Αφιέρωμα-Ν. Καββαδίας

το Saint-Paul από το χθες στο σήμερα

Η Ελληνογαλλική Σχολή Πειραιά «Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΥΛΟΣ» έχει 110 χρόνια δι-αρκούς και ζωντανής παρουσίας στον Πειραιά, προσφέροντας ανεκτίμητες υπη-

ρεσίες στην πνευματική και πολιτιστική ζωή του πρώτου λιμανιού της πατρίδας μας.Πρόκειται για ένα μη κερδοσκοπικό εκπαιδευτικό ίδρυμα, που αποτελείται από μικτό Γυμνάσιο και Γενικό Λύκειο στο οποίο φοιτούν μαθητές από τον Πειραιά, καθώς και από άλλες περιοχές του λεκανοπεδίου.Αποτελεί για την πόλη μας σημείο αναφοράς. Όλ’ αυτά τα χρόνια, έχουν περάσει από τα θρανία του σημαντικές προσωπικότητες της πολιτικής και οικονομικής ζωής, των τε-χνών και του αθλητισμού. Απόφοιτοι της Σχολής κατέχουν υψηλές θέσεις στην κοινωνία

και διαπρέπουν τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό.Το “Saint-Paul” ανήκει στον παγκόσμιο εκ-παιδευτικό οργανισμό, που δημιουργήθηκε τον 17ο αιώνα στη Γαλλια από τον Jean-Baptiste De La Salle, πρωτοπόρο για την εποχή του παιδαγωγό. Σήμερα τα σχολεία, που εξακολου-θούν να εμπνέονται από τις παιδαγωγικές αρ-χές του Δελασάλ και από το όνομα του οποίου αποκαλούνται σήμερα λασαλιανά, ανέρχονται περίπου στα 1.000. Πρόκειται για μονάδες

όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης, από νηπιαγωγεία μέχρι πανεπιστήμια, τα οποία διευθύνονται από τους συνεχιστές του έργου του Δελασάλ, αδελφούς (frères) των Χριστιανικών Σχολείων και τους συνεργάτες τους δασκάλους και καθηγητές, που συ-νολικά ξεπερνούν τις 70.000 και που είναι στην υπηρεσία 800.000 και πλέον παιδιών, εφήβων και νέων σε περισσότερες από 82 χώρες σε όλο τον κόσμο.Το “Saint-Paul”, πιστό στην πλούσια παράδοσή του και χάρη στη μακρόχρονη πείρα που έχει αποκομίσει, ατενίζει το μέλλον με αισιοδοξια διότι:

• θεωρεί ότι κέντρο της παιδείας που παρέχει είναι ο άνθρωπος και σκοπός του η δια-νοητική, σωματική, ηθική και πνευματική καλλιέργεια του νέου,

• εξακολουθεί να πιστεύει στον σημαντικό ρόλο της εκπαίδευσης για το μέλλον των ανθρώπων και της κοινωνίας,

• είναι ανοιχτό στη σύγχρονη πολυπολιτισμική κοινωνία της τρίτης χιλιετίας, προ-σφέροντας στους μαθητές του παιδεία θεμελιωμένη στην επικοινωνία, την αγάπη και τη συνεργασία,

• επιδιώκει τη δημιουργία μιας εκπαιδευτικής κοινότητας, όπου διδακτικό προσωπικό, γονείς, μαθητές, και απόφοιτοι, χάρη στη συνεργασία, προάγουν ένα μορφωτικό πλαί-σιο που είναι προσανατολισμένο στη σύγχρονη ζωή και που βασίζεται στην ανθρωπι-στική και πνευματική μόρφωση των παιδιών.

3

Ένα σύγχρονο εκπαιδευτήριο αποτελεί μια ζωντανή κυψέλη μέσα στην οποία

παράγεται, συσσωρεύεται και μεταδίδεται η γνώση. Τη διαδικασία της γνώσης, οι εκ-παιδευτικοί του Saint-Paul, αποφάσισαν να εμπλουτίσουν με τη δημιουργία ενός ετήσιου επιστημονικού περιοδικού, στο οποίο δόθηκε ο τίτλος «αφιέρωμα».Κάθε τεύχος του «αφιερώματος» θα στο-χεύει στην παρουσίαση θεμάτων τα οποία θα αντιμετωπίζονται πολύπλευρα από τους επιστημονικούς εκπαιδευτικούς κλάδους του σχολείου και θα σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με την πόλη μας, τον Πειραιά. Το περιοδικό θα φιλοξενεί δοκίμια, μελέτες, έρευνες, άρθρα και λογοτεχνικά κείμενα. Φιλοδοξεί να αποτελέσει χώρο παράθεσης και αντιπαράθεσης απόψεων των εκπαι-δευτικών, των γονέων, των αποφοίτων και των μαθητών του σχολείου, καθώς και κάθε δημιουργικού και πνευματικού συνεργάτη ο οποίος συνδέεται με οποιοδήποτε τρόπο με το σχολείο και την πόλη μας.Το θέμα του πρώτου τεύχους είναι ο Νίκος Καββαδίας. Ο ποιητής που το όνομά του συνδέθηκε με τους ναυτικούς και τη θάλασσα και αγαπήθηκε από όλους τους Έλληνες. Τα ποιήματά του, μελοποιημένα από μεγάλους συνθέτες, συγκινούν όλες τις ηλικίες.Η Ελληνογαλλική Σχολή Πειραιά «Ο Άγιος Παύλος» παρουσιάζει με υπερηφά-νεια τη νέα της εκδοτική προσπάθεια και εκφράζει τις ευχαριστίες της σε εκείνους που τίμησαν το «αφιέρωμα» με τις εργα-σίες τους και εκείνους που εργάστηκαν για την ολοκλήρωσή του.

από την ομάδα της σύνταξης

ένα περιοδικό γεννιέται

αφιέρωμα // 5

7

π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α

Νίκος Καββαδίας // ποίηση και ζωή 9 Κυριάκος Κοττέας

Τρία “άγνωστα ποιήματα” 18

...oι άλλοι για τον Καββαδία 22 Ελένη Μοσχονά

Η γυναίκα στην ποίηση του Νίκου Καββαδία 26 Κατερίνα Παπαδοπούλου

Η γεωγραφία στα ποιήματα του Νίκου Καββαδία 30 Στέλλα Λιβανίου

Αστρονομικό Εγκυκλοπαιδικό Γλωσσάρι στο έργο 37 του Νίκου Καββαδία Αντώνης Ρηγούτσος

Ο μελοποιημένος Νίκος Καββαδίας 47 Ευαγγελία Καλτάκη

από ένα μαθητή 49 Βαγγέλης Δαρούσος

Αποχαιρετισμός στο Aquarius 50 Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος

μικρό σχόλιο στην εικαστική ανάγνωση του Ν. Καββαδία 53 Γιώργος Κόρδης

στατιστική έρευνα για τον Καββαδία 55 Αλέξης Λυκοσκούφης Νεονείλα Παπαδοπούλου

ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ – ΕΚΔΟΤΗΣΕΛΛΗΝΟΓΑΛΛΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΕΙΡΑΙΑ

“Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΥΛΟΣ”Χαριλάου Τρικούπη 36, 185 36 ΠΕΙΡΑΙΑΣ

Τηλ. 210 4511 954, Fax. 210 4537 721www.saintpaul.gr [email protected]

ΥΠΕΥΘΥΝΟΣΑντώνης Ρηγούτσος

ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΕΥΧΟΥΣ 1Κυριάκος Κοττέας

Κατερίνα ΠαπαδοπούλουΣτέλλα Λιβανίου

Αντώνης Ρηγούτσος

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΤΕΥΧΟΥΣΚυριάκος Κοττέας

ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ - ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣΕυαγγελία Καλτάκη

Ελένη ΜοσχονάΝεονείλα Παπαδοπούλου

Βαγγέλης Δαρούσος Γιώργος Κόρδης

Αλέξης ΛυκοσκούφηςΘωμάς Μαμνιόγλου

ΕΞΩΦΥΛΛΟ -ΟΠΙΣΘΟΦΥΛΛΟΠίνακας του θεολόγου και αγιογράφου Θωμά Μαμνιόγλου, καθηγητή της σχολής,

που φιλοτεχνήθηκε ειδικά γα την παρούσα έκδοση

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣΔημιουργικό γραφείο ΕΠΟΧΗ - Τζαμτζής Γιώργος

ΤΕΥΧΟΣ 1 • ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2006 • ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

9

Νίκος Καββαδίας // ποίηση και ζωή[Κυριάκος Κοττέας, φιλόλογος]

1910Γεννιέται σε μια ρωσική στρατιωτική βάση κοντά στο Χαρμπίν της Μαντζουρίας.Ο πατέρας, διακινητής εμπορευμάτων, τροφοδότης του τσαρικού στρατού: «Ο πα-τέρας μου… ο λαθρέμπορος του Λάο Γιαν, ο χαρτοπαίκτης του Τιεν Τσιν, ο μπακάλης του Πασαλιμανιού στα στερνά του, ο πιο ανελέητος άνθρωπος που γνώρισα, με είχε συγχωρέσει εκείνη την ώρα.» (Βάρδια) «Το παιδί της Μαντζουρίας… όταν πρωτοπήγε δεκαεφτά χρονών στο Τιέν Τσιν , οι Κινέζοι της περιοχής πάψανε να καπνίζουν όπιο μονομιάς, κι όμως ήτανε χειρότερα μεθυσμένοι από πριν. Τι τους πότιζε; Ο τροφοδότης του Κουροπάτκιν… (σ.σ. Ρώσος στρατηγός) Νύχτα τον σύρανε στο αντίσκηνό του. Πάνω στο κιβώτιο πούχε για τρα-

πέζι, ανάμεσα σε ένα μισοκομμένο ψωμί, βρισκόταν μια τεράστια κατσαρίδα, ένας τούμπανος. «Θα σε τουφεκίσω πριν ξημε-ρώσει». Ο τροφοδότης πήρε το πειστήριο στο χέρι, το ζύγισε με το μάτι, τόβαλε στο στόμα και το κατάπιε. «Σταφίδα εξοχώ-τατε. Του νησιού μου.» Ο Κουροπάτκιν κατάπιε το γέλιο του δυσκολότερα απ’ ό, τι ο πατέρας μου το θεριό. «Φύγε… κι άλλη φορά δεν τη γλυτώνεις». [...] Η τράπουλα μιλούσε στα χέρια του. Έχανε μια μπυραρία στο Λάο Γιεν και κέρδιζε ένα φούρνο στο Μούκδεν… Γύρισε με τη στρατιά του Βράγκελ στα είκοσι, μ’ ένα πεντοχίλιαρο στην τσέπη κι ένα κου-τί καραμέλες. Άρχισε τα σάλτα… Πόλη-

Σμύρνη-Πειραιά-Αλεξάνδρεια-Brindisi. Ήρθε μια νύχτα μ’ ένα χειραμάξι φορτωμένο σακκούλες μετζήτια (σ.σ. τουρκικά νομίσματα). Μας μοίρασε από μια φούχτα. Σ’ ένα μήνα μας τα πήρε. «Δόστε μού τα κανάγηδες και θα σας τα φέρω χρυσά...». Η μάνα μου κουνούσε το κεφάλι της. (Βάρδια)

1914Πρώτος παγκόσμιος. Η Οκτωβριανή επανάσταση κυοφορείται. Ο πατέρας παίρ-νει την οικογένεια και μέσω Υπερσιβηρικού την κατεβάζει στην Κεφαλονιά, στο Αργοστόλι. Ο ίδιος επιστρέφει στη Ρωσία να τακτοποιήσει τις υποθέσεις του.

Η οικογένεια Καββαδία λίγο πριν αναχωρή-σει από τη Μαντζουρία. Ο πατέρας Χαρίλαος κρατάει τον Κόλλια.

ημερολόγιο

Έργο του ζωγράφου Bάλια Σεμερτζίδη. Ο ζωγράφος, που είχε και αυτός γεν-νηθεί στη Ρωσία, είχε προσδώσει στον Καββαδία το χαϊδευτικό “Κόλλιας”

νίκος καββαδίας

10 11

«Τα μικρά απόμειναν ξαφνιασμένα στο ανύποπτο και ως τότε ήσυχο Αργοστόλι που άρχιζε να το τραντάζει ο απόηχος του πολέμου. Υδροπλάνα, οπλιταγωγά, ατμάκατοι, συμμαχικός στρατός, Άγγλοι, Γάλλοι, Σενεγαλέζοι.Τα παιδιά της οικογένειας βρίσκονταν κάθε απόγευμα με τη νταντά στην πλατεία. Ο Νίκος Καββαδίας ξέφευγε κατά τη συνήθειά του για να κάνει φιλίες με στρατιώτες του συμμαχικού στρατού, κατά προτίμηση τους Σενεγαλέζους που τον εντυπωσίαζαν με το χρώμα τους και το μπόϊ τους καθώς τον σήκωναν ψηλά στα χέρια τους και του χαρίζανε ταινίες από τα καπέλα τους και άλλα αντικείμενα.» (Από βιογραφικό που γράφτηκε από την αδελφή του ποιητή, Τζένια Καββαδία)«...και τότε αυτός συνήθιζε γελώντας τρανταχτά/με το ’να χέρι του ψηλά πολύ να με σηκώνει.» (Ένας νέγρος θερμαστής από το Τζιμπουτί, Μαραμπού)

1921-1928Ο πατέρας επιστρέφει κατεστραμμένος από τη Ρωσία. Παίρνει την οικογένεια στον Πειραιά, ανοίγει ένα μικρό μαπακάλικο στο Πασαλιμάνι. Ο Κόλλιας –ρώσικο χαϊ-δευτικό του Νίκος, που θα του μείνει- γνωρίζεται με την προσφυγιά, εκδίδει μια εφη-μερίδα στο δημοτικό, παίρνει μαθήματα πυγμαχίας και γνωρίζεται με τον Παύλο Νιρβάνα. Στα 1928, γράφεται στην Ιατρική, αλλά την εγκαταλείπει γρήγορα. Πιάνει δουλειά σε ένα πρακτορείο καραβιών αλλά τον έλκει η θάλασσα.«Όταν έγινα δεκαοχτώ, τούπα ότι θα γίνω ναυτικός. Γίνε ό,τι διάολο θέλεις, μούπε. Ρουφιάνος και πούστης μη γίνεις. Σκέφτηκε λίγο... Έχει και παλικάρια πούστηδες, μπεσαλήδες. Ρουφιάνος με μπέσα δε βρέθηκε πουθενά. (Βάρδια)

1929Λίγους μήνες μόνο θα αντέξει το στε-ριανό επάγγελμα του πράκτορα.«Για το Μαδράς, το Σιγκαπούρ, τ’ Αλγέρι και το Σφαξ/ θ’ αναχωρούν σαν πάντοτε περήφανα τα πλοία/ κι εγώ, σκυφτός σ’ ένα γραφείο με χάρτες ναυ-τικούς/ θα κάνω αθροίσεις σε χοντρά λογιστικά βιβλία»Θα μπαρκάρει ξεκινώντας ένα επάγ-γελμα που θα το υπηρετήσει μέχρι το θάνατό του.«Μα είν’ ένα κάτι πιο βαθύ που με λερώνει./ -Γιε μου πού πας; -Μάνα θα πάω με τα καράβια» (οι εφτά νάνοι στο s/s Cyrenia, Τραβέρσο)

