Αφιέρωμα-Πειραιάς, το ξεκίνημα

“Θέσις ἡ καλουμένη Πειραιεύς”Ο Πειραιάς υπήρξε από τα πανάρχαια χρόνια σταυροδρόμι Ανατολής

και Δύσης. Άρρηκτα συνδεδεμένος με τη θάλασσα και προικισμένος από τη Φύση με πανέμορφα και συνάμα ασφαλή λιμάνια, γνώρισε στην αρχαιότητα ημέρες δόξας. Ο Θεμιστοκλής τον κατέστησε ανίκητο στον πόλεμο. Οι κάτοικοί του, δραστήριοι μέτοικοι, τον έκαναν παντοδύναμο κέντρο εμπορίου, στο οποίο συνέρρεαν «ἐκ πάσης γῆς τὰ πάντα».Μετά την πυρπόληση της πόλης από τον Ρωμαίο Σύλλα έρχεται η παρακ-μή και η λησμονιά. Για δεκαπέντε αιώνες, ο Πειραιάς παραμένει λημέρι ληστών και πειρατών. Ο παγωμένος άνεμος της λήθης σβήνει από τα αρ-χαία μνημεία την παλιά τους αίγλη. Η λαμπρή πόλη, ανάμνηση στο χάρ-τη, ξεχνά ακόμη και το όνομά της: Πόρτο Λεόνε, Πόρτο Δράκο, Ασλάν Λιμάνι…Μέχρι που, λίγο μετά το τέλος της πολυτάραχης Ελληνικής Επανάστασης, η «θέσις ἡ καλουμένη Πειραιεύς» αρχίζει και πάλι να δέχεται στα χώμα-τά της οικιστές. Οι πέντε πρώτοι τυχοδιώκτες που φτάνουν το 1829, δεν μπορούν να φανταστούν το θαύμα της δημιουργίας του νέου Πειραιά που θα ακολουθήσει.Είναι και πάλι οι μέτοικοι που φέρνουν στην πόλη τη νέα άνθηση. Οι Χιώτες, οι Υδραίοι, οι Σαμιώτες, οι Κρητικοί, οι Μανιάτες, άνθρωποι εργα-τικοί και δραστήριοι, που αναζητούν καλύτερη τύχη και προκοπή, καταθέ-τουν τα όνειρά τους στην αναστημένη τους πόλη. Κι αυτή τους ανταμείβει. Η εκρηκτική ανάπτυξη της ναυτιλίας, του εμπορίου και της βιομηχανίας φέρνει και πάλι στον Πειραιά την οικονομική απογείωση, τον πλούτο και τη δόξα.Όπως και στην αρχαιότητα, η πόλη αναδεικνύει μια μοναδική ικανότητα αφομοίωσης του πολιτισμικού μωσαϊκού των κατοίκων της. Χωρίς να προ-δώσουν τις μνήμες της ιδιαίτερης πατρίδας τους, οι Πειραιώτες αποκτούν ισχυρή τοπική συνείδηση και κοινά χαρακτηριστικά: ο Πειραιώτης είναι ειλικρινής και περήφανος, κιμπάρης και μάγκας.Σ’ αυτό το θαύμα της δημιουργίας του νέου Πειραιά είναι αφιερωμένο το δεύτερο τεύχος του περιοδικού «αφιέρωμα», σαν ελάχιστος φόρος τιμής στην πόλη που μας έθρεψε. Στην πόλη που, παρά τα δεινά και τα παθήμα-τά της, παρά τις επιδρομές των βαρβάρων και τις καταστροφές, τις κρίσεις της ναυτιλίας και του εμπορίου, τον άνισο ανταγωνισμό με την εκρηκτική Αθήνα, παραμένει το Λιμάνι του Λιονταριού, που ξέρει να παλεύει και να ξαναγεννιέται. ◆

Αντώνης ΡηγούτσοςΓενικός Διευθυντής του Saint-Paulαφιέρωμα 2007

αφιέρωμα ΠΕΙΡΑΙΑΣ (2007) CS3.indd 3 27/11/2007 4:03:53 μμ

αφιέρωμα

11

Η δημιουργία της νέας πόλης του Πειραιάτου Γιάννη Ε. Χατζημανωλάκη

Η ΙΣΤΟΡΙΑ του Πειραιά είναι πανάρχαιη. Και συγχρόνως αποτελεί μια συναρ-παστική «περιπέτεια» ανάμεσα στους αιώνες. Με πολλές και ποικίλες μετα-

πτώσεις. Με περιόδους ακμής και παρακμής, ανόδου και πτώσης που και μόνον αυ-τές την κάνουν όχι μόνο απλώς ενδιαφέρουσα αλλά -θα προσθέταμε- και ελκυστική. Στην ιστορική αυτή πορεία είναι έκδηλα ορισμένα στοιχεία, που τις προσδίδουν τις «διαστάσεις» μιας γοητευτική διαδρομής μέσα στο χρόνο –μιας διαδρομής που συνε-χίζεται, με εναλλαγή «σκηνικών» αλλά πάντοτε στον ίδιο χώρο, πάνω από τέσσερις χιλιετίες. Για να καταλήξει, μετά το θαύμα της δημιουργίας της νεότερης πόλης του Πειραιά, στη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα, στη σημερινή πραγματικότητα: σε μια μεγαλόπολη που σφύζει από ζωή, με το πρώτο λιμάνι της χώρας μας και με όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα ενός μεγάλου ναυτιλιακού και εμποροβιομηχα-νικού κέντρου. Ο ΠΕΙΡΑΙΑΣ, αν και -όπως πιστεύεται- είχε κατοικηθεί από τα μέσα της 3ης π.Χ. χιλιετηρίδας (γύρω στα 2600 π.Χ.), έμεινε για πολλούς αιώνες και έως την αξιοποί-ησή του από τον Θεμιστοκλή, στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. και την ανάδειξή του σε επίνειο της Αθήνας, ασήμαντος τόπος. Οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν ως επίνειο το Φάληρο και για το εξαγωγικό τους εμπόριο τα λιμάνια των ανατολικών ακτών της Αττικής και κυρίως τις Πρασιές (το σημερινό Πόρτο-Ράφτη). Αντίθετα, όταν με τα έργα του Θεμιστοκλή και του Περικλή διαμορφώθηκε σε υποδειγματικό για την εποχή λιμάνι και συγκέντρωσε το εισαγωγικό και το διαμετακομιστικό εμπόριο της αθηναϊκής δημοκρατίας, αναπτύχθηκε παράλληλα και η πόλη που έγινε το κέντρο της οικονομική ζωής όχι μόνο της Αθήνας, αλλά και της Ελλάδας ολόκληρης, ώστε δικαίως να αποκληθεί «Εμπόριον της Ελλάδος» στο οποίο –κατά τον Θουκυδίδη– «επεσέρχεται δια το μέγεθος της πόλεως εκ πάσης γης τα πάντα».

Από το «κλέος» των αρχαίων καιρών στους δεκαπέντε αιώνες της παρακμής

Η ΠΟΡΕΙΑ του αρχαίου Πειραιά στάθηκε κοινή με την πορεία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Θα την ακολουθήσει στο μεσουράνημά της, στον περίφημο «χρυ-σούν αιώνα» της. Θα δεχθεί μαζί το πρώτο πλήγμα, στον Πελοποννησιακό πόλεμο (431-404 π.Χ.). Θα συνέλθει κάπως μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας (403 π.Χ.) που η προσπάθεια γι’ αυτήν από εδώ -από τον λόφο της Μουνιχίας, με τον Θρασύβουλο- θα ξεκινήσει. Και τελικά θα την παρακολουθήσει στην πορεία προς


πειραιάς, το ξεκίνημα...

