερό Ντ. (1995) Εγκυκλοπαίδεια. Αθήνα: Εκδ. Καστανιώτης Ρουσώ Ζαν Ζ. (α.χ.ε.), Το κοινωνικό συμβόλαιο: Αρχές του πολιτικού δικαίου,

Αθήνα: Εκδ. Δαμιανός