1933Εκδίδει την πρώτη του ποιητική συλλογή, το «Μαραμπού» που αντιμετωπίζεται πολύ θετικά από τους κριτικούς. Σε αυτή εγκαινιάζει τη ναυτική θεματολογία που χαρακτηρίζει όλο το έργο του. «Το ξέρω πως η θέση μας είναι άσχημη πολύ./ Η θά-λασσα τη γέφυρα με κύματα γεμίζει/ Κι εγώ λυπάμαι μοναχά που δεν μπορώ να πω/ Σε κάποιον, κάτι που πολύ φριχτά με βασανίζει.» (Ένας δόκιμος εν ώρα κινδύνου, Μαραμπού)

1939Αποφασίζει να εγκαταλείψει τα όνειρά του για σταδιοδρομία πλοιάρχου και δίνει εξε-τάσεις για το δίπλωμα του Ραδιοτηλεγραφητή. «Δεν ξεκίνησα για τίποτα. Μονάχα για να ταξιδεύω. Εκείνοι που μαζί πρωτομπαρκάραμε, σε τέσσερα χρόνια πήρανε το χαρτί τους, εσύ το ίδιο. Εμένα μ’ άρεσε η πλώρη. Η ξενοιασιά. Πιάσανε πολλοί πατρι-ώτες καπετάνιοι να με συμβουλέψουνε. Άλλοι με κοροϊδεύανε, με δαχτυλοδείχνανε. Με πήρε το φιλότιμο. Ετοιμάστηκα να πάρω του τρίτου. Τότε συνάντησα ένα εφοπλιστή ξάδελφο της μάνας μου, ο μόνος άνθρωπος που με καταλάβαινε και με συγχωρούσε. Μούδινε πάντα δουλειά, χωρίς να με ρωτάει γιατί ταξιδεύω. Του τόπα. –Να γίνεις μαρ-κονιστής (=ραδιοτηλεγραφητής), μούπε. Από το να σπάσουμε μια πλώρη, καλύτερα να τσακίσουμε έναν ασύρματο. Έπινα, καταλαβαίνεις.» (Βάρδια)

1940Πόλεμος. Στρατιώτης στην Αλβανία, ειδικότητα ημιονηγός (μουλαράς). «Η δεύτερη νύχτα: Τότε που μπήκαμε μ’ άλλους πολλούς μες τη μάχη. Μπορούσε κοντά από κει να κουβαλήσουμε τραυματίες. Ακούσαμε μαζί το θόρυβο του πολέμου και τον συνηθίσαμε. Πήραμε το παλλικάρι με το πληγωμένο πόδι και φύγαμε. Ποτέ μου δε σε είδα πιο προσεκτικό και τόσο αλαφροπάτητο. Είχες ξεχάσει κείνο το νευρικό σου συνήθειο να πηδάς σηκώνοντας το σαμάρι. Τα ’χες όλα νοιώσει ίσως πριν από μένα.Και τώρα η νύχτα στο βουνό με τη λάσπη: βαρυφορτωμένοι, κατάκοποι προχωρούσαμε. Είναι αφάνταστη η λύπη και η κακομοιριά που δοκιμάζεις σαν αισθάνεσαι να ’σαι και να βλέπεις ανθρώπους και ζώα και τα πάντα μες τη λάσπη.” (Στο άλογό μου)

Ταξίδι για την Αυστραλία, εδώ με τη νοσοκόμα του πλοίου. Ο Καββαδίας σε ξυλογραφία του Γ. Μόσχου (1944)



12 13

1943Στην Αντίσταση. Επικεφαλής του ΕΑΜ Λογοτεχνών-ποιητών. Γράφει το –ομότιτλο- ποίημα αφιερωμένο στο Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, τον ποιητή που δολοφόνησαν οι φαλαγγίτες του Φράνκο στην Ισπανία αλλά και σε κάθε θύμα του φασισμού«Ατσίγγανε κι Αφέντη μου, με τι να σε στολίσω;/ Φέρτε το μαυρι-τάνικο σκουτί το πορφυρό./ Στον τοίχο της Καισαριανής μας φέραν από πίσω/ Κ’ ίσα εν’ αντρίκιο ανά-στημα ψηλώσαν το σωρό.Κοπέλες απ’ το Δίστομο φέρτε νερό και ξίδι./ Κι απάνω στη φοράδα σου δεμένος σταυρωτά/ Σύρε για κείνο το στερνό στην Κόρδοβα ταξίδι,/ Μες απ’ τα διψασμένα της χωράφια τ’ ανοιχτά./»

1945Μπαρκάρει με το “Κορίνθια” «Πρώτο ταξίδι έτυχε ναύλος για τον Νότο,/ Δύσκολες βάρδιες, κακός ύπνος και μα-λάρια./ Είναι παράξενα της Ίντιας τα φανάρια/ Και δεν τα βλέπεις καθώς λένε, με το πρώτο.» (“Kuro siwo”, Πούσι)

1947 Δημοσιεύει τη συλλογή “Πούσι”. Ο στίχος γίνεται πιο ελεύθερος, η σχέση του ποιη-τή με τη θάλασσα βαθαίνει. «Μεσάνυχτα και ταξιδεύεις δίχως πλευρικά!/ Σκιάζεσαι μήπως στο γιαλό τα φώτα σε προδίνουν,/ Μα πρύμα πλώρα μόνο εσύ πατάς στο-χαστικά,/ Κρατώντας στα χερά-κια σου το λύχνο του Αλαδδίνου.» (“Λύχνος του Αλαδδίνου”, Πούσι)

1949Στο S/S Κυρήνεια, επιβατικό με-ταναστευτικό καράβι, με το οποίο ο Καββαδίας θα ταξιδέψει περισ-σότερο από οποιοδήποτε άλλο.

“Κι έτσι μαζί με τους εφτά κατηφοράμε./ Με τη βροχή, με τον καιρό που μας ορίζει./ Τα μάτια σου ζούνε μια θάλασσα, θυμάμαι …/ Ο πιο στερνός μ’ έναν αυλό με νανουρίζει.» (“Οι εφτά νάνοι στο s/s Cyrenia”, Τραβέρσο)1954Εκδίδεται το μοναδικό εκτενές πεζό του, η “Βάρδια”, με ιστορίες και συζητήσεις που γίνονται από τους ναυτικούς στην τιμονιέρα, τις ώρες της Βάρδιας.

1972Στη διάρκεια της δικτατορίας λειτουργεί ως σύνδεσμος ανάμεσα στις αντιστασια-κές οργανώσεις, ενώ γράφει το ποίημα Guevara, για το δολοφονημένο από τη CIA επαναστάτη. «Ήτανε ντάλα μεσημέρι κι έδειξε μεσάνυχτα./ Έλεγε η μάνα του παιδιού: «Καμάρι μου, κοιμήσου»./ Όμως τα μάτια μείνανε του καθενός ορθάνοιχτα/ Τότε που η ώρα ζύγιαζε με ατσάλι το κορμί σου.» (“Guevara”, Tραβέρσο)

1975Περιμένει να μπαρκάρει για μια ακόμα φορά, με το κρουαζιερόπλοιο “Aquarius”. Όμως... «Κι εγώ, που τόσο επόθησα μια μέρα να ταφώ/ σε κάποια θάλασσα βαθιά στις μακρινές Ινδίες,/ θα ’χω ένα θάνατο κοινό και θλιβερό πολύ/ και μια κηδεία σαν των πολλών ανθρώπων τις κηδείες.» (“Mal du depart”, Μαραμπού)Λίγο μετά το θάνατό του θα τυπωθεί και η τελευταία του συλλογή, το “Τραβέρσο”, και το 1982 τα δύο σύντομα πεζά του, το “Λι” και “Του πολέμου”.

Ο ποιητής στη Μασσαλία, 1947

Το s/s Cyrenia σε καρτ ποστάλ που έστειλε ο Καββαδίας

Ξέμπαρκος στην Αθήνα το1974, λίγο πριν φύγει κι αυτός, όπως κι όλοι μας, με το πειρατικό του Captain Jimmy. Τα φανάρια όμως που έχει στην πρύμη θα φαίνονται για πολύ καιρό ακόμα…



14

αφιέρωμα

15

ΓΥΝΑΙΚΑ[Τραβέρσο]

Βαμμένη. Να σε φέγγει κόκκινο φανάρι.Γιομάτη φύκια και ροδάνθη, αμφίβια Μοίρα.Καβάλαγες ασέλωτο με δίχως χαλινάρι,Πρώτη φορά, σε μια σπηλιά, στην Αλταμίρα. Σαλτάρει ο γλάρος το δελφίνι να στραβώσει.Τι με κοιτάς; Θα σου θυμίσω εγώ που μ’ είδες.Στην άμμο πάνω σ’ είχα ανάστροφα ζαβώσειΤη νύχτα που θεμέλιωναν τις πυραμίδες. Το τείχος περπατήσαμε μαζί το Σινικό.Κοντά σου ναύτες απ’ την Ούρ πρωτόσκαρο εβιδώναν.Ανάμεσα σε ολόγυμνα σπαθιά στο ΓρανικόΈχυνες λάδι στις βαθιές πληγές του Μακεδόνα. Πράσινο. Αφρός, θαλασσινό βαθύ και βυσσινί.Γυμνή. Μονάχα ένα χρυσό στη μέση σου ζωστήρι.Τα μάτια σου τα χώριζαν εφτά ΙσημερινοίΜες στου Giorgione το αργαστήρι. Πέτρα θα του ΄ριξα και δε με θέλει το ποτάμι.Τι σου ‘φταιξα κα με ξυπνάς προτού να φέξει.Στερνή νυχτιά του λιμανιού δεν πάει χαράμι.Αμαρτωλός που δε χαρεί και που δε φταίξει. Βαμμένη. Να σε φέγγει φως αρρωστημένο.Διψάς χρυσάφι. Πάρε, ψάξε, μέτρα.Εδώ κοντά σου, χρόνια ασάλευτος να μένωΩς να μου γίνεις Μοίρα, Θάνατος και Πέτρα.

Ο Καββαδίας επί το έργον. Στο αριστερό χέρι του φαί-νεται η γοργόνα, «η μόνη γυναίκα που δεν τον εγκα-τέλειψε ποτέ»

ΓΡΑΜΜΑ ΣΤΟΝ ΠΟΙΗΤΗΚΑΙΣΑΡΑ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ [Μαραμπού]

[...] Μια μέρα χειμωνιάτικη θα φεύγαμε.Τα ρυμουλκά περνώντας θα σφυρίζαν,τα βρωμερά νερά η βροχή θα ράντιζε,κι οι γερανοί στους ντόκους θα γυρίζαν. Οι πολιτείες οι ξένες θα μας δέχονταν,οι πολιτείες οι πιο απομακρυσμένεςκι εγώ σ’ αυτές αβρά θα σας εσύσταινασαν σε παλιές, θερμές μου αγαπημένες. Τα βράδια, βάρδια κάνοντας, θα λέγαμεπαράξενες στη γέφυρα ιστορίες,για τους αστερισμούς ή για τα κύματα,για τους καιρούς, τις άπνοιες, τις πορείες. Όταν πυκνή η ομίχλη θα μας σκέπαζε,τους φάρους θε ν’ ακούγαμε να κλαίνεκαι τα καράβια αθέατα θα τ’ ακούγαμε,περνώντας να σφυρίζουν και να πλένε. Μακριά, πολύ μακριά να ταξιδεύουμε,κι ο ήλιος πάντα μόνους να μας βρίσκειεσείς τσιγάρα «Κάμελ» να καπνίζετε,κι εγώ σε μια γωνιά να πίνω ουίσκυ.


16

αφιέρωμα

17

ΟΙ ΠΡΟΣΕΥΧΕΣ ΤΩΝ ΝΑΥΤΙΚΩΝ[Μαραμπού] Οι Γιαπωνέζοι ναυτικοί, προτού να κοιμηθούν,Βρίσκουν στην πλώρη μια γωνιά που δεν πηγαίνουν άλλοιΚι ώρα πολλή προσεύχονται βουβοί, γονατιστοίΜπρος σ’ ένα Βούδα κίτρινο που σκύβει το κεφάλι. Κάτι μακριά ως τα πόδια τους φορώντας νυχτικά,Μασώντας οι ωχροκίτρινοι μικροί κινέζοι ρύζι,Προσφέρουνε με την ψιλή φωνή τους προσευχέςΚοιτάζοντας μια χάλκινη παγόδα που καπνίζει. Οι Κούληδες με τη βαριά βλακώδη τους μορφήΒαστάν σκυφτοί τα γόνατα κοιτώντας πάντα κάτου,Κι οι Αράπηδες σιγοκουνάν το σώμα ρυθμικά,Κατάρες μουρμουρίζοντας ενάντια του θανάτου. Οι Ευρωπαίοι τα χέρια τους κρατώντας ανοιχτά,Εκστατικά προσεύχονται γιομάτοι από ικεσίαΚαι ψάλλουνε καθολικές ωδές μουρμουριστά,Που εμάθαν όταν πήγαιναν μικροί στην εκκλησία. Και οι Έλληνες, με τη μορφή τη βασανιστική,Από συνήθεια κάνουνε, πριν πέσουν, το σταυρό τουςΚι αρχίζοντας με σιγανή φωνή «Πάτερ ημών…»Το μακρουλό σταυρώνουνε λερό προσκέφαλό τους.

Με συναδέλφους στο ντεκ του καραβιού, 1954 Κολόμπο, 1949

Η ΠΛΩΡΗ ΜΑΣ[Μαραμπού]

[...]Στην πλώρη αυτή κατέστρεψα τον ήρεμο εαυτό μουΚαι σκότωσα την τρυφερή παιδιάτικη ψυχή.Όμως ποτέ δε μ’ άφησε το επίμονο όνειρό μουΚαι πάντα η θάλασσα πολλά μου λέει, όταν αχεί.

λεπτ

ομέρ

εια απ

ό έργ

ο του

Γ. Κ

όρδη


18

αφιέρωμα

19

KASBAHστο Γιώργο Ζαρίμπα, το φίλο της καρδιάςΠρώτη δημοσίευση περιοδικό “Κυπριακά Γράμματα”, 1939.

Τραβούσαμε με βήμ’ αργό προς την Κασμπά.Φέσι αλγερίνικο φορούσε ο συνοδός μου.Το στίχο ποίηση το λαμπρότερό σου δος μουγια να ιστορήσω κάποια πράγματα θαμπά.

Ο ανήφορος ψηλός πολύ και σκαλωτόςαρχαία γιομάτος μαγαζιά και οπλοπωλεία.Η παραλία κάτου φαινόταν με τα πλοία κι ένας πολύγλωσσος που ερχόταν συρφετός.

Μαύρες γυναίκες στολισμένες με λευκάΑλγερινές που εθορυβούσαν κι εγελούσανκαι ναυτικοί από ξένες χώρες που φορούσανκάσκες παράδοξες και ρούχα τροπικά.