12

την οριστική παρακμή, αργά μα σταθερά από τους Μακεδονικούς χρόνους, για να δεχθεί το θανάσιμο χτύπημα με την εισβολή των Ρωμαίων και την καταστροφή από τον Σύλλα, το 86 π.Χ. Μετά την καταστροφή η πόλη περιορίστηκε «εις ολίγην κα-τοικίαν», κοντά στο λιμάνι. Και στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες γράφτη-κε ο θλιβερός επίλογος της ιστορίας του αρχαίου Πειραιά. Από το 395 π.Χ., με την τελευταία εισβολή των Γότθων, αρχίζει η μεγάλη περίοδος της πειραϊκής παρακμής, που θα διαρκέσει δεκαπέντε περίπου αιώνες, ως την εθνική μας αποκατάσταση.Στην περίοδο αυτή πόλη δεν υπήρξε. Αν δημιουργήθηκαν -ευκαιριακά πάντα- κά-ποιες μικρές «εστίες» ζωής, δεν γνωρίζουμε. Το λιμάνι του Πειραιά χρησιμοποιήθη-κε, βέβαια, κατά καιρούς, ως ορμητήριο του βυζαντινού στόλου ή των πειρατικών πλοίων, που τότε -όπως και αργότερα- λυμαίνονταν το Αιγαίο. Αλλά για κάποια, έστω και περιορισμένη, λιμενική κίνηση, δεν μπορεί να γίνει λόγος. Κι από το 1318 μ.Χ. ο Πειραιάς έχασε και το αρχαίο όνομά του. Έγινε το «PORTO LEONE», το «PORTO DRACO» των Φράγκων και από το 1456 το «Ασλάν λιμάνι» των Τούρκων (λιμάνι λέοντος), από το μαρμάρινο άγαλμα λέοντος, που βρισκόταν περίπου στη θέση όπου χτίστηκε αργότερα το Παλαιό Δημαρχείο (Ρολόι) –και το οποίο «απήγαγε» το 1688, στη διάρκεια της γνωστής εκστρατείας του κατά των Αθηνών, ο Φρ. Μοροζίνι και μετέφερε στο Ναύσταθμο της Βενετίας, όπου εξακολου-θεί να βρίσκεται.Σε όλη την περίοδο της τουρκοκρατίας, η ερήμωση και η εγκατάλειψη εξακολου-θούν να είναι τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του πειραϊκού χώρου. Στο σημείο αυτό συμφωνούν όλοι οι περιηγητές που επισκέφθηκαν τότε τον Πειραιά. Το λιμάνι του χρησιμοποιήθηκε αραιά και για ελάχιστες εμπορικές συναλλαγές. Μόνη «εστία» ζωής, την περίοδο αυτή, το Μοναστήρι του Αγίου Σπυρίδωνα, που ιδρύθηκε, σύμ-φωνα με νεότερες και περισσότερο τεκμηριωμένες απόψεις, γύρω στα 1590 με τους ελάχιστους μοναχούς του -ισχνές παρουσίες μέσα σ’ αυτό τον περίεργο «σκηνικό» διάκοσμο της γενικής ερημιάς- και μόνος επώνυμος κάτοικος ο ιδιόρρυθμος Γάλλος έμπορος Καϋράκ, που είχε εγκατασταθεί σ’ ένα σπίτι, στην πειραϊκή παραλία, γύρω στα μέσα του δέκατου όγδοου αιώνα, ενώ την όλη εικόνα της παρακμής του άλλοτε ένδοξου «επινείου» συμπλήρωνε η κωμικοτραγική «φιγούρα» του Τούρκου τελω-νοφύλακα που αποτελούσε -κατά τον CHATEAUBRIAND- «θλιβερόν παράδειγ-μα ηλιθίου υπομονής που ανέμενε να παρέλθουν μήνες ολόκληροι δια να ιδή καταπλέον κανένα πλοίον…».

Από τους αιώνες της παρακμής στο θαύμα της αναδημιουργίαςΤΟ 1829, όταν ακούγονταν οι τελευταίοι απόηχοι από τους κρότους των αρμάτων του οχτάχρονου εθνικού ξεσηκωμού και μέσα από τα χαλάσματα και τ’ αποκαΐδια ξε-πρόβαλλε η αρτιγέννητη «Ελληνική Πολιτεία», όλα έδειχναν πως δεν θ’ αργούσε να


αφιέρωμα

13

Η Ακτή Μιαούλη στα τέλη του 19ου αιώνα. Δεξιά το κτήριο του Δημαρχείου -το ιστορικό «Ρολόι»- που χτίστηκε από το 1869 έως το 1873 και κατεδαφίστηκε στην περίοδο της δικτα-

τορίας (1968) από τον τότε δήμαρχο Αριστείδη Σκυλίτση. (Από επιστολικό δελτάριο της εποχής)



14

ξανανθίσει η ζωή στον έρημο αυτό τόπο. Και «η θέσις, η καλούμενη Πειραιεύς» των τελευταίων επαναστατικών χρόνων θ’ ανασυρόταν από την αφάνεια των αιώνων της παρακμής και αποβάλλοντας οριστικά τα ξενικά της ονόματα, θα αποκτούσε πάλι την παλιά της αίγλη. Όπως και έγινε, σε μια σύντομη σχετικά χρονική διαδρομή, που καλύπτει τις έξι τελευταίες δεκαετίες του δέκατου ένατου αιώνα με το θαύμα της δημιουργίας του νεότερου Πειραιά.Στη νεότερη ιστορική πορεία του Πειραιά δύο χρονολογίες σημαδεύουν καθοριστι-κά το επικό ξεκίνημα για τη δημιουργία: το 1829 και το 1835. Το 1829 φτάνουν στον τόπο αυτό οι πρώτοι νέοι του κάτοικοι -πέντε τον αριθμό- κι ανάμεσά τους ο Γ ι α ν ν α κ ό ς Τ ζ ε λ έ π η ς, που η ιστορική μνήμη διασώζει ως τις μέρες μας το όνομά του στην ομώνυμη ακτή. Και το 1835 ιδρύεται ο Δήμος Πειραιώς, με πρώτο δήμαρχο τον Υδραίο Κ υ ρ ι α κ ό Σ ε ρ φ ι ώ τ η.Η πρώτη δημοτική αρχή ορκίστηκε στις 23 Δεκεμβρίου 1835 στη μισοερειπωμένη εκ-κλησία της ιστορική Μονής του Αγίου Σπυρίδωνα και αμέσως αφοσιώθηκε στο έργο της. έργο αναμφισβήτητα δύσκολο αφού τα πάντα έπρεπε να ξεκινήσουν από το «μηδέν» σ’ αυτό τον τόπο. Έπρεπε να χαραχθούν δρόμοι και πλατείες, να αρχίσει η κατασκευή προ-κυμαίας στο λιμάνι, να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της ύδρευσης, να χτιστεί εκκλησία, να ιδρυθούν σχολεία. Και όλα αυτά ήταν από την αρχή στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της πρώτης δημοτική αρχής –και ως ένα σημείο κατόρθωσε να τα πραγματώσει. Οι πρώτοι δημοτικοί άρχοντες του νεότερου Πειραιά ξεκίνησαν σωστά. Τόσο σωστά που προκαλεί και σήμερα ακόμα τον θαυμασμό μας το ξεκίνημά τους, όταν, μάλιστα, αναλογιζόμαστε πως οι άνθρωποι αυτοί δεν είχαν να επιδείξουν τίτλους σπουδών. Απλοί, αυτοδημιούργητοι, με πίστη στον εαυτό τους και στο μέλλον της καινούργιας εστίας που δημιούργησαν, μόλις και μετά βίας ήξεραν να βάζουν την υπογραφή τους. Διέθεταν όμως κ ο ι ν ό ν ο ύ. Και πίστευαν πως αν η ελευθερία κερδήθηκε με το σπαθί και το τουφέκι, η διατήρησή της -και μαζί της η πρόοδος του έθνους- μόνον με την πνευματι-κή καλλιέργεια της νεότερης γενιάς θα μπορούσε να διασφαλιστεί. Γι’ αυτό κι έδωσαν, ανάμεσα στις επιδιώξεις τους, το προβάδισμα στην παιδεία. Έτσι, δύο μόλις μήνες μετά την ανάληψη των καθηκόντων τους, στις 14 Φεβρουαρίου 1836, αποφάσισαν την ίδρυ-ση του πρώτου αλληλοδιδακτικού (δημοτικού) σχολείου, που άρχισε να λειτουργεί τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς. Και σαν να μην έφτανε αυτό, οι απλοί αλλά διορατικοί εκείνοι άνθρωποι, σκέφτηκαν τότε -τον Ιούνιο του 1836!- «ότι η τοπική τιμή υπαγορεύει εις την απόκτησιν μιας βιβλιοθήκης». Δεν έχει σημασία πως η σκέψη αυτή δεν έφτασε τότε ως την πραγμάτωση. Το γεγονός και μόνο ότι χρειάστηκε να περάσουν 90 χρόνια για να αποκτήσει ο Πειραιάς, στις αρχές του 1927, τη Δημοτική του Βιβλιοθήκη, δείχνει πόσο μακριά έβλεπαν οι δημιουργικοί άνθρωποι, που με ελάχιστα μέσα, χωρίς καμία κρατική αρωγή και μ’ έναν ετήσιο προϋπολογισμό, που μόλις έφτανε το ύψος των 25.000 δραχ-μών, έγραφαν, στο χωριό των 1011 κατοίκων του 1836, τον πρόλογο του ν ε ό τ ε ρ ο υ π ε ι ρ α ϊ κ ο ύ θ α ύ μ α τ ο ς.