Σπίτια παλιά δίχως παράθυρα, ψηλάκι απά σε πέτρινα πεζούλια καθισμένεςπατρόνες γριές σαν από κόλαση βγαλμένεςπαίζανε ζάρια και τραβούσανε λουλά.

Μες σε κοιτώνες χωρισμένους σκοτεινούςαπάνου σε φαρδιά και βρώμικα κρεβάτιαΆσπρες και Μαύρες με φριχτά κι άφωτα μάτιαδίχως ορίζοντα και δίχως ουρανούς.

Μέσα στο νούμερο «Ταλαάτ» ένα λευκόκορμί γυναίκας σ’ ένα ολόμαυρο μεντέριστα χέρια της παίζει με τέχνη ένα μαχαίρικι ένα χοντρό βιβλίο διαβάζει παλαιικό.

Με χαιρετά με μιαν ευχήν αραβικήκαι μου μιλεί από κάθε γλώσσα λίγα λόγια

που της εμάθαν μες στα ξένα καταγώγιαόσοι κοιμήθηκαν μαζί της ναυτικοί.

Όμως κρατά μετά τα χείλη της κλειστά.Αν μείνεις –μού ’πε- τ’ όνομά μου μη ρωτήσεις.

Μισώ τις μάταιες εξομολογήσειςκαι των ανδρών τα μάταια τα λόγια τα ζεστά.

Μείναμε δίχως να μιλάμε ως την αυγήκι όταν επλήρωσα κι εκίνησα να φύγω

κουδούνισε τα χρήματα στο χέρι λίγοκαι μου τα πέταξε στο πρόσωπο με οργή.

Και ’μού πε: Αν ζήσατε πολύ στους τροπικούςκι αν εδιαβάσατε παράξενα βιβλία

μάθατε μόνο να οδηγάτε αργά τα πλοίαστους χάρτες σκύβοντας τους Μερκατορικούς.

Αλλά το ασάλευτο ταξίδι των πορνώνποιος από σας, τυφλοί, πότε το βλέπει;

ο Μεσονύχτιος ήλιος πάντοτε το σκέπεικαι τ’ άστρο κάποιων άγνωστων σας ουρανών.

Εβγήκα. Απ’ έξω από την πόρτα της σειράπροσμέναν Γάλλοι, Εγγλέζοι και Σεναγαλέζοι

κι αυτή κλεισμένη το μαχαίρι της να παίζειπετώντας το στον τοίχο τούτη τη φορά.

Κι ετράβηξα τρεκλίζοντας με βήμ’ αργόώσπου έφθασα με τη βοήθεια του Κυρίου

απ’ την αρχαία πολιτεία του Αλγερίουστο ξεβαμμένο μας τεράστιο φορτηγό.

s/s Antzouletta

“Kasbah” , “Στίχοι για τη ζωγραφική σου” και

“Σπουδαστές”, τρία ποιήματα του Νίκου Καββαδία που δεν

περιλαμβάνονται στις τρεις γνωστές συλλογές

λεπτομέρεια από έργο του Γ. Κόρδη


20

αφιέρωμα

21

ΣΤΙΧΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΣΟΥLa main de l’ homme est dans la Pierreen tire un Aigle de sa nuitS. J. PERSE

Με αφορμή την έκθεση ζωγραφικής της Σόνιας Κυπαρίσση, 1971

Παλεύουν, λευτερώνονται, σκλαβώνονται και πάντα παλεύουν. Τα χέρια. Αναστρέφει ο Τροχός την εισβολή. Γίνεται άρμα. Λυτρώνεταιτο νερό από το φράγμα και γράφει Μαιάνδρουςακόμη και στα ποτάμια των Αντιπόδων.Ρυτιδώνεται η μούχλα που σκεπάζει την υποψίαστο Υδραγωγείο των Μυκηνών. Στη Βίβλο η ώραονειρεύεται. Οι ακραίοι φρουροί όταν συναντώνταισυνεργούν. Δεν μας τρομάζουν. Ο ένας, ο μοναχόςείναι του φόβου. Μινώταυρος και συλλογάται.

Το καράβι της Ούρ στενάζει πάνω στις πέτρινες ρόδες του, καθώς λευτερώνεται από το λίκνο τουγια το μεγάλο στεριανό ταξίδι και κλυδωνίζεται μέσα σε δάση, πάνω σε βουνά,αλλάζει χρώμα μπροστά σε κάθε ρεματιά,ισκιώνει και ξαφνιάζει τον Ευφράτη, στολίζειτον Τίγρη, ώσπου τινάζονταιτα χώματα και τα κάθε λογής φυτά που το σκεπάζουν, παγιδεύεται από τη θάλασσα, τις πολλέςθάλασσες, Τη μιά.

Οι αυστηρές Αλετρίδες κινούν τους ξύλινους μοχλούς των αρότρων για να τα οδηγήσουν στα κράσπεδατου Αταβύρου, όπως τα μεγάλα λιθάρια θα παιδέψουντο ξανθό σιτάρι για το αλεύρι του πρώτου ψωμιούΆρτος, όχι για όλα τα στόματα.

Που πρωτόδα τούτα τα δίχτυα; Ναι, θυμάμαι.Τα ξέμπλεκαν κοντοί νησιώτες. Λοξομάτηδες.Όλοι μαζί τα τινάζαν, τα πετούσαν τ’ αψηλού

και τ’ άφηναν να πέσουν καταγής. Τοίδιο είδα να κάνουν και σε κεφαλονίτικα ψαροχώρια.

Στο Φισκάρδο. Στην Άσσο. Λυπήσου εκείνους που δεν ονειρεύονται.

Τούτα τα δίχτυα δεν είναι δύσκολο να τα νετάρεις. Με λίγη γνώση. Ένα ψίχουλο.

Φτάνει να ξέρεις να μετράς τα δάχτυλά σου, ξαναρχίζοντας από τα τελευταία στα πρώτα.

Και πίστη. Ένα κλωνί.

ΣΠΟΥΔΑΣΤΕΣ

Πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό “Πανσπουδαστική, 1967

Σας είδα κάτου από την πύρινη βροχήμε τα πλακάτ και τα σκουτιά τα ματωμένα

εσάς που κάματε τη δύσκολη αρχήκείνα τα χρόνια τα βαριά, τα κολασμένα.

Σήμερα βλέπω τα δικά σας τα παιδιάσμάρι πηχτό μες του πελάγου τη σπηλιάδα.

Πάντα κατάντικρα στην κάθε αναποδιάκαι σ’ όσους πάνε να σταυρώσουν την Ελλάδα.


22 23

...oι άλλοι για τον Καββαδία[Ελένη Μοσχονά, Φιλόλογος]

Για τον Καββαδία έχουν γραφεί πολλά και από πολλούς. Είναι εντυπωσιακό μάλιστα πόσα έχουν γραφεί για έναν άνθρωπο που έγραψε τόσο λίγα. Εδώ προσπάθησα να σταχυολογήσω ορισμένα από τα σχόλια, που θεώρησα πως μπορούν να αποτελέσουν μια εισαγωγή στον ποιητή και το έργο του. Ελπίζω να είναι διαφωτιστικά και να απο-τελέσουν ερέθισμα για μια πολύ ενδιαφέρουσα πορεία στον κόσμο του θαλασσινού μας ποιητή.

Kώστας ΣτεργιόπουλοςΟ Καββαδίας ξάφνιασε και πήρε αμέσως τη θέση του στα γράμματα, απ’ το πρώτο κιόλας ποιητικό βιβλίο του «Μαραμπού».Το ενδιαφέρον της κριτικής και του κοινού τράβηξε κυρίως με τη θεματολογία του, τον εξωτισμό, τον κοσμοπολιτισμό, το μοτίβο της φυγής και τη ρεαλιστική αμεσό-τητα κάποιων στιγμιότυπων από την ψυχολογία και τη ζωή των θαλασσινών. Η ποίηση του Καββαδία είναι γραμμένη από έναν «ιδανικό εραστή των μακρυσμένων ταξιδιών και των γαλάζιων πόντων» που, όταν μένει ελεύθερος από τις ώρες της βάρ-διας μπορεί να διαβάζει Baudelaire, τον Ουράνη και τον Καρυωτάκη και να δέχεται την επίδραση τους. Ο Καββαδίας είχε τη σύνεση και τη συνέπεια να περιοριστεί στο βιωματικό του υλικό, στο δικό του χώρο και στους ανανεωμένους παραδοσιακούς τρόπους, δίχως να επιχειρήσει να περάσει στην περιοχή της νεοτερικής ποίησης την τόσο ασυμβίβαστη με το χαρακτήρα της τέχνης του και την αισθητική του αγωγή.

Μενέλαος ΠαλλάντιοςΜε το Νίκο Καββαδία γίναμε φίλοι από πολύ παλιά.Γυρνώ στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’30 όταν κάποια μέρα όλος χαρά και δίκαιη περηφάνια μου φέρνει να μου δείξει την τόσο τιμητική γι’ αυτόν πρώτη κριτι-κή της ποιητικής του συλλογής «Μαραμπού» γραμμένη στην εφημερίδα “Πρωία” από τον πιο απαιτητικό και δύσκολο κριτικό της εποχής Φώτο Πολίτη, ο οποίος δεν δίστασε να τον χαρακτηρίσει σαν τον Baudelaire της Ελλάδας.Με τέτοιο ταλέντο, και σήμερα θα γινόταν δεκτή και μπορεί και να κυριαρχούσε η παραδοσιακή ρίμα του ακόμα και ο συχνός 15/σύλλαβος στίχος του.

Πέτρος ΧάρηςΚαμία έκπληξη δεν πρέπει να προκαλέσει η «Βάρδια» με τις σκληρές, για να μην πω με τις βάναυσες φωνές, που γεμίζουν τις σελίδες της. Είναι το ξέσπασμα ανθρώπων που κάνουν τη σκληρή ζωή της θάλασσας και των μεγάλων ταξιδιών που από την πυκνή επανάληψη βυθίζουν σε θανάσιμη ανία.

Και ενώ στην αρχή σε ξαφνιάζει με το απύλωτο στόμα του, σιγά-σιγά σε κάνει να βρίσκεις δικαιολογημένη κάθε παρεκτροπή του. Ωστόσο όλες αυτές οι ζωντανές και ασυγκράτητες καταστάσεις γνωρίζουν ένα μόνο νόμο, το νόμο της καλής αφήγησης και εκεί πειθαρχούν. Ξέρει να οργανώνει το υλικό του, να στήνει ανθρώπους και προ-πάντων να γεμίζει τις σελίδες μ’ ένα διάλογο που φέρνει τους ανθρώπους πολύ κοντά. Υπάρχει πολλή ειλικρίνεια σ’ αυτό το βιβλίο και αυτή κερδίζει τον αναγνώστη.

Δημ. ΣιατόπουλοςΟι στίχοι της συλλογής του Ν. Καββαδία “Μαραμπού” δεν αποτελούν μια επιτή-δευση κοσμοπολιτισμού όπως από πρώτη ματιά δείχνουν. Στο “Μαραμπού” υπήρξε ψυχισμός της θάλασσας που με τον καιρό έγινε βίωμα και πάθος. Πίσω από τις στι-χουργικές περιπλανήσεις του εύκολα ανιχνεύεται ένα τοπίο πνευματικής αναζήτησης της ελευθερίας. Ο Καββαδίας είχε στις φλέβες για αίμα του την ωκεάνια αρμύρα.Και στο συγγραφικό λόγο του Ν. Καββαδία ο ίδιος διεθνιστικός αέρας σφυρίζει στα κατάρτια των καραβιών του. “Βάρδια” έχει τίτλο το πεζογράφημα του. Κι αυτό μια καλοστημένη περιπέτεια με φόντο τη θάλασσα, κλείνει τα βιοδρώμενα, σε συνδυα-σμό με την ευγενική ονειροφαντασία του συγγραφέα.

Κώστας Γεωργουσόπουλος Γνώρισα τον Ν. Καββαδία δυο μέρες πριν πεθάνει, έτσι ξαφνικά. Η συζήτηση στην αρχή ήταν γενική, αόριστη, σχεδόν αμήχανη. Όλοι καίγονταν από την επιθυμία να επικοινωνήσουν με την προσωπικότητα του. Η συζήτηση έφτασε κάποτε και στην ποίηση. Στο όνομα του Σεφέρη ο Καββαδίας αγρίεψε και ζωήρεψε. Η αγριάδα του έγινε σιγά- σιγά διαμαρτυρία και τέλος παράπονο. Ο Καββαδίας με πικρία διηγόταν ότι σε κάποιο από τα ταξίδια του Σεφέρη στη Σμύρνη ο τελευταίος δεν φρόντισε να τον ανταμώσει ούτε καν στα γεύματα του πληρώματος. Όταν τελείωσε το ταξίδι και το πλήρωμα “εν στολή” παρατάχθηκε για ν’ αποχαιρετήσει τους τουρίστες, ο Σεφέρης φτάνοντας στον Καββαδία τον χτύπησε στην πλάτη και γελώντας του είπε “γράφεις ακόμα;” Ο Καββαδίας ήταν απαρηγόρητος ενθυμούμενος αυτό το περιστα-τικό.

Παναγής Λευκαδίτης Εκείνο που κάνει την ποίηση του Ν. Καββαδία αληθινή και ανθρώπινη είναι η αγάπη του για το βασανισμένο βιοπαλαιστή της θάλασσας και τους πόνους, τους καημούς, τη σκληρή δουλειά και τις λιγοστές χαρές του.

αφιέρωμα


24 25

Θάνος Σ. ΜικρούτσικοςΣτο σπίτι ενός φίλου ξεκίνησε μια συζήτηση γύρω από τον ποιητή Ν. Καββαδία. Στην παρέα υπήρχαν λογοτέχνες, ποιητές αλλά και νέοι άνθρωποι που δεν είχαν ειδική σχέση με την ποίηση.Δεν θυμάμαι ποιος ακριβώς έθεσε το θέμα “Ποιος είναι ο λόγος που η ποίηση του Καββαδία είναι τόσο δημοφιλής και τόσο αγαπητή ιδιαίτερα στους νέους ανθρώ-πους”.Κάποιος γνωστός ποιητής και ένας κριτικός της ποίησης υποστήριξαν πως η ποίηση του Καββαδία αρέσει γιατί είναι απλή έως απλοϊκή επίσης γιατί στηρίζεται στη ρίμα σε μία εποχή όπου κυριαρχεί ο ελεύθερος στίχος.Εκείνη τη στιγμή ένας νεαρός φοιτητής –Μιχάλη Χατζηστεφάνου τον έλεγαν –άρ-χισε να λέει όσα ήθελα να πω.-Ο Ν. Καββαδίας έχει τέτοια ανταπόκριση σ’ όλους εμάς τους νέους σήμερα γιατί νομιμοποιεί τη φυγή, την αμαρτία και την παρακμή με μια ειλικρίνεια που σπάει κόκ-καλα. Δε μιλάμε για ρεαλιστική αναπαράσταση της ζωής στα λιμάνια ή στα καράβια αλλά για ένα συνεχές ταξίδι, για μια φυγή στο όνειρο έξω απ’ τη μίζερη πραγματικό-τητα που μας περιβάλλει.

Κώστας Γ. Παπαγεωργίου Το μοναδικό πεζογράφημα του Ν. Καββαδία η «Βάρδια» πρόκειται για ένα ημερο-λόγιο εξομολογητικό, γραμμένο με την πρόθεση ν’ απαλλάξει την ποίηση του από κάθε πεζολογικό στοιχείο. Ο κόσμος της «Βάρδιας» δεν είναι παρά ο κόσμος των ποιημάτων του απαλλαγμένος από τους δεσμευτικούς κανόνες της ποίησης. Είναι τόσο στενή – σχεδόν ταυτόσημη – η σχέση της ποιητικής με την πεζογραφική λει-τουργία του Καββαδία, που δικαίως ο Μ. Καραγάτσης διατύπωσε την άποψη ότι ο Καββαδίας είναι ο μόνος που γράφει πρόζα μ’ όλους τους κανόνες της ποίησης και ποίηση μ’ όλους τους κανόνες της πρόζας. Στο αφήγημα «Του πολέμου», το γνώρι-μο περιγραφικό ύφος του Καββαδία απουσιάζει εντελώς. Πίσω από την ωμότητα και σκυθρωπότητα των συμπεριφορών – πράγμα που οφείλεται στις απάνθρωπες συν-θήκες του ελληνοιταλικού πολέμου –είναι ευδιάκριτη μια βαθιά ανάγκη για επικοι-νωνία και για εκδίπλωση συναισθημάτων στοργής. Το κείμενο αυτό “του πολέμου” μου φέρνει στη σκέψη την υπέροχη “ιστορία ενός αιχμαλώτου” του Στρατή Δούκα.Το αφήγημα αυτό του Καββαδία είναι δημιούργημα ενός γνήσιου πεζογράφου με πλήρη γνώση των αφηγηματικών τεχνικών. Στο “Πούσι” ο στίχος γίνεται πιο με-στός και ουσιαστικός μ’ ένα ρυθμό ασθματικό θα’ λεγε κανείς. Οι εικόνες του είναι ασύνδετες πολλές φορές τοπικά και χρονικά- έτσι όπως συμβαίνει στη μνήμη του- όμως συνδέονται ψυχολογικά.

Παν. Χρ. ΧατζηγάκηςΗ επιτυχία της ποίησης του Ν. Καββαδία νομίζω ότι οφείλεται στην αμεσότητα της επικοινωνίας με το δέκτη της, είτε αναγνώστης της είναι αυτός είτε ακροατής.

Βασικός της παράγοντας είναι η προσωπική έκφραση μιας ποίησης νοσταλγικής των απόμακρων λιμανιών, η γνωριμία των μακρινών θαλασσών, η πελαγίσια αρμύρα με την οποία ήταν διαποτισμένη η ποίηση του αλλά προπάντων η νεανική ορμή και η παράφορη επιθυμία, το αχαλίνωτο πάθος της φυγής και της αποδημίας χαρακτη-ριστικό στοιχείο της φυλής μας. Για τους λόγους αυτούς νομίζω πως η ποίηση του έγινε τόσο έντονα απο-δεκτή , ιδιαίτερα από τους νέους αν-θρώπους.

Λένα ΠαππάΟ Έκο λέει «Το σώμα μου, αυτό το χαρτί, αυτή η φωτιά». Ο Καββαδίας θα μπορούσε να πει «Η ψυχή μου, αυτή η φωτιά, αυτή η θάλασσα». Λίγο πολύ οι περισσότεροι ποιητές της γενιάς του έγραψαν για τη θά-λασσα ο Σεφέρης, ο Ρίτσος, ο Ελύτης. Αλλά ο Καββαδίας δεν έγραψε για τη θάλασσα, έγραψε τη θάλασσα βι-ώνοντάς την με παθιασμένη εμμονή όλη του τη ζωή. Για τον Καββαδία η θάλασσα δεν είναι θέα – είναι αίμα και ιδρώτας και αρμυρή γεύση ζωής. Η φαντασία παίζει ένα βασικό ρόλο στην έμπνευσή του, αλλά η ζωή είναι εκείνη που έχει τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Έκανε τη θαλασσινή ζωή του στίχους και αυτό είναι κατόρθωμα γιατί κάθε του λέξη έχει βάρος και ουσία κάθε εικόνα είναι και ένα βίωμα και διαβάζοντάς τους στίχους του γινόμαστε πλούσιοι από εμπειρίες που ποτέ δεν θα αποκτούσαμε αλλιώς.

Δημήτρης ΦερούσηςΣτο αίμα και στο πετσί του Καββαδία κυλάει η αμείλιχτη αρμύρα της θάλασσας. Ωστόσο ο Καββαδίας δεν ήταν ένας ονειροπόλος, ένας μοναχικός βάρδος που από τα μουράγια του κόσμου έβλεπε την απεραντοσύνη της και την τραγουδούσε όπως ο Λ. Πορφύρας, ο Αλ. Παπαδιαμάντης ή ο Κ. Ουράνης. Ο Καββαδίας υποτάχτηκε στη θάλασσα με το κορμί, το στοχασμό και την ψυχή του, αλλά για να την κατακτήσει στη συνέχεια μ’όλες τις αισθήσεις της. Και ύστερα με θάρρος να διηγηθεί τις κρυφές και φανερές ιστορίες της. Τις δοκιμασίες των ναυτικών και του εαυτού του, δίχως έλεος, δίχως φόβο, αλλά και δίχως κομπασμό.

Ο Καββαδίας, με το Στρατή Τσίρκα, στην μεταπο-λεμική Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου

αφιέρωμα


26 27

Η γυναίκα στην ποίηση του Νίκου Καββαδία[Κατερίνα Παπαδοπούλου, Φιλόλογος]

Η ποίηση του Νίκου Καββαδία είναι γεμάτη από την ανάγκη της αγάπης προς τη γυναίκα. Αυτή η αγάπη άλ-λοτε παίρνει ερωτική μορφή, άλλοτε είναι ονειρώδης, άλλοτε μητρική ή αδελφική, αλλά πάντα έχει ένα κοινό χαρακτηριστικό, είναι θλιμμένη και αδιέξοδη. Το αγαπητικό συναίσθημα που περιγράφει ο Καββαδίας στην ποίηση του δεν φαίνεται να καταλή-γει σε αίσιο τέλος, δε γλυκαίνει την καρδιά, δεν απαλύνει μόνιμα τον πόνο αλλά μόνο προσωρινά, δημιουργώντας νέο πόνο, αγωνία, αναζήτηση, δίνοντας την αίσθηση ότι δεν άφησε τίποτε πίσω της και ότι μόνη της αξία ήταν η στιγμή που βιώθηκε και η αί-σθηση της ικανοποίησης που στιγμιαία προκάλεσε. Ο απόηχος της φέρνει αρνητικά συναισθήματα στον ποιητή που κυμαίνονται από τη βαθιά θλίψη και την απογοή-τευση μέχρι την ήπια μελαγχολία, την ανάμνηση της απώλειας και τη νοσταλγία.

- Θα μείνω πάντα ιδανικός και ανάξιος εραστής.

-Το χέρι σου, που χάιδεψε τα λιγοστά μαλλιά μου, για μια στιγμή αν με λύγισε, σήμερα δε με ορίζει.

-Κι ένα ποτάμι με ζεστή, λιωμένη πίσσα,άγριο, ακαταμάχητο, απειλητικό, ποτίζει τους αμαρτωλούς που σ’ αγαπήσαν.

- Ο έρωτας σου μια πληγή και τρεις κραυγές.

Το πρόσωπο της γυναίκας έχει κυρίαρχο ρόλο στα ποιήματα του Ν. Καββαδία. Ωστόσο δεν είναι ενιαίο. Διαφοροποιείται ανάλογα με το ρόλο που επιτελεί. Μέσα στην ποίηση του η γυναίκα εμφανίζεται ως ερωμένη, ως μητέρα, ως αδελφή, ως πόρ-νη, ακόμα και ως φυσικό φαινόμενο.

- Πάντα οι κυκλώνες έχουν γυναικείο όνομα.

Ωστόσο το γυναικείο πρόσωπο παρουσιάζεται πάντα σε απόσταση από τον ποιητή – ναυτικό, αφού τον συντροφεύει ως ανάμνηση στα ταξίδια του και όχι ως παρουσία.

Έτσι περιγράφεται πονεμένο, ταλαιπωρημένο, κατάκοπο από το ρόλο που του έταξε η βιολογική του φύση, έρμαιο στο πάθος και στον πόθο, θύμα της αντρικής παρουσίας ή απουσίας.

1. Η Γυναίκα ως μητέραΗ μορφή της, μέσα στα ποιήματα του Καββαδία αναδύει μια τρυφερότητα, μια γλυκύτητα που έρχεται ως ανάμνηση από την παιδική ηλικία, συνδυασμένη με την αγωνία που βιώνει μέσα από την απουσία και την αναμονή για την επιστροφή του παιδιού της.

- Θα πάψω πια για μακρινά ταξίδια να μιλώ∙οι φίλοι θα νομίζουνε πως το ‘χω πια ξεχάσει, κι η μάνα μου, χαρούμενη, θα λέει σ’ όποιον ρωτά:«Ήταν μια λόξα νεανική, μα τώρα έχει περάσει…»

-Γιε μου, που πας; - Μάνα θα πάω στα καράβια.

Παρουσιάζεται από τον ποιητή – ναυτικό νοσταλγικά ως μια φιγούρα που σκέφτεται και προσμένει το παιδί της, ακούραστα και σταθερά. Έτσι σιγά-σιγά μετατρέπεται σε μια ιδανική γυναικεία μορφή που αγιοποιείται.

- Εκτός από τη μάνα σου κανείς δε σε θυμάται σε τούτο το τρομαχτικό ταξίδι του χαμού.

-Μα δε λυπάμαι μια σταλιάν. Εμείς οι ναυτικοί έχουμε, λένε, την ψυχή στο διάολο πουλημένη.Μια μάνα μόνο σκέφτομαι στυγνή και σκυθρωπή, Που χρόνια τώρα και καιρούς το γιο της περιμένει.

2. Η Γυναίκα ως αδελφήΔίπλα στη μορφή της μάνας, από τον Καββαδία, τοποθετείται και η μορφή της αδελ-φής καθώς διαθέτει τη σταθερή σκέψη και σχέση με τον απόντα ναυτικό. Έτσι τη συ-ναντούμε συχνά στα ποίηματά του ως μια μορφή που κρατά συντροφιά στον ποιητή σε ώρες δύσκολες, όπου έχει ανάγκη από την ανάμνηση ενός αγαπημένου προσώπου. Ενδεικτικό είναι το ποίημα του Καββαδία «Mal du depart» που το αφιερώνει στην αδελφή του, καθώς και το «Πούσι» όπου παρουσιάζει την αδελφή του ως μια οπτα-σία που έρχεται δίπλα του στη νυχτερινή βάρδια του ποιητή στο τιμόνι του πλοίου.

- κι έφτασες χωρίς να σε προσμένω μες στην τιμονιέρα να με δεις.

Ξυλογραφία του Γιάννη Μόραλη για το ποίημα “Στεργιανή ζάλη”, Πούσι, εκδ. Καραβία 1947

αφιέρωμα


28 29

- Κάτασπρα φοράς κι έχεις βραχείπλέκω σαλαμάστρα τα μαλλιά σου.

- Φύγε! Εσέ σου πρέπει στέρεα γη.Ήρθες να με δεις κι όμως δε μ’ είδες.

3. Η Γυναίκα ως ερωμένηΗ μορφή της ερωμένης έχει πολλά πρόσωπα στην ποίηση του Καββαδία. Είναι η γυναίκα που περιμένει στην πατρίδα τον αγαπημένο της να γυρίσει.

- Να πεις σ’ όλους χαιρετίσματα, κι αν τύχει ν’ απαντήσεις την Ελένη,πως μ’ ένα φορτηγό –πες της – μπαρκάρησα και τώρα πια να μη με περιμένει…

Είναι η μοιραία γυναίκα που συναντά τυχαία ο ναυτικός σε κάποιο λιμάνι και την ερωτεύεται παράφορα, κουβαλώντας πάντοτε τον έρωτά της χωρίς όμως να προσμέ-νει να την ξαναδεί.

- Συχώρεσέ με… Κάποτες οπού ’χα πιει πολύκαι δεν εκαταλάβαινα το τι έκανα, στο Αλγέρι,για μιαν μικρήν Αράπισσα, που εχόρευε γυμνή,επέταξα κατάστηθα σε κάποιον το μαχαίρι.

- Χόρεψε πάνω στο φτερό του καρχαρία.Παίξε στον άνεμο τη γλώσσα σου και πέρνα.Αλλού σε λέγανε Γιουδήθ, εδώ Μαρία.Το φίδι σκίζεται στο βράχο με τη σμέρνα.

Συχνά η μορφή αυτή διαπλέκεται με τις θαλασσινές εμπειρίες του ποιητή και παίρνει υπεράνθρωπες διαστάσεις με στοιχεία μαγικά και μοναδικά που σκλαβώνουν τους άνδρες και τους κάνουν υποχείρια της ατελείωτης γοητείας τους.

- Βαμμένη. Να σε φέγγει κόκκινο φανάρι. Γιομάτη φύκια και ροδάνθη, αμφίβια Μοίρα. Καβάλαγες ασέλωτο με δίχως χαλινάρι,πρώτη φορά, σε μια σπηλιά, στην Αλταμίρα.

- Πράσινο. Αφρός, θαλασσινό βαθύ και βυσσινί.Γυμνή. Μονάχα ένα χρυσό στη μέση σου ζωστήρι.

Τα μάτια σου τα χώριζαν εφτά Ισημερινοίμες στου Giorgione το αργαστήρι.

- Θα μεταλάβω με νερό θαλασσινόστάλα τη στάλα συναγμένο απ’ το κορμί σου σε τάσι αρχαίο, μπακιρένιο αλγερινό, που κοινωνούσαν πειρατές πριν πολεμήσουν.

Άλλοτε η ερωμένη είναι απλά μια πόρνη, μια γυναίκα έρμαιο της μοίρας της, δυστυ-χισμένη, που παρουσιάζεται σα μια συνήθεια στη ζωή του ναυτικού. Αυτή η μοίρα της, την κάνει να μην προσφέρει ικανοποίηση αλλά θλίψη και μιζέρια.

- …Ούτε το κορμί σου δεν αγαπάς. Εσύ… Λες εγώ, και γιομίζει το στόμα σου. Ταξιδεύεις γιατί φοβάσαιτη στεριά. Πας με τις πόρνες, γιατ’ είσαι δειλός. Νίκησες από ανάγκη την αηδία.

Η θάλασσα και η γυναίκα λειτουργεί στην ψυχή του ποιητή σαν ένα όνειρο επιθυ-μητό και οδυνηρό, ένα βίωμα ανολοκλήρωτο, μια συντροφιά ευχάριστη και θλιβερή συνάμα.

- Τι θλίψη στα ταξίδια κρύβεται άπειρηκαι γω για ένα ταξίδι έχω κινήσει.