αφιέρωμα

15

Το έργο της πρώτης δημοτικής αρχής υπήρξε πραγματικά σημαντικό. Παρέλαβε ένα αδιαμόρφωτο «λ α σ π ο χ ώ ρ ι» και άφησε πίσω της μια πόλη, μικρή βέβαια και στο στάδιο ακόμη της διαμόρφωσής της, που αποτέλεσε όμως τον «π υ ρ ή ν α»της κατοπι-νής μεγαλόπολης. Και ο πληθυσμός του Πειραιά που το 1836, σύμφωνα με απογραφικό πίνακα της εποχής, μόλις έφτανε τους 1011 κατοίκους, σύντομα διπλασιάστηκε, για να φτάσει το 1842, τους 2611 κατοίκους. Σ’ αυτόν, λοιπόν, τον αναγεννώμενο Πειραιά του 1836, όπου σύμφωνα με τον απογραφικό πίνακα που αναφέραμε, «ουδείς πένης και ανί-κανος να εργασθή» υπήρχε, άρχιζε, κάτω από δύσκολες συνθήκες αλλά και με αίσιους οιωνούς, ο μεγάλος αγώνας για τη δημιουργία. Ένας αγώνας που έμελλε να συνεχισθεί μ’ έναν αδιάκοπο -αγχώδη, θα λέγαμε- ρυθμό σ’ όλη τη διαδρομή του δέκατου ένατου αιώνα.Θα πρέπει να σημειωθεί ότι μετά τη μεταφορά της πρωτεύουσας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους από το Ναύπλιο στην Αθήνα (1834) και τη διαγραφόμενη πλέον προοπτική για τη μελλοντική ανάπτυξη του πειραϊκού λιμένα, άρχισε να εκδηλώ-νεται εντονότερο το ενδιαφέρον για τον εποικισμό του Πειραιά από ανθρώπους που προέρχονταν από όλα τα σημεία του ελληνικού χώρου, με σταθερή αύξηση από χρόνο σε χρόνο του αριθμού τους. Οι άνθρωποι αυτοί που, όπως αποδείχθηκε στην πράξη, διέθεταν και ικανότητες και δυνατότητες, αποτέλεσαν τον δυναμικό «πυρήνα» του πληθυσμού της νέας πόλης. Στις υπεράνθρωπες προσπάθειές τους οφείλει, κυρίως, ο Πειραιάς την αναδημιουργία του και την ανάδειξή του -τελικά- στο σπουδαιότερο εμποροναυτιλιακό κέντρο της χώρας. Και ακόμα στο γεγονός ότι είχε την τύχη, στη διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα, να κατευθύνουν τις τύχες του άνθρωποι δρα-στήριοι και δημιουργικοί, με ευρύτητα οραματισμών, που αγάπησαν τον τόπο και έθεσαν τις βάσεις για τη μελλοντική προκοπή του. Οι φωτισμένοι πρώτοι δημοτικοί άρχοντες του νεότερου Πειραιά υπήρξαν κατά πάντα άξιοι και με ευγνωμοσύνη στρέ-φεται σ’ αυτούς η τοπική ιστορική μνήμη: Κυριακός Α. Σερφιώτης (δήμαρχος από το 1835-1841), Πέτρος Σ. Ομηρίδης (1841-’45, 1848-’54), Αντώνιος Θεοχάρης (1845-’48), Λουκάς Δ. Ράλλης (1855-’66), Δημήτριος Α. Μουτζόπουλος (1866 -’74), Τρύφων Α. Μουτζόπουλος (1874-’83, 1895-1903), Αριστείδης Σκυλίτσης (1883-’87), Θεόδωρος Γ. Ρετσίνας (1887-’95).

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ όμως με τις προσπάθειες των πρώτων «εποίκων» και τη σημα-ντική συμβολή των δημιουργικών δημάρχων και ορισμένα γεγονότα, ως τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα, συνέβαλαν αποφασιστικά στην εξέλιξη του Πειραιά και στην ανάδειξή του σε πρώτο λιμάνι της χώρας, θέση που επί πενήντα χρόνια διεκδίκησε πεισματικά από τη Σύρο, το σπουδαιότερο ναυτιλιακό κέντρο της εποχής. Ενδεικτικά σημειώνουμε από τα γεγονότα αυτά τη σιδηροδρομική σύνδεση με την Αθήνα το 1869 και αργότερα, προς τα τέλη του αιώνα, με τις άλλες πόλεις της Ελλάδας, τις πρώτες αξιόλογες προσπάθειες για τη βιομηχανική ανάπτυξη του τόπου, που χρονικά πρέπει να τοποθετηθούν ανάμεσα στο 1860 και το 1870 και τη διάνοιξη της διώρυγας της



16

Κορίνθου, το 1893, που έκανε πλεονεκτικότερη τη θέση του Πειραιά προς τη Δύση, σε συνδυασμό και με την οριστική στροφή της ελληνικής εμπορικής ναυτιλίας προς τον ατμό, γύρω στις αρχές του αιώνα μας.

Πρώτο λιμάνι της χώραςΣΤΑ τέλη του δεκάτου ενάτου αιώνα το «θαύμα» της αναδημιουργίας είχε ολοκλη-ρωθεί. Με την οριστική διαμόρφωση της πόλης, αρχικά σύμφωνα με το άριστο, για την εποχή του, πολεοδομικό σχέδιο των ΚΛΕΑΝΘΗ-SCHAUBERT-KLENZE και αργότερα με τις αναγκαίες τροποποιήσεις και συμπληρώσεις του. Με την οικοδό-μηση πολλών δημοσίων και ιδιωτικών κτηρίων, που ξεχώριζαν για την καλαισθησία τους –και από τα οποία ελάχιστα διασώθηκαν ως τις μέρες μας. Με την ανάπτυ-ξη του εμπορίου και της βιομηχανίας. Και με τη σταθερή αύξηση του πληθυσμού της πόλης που έφτασε το 1896 τους 51.020 κατοίκους. Εκτός από τα πρώτα δη-μόσια κτήρια, που οικοδομήθηκαν αμέσως μετά την ίδρυση του Δήμου (Τελωνείο, Λοιμοκαθαρτήριο, Κρατικές Αποθήκες στην οδό Ευπλοίας -έργο του αρχιτέκτονα Κλεάνθη-, κτήριο της Σχολής των Ευελπίδων, η οποία λειτούργησε στον Πειραιά από το 1837 ως το 1894 κ.ά.) έως τα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα είχαν επί-σης χτιστεί όλα τα απαραίτητα σχολικά κτήρια (Ράλλειο Παρθεναγωγείο, Ιωνίδειες Σχολές, Γυμνάσιο -στην πλατεία Κοραή και στη θέση όπου σήμερα βρίσκεται το Δημαρχείο και πολλά δημοτικά σχολεία). το μέγαρο του Χρηματιστηρίου, το γνω-στό ως «Ρολόι» (1869-’73), στο οποίο από το 1885 εγκαταστάθηκε το Δημαρχείο (και που η κατεδάφισή του το 1968 χαρακτηρίστηκε ως πράξη ασέβειας προς την πειραϊκή ιστορική μνήμη). το Δημοτικό Θέατρο (1884-’95), σε σχέδιο του αρχιτέ-κτονα Ι. Λαζαρίμου και σε λιτή νεοκλασική γραμμή, που είναι και σήμερα -παρά τον βαρύτατο «τραυματισμό» του κατά τον σεισμό του 1999- το ωραιότερο δημόσιο κτήριο του Πειραιά. το κτήριο του παλαιού Ταχυδρομείου (1899-1901) και πολλοί ιεροί ναοί (Αγίου Σπυρίδωνα, Αγίου Νικολάου, Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, Ευαγγελιστρίας -στη σημερινή τους μορφή-, Αγίας Τριάδας, στην αρχική της μορφή, που με διάφορες προσθήκες διατηρήθηκε ως την καταστροφή της το 1944). Τέλος, με δωρεές των μεγάλων ευεργετών του τόπου, είχαν ιδρυθεί τα κοινωφελή ιδρύμα-τα, που και σήμερα συνεχίζουν τη λειτουργία τους (Τζάνειο Νοσοκομείο, Ζάννειο Ορφανοτροφείο Αρρένων, Γηροκομείο, Χατζηκυριάκειο Ορφανοτροφείο Θηλέων κ.α.).

ΣΤΟ λιμάνι που επί 75 χρόνια, με τα αρμόδια για τη διοίκησή του νομικά πρόσωπα («Επιτροπείες») βρισκόταν ουσιαστικά υπό τον έλεγχο του Δήμου, είχαν εκτελε-στεί τα πρώτα απαραίτητα λιμενικά έργα, που παρείχαν τη δυνατότητα να ανταπο-κρίνεται στις απαιτήσεις της λιμενικής κίνησης της εποχής, που έφτανε περίπου τα 2500 πλοία και τους 1.500.000 τόνους εμπορευμάτων τον χρόνο –και από το 1898


αφιέρωμα

17

Η πρώτη αεροφωτογραφία του Πειραιά (1915). Η νέα πόλη έχει οριστικά πια διαμορφωθεί και το λιμάνι αρχίζει να εκσυγχρονίζεται. (Αρχείο Γιάννη Χατζημανωλάκη)



18

είχε αρχίσει η κατασκευή των δύο εξωτερικών μόλων και των Μονίμων Δεξαμενών. Τα λυχνάρια που φώτιζαν τον Πειραιά, τα πρώτα χρόνια, αντικαταστάθηκαν δια-δοχικά με τις λάμπες πετρελαίου, το φωταέριο (1878) και από τις αρχές του 20ού αιώνα (1903-’04) σταδιακά με τον ηλεκτρισμό. Τη φτώχεια και τον μαρασμό, την ανυπαρξία οικονομικής ζωής, διαδέχθηκε η ακμή και η άνθηση με τα πρώτα εργοστά-σια (Βασιλειάδη, Τζων Μακ Δούαλ και Βάρβουρ, Ρετσίνα, Βολανάκη, Δηλαβέρη, Μεταξά, Μπαρμπαρέσου κ.ά.) και τους μεγάλους εμπορικούς οίκους. Στον πνευμα-τικό και καλλιτεχνικό χώρο σημειώθηκε αξιόλογη άνθηση, χάρη στην πρωτοπορία των κορυφαίων μορφών της πειραϊκής πνευματικής και καλλιτεχνικής παράδοσης (Παύλου Νιρβάνα, Λάμπρου Πορφύρα, Δημοσθένη Βουτυρά, Νίκου Χαντζάρα, Γεράσιμου Βώκου, Σπύρου Μελά, Κωνσταντίνου Βολανάκη, Γ. Λαμπελέτ, Αιμίλιου Βεάκη κ.α.) Και καθώς ανέτελλε ο 20ός αιώνας που έμελλε να σταθεί μια ταραγμένη και κοσμογονική εποχή, που άλλαξε, κυριολεκτικά, τη ροή της ιστορίας, ο Πειραιάς είχε οριστικά κερδίσει τη μάχη της αναδημιουργίας και της προκοπής του. Είχε ανα-δειχθεί στο πρώτο λιμάνι και στη δεύτερη πόλη της Ελλάδας. Κι ακόμη ευρύτερη διαγραφόταν η προοπτική για τα χρόνια που θα ακολουθούσαν –όπως και έγινε, με την εκπληκτική εξέλιξή του, στη διαδρομή του εικοστού αιώνα και ως τις μέρες μας.

Η εξέλιξη της πόλης στη διάρκεια του 20ού αιώναΣΤΙΣ πρώτες τέσσερις δεκαετίες του εικοστού αιώνα η πόλη συνεχίζει σταθερά την ανοδική της πορεία, σε όλους τους τομείς. Στο εμπόριο, τη βιομηχανία, τη ναυτιλία και -γενικά- στο χώρο της οικονομικής ζωής, ενώ παράλληλα αξιόλογες είναι οι επι-τεύξεις και στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο. Τούτο οφείλεται βασικά στην ομοιογένεια που διατηρεί, ιδιαίτερα ως το 1922, η πειραϊκή κοινωνία και στην έντονη προβολή μιας τοπικής συνείδησης, που σε τελευταία ανάλυση, διαμορφώνει και την ιδιαιτε-ρότητα της όλης «φυσιογνωμίας» της πόλης. Μια ιδιαιτερότητα που είναι έκδηλη ακόμα και στην αισθητική των δημοσίων και ιδιωτικών κτηρίων της. Με τη σταδιακή επέκταση του ηλεκτροφωτισμού, την ηλεκτροκίνηση του σιδηρο-δρόμου Αθηνών-Πειραιώς (1904) και των «τραμ» (1909), την ασφαλτόστρωση των κεντρικών οδών και πλατειών -την ίδια περίοδο- και την επίλυση του σοβαρότα-του για την πόλη προβλήματος της υδροδότησης, μετά την κατασκευή του φράγμα-τος του Μαραθώνα (1931), αντιμετωπίζονται αποφασιστικά άμεσες και πρακτικές ανάγκες των κατοίκων, με αισθητή βελτίωση της ποιότητας ζωής. Συγχρόνως, μετά την ίδρυση της «Επιτροπείας Λιμένος» (1911), εκτελούνται τα πρώτα μεγάλα από την εποχή της εθνικής παλιγγενεσίας έργα στο λιμάνι (1924-’31), με τα οποία αρ-χίζει ουσιαστικά η προσπάθεια για τον εκσυγχρονισμό του. Και με την ίδρυση του Οργανισμού Λιμένος Πειραιώς (1930) επιλύεται οριστικά και το θέμα της διοίκησης και οργάνωσής του, πάνω σε στέρεες και -κυρίως- ορθολογιστικές βάσεις. Στο ενδι-


αφιέρωμα

19

Ο Πειραιάς φωτογραφημένος από την Νέλλυ, τέλος της δεκαετίας του ΄30 (αρχείο Μουσείου Μπενάκη)

Ο Πειραιάς στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια



20

άμεσο αυτό διάστημα (1900-1930) η πόλη εξελίσσεται σημαντικά και μετά τα συ-γκλονιστικά γεγονότα της περιόδου 1912-’22 (Βαλκανικοί πόλεμοι, Α΄ Παγκόσμιος, Μικρασιατική καταστροφή) έχει, κυριολεκτικά γιγαντωθεί. Ιδιαίτερα, μετά το 1922, ο Πειραιάς γνωρίζει τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή «έκρηξη», με διπλασιασμό του πλη-θυσμού του, που φτάνει το 1928 τους 251.659 κατοίκους (1920: 133.428 κατ.) μετά την άφιξη των προσφύγων από τη Μικρά Ασία και την εγκατάστασή τους σε συνοι-κισμούς γύρω από την παλιά πόλη –τους σημερινούς δήμους Νίκαιας, Κερατσινίου, Δραπετσώνας κ.ά. Η εγκατάσταση των προσφύγων παρά τα σοβαρότατα προβλή-ματα που αρχικά δημιούργησε και τα οποία -τελικά- με υπεράνθρωπες προσπάθειες ξεπεράστηκαν, μπορεί να συνετέλεσε σε κάποια αλλοίωση της πληθυσμιακής σύνθε-σης του τόπου, αλλά υπήρξε και χρήσιμη και παραγωγικά αποδοτική. Γιατί ενίσχυσε την οικονομία της χώρας με ένα αξιόλογο έμψυχο δυναμικό που η συμβολή του εκτι-μήθηκε ως απόλυτα θετική για τα τοπικά και -ακόμη- για τα ευρύτερα εθνικά πλαίσια.

Η ΠΟΛΕΜΙΚΗ περιπέτεια του έθνους (1940-’44) είχε τις ανάλογες επιπτώσεις στην πόλη και το λιμάνι του Πειραιά. Ιδιαίτερα στο τελευταίο ήταν άμεσες και ανα-σχετικές στην απρόσκοπτη -ως τότε- λειτουργία του. Τα πολεμικά γεγονότα, όπως ο βομβαρδισμός από γερμανικά «στούκας» και η έκρηξη του α/π «Κλαν Φρέυζερ» (6-4-1941), ο μεγάλος βομβαρδισμός του Πειραιά από τους «Συμμάχους» (11-1-1944) και η ανατίναξη των λιμενικών εγκαταστάσεων, κατά την αποχώρηση των Γερμανών (12-10-1944), είχαν ως αποτέλεσμα την πλήρη σχεδόν καταστροφή του λιμανιού, με ζημιές που, κατά σχετικές εκτιμήσεις της εποχής, υπολογίστηκαν σε 325.000.000 προπολεμικές δραχμές. Μεγάλες ήταν και οι καταστροφές στην πόλη (κατάρρευση ενός Ιερού Ναού -της Αγίας Τριάδας-, 684 δημοσίων και ιδιω-τικών κτηρίων, 56 αποθηκών και εργοστασίων, 3.000 πλινθόκτιστων και ξύλινων οικημάτων και σημαντικές ζημιές σε 2.070 δημόσια και ιδιωτικά κτήρια και 146 εργοστάσια και αποθήκες), ενώ βαρύτατος ήταν και ο φόρος αίματος που κατέβαλε ο Πειραιάς –οι θυσίες σε ανθρώπινα θύματα (15.000 περίπου νεκροί, από τους οποί-ους οι 11.000 από πείνα τον φοβερό χειμώνα του 1941-’42!).