Ξυλογραφία του Γ. Βακαλό για το ποίημα “Καραντί”, Πούσι, εκδόσεις Α. Καραβία (1947)

αφιέρωμα


30 31

Η γεωγραφία στα ποιήματα του Νίκου Καββαδία[Στέλλα Λιβανίου, φιλόλογος]

Ολόκληρος ο κόσμος, ο γεωγραφικός άτλαντας απλώνεται μπροστά μας, όταν διαβάζουμε τα ποι-

ήματα του ποιητή της θάλασσας. Ήπειροι, χώρες, περιο-χές, κανάλια, περάσματα, πόλεις, ακόμη και ονόματα συ-νοικιών ξεδιπλώνονται και αποκαλύπτουν τους ορίζοντες του ποιητή. Τόποι που τους βίωσε, τους κατέγραψε και τους κουβάλησε μέσα του και μετά τους αποτύπωσε στα κείμενά του, πεζά και ποιητικά, δίνουν την εικόνα των ταξιδιών του. Ταξίδια ενός πολύπειρου και πολύπαθου ναυτικού, ενός ανθρώπου που ο χώρος οριοθέτησε και τη ζωή του. Και ο χώρος του Καββαδία είναι το άπειρο και ατελεύτητο του υγρού στοιχείου, όπου η στεριά αποτελεί ένα αναπόφευκτο σταμάτημα, ένα στίγμα στην καθαρό-τητα της θάλασσας. Οι στεριανοί του χώροι διηγούνται ιστορίες, φανερώνουν περιστατικά και αρκετά συχνά αποκαλύπτουν δράματα. Είναι ενσαρκώσεις των βιωμά-των είτε του ποιητή είτε γνωστών του, που μοιράζονταν μ’ αυτόν το ίδιο μπάρκο. Κι ενώ η θάλασσα, η μεγάλη ερωμένη, απλώνεται τεράστια και καθαρτήρια, η στεριά στήνει γύρω από τους ναυτικούς τις παγίδες της, προσω-πικές, ερωτικές, και τους φορτώνει με αβάστακτα πολ-λές φορές ψυχικά βάρη. Τότε το άνοιγμα και πάλι στους ανοιχτούς, θαλασσινούς ορίζοντες έρχεται σαν κάθαρση, σαν λύτρωση και τα όρια του χώρου διευρύνονται ξανά ως εκεί που ο ουρανός αγγίζει τη θάλασσα. Για να αποκτήσουμε, λοιπόν, μια γεύση της γεωγραφίας στα ποιήματα του Ν. Καββαδία θα ταξινομήσουμε τις περιοχές που αναφέρει στο έργο του στις 5 ηπείρους. Έτσι τα ταξίδια του θα δείξουν ξεκάθαρα το εύρος τους.

ΕΥΡΩΠΗAlborg – Δανία

Αμβέρσα – ΒέλγιοΒαρκελώνη, Σεβίλλη, Χουέλβα – Ισπανία

Βοθνικός κόλπος – μεταξύ Σουηδίας και ΦινλανδίαςΒισκαϊκός κόλπος (και νησάκι Ouessant)– μεταξύ Γαλλίας και Ισπανίας

Γλασκώβη – ΣκωτίαΚάρντιφ – Ουαλία

Εβρίδες – Δ. της ΣκωτίαςΣτενό της Μάγχης

Στενά του ΓιβραλτάρΚανάρια νησιά, Τενερίφη – Ατλαντικός Ωκεανός

Σικελία–ΙταλίαΜασσαλία, Τουλών - Γαλλία

Αγία Πετρούπολη -ΡωσίαΚόρντομπα – Ισπανία

Μαύρη ΘάλασσαΛίβερπουλ, Σέφιλντ, Port of Hull, Swansea – Αγγλία

Λοφούτεν – νησιά της ΝορβηγίαςΠρίντεζι (Brindisi) – ΙταλίαΣαβόνα, Στρόμπολι – Ιταλία

Ρότερνταμ – ΟλλανδίαΥπρ – Βέλγιο

ταξίδια


32 33

ΑΣΙΑΑμόι, Καντόνα – λιμάνια της Κίνας

Καλγκάν, Καουλούν, Πεκίνο, Σαγκάη – ΚίναΜούκδεν, Χαρμπίν (γενέτειρα του ποιητή) – Μαντζουρία, Σαντούν,

Τιεν Τσιν – Β. ΚίναΑννάμ – Βιετνάμ

Γιοκοχάμα, Μότζι, Οζάκα – ΙαπωνίαΓέφυρα του Αδάμ – αβαθή μεταξύ Κεϋλάνης και Ν. Ινδίας

Μακασάρ – πέρασμα μεταξύ Βόρνεο και ΚελέβηςΚεϋλάνη και Κολόμπο (πρωτεύουσά της), Κουρνεβάλα

Ινδία και Ινδικός ΩκεανόςΙνδονησία

Cochin, Άγρα, Μαντράς, Καλκούτα, Βομβάη, Μυζόρ, Βασόρα – ΙνδίαΜακάο – Ν. Κίνα

Σιγκαπούρη – ΝΑ ΑσίαLakha-diwa – νησάκια της Βομβάης - Ινδία

Μπατάβια – Τζακάρτα – ΙνδονησίαΜπούρμα – Βιρμανία, Ραγκούν - πρωτεύουσα

Μπουσίρ – ΙράνΦορμόζα - Ταϊβάν

Μανίλλα - Φιλιππίνες

ΩΚΕΑΝΙΑ & ΕΙΡ. ΩΚΕΑΝΟΣ

Μαρκίζες – Γαλλική Πολυνησία – Ειρηνικός ωκεανόςΜέλμπουρν - Μελβούρνη και το ποτάμι της Yara river.

Σύδνευ - ΑυστραλίαPort de France - Νουμέα - Ν. Ειρηνικός, Νέα Καληδονία

Ταϊτή – Γαλλική ΠολυνησίαΤάσμαν – θάλασσα μεταξύ Αυστραλίας και Ν. Ζηλανδίας

Τασμανία –νησί της ΑυστραλίαςFreemantle – λιμάνι της Αυστραλίας

Port Pegassu – κόλπος στη Ν. Ζηλανδία (νήσος Stewart)Shark Bay – κόλπος της Αυστραλίας ( κόλπος των καρχαριών)

ταξίδια


34 35

Β. & Ν. ΑΜΕΡΙΚΗ & ΑΤΛ.

ΩΚΕΑΝΟΣΚίσκα – νησί των Αλεούτων Νήσων Δ. της Αλάσκας

Λας Βέγκας – Νεβάδα ΗΠΑΜανάο – λιμάνι της Βραζιλίας

Μπουένος Άιρες (Μπονεζάρι), Πλάτα, Ροζάριο, Σάντα Φε, Σαν Λορέντσο - Αργεντινή

Σαβίτζο = Saint Vincent – ΚαραϊβικήΘάλασσα των Σαργασσών – Β. Ατλαντικός (κοραλλιογενής θάλασσα)

Τζαμάικα – ΚαραϊβικήΤοκοπίλλα – Χιλή(= Τσίλι)Μοντεβιδέο - Ουρουγουάη

Σαν Φρίσκο ή Φρίσκο - Σαν Φρανσίσκο ΗΠΑΧάλιφαξ – Καναδάς

Ποταμός Χάντσον (Α. ΗΠΑ)Barbados – Καραϊβική

Καράκας (Caracas) – Βενεζουέλα

>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>Αυτή είναι μια πρόχειρη καταγραφή κάποιων από τους τόπους που στα ταξίδια του προσέγγισε ο Ν. Καββαδίας. Είναι αυτοί που κατά τη γνώμη μας είναι και οι πιο γνωστοί σε ανθρώπους που ούτε έχουν διανοηθεί τα ταξίδια του ποιητή. Πρόκειται για τόπους μυθικούς, στις περισσότερες περιπτώσεις, που εξάπτουν τη φαντασία των στεριανών με την αχλύ του ονόματός τους και κρύβουν μέσα τους το βαρύ πεπρωμένο των ανθρώπων της θάλασσας. Διαβάζοντας και μόνο τα ονόματα ο νους χάνεται σε απέραντους ωκεανούς, σε αινιγματικές και φοβερές ομίχλες, σε λιμάνια και σε ανθρώπινα δράματα. Μέσα στο έργο του μπορεί κανείς να εντοπίσει κι άλλους τόπους, εφόσον ο ποιη-τής σε πολλές περιπτώσεις δίνει με λεπτομέρειες περιοχές, δρόμους, συνοικίες. Γι’ αυτό όμως πιο πρόσφορο θα ήταν να διαβάσει κάποιος το ίδιο το έργο του Καββαδία και να τον ακολουθήσει νοερά στα μακρυσμένα ταξίδια του και στους γα-λάζιους πόντους μέχρι να σχίσει μαζί με τον ποιητή τη θολή γραμμή των οριζόντων.

ΑΦΡΙΚΗ & Μ. ΑΝΑΤΟΛΗ

Αλγέρι, Μουσταγκανέμ, Οράν, Τενές-ΑλγερίαΑλεξάνδρεια, Πορτ Σάιντ, Σουέζ-Αίγυπτος

Βηρυτός, Σιδώνα, Τύρος-ΛίβανοςΔαμασκός, Χαλέπι - Συρία

Ερυθρά θάλασσαΠερσικός κόλπος

Άντεν, Μόκα – ΥεμένηΝείλος και Ευφράτης

Καζαμπλάνκα, Μαρακές, Ραμπάτ, Ταγγέρη (Tangiers)Καρχηδόνα - Μαρόκο

Κονάκρι, Lome – Γουινέα – Δ. ΑφρικήΜαδαγασκάρη – ΝΑ Αφρική

Σφαξ - ΤυνησίαΤζιμπουτί – ΒΑ Αφρική

Massawa – Αιθιοπία

ταξίδια


36

αφιέρωμα

37

ΕισαγωγήΤο γλωσσάρι περιλαμβάνει τους όρους από το έργο του

Νίκου Καββαδία, που σχετίζονται με την αστρονομία. Πρόκειται για ουράνια σώματα και αστρικούς σχημα-

τισμούς, καθώς και για όργανα με τα οποία γίνονται μετρήσεις που αφορούν τα άστρα. Στα λήμματα έχει δοθεί

ερμηνευτική έκταση εγκυκλοπαιδικού λεξικού, ώστε ο αναγνώστης να έχει μια ευρύτερη άποψη για τη σημασία

του όρου που επέλεξε να χρησιμοποιήσει ο ποιητής.

Σύμβολα - Συντομογραφίες : ακολουθεί ερμηνεία < προέρχεται από (= άλλη ονομασία, συνώνυμο (Χ 99) παραπομπή στο έργο του Καββαδία, όπου Χ η συντομογραφία του έργου και 99 η σελίδα της συγκεκριμένης έκδοσης. Συχνά οι λέξεις επαναλαμβάνονται στα έργα του Καββαδία. Η ένδειξη της σελίδας παραπέμπει σε μια μόνο από τις σελίδες όπου εμφανίζεται η λέξη βλ. λ. βλέπε λέξη Β Βάρδια, Εκδόσεις Άγρα, 1989 Μ Μαραμπού, Εκδόσεις Άγρα, 1990 Π Πούσι, Εκδόσεις Άγρα, 1990 Τ Τραβέρσο, Εκδόσεις Άγρα, 1990 ΤΠ Του Πολέμου και Στο Άλογό μου, Εκδόσεις Άγρα, 1990

Αστρονομικό Εγκυκλοπαιδικό Γ λωσσάρι στο έργο του

Νίκου Καββαδία [Αντώνης Ρηγούτσος, φυσικός]

Ο πλοίαρχος Φλέτσερ έριξε το “Σχελδ” στο Ματαπάμια μέρα που των θαλασσών παλεύαν τα στοιχεία,γιατί ήλιος δε φαινότανε το στίγμα του να βρειούτε μπορούσε απ’ τις στεριές να πάρει αντιστοιχία.

Κι αυτό στο μέρος που έπεσεν εσφήνωσεν βαθιά,τόσο που οι βράχοι οι μυτεροί με μιας το καταστρέψανμα τίποτ’ απ’ το πλήρωμα δεν έπαθε κανείςκι όλοι με κάποιο ρυμουλκό στον Πειραιά επιστρέψαν.

Σε λίγες μέρες φύγανε τρισάθλιοι ναυαγοί,μια μελαγχολική, στυγνά θλιμμένη συνοδεία,κι έμεινε ο Φλετσερ μοναχά, ζητώντας στο πιοτότην πίκρα του στα βρωμερά να πνίξει καφωδεία.

Κοντός, με το πηλίκιό του, το γείσο το χρυσό,και με τα τέσσερα χρυσά γαλόνια του, τ’ αστέρια,έμπαινε μόλις άρχιζε ν’ απλώνεται η νυχτιά,και την αυγήν αναίσθητο τον βγάνανε στα χέρια.

Μα τα γαλόνια ξέφτισαν και σχίστηκε η στολή,τα ωραία ρούχα του επούλησε, την πέτσινή του τσάντα,κι ένα εργαλείο εκράτησε μονάχα, ναυτικό,τ’ όργανο εκείνο που μετράν τον ήλιο, τον εξάντα.

Η στεναχώρια και το αλκοόλ δουλεύοντας σιγά,μέρα τη μέρα σ’ ένα χαίνον χάσμα τον ωθούσαν.Τρελάθηκε. Τον πείραζαν στους δρόμους τα παιδιά,κι οι ψείρες πάνω στα ξανθά του γένεια επερπατούσαν.

Όταν ο ήλιος φλόγιζε τον αττικό ουρανό,αυτός με τον εξάντα του στο χέρι εξεκινούσετο ύψος γοργά υπολόγιζε σε μια μαούνα ορθός,κι ύστερα αισχρά μουτζώνοντας τον ήλιο, εβλαστημούσε.

Μα κάποια μέρα βλέποντας με τ’ όργανο ψηλά,έφυγε για το σκοτεινό λιμάνι του θανάτου,ενώ σιγά σαν πάντοτε, φαιδρός και φλογερός,ο ήλιος την κανονική διέσχιζε τροχιά του.

“Ο Πλοίαρχος Φλέτσερ”

Στον ποιητή Κώστα Ουράνη

Ο Γερμανός εμποροπλοίαρχος Χένρυ Φλέτσερ εξώκειλε στον Ματαπά με το

φορτηγό “Σχελδ”, γιατί λόγω ομίχλης δεν μπόρεσε επί μέρες να κατεβάσει τον

ήλιο με τον εξάντα. Τρελλάθηκε και πέθανε στον Πειραιά από ηλίαση.


38

αφιέρωμα

39

Αλτεμπαράν, ο: (Π 33)(=Αλντεμπαράν, Αλδεβαράν, Aldebaran).Ονομασία του αστέρα α του Ταύρου (Αlpha Tauri). Είναι το 13ο λαμπρότερο αστέρι του ουρανού και συ-νοδεύεται από έναν πολύ ασθενή κόκκινο συνοδό. Είναι ένας ερυθρός γίγαντας που απέχει από τη Γη 64 έτη φω-τός. Έχει φαινόμενο μέγεθος 0,86 και η διάμετρός του είναι 36 φορές μεγαλύτερη από τη διάμετρο του Ήλιου. Κατέχει τη θέση του ματιού του αστερισμού του Ταύρου. Οι αρχαίοι Έλληνες τον ονόμαζαν Πυρσό. Αποτελούσε ένα από τα τέσσερα βασιλικά αστέρια των Περσών. Το αραβικό όνομά του al-dabaran σημαίνει «αυτός που ακολουθεί», επειδή φαίνεται να ακολουθεί στον ουρανό τις Πλειάδες.