Η μεταπολεμική πραγματικότηταΣΤΑ πρώτα μεταπολεμικά χρόνια και μετά την αποκατάσταση των ζημιών στο λιμά-νι και την πόλη, ο Πειραιάς άρχισε, ιδιαίτερα από τις αρχές της δεκαετίας του 1950, να ξαναβρίσκει τον συνήθη ρυθμό της ζωής του. Με την εκτέλεση σειράς έργων στο λιμάνι που προσέλαβαν ευρύτερη έκταση μετά τις επαναστατικές αλλαγές που ση-μειώθηκαν στον χώρο των θαλασσίων μεταφορών με την εισβολή των containers –και συνεχίζονται ως τις μέρες μας- δημιουργήθηκαν οι απαραίτητες προϋποθέσεις για την αναγκαία υποδομή σε εγκαταστάσεις και μέσα, ώστε να μπορεί τούτο να


αφιέρωμα

21

εξυπηρετεί άνετα τη σταθερά αυξανόμενη κίνησή του σε μοναδοποιημένα φορτία (τα τελευταία διακινούνται από τον μεγάλο σύγχρονο Σταθμό Εμπορευματοκιβωτίων «Ελευθέριος Βενιζέλος» στο Νέο Ικόνιο).

ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ, στα μέσα της δεκαετίας του ’50, άρχισε η προσπάθεια για την ανοικοδόμηση της πόλης, για να πάρει όμως διαστάσεις πραγματικής «κοσμογονί-ας», στον τομέα αυτό, από την επόμενη δεκαετία, με την ανέγερση πολυώροφων κτη-ρίων με επιβλητική κυριαρχία του «μπετόν» που, κάτω από την ασφυκτική πίεση των άμεσων αναγκών για στέγαση της εποχής πρόβαλε ίσως ως η μόνη λύση, αλλά που δυστυχώς είχε ως αποτέλεσμα τη ριζική αλλαγή της αισθητικής «φυσιογνωμίας» της πόλης. Ελάχιστα είναι τα νεοκλασικά κτήρια που διασώθηκαν από τη σκαπάνη της φθοράς και τα οποία ήδη αξιοποιούνται, ώστε ένα μέρος της πολιτισμικής μας αυτής κληρονομιάς να παραμείνει -τουλάχιστον- αλώβητο. Παρά όμως τις αισθητι-κές αλλοιώσεις που έχει υποστεί, με ορισμένες αρχιτεκτονικές ακρότητες και, φυσικά, παρά τη γειτνίαση με την Αθήνα, που σε πολλούς τομείς της τοπικής μας ζωής έχει επιδράσει ανασταλτικά, ο Πειραιάς, αυτή η σύγχρονη πλέον μεγαλόπολη, διατηρεί ως ένα σημείο -και τούτο είναι παρήγορο- την ιδιαιτερότητά του. Το τελευταίο στοι-χείο, αν ενισχυθεί, όπως π ρ έ π ε ι, με τις απαραίτητες «παρεμβάσεις» της τοπικής ηγεσίας για τη δημιουργία περισσότερων «εστιών» πρασίνου και πολιτισμού (με την πλήρη ανάδειξη των μ ε γ ί σ τ η ς σ η μ α σ ί α ς α ρ χ α ι ο λ ο γ ι κ ώ ν χ ώ ρ ω ν της πόλης) θα μπορέσει να αποτελέσει «πόλο έλξεως» μεγαλύτερου αριθμού δικών μας και ξένων προς τον Πειραιά. Την πόλη με την πανάρχαια ιστορία -αυτήν, επαναλαμ-βάνω, τη συναρπαστική «περιπέτεια» ανάμεσα στους αιώνες- αλλά και το μοναδικό αισθητικό «περίγραμμα» του φυσικού χώρου που την περιβάλλει –και συνθέτει τη μοναδικότητα της «λυρικής τοπιογραφίας» της. ◆

ΒιβλιογραφίαΑγγελόπουλος Γεώργιος: «Στατιστική του Πειραιώς», Αθήναι, 1852.Καμπούρογλου Πανταλέων: «Ιστορία του Πειραιώς από του 1833-1882 έτους», Εν Αθήναις, 1883.Μαρμαρινός Αντώνης: «Η Πειραϊκή Παιδεία μετά το 1836», Πειραιάς, 1963.Μελάς Ιωάννης: «Ιστορία της πόλεως Πειραιώς» (τόμοι Α΄-Γ΄), Αθήναι, 1976-1989.Μελετόπουλος Α. Ιωάννης: α) «Πειραϊκά», Αθήναι, 1945 β) «Η δημιουργία του Πειραιώς και το πρώ-τον σχέδιον της πόλεως», Πειραιεύς, 1969. Πανάγος Χρήστος: «Ο Πειραιεύς (οικονομική και ιστορική έρευνα)», Εκδόσεις «Άλφα» Ι. Μ. Σκαζίκης.Πίππας Δημοσθένης: «Η τεχνική διαμόρφωσις του λιμένος Πειραιώς». Στην έκδοση του Ο.Λ.Π. «Ο Λιμήν του Πειραιώς κατά τα έτη 1930-1970», Πειραιεύς, 1970.Σπηλιωτόπουλος Δημήτριος: «Ο Πειραιεύς και οι δήμαρχοι της Α' εκατονταετηρίδος», Πειραιεύς, 1939.Χατζημανωλάκης Ε. Γιάννης: α) «Χρονικό της Πειραϊκής Πνευματικής Ζωής, 1835-1973», Πειραιάς, 1973 β) «Το λιμάνι του Πειραιά στη διαδρομή των αιώνων» (Στ΄ έκδοση), Πειραιάς, 2001 γ) «Οι Δήμαρχοι του νεότερου Πειραιά» (Β΄ έκδοση), Πειραιάς, 2002 δ) «Το χρονικό μιας πολιτείας – Πειραιάς 1835-2005», Έκδοση Δήμου Πειραιά, 2005.


αφιέρωμα

29

Η εξέλιξη της πόλης του Πειραιά από την πλευρά των μνημείωντου Γιώργου Σταϊνχάουερ - αρχαιολόγου

Η κάπως ασυνήθιστη προσέγγιση του εποικισμού του Πειραιά που επιχειρείται εδώ, αφορά στις επιπτώσεις

που είχε για τα κατάλοιπα της αρχαίας πόλης η ίδρυση και η ανάπτυξη της σύγχρονης ή -για να το θέσουμε διαφορετικά- αφορά τον τρόπο αντιμετώπισης των καταλοίπων του κλασσι-κού Πειραιά στο σχεδιασμό και την ανέγερση του σύγχρονου.Στη μοίρα εκείνων των πόλεων, που χαρακτηρίζονται από μια διαχρονική συνέχεια - όπως η Ρώμη ή σε μας η Θήβα και το Άργος - ισχύει ένα είδος ώσμωσης του νέου και του αρχαίου. Στην περίπτωσή μας, η μακρόχρονη (για 15 ολόκληρους αιώ-νες), εγκατάλειψη του χώρου είχε ως αποτέλεσμα τη διατήρηση στα έρημα βράχια της πειραϊκής χερσονήσου σχεδόν ακέραιας της εικόνας της αρχαιότητας, με τα τείχη και τις πύλες, τους μι-σοβυθισμένους από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας νεώ-σοικους (της Ζέας και της Μουνυχίας), και τις προβλήτες (του Κανθάρου), αλλά και ολόκληρα κλασσικά οικοδομικά τετρά-γωνα (στην περιοχή της Καλλίπολης). Την περιγραφή τους τη χρωστάμε στους περιηγητές, που από τον 18o έως τις αρχές του 19ου αιώνα πέρασαν από εκεί, είτε περαστικοί για την Αθήνα, είτε ειδικά σε αναζήτηση των πειραϊκών αρχαιοτήτων. Ο κίνδυνος για τα αρχαία από την επανίδρυση της πόλης ήταν φανερός, αν δεν λαμβάνονταν εγκαίρως τα απαραίτη-τα μέτρα (ειδικός σχεδιασμός, θεσμικά μέτρα προστασίας), για τα οποία όμως ούτε χρόνος υπήρχε ούτε χρήμα ούτε διά-θεση. Η αρχή έγινε συγχρόνως με την απόφαση της μετα-φοράς της πρωτεύουσας του νέου κράτους από το Ναύπλιο στην ιστορική Αθήνα, και –όπως ήταν αναπόφευκτο– ξεκί-νησε από το λιμάνι, τον εκσυγχρονισμό του οποίου έκαναν επιτακτικό οι ανάγκες της μετακίνησης αυλής, υπουργείων και όλων των απαραίτητων για τον εξoπλισμό της νέας πρω-τεύουσας υλικών. Έτσι, η νέα προκυμαία κάλυψε γρήγορα και σιωπηλά (το γεγονός δεν αναφέρεται πουθενά, συμπεραίνεται όμως από τη σύγκριση των χαρτών πριν και μετά το 1835) τις προβλήτες του αρχαίου Κανθάρου και ό,τι σωζόταν από τις γνωστές φιλολογικά, πέντε «κύκλῳ τοῦ λιμένος» στο-