Άλφα του Κενταύρου, το: (Π 32)Το λαμπρότερο αστέρι του αστερισμού του Κενταύρου (Centaurus), ο οποίος βρίσκεται στο νότιο ημισφαίριο και περιλαμβάνει πολλά λαμπρά αστέρια. Οι αρχαί-οι Έλληνες πίστευαν ότι επρόκειτο για τον κένταυ-ρο Χείρωνα που είχε μεταφερθεί στον ουρανό. Το α-Κενταύρου είναι το τρίτο σε λαμπρότητα αστέρι της ουράνιας σφαίρας, μετά τον Σείριο και τον Κάνωπο. Απέχει από το ηλιακό μας σύστημα 4,35 έτη φωτός. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα σύστημα τριών αστεριών. Τα Α και Β, που διακρίθηκαν για πρώτη φορά το 1689, είναι λαμπρότατα αστέρια που διαγράφουν μια εξαιρετικά επιμήκη τροχιά γύρω από το κοινό κέντρο βά-ρους τους, σε περίοδο 24 ετών. Το τρίτο αστέρι, ένας ερυ-θρός νάνος, ονομάζεται Εγγύτατος Κενταύρου και είναι το πλησιέστερο στη Γη απ’ όλα τα γνωστά αστέρια.

Αστέρι της Ανατολής, το: (Π 35)(=Αυγερινός, Εωσφόρος, Φωσφόρος, Αφροδίτη).Έτσι λέγεται ο πλανήτης Αφροδίτη όταν φαίνεται στον ανατολικό ορίζοντα να προηγείται του Ήλιου. Η Αφροδίτη είναι ο δεύτερος πλανήτης σε απόσταση από τον Ήλιο και ο πλησιέστερος προς τη Γη. Είναι λίγο μι-κρότερη από τη Γη. Διαγράφει μια πλήρη περιστροφή γύρω από τον Ήλιο σε 224,7 ημέρες. Η περιστροφή

γύρω από τον εαυτό της διαρκεί 243 ημέρες και γίνεται κατά ανάστροφη φορά από αυτή των υπόλοιπων πλα-νητών και του Ήλιου. Είναι το τρίτο σε φαινόμενη λα-μπρότητα αντικείμενο του ουρανού μετά τον Ήλιο και τη Σελήνη. Ανακλά το 80% της ηλιακής ακτινοβολίας. Η ατμόσφαιρά της αποτελείται κυρίως από διοξείδιο του άνθρακα. Η ατμοσφαιρική της πίεση είναι 90 φορές με-γαλύτερη από αυτήν της Γης. Η θερμοκρασία στην επι-φάνειά της είναι περίπου 460ο C.Η Αφροδίτη θεοποιήθηκε από πολλούς λαούς. Οι Ασσύριοι την αναφέρουν σε κείμενα του 1700 π.Χ. Οι Βαβυλώνιοι την ονόμαζαν Ιστάρ και οι Ρωμαίοι Βένους. Ονομαζόταν και Κυπρίς, Παφίη και Καλλιόπεια. Οι Μάγια την αποκαλούσαν Αρχαίο Αστέρι και ανέπτυξαν ένα πολύπλοκο ημερολόγιο με βάση την κίνησή της.

Αστέρι του Νότου, το: (Τ 19)Το λαμπρότερο αστέρι του αστερισμού του Σταυρού του Νότου (Crux) (βλ. λ.). Πρόκειται για το αστέρι α του Σταυρού (a-Crux) που είναι το 14ο σε λαμπρότητα αστέ-ρι σε ολόκληρη την ουράνια σφαίρα.

Αστερισμός του Ωρίωνα: (ΤΠ 39)Ωρίων είναι η ονομασία ενός από τους λαμπρότερους αστε-ρισμούς. Βρίσκεται στον ουράνιο ισημερινό και εκτείνεται προς τα νότια του Ταύρου και των Διδύμων του Λαγωού. Στα ανατολικά του βρίσκεται ο Μονόκαιρως και στα δυ-τικά του ο Ηριδανός. Είναι ο πιο εντυπωσιακός αστερι-σμός του χειμερινού ουρανού. Η επιτομή του αρχίζει αμέ-σως μετά το θερινό ηλιοστάσιο. Η δύση του συνοδεύεται συνήθως από θύελλες. Το πιο λαμπερό από τα αστέρια του είναι ο α (Μπετελγέζ) και ακολουθεί ο β (Ρίτζελ). Το τετράπλευρο σώμα του Ωρίωνα σχηματίζουν τα αστέρια α, β, γ και κ. Τη ζώνη του παριστάνουν τα αστέρια δ, ε και ζ, τα οποία ονομάζονται Τρεις Μάγοι.

Άστρο της Τραμουντάνας, το: (Π 33)(= πολικός αστέρας, άστρο του Βορρά (βλ. λ.), pole star, polaris)< ιταλικά Τramontana.Τραμουντάνα είναι ο άνεμος που φυσά από τα βουνά,


40

αφιέρωμα

41

Βόρειο Σέλας, το: (M 47)(=πολικό σέλας, aurora borealis)Οπτικό, ατμοσφαιρικό φαινόμενο, ορατό κυρίως στις βόρειες πολικές περιοχές. Εμφανίζεται τον Μάρτιο και τον Οκτώβριο. Ένα αχνό φως που τρεμοπαίζει χαμηλά στον ορίζοντα μετατρέπεται σε φωτεινά κύματα που υψώνονται στον ουρανό και αναμειγνύονται μεταξύ τους σαν να τα παρασύρει ελαφρός άνεμος. Σχηματίζουν μια τεράστια κουρτίνα χρώματος κόκκινου ή πράσινου σε ύψος από 40 ως 400 Km. Το σέλας δημιουργείται από ηλεκτρόνια υψηλής ενέργει-ας, τα οποία παγιδευμένα από το γήινο μαγνητικό πεδίο κινούνται ελικοειδώς κατά μήκος των δυναμικών του γραμμών και πλησιάζουν την ανώτερη ατμόσφαιρα της Γης. Εκεί συγκρούονται με άτομα και μόρια αζώτου και οξυγόνου τα οποία διεγείρουν ενεργειακά. Αυτά στη συ-νέχεια αποδιεγείρονται για να επανέλθουν στην αρχική τους ενεργειακή κατάσταση, εκπέμποντας ταυτόχρονα την περίσσεια ενέργειας με τη μορφή ορατής ακτινοβολί-ας. Το φαινόμενο εμφανίζει εξάρσεις δύο περίπου ημέρες μετά από ισχυρές ηλιακές εκλάμψεις που διεγείρουν τη μαγνητόσφαιρα της Γης. Το σέλας ανάλογα με τη μορφή του διακρίνεται σε διά-χυτο, ταινιωτό και σε σέλας μεμονωμένων τόξων. Εκτός από το βόρειο, υπάρχει και το νότιο σέλας που εμφανίζε-ται στο νότιο πόλο.

Βόρειο Στέμμα, το: (ΤΠ 39)(=Βόρειος Στέφανος, Corona Borealis, the Northern Crown, σύμβολο CrB)Αστερισμός του βορείου ημισφαιρίου που βρίσκεται ανάμεσα στους αστερισμούς του Ορφέα, του Ηρακλή και του Βοώτου. Είναι ορατός την άνοιξη και το καλο-καίρι. Αποτελείται από έξι αστέρια σε σχήμα ημικυκλίου, φαινομένου μεγέθους 2 έως 4. Το λαμπρότερο αστέρι του είναι ο α Corona Borealis ή Αλφέκα, το οποίο απέχει από την Γη 76 έτη φωτός και απομακρύνεται από αυτήν με ταχύτητα 1,7 χλμ. ανά δευτερόλεπτο. Κατά την ελληνική μυθολογία παριστάνει το διάδημα που προσέφερε ο Διόνυσος στην Αριάδνη για να την

ο βόρειος άνεμος. Ως σημείο του ορίζοντα αντιστοιχεί στον Βορρά. Το άστρο της Τραμουντάνας είναι το άστρο του Βορρά, δηλαδή ο πολικός αστέρας.

Άστρο του Βορρά, το: (Π 18)(= πολικός αστέρας, άστρο της τραμουντάνας (βλ. λ.), pole star, polaris)Το λαμπρότερο αστέρι της ουράνιας σφαίρας που φαί-νεται να βρίσκεται πιο κοντά στο βόρειο πόλο. Ο ση-μερινός πολικός αστέρας είναι ο α του αστερισμού της Μικρής Άρκτου. Λόγω του φαινομένου της μετάπτω-σης, τα σημεία των πόλων αλλάζουν θέση διαγράφοντας κύκλους. Έτσι το 2.700 π.Χ. πολικός αστέρας ήταν ο α του Δράκοντος, ενώ το 14.000 μ.Χ. θα είναι ο Βέγας της Λύρας. Ο σημερινός πολικός αστέρας είναι ένα σύστημα τριών αστεριών φαινομένου μεγέθους 2,04. Απέχει από την Γη 300 έτη φωτός και μεσουρανεί στην Αθήνα στις 10 μ.μ. στις 22 Ιουνίου.Η θέση του εκάστοτε πολικού αστέρα είναι εξαιρετικά χρήσιμη στη ναυσιπλοΐα διότι επιτρέπει τον καθορισμό του προσανατολισμού κατά τη διεύθυνση Βορρά-Νότου καθώς και τον καθορισμό του γεωγραφικού πλάτους ενός τόπου.

Αστρολάβος, ο: (Τ 22)Όργανο που χρησιμοποιήθηκε από την αρχαιότητα για τη μέτρηση του ύψους ενός αστεριού από τον ορίζοντα ή για τη μέτρηση της γωνιώδους αποστάσεως δύο ουρανί-ων σωμάτων, καθώς επίσης για τη μέτρηση του χρόνου και τον προσανατολισμό. Η λειτουργία του οργάνου στηρίζεται σε δύο διαδοχικές σκοπεύσεις. Η πρώτη σκό-πευση γίνεται σε σημείο που λαμβάνεται ως σημείο ανα-φοράς και η δεύτερη σκόπευση γίνεται στο αστέρι του οποίου το ύψος μετριέται. Η επινόηση του αστρολάβου αποδίδεται στον Εύδοξο και κατ΄ άλλους στον Ίππαρχο. Υπάρχουν σφαιρικοί και επίπεδοι αστρολάβοι, ενώ το πιο σύγχρονο είδος είναι οι πρισματικοί που επινοήθη-καν από τον Gauss το 1808.


42

αφιέρωμα

43

παρηγορήσει επειδή την εγκατέλειψε ο Θησέας στη Νάξο. Μετά τον θάνατο της Αριάδνης οι πολύτιμοι λί-θοι του στέμματος μετατράπηκαν σε αστερισμό από την Αφροδίτη.

Εξάντας, ο: (Μ 38)Όργανο για τη μέτρηση της απόστασης μεταξύ δύο στό-χων. Χρησιμοποιείται ιδιαίτερα στη ναυσιπλοΐα για τον προσδιορισμό της θέσης ενός πλοίου και του ύψους των αστεριών από τον ορίζοντα. Ο εξάντας πήρε το όνομά του από έναν κυκλικό τομέα που περιλαμβάνει, ο οποίος έχει άνοιγμα 60ο, όσο και το 1/6 της περιφέρειας (εκτο-κύκλιο). Το χείλος του κυκλικού τομέα είναι βαθμονομη-μένο. Ένας βραχίονας, πάνω στον οποίο είναι προσαρ-τημένο κάτοπτρο και βερνιέρος για την ανάγνωση των ενδείξεων, είναι στερεωμένος στο ανώτερο σημείο του εξάντα και μπορεί να περιστρέφεται πάνω στο επίπεδο της συσκευής. Ένα δεύτερο κάτοπτρο και μια τηλεσκο-πική διόπτρα είναι στερεωμένα στη βάση της συσκευής. Κατά την παρατήρηση, το είδωλο του αστεριού που πα-ρατηρούμε, αφού ανακλαστεί από τα κάτοπτρα, συμπί-πτει με τη γραμμή του ορίζοντα, η οποία είναι ορατή δια μέσου της διόπτρας.

Εωσφόρος, ο: (Β 67)Έτσι λέγεται ο πλανήτης Αφροδίτη όταν φαίνεται στα ανατολικά, πριν από την ανατολή του Ήλιου. Ονομάζεται επίσης αστέρι της Ανατολής (βλ. λ.), Φωσφόρος και Αυγερινός, ενώ μετά τη δύση του Ήλιου λέγεται Έσπερος ή Αποσπερίτης.

Μεγάλη Άρκτος, η: (ΤΠ 39)Η Μεγάλη Άρκτος (Ursa Major) είναι ο τρίτος σε μέ-γεθος, αλλά οπωσδήποτε ο πιο γνωστός αστερισμός της ουράνιας σφαίρας. Βρίσκεται στο βόρειο ημισφαίριο και αποτελείται από 150 ορατά στέρια, αρκετά φωτεινά και

διεσπαρμένα. Τα επτά λαμπρότερα αστέρια της, Dubhe, Merak, Phad, Megrez, Alioth, Mizar και Alkaid, σχη-ματίζουν ένα ευδιάκριτο αστερισμό που έχει το σχήμα μιας «κουτάλας» (Big Dipper). Ο αστερισμός είναι αειφανής, δηλαδή είναι ορατός όλες της εποχές από την Ελλάδα, ακόμη και από τις πόλεις. Τα πέντε μεσαία αστέρια έχουν κοινή καταγωγή και ταξιδεύουν μαζί στο διάστημα σε απόσταση 80 έτη φωτός από την Γη. Τα δύο ακριανά, ο Dubhe και ο Alkaid, βρίσκονται μακρύτερα και κινούνται προς αντίθετες κατευθύνσεις, παραμορ-φώνοντας αργά το σχήμα του συμπλέγματος. Αν προε-κτείνουμε πέντε φορές την απόσταση Dubhe - Merak προς την πλευρά του Dubhe, εντοπίζουμε τη θέση του πολικού αστέρα. Γι αυτό τα αστέρια αυτά ονομάζονται και δείκτες. Πολύ κοντά στο αστέρι Mizar βρίσκεται το λιγότερο φωτεινό αστέρι Alcor. Από τους χρόνους του Πτολεμαίου αναφέρεται ότι όσοι μπορούσαν να διακρί-νουν αυτά τα δύο αστέρια, διέθεταν φυσιολογική όραση. Οι αρχαίοι Έλληνες συνέδεαν τον αστερισμό με τη νύμφη Καλλιστώ, την οποία η Ήρα μεταμόρφωσε από ζήλια σε αρκούδα και ο Δίας την μετέφερε στον ουρανό, στη θέση της Μεγάλης Άρκτου.