Ο Πειραιάς είναι μια από τις λίγες ελληνικές πόλεις που δημιουργήθη-καν δύο φορές από μηδενός, και μάλιστα με απόφαση της πολιτικής εξουσίας. Δυστυχώς όμως η σχέση της πρώτης με την ύστερη πόλη ήταν - και ενίοτε παραμένει - μια σχέση κατα-στροφής και όχι διάσωσης.



30

ές, στις οποίες πιθανόν να ανήκε και η περίφημη Μακρά στοά, που ξαναβρήκαμε πρόσφατα. Από τα γραπτά του αρχιτέκτονα Klenze πληροφορούμεθα εξάλλου την ανατίναξη των επικίνδυνων για τη ναυσιπλοΐα πύργων που έλεγχαν την είσοδο του λιμανιού και τώρα μισοβυθισμένοι είχαν εξελιχθεί σε επικίνδυνους σκοπέλους. Η ταύτιση των χρήσεων δεν σημαίνει αναγκαστικά την καταστροφή του παλαιού, εφόσον είναι δυνατή η ξαναχρησιμοποίησή του. Έτσι, το άριστα σωζόμενο βόρειο σκέλος των Μακρών Τειχών χρησίμευσε ως θεμέλιο της αμαξιτής οδού (προδρόμου της οδού Αθηνών-Πειραιώς) που προοριζόταν να εξασφαλίσει τη σύνδεση του επι-νείου με την Αθήνα. Θα πίστευε κανείς ότι κάτι τέτοιο συνέβη και με το σχέδιο της πόλης που, όπως διαπιστώνεται, ελάχιστα μόνο αποκλίνει από το αρχαίο, αν τούτο δεν αποτελούσε σύμπτωση, οφειλόμενη στη μορφή της χερσονήσου που καθορίζει την κατεύθυνση των κεντρικών οδικών αξόνων. Η μόνη αποδεδειγμένη σχέση με την αρχαιότητα (αν εξαιρέσουμε την λατόμευση των ερειπίων της) ήταν ωστόσο η μετατροπή σε βόθρους των πολυαρίθμων δεξαμενών στις οποίες -όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης- οφειλόταν η ύδρευση του αρχαίου Πειραιά. Μόνο κάποιες από τις μεγαλύτερες διατήρησαν στα νεότερα χρόνια τη χρήση τους, όπως η κεντρική δε-ξαμενή του Αδριάνειου υδραγωγείου (αντίστοιχη της Δεξαμενής του Κολωνακίου) στην Πηγάδα, που μετατράπηκε σε κεντρική δεξαμενή της πόλης (δυστυχώς δεν διαθέτουμε στοιχεία) και η λεγόμενη Νεραϊδοσπηλιά στον Προφήτη Ηλία. Η γρήγορη ανάπτυξη της πόλης, στις επόμενες δεκαετίες μετά το 1835, αρχικά κατά μήκος της βόρειας και ανατολικής πλευράς του λιμανιού (έως το Δημοτικό θέατρο), στη συνέχεια προς το Πασαλιμάνι και την Καλλίπολη, οδήγησε, μέσα από μια μακρά και αφανή διαδικασία, στην καταστροφή της Ιπποδάμειας πόλης και στην εξαφάνιση κεντρικών δημόσιων κτηρίων, ανάμεσα στα οποία πρέπει να είναι και το ιερό του Διός Σωτήρος. Τούτο δεν σημαίνει, ωστόσο, ότι έμειναν ανέγγιχτα τα μακρινά, εξοχικά ακόμη τότε, σημεία της. Χαρακτηριστικά, ο ίδιος ο πρωθυπουργός Κουμουνδούρος διαλέγει για να κτίσει τη βίλα του στο ρομαντικό άκρο της Μουνυχίας, πάνω από το Τουρκολίμανο, με αποτέλεσμα την εκ βάθρων καταστροφή του άλλου σημαντικού (και κατά πολύ αρχαιότερου) ιερού της πόλης, αυτού της Μουνυχίας Αρτέμιδος, το σωζόμενο σήμερα μικρό τμήμα του οποίου αποκαλύφθηκε μόλις το 1935 κατά την ανέγερση στη θέση αυτή του Ναυτικού Ομίλου.Ακόμη σοβαρότερη υπήρξε η καταστροφή του ναυστάθμου της Ζέας και των γύρω ιερών από την ανάπτυξη, στις επόμενες -τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα- της ενδιάμεσης περιοχής του Πασαλιμανιού. Μια ωραία φωτογραφία του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου δείχνει να στέκονται ακόμα όρθιες οι κολόνες των νεω-σοίκων, που εν συνεχεία θάφτηκαν κάτω από την ακτή Μουτσοπούλου, με εξαίρεση ένα μικρό μόνο τμήμα που σώζεται στο υπόγειο της Σηραγγείου1, ενώ η συνέχεια των νεωσοίκων στη θάλασσα θα εξαφανιστεί οριστικά στο τέλος της δεκαετίας του ’60 με τις εργασίες εκβάθυνσης και την οργάνωση της μαρίνας. Παρόμοια τύχη είχε και η όμορη ζώνη το σημαντικότερο από τα οποία, το γνωστό από τον Πλούτο του Αριστοφάνη Ασκληπιείο βρέθηκε κατά την κατασκευή του θεάτρου Τσόχα (αργό-