Μήκη, τα: (Μ 51)(= Γεωγραφικό μήκος)Γεωγραφικό μήκος (ΓΜ) είναι η απόσταση ενός τόπου από τον Πρώτο Μεσημβρινό του Γκρίνουιτς (προάστιο του Λονδίνου Greenwich). O Πρώτος Μεσημβρινός του Γκρίνουιτς είναι η καθορισμένη νοητή γραμμή Βορρά – Νότου, που περνά από τους δύο γεωγραφικούς πόλους και το Γκρίνουιτς. Το ΓΜ μετριέται σε μοίρες, πρώτα και δεύτερα λεπτά και αντιστοιχεί στο μήκος του τόξου που σχηματίζεται αν χαράξουμε μια γραμμή από το κέντρο της Γης προς το σημείο τομής του Πρώτου Μεσημβρινού με τον Ισημερινό και κατόπιν μια άλλη γραμμή από το κέντρο της Γης προς το σημείο τομής του μεσημβρι-νού ενός τόπου με τον Ισημερινό. Το ΓΜ μετριέται μέ-χρι 180ο, τόσο ανατολικά, όσο και δυτικά του Πρώτου Μεσημβρινού.


44

αφιέρωμα

45

Παλινώριο, το: (Π 32)< λατινικά PalinurusΟ Παλίνωρος ήταν γιός του Ιάσου και κυβερνήτης του σκά-φους του Αινεία. Το παλινώριο είναι ένα όργανο με το οποίο παλιότερα βρισκόταν το αζιμούθιο του ήλιου, με συνδυασμό της ώρας, της ηλιακής κλίσης και του γεωγραφικού πλά-τους.

Παράλλαξη, η: (Π 21)(Ναυτικ.) Τρόπος ελέγχου του πλου με βάση τη θέση ακί-νητου σημείου της ακτής. Όταν ένα πλοίο παραπλέει ένα ακρωτήριο ή ένα φάρο, τη στιγμή που η σχετική διόπτευ-ση από τη γέφυρα του πλοίου σχηματίζει γωνία 90ο με την πλώρη, λέμε ότι το πλοίο παραλλάσσει το σημείο αυτό της ακτής. Η ακριβής ώρα της παράλλαξης, σύμφωνα με τους κανόνες της ναυσιπλοΐας, σημειώνεται στο ημερολόγιο της γέφυρας.(Αστρον.) Διαφορά στη διεύθυνση ενός ουράνιου αντικει-μένου, όπως αυτό φαίνεται από έναν παρατηρητή, από δύο σημεία που βρίσκονται σε μεγάλη απόσταση μεταξύ τους. Η μέτρηση της παράλλαξης χρησιμοποιείται άμεσα για την εύρεση της απόστασης του αντικειμένου από τη Γη και από τον Ήλιο.

Προβολή, η: (Π 13)Μαθηματικός και χαρτογραφικός τρόπος απεικόνισης πάνω σε επίπεδο, της γήινης καμπύλης επιφάνειας. Με τη μέθοδο της προβολής, σε κάθε σημείο της γήινης σφαίρας αντιστοι-χεί ένα καθορισμένο σημείο του προβολικού επιπέδου.

Σταυρός του Νότου, ο: (Π 13)(= Νότιος Σταυρός, Σταυρός, Crux)Μικρός αστερισμός του νότιου ημισφαίριου, αόρατος στον ελληνικό ουρανό. Βρίσκεται ανάμεσα στους αστερισμούς του Κενταύρου και της Αργώς και αναφέρθηκε για πρώτη φορά το 1679. Είναι μικρός σε έκταση, όμως έχει λαμπρά αστέρια. Τα τέσσερα λαμπρότερα αστέρια του α, β, γ και δ, σχηματίζουν σταυρό, του οποίου ο μεγαλύτερος βραχίονας (α-γ) κατευθύνεται προς τον Νότιο Πόλο. Απέχουν από τη Γη από 220 έως 570 έτη φωτός περίπου. Ο Σταυρός του Νότου απεικονίζεται στις σημαίες της Αυστραλίας, της Νέας Ζηλανδίας και των Δυτικών Σαμόα.

Βιβλιογραφία

Τράπαλη Γιώργου: “Γ λωσσάρι στο έργο του Νίκου Καββαδία” Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2003

Εγκυκλοπαίδεια: “Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα”, Αθήνα 1994

Εγκυκλοπαίδεια: “Δομή” Εκδόσεις «Δομή», Αθήνα 1997

Dickinson Torence: NightWatch “ Ένας Πρακτικός Οδηγός για να Δείτε το Σύμπαν”

Εκδόσεις «Πλανητάριο Θεσσαλονίκης» 2001

Παγκόσμιος χάρτης αζιμουθίου

αφιέρωμα

47

1975Γιάννης Σπανός: Τρίτη Ανθολογία(Περιέχει το ποίημα MAL DU DEPART σε ερμηνεία Κώστα Καράλη)

1977Μαρίζα Κώχ: Μαρίζα ΚώχΗ Μαρίζα Κωχ πρέπει να είναι η πρώτη που μελοποίησε και τραγούδησε συστηματικά Καββαδία αφού το πρώτο της LP “Μαρίζα Κωχ” (Columbia 472445 2) του 1977 περιλαμ-βάνει 8 ποιήματα, ως εξής :

Φάτα ΜοργκάναΠούσιΑρμίδαΜουσώναςΣταυρός του ΝότουΘεσσαλονίκη ΙΙΝανούρισμαΜαραμπού

1979Θάνος Μικρούτσικος: Ο Σταυρός του ΝότουΓια πολλούς η πιο πετυχημένη μελοποίηση ποιημάτων του Καββαδία, και σίγουρα η πιο εμπορική, αφού μαζί με το συ-μπλήρωμά της, τις “Γραμμές των Οριζόντων”, πλησιάζει το ένα εκατομμύριο αντίτυπα. Ερμηνεύουν ο Γιάννης Κούτρας, ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου και η Αιμιλία Σαρρή.

1986Θάνος Μικρούτσικος: Η αγάπη είναι ζάλη (Περιέχει το ποίημα 7 Μικροί Νάνοι στο S/S Cyrenia). Ερμηνεύει η Χάρις Αλεξίου)

ο μελοποιημένος Νίκος Καββαδίας[Ευαγγελία Καλτάκη, φιλόλογος]


48 49

1986Ξέμπαρκοι: S/S IONIONΤο 1986 κυκλοφόρησε το CD “Νίκος Καββαδίας, S/S IONION 1934” (Μίνως 7243 4 80551 2 5) από τους Ξέμπαρκους. Περιλαμβάνει 11 ποιήματα μελοποιημένα από τους Ηλία Αριώτη και Νότη Χασάπη, οι οποίοι είναι και οι κύριοι ερμηνευτές. Συμμετέχει η Δήμητρα Γαλάνη. Είναι ένα αξιόλογο έργο με μια μουσική προσέγγγιση πολύ διαφορετι-κή από του Μικρούτσικου. Τα τραγούδια είναι τα εξής:

Ένας Δόκιμος Στη Γέφυρα Εν Ώρα ΚινδύνουΑντινομία, Οι Γάτες Των ΦορτηγώνΠούσι, Οι Προσευχές Των ΝαυτικώνΓράμμα Ενός Αρρώστου (Δήμητρα Γαλάνη)Θεσσαλονίκη ΙΙ, Καραντί, William George AllumA Bord De L’”Aspasia, Yara-Yara

1987Το ποίημα “Η μαϊμού του Ινδικού λιμανιού” απο το “Μαραμπού” έχει μελοποιηθεί από τους Χάρη και Πάνο Κατσιμίχα και έχει ηχογραφηθεί στον δίσκο τους “Όταν σου λέω πορτοκάλι να βγαίνεις”.

1989Δημήτρης Ζερβουδάκης: Στο άλμπουμ του “Ακροβάτης” περιλαμβάνεται και μια πολύ δημοφιλής εκτέλεση του ποι-ήματος “Γράμμα σ’ ένα ποιητή”.

1991Θάνος Μικρούτσικος: Γραμμές των Οριζόντων, αναθεω-ρημένη και εμπλουτισμένη μορφή του έργου Ο Σταυρός του Νότου.

2004 “Όρθιοι” συμμετοχή στο CD του Βασίλη Λέκκα με ένα τραγούδι σε στίχους Καββαδία.

από ένα μαθητή [Βαγγέλης Δαρούσος]

Ολότελα ιδιαίτερη η ποίηση του Καββαδία. Αφήνοντας κατά μέρος τον

τύπο, τη χρήση ρίμας και την παραδοσιακή μορφή των ποιημάτων, διακρίνει κανείς την πολυδιάστατη κληρονομιά του ασυρματιστή απ’ την Μαντζουρία.Ο Καββαδίας διαθέτει μια χαρακτηριστι-κή άνεση στη διάσπαση της αυστηρής λο-γικής αλληλουχίας. Καλεί τον αναγνώστη ν΄ανιχνεύσει τους δεσμούς της ποίησής του με τον σουρεαλισμό σ’ ένα εφταθάλασσο μπάρκο που η περιγραφή ημερολογίου καταστρώμα-τος δένει με τ’ ονειρικό και τ’ αλλόκοτο.Τα ποιήματά του ένα κάλεσμα σε φυγή, μια πρόσκληση για λίκνισμα σ’ αλαργινά νερά και γνωριμία με ιθαγενείς σε λιμάνια φωτισμένα από εξωτικούς ήλιους. Μια ρεαλιστική αναπα-ράσταση των ναυτικών του εμπειριών στα κα-ράβια που δούλεψε και τα μέρη που πάτησε.Συνάμα, μια ποίηση φαντασίας και μοναξιάς. Απόδραση σε μια βάρδια νυχτερινή σε ώρες αυτοκαταστροφικών συνειρμών και σε κα-μπίνα πνιγμένη σε καπνούς χασίς. Άγνωστες ρότες τυλιγμένες σε θύμησες ν’ αποπνέουν μια παράξενη αίσθηση, διαφορετική για κάθε πρί-σμα κι ερμηνεία.Η ποίηση του Καββαδία είναι τελικά μια δίκο-πη λάμα. Ένα μαχαίρι αφρικάνικο κι ατσάλινο αγορασμένο στ’ Αλγέρι από γέρο παλαιοπώλη βγαλμένο από ελαιογραφία του Γκόγια… Είναι έργο που έστω κι από ιδιοτροπία πρέπει να ζω-στεί ο καθένας. Ίσως πάνω του να βρει χαραγ-μένες τις απαντήσεις που ψάχνει…

Μαθητής, 1925 εδώ με τον Παύλο Νιρβάνα

αφιέρωμα


50 51

Αποχαιρετισ μός στο Aquariusτου Ηλία Χ. Παπαδημητρακόπουλου* (aναδημοσίευση)

Ένα βραδάκι, στις αρχές του 1974, κι ενώ ετοιμα-ζόμαστε να απολαύσουμε μια μεγαλειώδη ομελέτα, παρέα με τον μόλις αφιχθέντα σπίτι μας, από τον Βόλο, αρχαίον φίλο μας Γιώργο Χουρμουζιάδη (τον ευφήμως γνωστόν σήμερα προϊστοριολόγον), μου τηλεφώνησε ξαφνικά ο Ηλίας Πετρόπουλος και μου ανήγγειλε ότι σε ένα διαμέρισμα στο Λυκαβηττό βρισκόταν ο Νίκος Καββαδίας με 2-3 φίλους - και μας περίμεναν, δεν είχα συναντήσει μέχρι τότε τον Καββαδία και ξεκινήσαμε ασμένως και οι τρεις μας (εγώ, η γυναίκα μου και ο Χουρμουζιάδης), κουβα-λώντας μαζί και το τηγάνι με την ομελέτα”.Έτσι γνώρισα τον Νίκο Καββαδία, τον Κόλια όπως υπέγραφε. Ήταν ένας απίστευτα τρυφερός και λα-ϊκός άνθρωπος, μέσα σε πέντε λεπτά σε τύλιγε με μιαν απέραντη οικειότητα, τον ένιωθες ξαφνικά φίλο σου από ανέκαθεν που λένε, διηγόταν ακατάπαυστα απίστευτες ιστορίες που κατεδάφιζαν κάθε έννοια καθωσπρεπισμού και σάρκαζαν τους καλούς τρό-πους των μεγαλοσχημόνων της φάρας... Σε ταξίδευε σε απίθανα μέρη, υμνώντας συνεχώς τη θάλασσα - δηλαδή τα λιμάνια και (κυρίως) τις γυναίκες τους. Μόνον όταν διάβαζε ποιήματά του μεταμορφωνόταν κάπως, γινόταν οιονεί απών, αλλού αρμένιζε...Ένα μεσημεράκι, στα μέσα Μαΐου του 1974, βρε-θήκαμε η ίδια παρέα στο Τουρκολίμανο, για να τον ξεπροβοδίσουμε. Ο Καββαδίας, με το ίδιο τριμμένο μονόπετο σακάκι κι ένα εξίσου παλιό καβουράκι, κα-θόταν λίγο μελαγχολικός: αναχωρούσε. στις τέσσε-ρις το απόγευμα με το κρουαζιερόπλοιο “AquariuS”, όπου (φυσικά) υπηρετούσε ως ασυρματιστής.

Στο ΤουρκολίμανοΤον συνόδευσα μέχρι το πλοίο: ό,τι κουβαλούσε, τα είχε βολέψει σε ένα μικρό, φθαρμένο πλαστικό βαλιτσάκι τής “Air France”. Κάποια στιγμή με πήρε παράμερα, και μου εξέθεσε το σχέδιό του: Έπρεπε να τα καταφέρω να φύγω από τον στρατό (ήμουν τότε αρχίατρος), ώστε να μπαρκάρουμε στο “Aquarius” - εκείνος πάντα ως μαρκονίστας, εγώ ως γιατρός, οπότε... κ.λπ., κ.λπ.Συνάντησα για τελευταία φορά τον Καββαδία το πρωί της 23ης Νοεμβρίου 1974, στο διαμέρισμα της αδελφής του Τζένιας, στην Δεινοκράτους 5. Αναχωρούσα εκείνη την ημέρα για το στρατιωτικό νοσοκομείο της Πάτρας, και πέρασα να τον δω. Παρά την σιγουριά που ένιωθε κοντά στους δικούς του (την αδελφή του και τα ανίψια του, την Έλγκα κυριολεκτικά την λά-τρευε), φαινόταν λίγο ανήσυχος, κάπως αβέβαιος, σαν μελαγχολικός.Με κράτησε σχεδόν ώς το μεσημέρι, μιλώντας περί ανέμων και υδάτων, και επιδεικνύοντάς μου διάφορα (απόκρυφα και μη) της προσωπικής του συλλογής, αλλά και κοινά χαρτιά - όπως το πιστοποιητικό του γεννήσεως, το 1910, στην Μαντζουρία, ένα δελτίο ταυτότητος που έβγαλε το 1928 στον Πειραιά (τη χρονιά που μπήκε στην Ιατρική, παρέα με έναν γνωστό μου ψυχίατρο στην Καβάλα, τον Ρένο Βαμβακούση, ήδη μακαρίτη) κ.ά.Το κλίμα βάραινε. Έπρεπε να ξεκινήσω για την Πάτρα. Με συνόδευσε μέ-χρι το αμάξι. Ξαφνικά, την ώρα που ετοιμαζόμουν να ξεκινήσω, γυρίζει και μου λέει:- Όταν πεθάνω, να με πάτε οι δυο σας, εσύ και ο Πετρόπουλος: έτσι θα γέρ-νω, όπως στη θάλασσα...Κατάλαβα το καλαμπούρι, που βασιζόταν στη διαφορά του ύψους των δυο μας - αλλά απόμεινα αποσβολωμένος. ο Καββαδίας με χτύπησε τρυ-φερά στην πλάτη:- Μην τα παίρνεις τοις μετρητοίς, μου λέει, έτσι τα λέω - τώρα που δεν έχω δουλειά...Και, χαμηλώνοντας τη φωνή, ενώ το πρόσωπό του έπαιρνε εκείνο το αθώο, σχεδόν παιδικό ύφος κάποιας επερχόμενης ελευθεροστομίας, με ξεπροβό-δισε με ένα από τα αμίμητά του:- Λια μου, μου ψιθύρισε, δουλειά δεν είχε το μ... και μάθαινε τσαγκάρης...Δυόμισι μήνες ακριβώς αργότερα, στις δέκα Φεβρουαρίου 1975, βρι-σκόμουν στο Συμβούλιο Επιλογής Οπλιτών στον τόπο καταγωγής του Καββαδία, στο Αργοστόλι. Εκεί πληροφορήθηκα τον αιφνίδιο θάνατό του: άλλοι τον πήγαν, λοιπόν, στον κάτω κόσμο...