αφιέρωμα

31

τερα «σινέ Αελλώ»), για να εξαφανιστεί και αυτό στη συνέχεια. Η ανασκαφή του ιερού ήταν, όπως και στην περίπτωση των νεωσοίκων, περιορισμένη από τις οικονο-μικές δυνατότητες της Αρχαιολογικής Εταιρείας, η οποία δεν μπόρεσε να προχωρήσει σε αποτελεσματικότερα μέτρα προστασίας (συγκεκριμένα την απαλλοτρίωση) των αρχαίων. Μερικές από τις πιο εντυπωσιακές περιπτώσεις όχι απλώς καταστροφής αλλά εξαφάνισης γνωστών αρχαίων μνημείων συνδέονται με τα διαδοχικά κύματα των προσφύγων που, παράλληλα με την εσωτερική μετανάστευση, θα συντελέσουν σημαντικά στην ανάπτυξη της πόλης. Έτσι, η βιαστική εγκατάσταση των Κρητών προσφύγων στον Προφήτη Ηλία είχε ως συνέπεια την κατάχωση και οριστική απώ-λεια ενός ιδιαίτερα σημαντικού - γνωστού επιγραφικά και μάλιστα εν μέρει ανασκαμ-μένου μνημείου, του -γνωστού επιγραφικά και μερικώς αποκαλυφθέντος- μεγάλου διονυσιακού θέατρου. Κάπως καλύτερη ήταν η μοίρα της πύλης της Ηετιώνειας στο Καστράκι της Δραπετσώνας, όπου η καταστροφική διαδικασία που εγκαινίασε η εγκατάσταση των Μικροασιατών προφύγων το 1922 και συμπλήρωσε ο βομβαρδι-σμός του 1944 μπόρεσε να ανατραπεί πρόσφατα με εκτεταμένες αποχωματώσεις και στερέωση του μνημείου σε αντίθεση με το αντίστοιχο τμήμα της οχύρωσης- που στο βαθμό που δεν είχε λατομηθεί κατά την κατασκευή των δεξαμενών Βασιλειάδη- κα-ταστράφηκε και καταχώθηκε από τον Οργανισμό Λιμένος Πειραιώς.Μιλώντας συνεχώς για τις καταστροφές των αρχαίων στην πορεία της δημιουργίας του σύγχρονου μας Πειραιά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι σ’ αυτήν ουσιαστικά οφείλεται και η ανακάλυψη σημαντικών ιστορικών μνημείων της πόλης (όπως τελευταία της Σκευοθήκης του Φίλωνος και της Μακράς Στοάς), αλλά και η αποκατάσταση (στο χάρτη) του περίφημου ιπποδάμειου σχεδίου της αρχαίας πόλης. Δεν έλλειψαν, επίσης, σε όλο αυτό το διάστημα, οι -έστω σποραδικές, περιορισμένες στις οχυρώσεις και στο μικρό θέαρο της Ζέας, δίπλα στο Αρχαιολογικό Μουσείο- προσπάθειες διάσωσης των αρχαίων. Το κακό είναι ότι αυτές δεν έγιναν ποτέ μέσα στο πλαίσιο ενός γενικού σχε-δίου, που θα προέβλεπε ζώνες προστασίας και ανάδειξης-ενοποιήσης των μνημειακών χώρων. Οι πρώτες που γνωρίζω ήταν η ανεπιτυχής προσπάθεια το 1835 του Ρως, ως Διευθυντή τότε των Αρχαιοτήτων, για την ανάδειξη τμήματος των Μακρών Τειχών με παράκαμψη της οδού Πειραιώς, και -λίγο αργότερα- η τροποποίηση του σχεδίου πόλης στη «Γούβα του Βάβουλα», με τη χάραξη της οδού Κόδρου που επέτρεψε την ανάδειξη του τείχους που συνδέει τις δύο «αστικές» πύλες. Αντίθετα δεν έγινε κα-μιά προσπάθεια για την ανάδειξη του αθηναϊκού ναυστάθμου. Οι ολέθριες συνέπειες της έλλειψης ενός γενικού σχεδιασμού και μιας πολιτικής προστασίας των αρχαίων της πόλης με συγκεκριμένους στόχους, φάνηκαν ωστόσο καθαρότερα από ποτέ με αφορμή τις «ρηξικέλευθες» επεμβάσεις του δημάρχου της επταετίας (σ’ αυτές πε-ριλαμβάνονταν και η κατάχωση με σημαντικές ζημιές για τα αρχαία του προανα-φερθέντος τείχους των πυλών), οι οποίες ξεπέρασαν πλέον το πλαίσιο της πόλης και επεκτάθηκαν στο ίδιο το τοπίο της, θίγοντας με τον τρόπο αυτό καίρια στοιχεία της φυσιογνωμίας της και της ιστορικότητάς της, όπως είναι η παραλία της Καστέλλας και το κονώνειο τείχος της Πειραϊκής. ◆


αφιέρωμα

49

Οι πρώτες προσπάθειες συνοικισμού της πόλης του Πειραιάτης Ευαγγελίας Μπαφούνη - ιστορικού

Η ίδρυση της νεώτερης πόλης του Πειραιά και ιδιαίτερα ο τρόπος με τον οποίο οργανώνεται από το ελληνικό κρά-

τος ο συνοικισμός της, αποτελεί ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία της ιστορίας της. Από πολύ νωρίς, στις 2/14 Δεκεμβρίου 1834 δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως το Β.Δ. «Περί των κατά τον Πειραιά ιδιωτικών οικοδομών». Στο διάταγμα αυτό δια-φαίνεται η πρόθεση της κυβέρνησης να καθορίσει δύο οικιστι-κές περιφέρειες. Στην πρώτη, που βρίσκεται στο δεξιό μέρος του Πειραιά, θα προσπαθήσει, με μία σειρά διαταγμάτων, να ευνοήσει την εγκατάσταση των Χίων. Στη δεύτερη οικιστική περιφέρεια, θα προσπαθήσει να προσανατολίσει την εγκατάσταση όλων των υπολοίπων εποίκων ή και κατοίκων, ακόμη και αυτών που διαθέτουν περιουσία στο δεξιό τμήμα του λιμανιού. Οι ήδη υπάρχουσες ιδιοκτησίες θα απαλλοτριωθούν με αντίστοιχη αντιπαροχή στο αριστερό τμήμα.Σύμφωνα με το παραπάνω διάταγμα, «η παραχώρησις εθνι-κών αλλά και γαιών που ανήκουν σε μοναστήρια, εξαιρουμένων των όσων εφυλάχθησαν εις το σχέδιον δια δημόσια καταστήμα-τα» μέχρι νεωτέρας διαταγής γίνεται «...προς το αριστερόν μέρος εμβαίνοντες εις τον Πειραιά, η δε γραμμή της παραχωρή-σεως άρχεται από την βρύσιν και προχωρεί έως εις τον παλαιόν μώλον, όλον δε το δεξιόν μέρος διαφυλάττεται δια τούς Χίους». Σύμφωνα με το αρθρο 9 του ιδίου διατάγματος: «… αι παρα-χωρήσεις αύται γίνονται με τας ιδίας συμφωνίας και υπόκεινται εις τας αυτάς υποχρεώσεις, αι οποίαι δι’ ιδιαίτερου νόμου θέλουν προσδιορισθή διά τους Χίους». Μερικές μέρες αργότερα, στις 24 Ιανουαρίου του 1835 δημοσιεύεται το Β.Δ: «Περί παρα-χωρήσεως οικοπέδων κατά τον Πειραιά εις τους Χίους». Στο διάταγμα αυτό καθορίζεται κυρίως το ύψος των αποζημιώσε-ων των παραχωρηθέντων οικοπέδων και ο τρόπος πληρωμής τους. Επιπρόσθετα διευκρινίζεται ότι η διανομή των γηπέδων θα γίνει από την δημοτική αρχή, όταν αυτή συσταθεί. Η δια-τήρηση του δεξιού μέρους για την εγκατάσταση των Χίων, θα ισχύσει δια τα έτη 1835, 1836, 1837. Μετά την παρέλευση

Ο Πειραιάς αναγεννήθηκε σε μια χώρα που με τη σειρά της είχε πολύ λίγα χρόνια ζωής. Είναι λοιπόν φυσικό να επηρεάζεται στη γένεσή του από όσα έχει κλη-ροδοτήσει στο νεαρό ελληνικό κράτος ο αγώνας για απελευθέρω-ση. Πρόσφυγες, “αλύτρωτοι” και διάφοροι κληρονόμοι της νέας οικονομικής και πολιτικής συ-γκυρίας αρχίζουν να συγκε-ντρώνονται, να διεκδικούν ή και να ανταγωνίζο-νται για μια θέση στη νέα πόλη.