Ο Νίκος Καββαδίας, “ένα μεσημεράκι μέσα Μαΐου 1974” στο Τουρκολίμανο με παρέα.

αφιέρωμα

* ο Ηλίας Παπαδημητρακόπουλος είναι συγγραφέας και κριτικός μελετητής λογοτεχνίας


52 53

μικρό σχόλιο στην εικαστική ανάγνωση του Ν. Καββαδία[Γιώργος Κόρδης]

Ἡ εἰκαστικὴ προσέγγιση τοῦ Ν. Καββαδία ὑπῆρξε γιά μένα δύσκολη καὶ εὔκολη ταυτόχρονα. Ἧταν εὔκολη γιατί ὡς ποιητὴ τόν ἀγαπῶ κι

ἔχω μεγαλώσει ἀκούοντας τὰ ποιηματὰ του, ἔχω μεγαλώσει ἀκούοντας τὸ Μαραμπού καὶ τὸ Πούσι. Ἀνδρώθηκα καὶ γέμισα τὴ μνήμη μου καὶ κυρίως τὴ φαντασία μου μὲ τούς φανταστικούς ἀλλὰ τόσο ἀληθινούς ἤρωες του πού τούς ἀγάπησα γιατί μοιάζουν πάντοτε νὰ ἀκροβατοῦν μεταξύ ζωῆς καὶ θανάτου, νὰ ταλαντώνονται μεταξὺ τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ κακοῦ καὶ νὰ μα-τώνουν στὶς ἐπιλογές τους πού μένουν πάντα μετέωρες καὶ δυναμικὲς. Οἱ ἄνθρωποι τοῦ Καββαδία εἶναι ὁ πιό ρεαλιστικὸς κόσμος πού ὑπάρχει γιατί δὲν εἶναι καθαροί, ἀλλὰ ἀκάθαρτοι μετέχοντας στὴν ἀθωότητα καὶ στὴν ἁμαρτία ἐξίσου. Ὁ κόσμος τοῦ Καββαδία εἴμαστε ἐμεῖς.

Γιὰ τοῦτο θέλησα νὰ τόν ζωγραφίσω ὄχι ὡς εἰκονογράφηση ἀλλὰ δημι-ουργώντας εἰκόνες μὲ ἀναφορὰ τὰ ποιήματά του, εἰκόνες πού νὰ ἀποδίδουν τό κλίμα, τὴν ἀτμόσφαιρα τοῦ κόσμου του καὶ κυρίως τῆς περιπέτειας τῶν ἀνθρώπων του. Αὐτό ἦταν τό δύσκολο κομμάτι. Ἔτσι ἔφτιαξα σειρὰ εἰκόνων ἀφαιρώντας σχεδόν τό χρώμα, ἐλαχιστοποιώντας το γιὰ νὰ παρου-σιάσω καλύτερα ἕναν κόσμο πού κινεῖται στό ὅριο, στό μεταίχμιο, κρατώ-ντας λιγοστές πινελλιές ὡς νοστιμιὰ καὶ ὡς ἐλπίδα περισσότερο καί ὄχι ὡς βασικὸ εἰκαστικό ἐκφραστικὸ μέσο.

Ἡ ζωγραφικὴ αὐτὴ ἐνότητα στὰ δικὰ μου μάτια εἶναι τώρα μιὰ ἀπόπειρα πού φυσικὰ δὲν στοχεύει νὰ ἐξαντλήσει τήν ποίηση του μεγάλου ποιητὴ τῆς θάλασσας καὶ τού καϋμοῦ ἀλλὰ εἶναι ματιὰ καὶ μόνον στὸ ἔργο του, μιὰ ἐλπίδα ὅτι καὶ ἄλλοι θὰ ἀκολουθήσουν σχολιάζοντας είκαστικὰ τόν κόσμο του, τόν ἀπλὸ βασανισμένο καὶ φιλάνθρωπο κόσμο του.

Ἁγία Παρασκευή 16 Σεπτεμβρίου 2006

55

Το ερωτηµατολόγιο που δόθηκε στους µαθητές τόσο του γυµνασίου όσο και του λυκείου περιε-

λάµβανε ερωτήσεις που σκοπό είχαν να µας οδηγή-σουν σε κάποια χρήσιµα συµπεράσµατα για το κατά πόσον τα παιδιά ηλικίας 14-18 ετών της Σχολής µας έχουν µια σφαιρική ή και λεπτοµερή γνώση για τον Ν. Καββαδία. Εστιάσαµε περισσότερο στα τραγούδια και τη µου-σική του και κυρίως στη συγγραφική του ικανότητα και παραγωγή. Υπήρξαν βέβαια και ερωτήσεις µε πιο εξειδικευµένο περιεχόµενο που αφορούσαν στο θεµατολόγιο, τις επιρροές που δέχθηκε ακόµη και στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ποίησής του.Το κινητήριο έναυσµα για την πραγµατοποίηση αυτής της έρευνας ήταν οι ίδιοι οι µαθητές της Β΄ Λυκείου, οι οποίοι µετά την επεξεργασία του ποιή-µατος «Πούσι» του Ν. Καββαδία, το οποίο βρίσκεται στη διδακτέα ύλη του µαθήµατος της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Β΄ τάξης του Λυκείου προθυµο-ποιήθηκαν να συγκεντρώσουν πληροφορίες για το έργο του ποιητή, προκειµένου να τον γνωρίσουν καλύτερα. Πράγµατι, το ενδιαφέρον τους ήταν έκ-δηλο και ιδιαίτερα, όταν συνειδητοποίησαν ότι πολλά από τα ποιήµατά του τους ήταν ήδη γνωστά ακούσµατα µελοποιηµένα.Αυτό το γεγονός µας παρακίνησε ως εκπαιδευτικούς να σκεφτούµε έναν τρόπο µε τον οποίο ένα µάθηµα γίνεται πραγµατικά ευχάριστο και κινητοποιεί τους µαθητές να αυτενεργήσουν και να παίρνουν πρω-τοβουλίες.Ιδιαίτερη εντύπωση όµως µας προξένησαν οι απα-ντήσεις των µαθητών που κατέδειξαν πως έχουν διαβάσει ποιήµατα που σε ποσοστό µάλιστα 69% για το Λύκειο και 60% για το Γυµνάσιο. Επιπλέον εξίσου ενθαρρυντικό είναι και το γεγονός πως η έρευνα έδειξε πως το 61% για το Λύκειο και το 57% για το Γυµνάσιο δήλωσε πως η γνώση του έργου

στατιστική έρευνα για τον Καββαδία (σχολιασµός από τους φιλολόγους

Αλέξη Λυκοσκούφη και Νεονείλα Παπαδοπούλου)

Ο Νίκος Καββαδίας με φίλους του συν-ναυτικούς


56 57

Β2 Λυκείου

Γνωρίζετε το Νίκο Καββαδία;Ναι // 22 Όχι // 3

Ποιό από τα παρακάτω τραγούδια έχετε τραγουδήσει;

Kuro Siwo 2 Θεσσαλονίκη 4 Σταυρός του Νότου 18 Ένα µαχαίρι 9 Γυναίκα 2 Ένας νέγρος θερµαστής 10 Frederico Garcia Lorca 5 Αρµάδα 3 Cambay’s Water 1 Εσµεράλδα 4 Πικρία 3

και της προσωπικότητας του Ν. Καββαδία προέρχε-ται, ως επί το πλείστον, από το χώρο του σχολείου. Γενικότερα, η συντριπτική πλειονοψηφία των µαθη-τών γνώριζε τα περισσότερα από τα τραγούδια του, την επαγγελµατική δραστηριότητα, τον τόπο κατα-γωγής, καθώς και την τεχνοτροπία του.Αξιοσηµείωτο και µε πρακτικό ενδιαφέρον ωστόσο, είναι το γεγονός ότι ακόµη και οι µαθητές που απα-ντούν ότι δε γνωρίζουν το Ν. Καββαδία είναι εξοι-κειωµένοι µε το έργο του µέσα από γνωστά τραγού-δια, τα οποία αγαπούν, όπως λένε, ιδιαίτερα.Η µουσική, λοιπόν, είναι µια µέθοδος που θα µπο-ρούσε να προσελκύσει τους µαθητές, να τους κε-ντρίσει το ενδιαφέρον, να τους εξοικειώσει µε το έργο και ν΄αποτελέσει τη βάση για τη δηµιουργία ενός σχεδίου εργασίας για τη διδασκαλία του µα-θήµατος της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Με αυτόν τον τρόπο οι µαθητές κινητοποιούνται, εµπλέκονται ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία, συµµετέχουν γνωστικά και συναισθηµατικά, ενώ παράλληλα δίνεται η ευκαιρία να οργανωθούν οµάδες εργα-σίας και η διδασκαλία να γίνεται µαθητοκεντρική, δηλαδή το επίκεντρο να είναι ο ίδιος ο µαθητής µε τις εµπειρίες και τα βιώµατά του κι όχι το γνωστικό αντικείµενο αυτό καθ΄αυτό ή ο καθηγητής. Η δα-σκαλοκεντρική, άλλωστε διδασκαλία, σύµφωνα µε τη σύγχρονη παιδαγωγική θεώρηση δηµιουργεί ανία, εφόσον αποµακρύνει το µαθητή από όλη την εκπαιδευτική διαδικασία, η οποία οφείλει να είναι επικοινωνιακή κι αµφίπλευρη, για να είναι αποτε-λεσµατική.Κατά συνέπεια, δηµιουργούνται οι κατάλληλες συνθήκες για µια διαθεµατική προσέγγιση του µα-θήµατος, σύµφωνα άλλωστε µε τις απαιτήσεις του νέου Αναλυτικού Προγράµµατος Σπουδών του Υπουργείου Παιδείας.


58 59

Έχετε διαβάσει ποτέ κάποιο ποίηµά του;

Ναι 16 Όχι 9

Αν ναι, στο σχολείο ή µόνοι σας;

Στο σχολείο 10 Μόνος/Μόνη µου 6

Β2 ΛυκείουΤι χαρακτηρίζει κυρίως την ποίησή του;

Ναυτικές Ορολογίες 4 Μελαγχολία 4 Ρεαλισµός 2 Ύφος 3 Ελευθερία 1 ΔΓ/ΔΑ 11

Από ποιόν δέχτηκε επιρροές στην πρώτη του συλλογή; Παλαµάς 1 Γονείς 2 Δασκάλους 1 Ουράνη 1 ΔΓ/ΔΑ 20

Β2 Λυκείου


60 61

Γνωρίζατε ότι µεγάλωσε στον Πειραιά;

Ναι 8 Όχι 17

Τι θεµατολογία ακολουθεί ο Νίκος Καββαδιας;

Προσωπικά Βιώµατα 1 Καράβια 10 Φύση Ανθρώπου 2 ΔΓ/ΔΑ 12

Β2 Λυκείου

Ο Νίκος Καββαδίας ήταν...

Ναυτικός 21 Εργάτης Οικοδοµών 1 Υποδηµατοποιός 0

Ασχολήθηκε µε την... Λογοτεχνία 3 Γλυπτική 1 Ποίηση 23

Γ3 Γυµνασίου

Γ1 Γυµνασίου

“μέλλον... με προοπτική, ένα μέλλον που κατακτούν οι μαθητές μας μέσα από ποιοτική εκπαιδευτική διαδικασία. Αυτούς τους μαθητές, η Διεύθυνση της Σχολής και οι καθηγητές συγχαίρουν για τη σπουδαία τους επιτυχία,* τη μεγάλη τους κατάκτηση. Την κατά-κτηση του να μπορούν να φωνάζουν στα Ανώτερα και Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα... παρών”

Θερμά συγχαρητήρια, λοιπόν, στους αποφοίτους 2005-2006οι οποίοι πήραν Απολυτήριο σε ποσοστό 100%

* 47% αρίστευσαν

* 79,5% πέτυχαν σε Α.Ε.Ι.

* 20,5% πέτυχαν σε Τ.Ε.Ι.

* 60% είχαν Γενικό Βαθμό Πρόσβασης από 15 έως 20

* 70% πέτυχαν σε Σχολές της Αθήνας και του Πειραιά

Ελληνογαλλική Σχολή Πειραιά «Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΥΛΟΣ»Γυμνάσιο - Γενικό Λύκειο

Χαρ. Τρικούπη 36, 185 36 Πειραιάς, Τηλ.: 210 45 11 954www.saintpaul.gr

Ευχαριστούμε τους Δημήτρη Διαμαντόπουλο, Δημήτρη ΚαπράνοΘοδωρή Κατσικάρο και Γιώργο Κόρδη για τη συνεισφορά τους στην έκδοση αυτή.

εκπαιδευτική συνεργασία

Ελληνογαλλική Σχολή Πειραιά“Ο ΑΓΙΟΣ ΠΑΥΛΟΣ”Γυμνάσιο - Γενικό ΛύκειοCollège SAINT-PAUL

Χαρ. Τρικούπη 36, 185 36 Πειραιάςτηλ. 210 451 1954, Fax. 210 453 77 21

e-mail: [email protected]

Εκπαιδευτήρια“ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ”

Δημοτικά Σχολεία

Δημοτικό: Διστόμου 7-9, 185 32 ΠειραιάςΤηλ.: 210 411 05 95-6, fax: 210 412 84 64

Προσχολική εκπαίδευση:Νικοδήμου 2 & Μαβίλη, 185 33 Πειραιάς

Τηλ.: 210 417 33 41, 210 411 98 56,fax: 210 417 34 97

www.pedagogiki-birds.gr

Αφιέρωμα-Ν. Καββαδίας

Documents

Transcript of Αφιέρωμα-Ν. Καββαδίας