50

αυτών των ετών και την μή έγκαιρη σύσταση του Δήμου των Χίων, η εγκατάσταση είναι ελεύθερη για τον οποιοδήποτε.Νέα προβλήματα όμως φαίνεται ότι προκύπτουν, είτε διότι οι διευκρινίσεις που δίνο-νται στο παραπάνω διάταγμα, για τον τρόπο πληρωμής και τελικής απόκτησης των τίτλων κυριότητας των γηπέδων στον Πειραιά δεν είναι σαφείς, είτε διότι το κράτος δεν είναι διατεθειμένο -παρόλη την ελλιπή ακόμη οργάνωση του- να υποχωρήσει από τους αρχικούς του σχεδιασμούς. Για όλους αυτούς τους λόγους στις 13/25 Μαρτίου 1835 δημοσιεύεται νέο Β.Δ. με τίτλο: «Περί παραχωρήσεως γηπέδων εις Πειραιά». Στο νέο αυτό διάταγμα προσδιορίζονται αναλυτικά οι διαδικασίες με τις οποίες απο-κτάται ο τίτλος ιδιοκτησίας των γηπέδων στον Πειραιά.Ας σημειωθεί ότι η ορκομωσία του πρώτου Δημοτικού Συμβουλίου θα πραγματοποι-ηθεί μερικούς μήνες αργότερα, το Δεκέμβριο του ιδίου έτους. Παρόλα αυτά, επειδή το λιμάνι του Πειραιά είναι το καταλληλότερο σημείο αποβίβασης ανθρώπων και εμπορευμάτων που έχουν ώς τελικό προορισμό τη νεοσυσταθείσα πρωτεύουσα, την Αθήνα, μία σειρά από λειτουργίες του λιμανιού πρέπει να καθοριστούν έγκαιρα και ανεξάρτητα από το άν ο δημοτικός μηχανισμός έχει ήδη τεθεί σε λειτουργία. Μέσα σ’ αυτό το πνεύμα συντάσσεται στις 28 Μαρτίου/9 Απριλίου 1835 το διάταγμα: «Περί συστάσεως διαμετακομίσεως εις τον Πειραιά».Στις 25 Μαίου/6 Ιουνίου 1836 θα δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως το σημαντικότερο ίσως Β.Δ. το: «Περί του συνοικισμού των Χίων εν Πειραιεί». Στο διάταγμα αυτό, εκτός του ύψους των αποζημιώσεων που καλούνται να καταβάλλουν οι Χιώτες για την απόκτηση οικοπέδων στον Πειραιά, αναφέρεται ο βασικότερος όρος για την εγκατάσταση των Χίων στον Πειραιά, σύμφωνα με τον οποίο η εγκατά-σταση τους πρέπει να πραγματοποιηθεί εντός ενός το πολύ έτους από την ημέρα της δημοσιεύσεώς του. Δηλαδή το αργότερο έως τις 27 Μαϊου 1837 θα πρέπει να έχουν οικοδομηθεί 50 σπίτια από Χίους στην περιοχή που έχει διαφυλαχτεί γι αυτούς, με ρυθμό 10 σπίτια την πρώτη εξαμηνία και 40 τη δεύτερη «... Άμα συνοικισθώσι πε-νήντα οικογένειαι Χίων εις Πειραιά, δύνανται ν’ αποτελέσουν ένα Δήμον, υπό το όνομα Δήμος Χίων».Ο παραπάνω Δήμος μπορεί να συγκροτηθεί μόνο στα όρια της πόλης του Πειραιά και σε καμμία περίπτωση στην Σύρα παρ όλες τις ενέργειες της εκεί συσταθείσης Επιτροπής των Χίων. Όσοι δεν είναι Χίοι και έχουν ιδιοκτησίες στο δεξιό τμήμα του Πειραιά θα αποζημιωθούν με ιδιοκτησίες στο αντίστοιχο αριστερό και με την παρακάτω αναλογία: 200 πήχεις γη αποζημίωση, για ιδιοκτησίες 1/2 στρέμματος 2400 πήχεις γη αποζημίωση, για ιδιοκτησίες έως 1 στρέμμα 2600 πήχεις γη αποζημίωση, για ιδιοκτησίες πάνω από 1 στρέμμαΌσοι όμως από τους ιδιοκτήτες έχουν οικοδομήσει επί του δεξιού μέρους του λιμένος θα έχουν την πλήρη κυριότητα του γηπέδου επί του οποίου οικοδόμησαν. Αν παρό-λες τις παραπάνω ρυθμίσεις έως το τέλος του 1838 δεν έχουν οικοδομηθεί τα 3/5


αφιέρωμα

51

Ο Πειραιάς στις αρχές της δεκαετίας του 1830

και στο τέλος του 1839 το όλον της εις Χίους παραχωρηθείσης γης, η κυβέρνησις επιφυλάσσεται του δικαιώματος της να τη διαθέσει κατά βούληση. Οι συντάκτες του διατάγματος θα αφήσουν στο τέλος να διαφανεί η αβεβαιότητα τους: η κυβέρνηση θα περιμένει 40 το πολύ ημέρες την αντίδραση της «Επί του Συνοικισμού των Χίων Επιτροπής» για το αν συμφωνεί με τις παραπάνω ρυθμίσεις.Η βεβαιότητα της κεντρικής εξουσίας για την επιτυχία του σχεδιασμού της, κλονί-ζεται αναμένοντας τις αντιδράσεις των άμεσα ενδιαφερομένων, των Χίων. Ο σχεδια-σμός του εποικισμού του έρημου Πειραιά που θα οδηγούσε στη δημιουργία μιάς πόλης έτσι ακριβώς όπως την συνέλαβε η κεντρική εξουσία δεν ήταν τυχαίος. Το ελληνικό κράτος με αυτό του το εγχείρημα προσπάθησε να δώσει μία λύση σε πολλαπλά προ-βλήματα: Από την μία έπρεπε να επιλύσει το σημαντικό πρόβλημα του εποικισμού ενός στην πραγματικότητα έρημου λιμανιού, το οποίο όμως ήταν δίπλα από την πρω-τεύουσα του ελεύθερου κράτους και μάλιστα ο συνδετικός της κρίκος με την υπόλοι-πη χώρα, δεδομένης της έλλειψης δρόμων. Από την άλλη έπρεπε να δώσει οριστική λύση στο πρόβλημα της αποκατάστασης των Χίων.Οι Χίοι είχαν εισρεύσει στην Ερμούπολη μετά την καταστροφή του νησιού από τους Τούρκους και είχαν λάβει κατ’ αρχήν την υπόσχεση για την ίδρυση ενός Δήμου Χίων στη Σύρα, στη μετέπειτα Ερμούπολη. Η αποτυχία της προσπάθειας της ίδρυσης Δήμου Χίων στην Ερμούπολη δεν τους απέτρεψε από το να ασκούν έντονες πιέσεις



52

προς πάσα κατεύθυνση για την δημιουργία του σε άλλη περιοχή. Οι Χίοι άλλωστε αποτελούσαν υπολογίσιμη δύναμη για το νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Οι οικονο-μικές τους δραστηριότητες ξεπερνούσαν κατά πολύ τα όρια του νησιού τους και εξα-πλώνονταν από τον έλεγχο του λοιμοκαθαρτηρίου της Σμύρνης στην προεξόφληση συναλλαγματικών ευρωπαίων εμπόρων που δραστηριοποιούντο στην οθωμανική αυτοκρατορία, έως τις Ινδίες, το Αμστελόδαμο του Αδαμαντίου Κοραή και το Σίτυ του Λονδίνου.Όλα τα παραπάνω φαίνεται να συνηγορούν στο να επιλεγεί αυτός ο τρόπος συνοικι-σμού του Πειραιά. Όμως υπήρξαν κάποιες παράμετροι οι οποίοι αν και δεν ελήφθη-σαν σοβαρά υπόψιν από τους κρατούντες εν τούτοις ήταν αυτοί που βάρυναν στην τελική διαμόρφωση της πόλης. Οι Χιώτες καταρχήν δεν έδειξαν καμμία προθυμία να μετακινηθούν από την Ερμούπολη, θεωρώντας την οποιαδήποτε μετακίνηση τους ως ένα νέο ξεριζωμό. Άλλωστε έμποροι και καραβοκυραίοι στο μεγαλύτερο ποσο-στό τους οι ίδιοι, έβλεπαν με θετικό μάτι την παραμονή και την ένταξή τους στην υπό ακμή πόλη του Ερμή. Εκτός τούτων όμως στην πορεία προέκυψε και ένα άλλο πρόβλημα: όσοι ήσαν ιδιοκτήτες γης στο δεξιό τμήμα του λιμανιού δεν φάνηκαν δια-τεθειμένοι να το ανταλλάξουν. Μπορεί ο Πειραιάς να ήταν έρημος μα όσοι από τους «Αθηναίους» είχαν σχέση με τον έρημο Πειραιά έφτιαχναν τις «βαράγκες» τους, είχαν εμπορικά πάρε-δώσε με τα έστω ελάχιστα καράβια που προσορμίζονταν, οι προοπτικές των οποίων όμως ήταν να αυξηθούν αισθητά. Δεν είδαν λοιπόν με καλό μάτι αυτό τον έντονο κρατικό παρεμβατισμό και μάλιστα από ένα κράτος που δεν είχε καλά-καλά σταθεί στα πόδια του.Οι αντιδράσεις δεν θα προέλθουν από την επιτροπή των Χίων ή έστω μόνο από αυτούς αλλά και από τους ιδιώτες που διαθέτουν ιδιοκτησίες στο δεξιό μέρος του λιμανιού που αρνούνται να συμμορφωθούν μη παραχωρώντας τις ιδιοκτησίες τους. Η πραγματικότητα όμως αποτυπώνεται ανάγλυφα μέσα απο την αλληλογραφία του Δήμου Πειραιά. Ο Επαρχιακός Διευθυντής Αττικής τον Ιανουάριο του 1836 απευθύνεται προς τον δήμαρχο Πειραιά επισημαίνοντας του ότι σύμφωνα με πληρο-φορίες εξακολουθούν να χτίζονται «βαράγκες» πράγμα το οποίο έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τις ληφθείσες αποφάσεις και ότι του όλου θέματος οφείλει να επιληφθεί ο ίδιος προσωπικά. Στις 2 Μαίου, ο δήμαρχος παραλαμβάνει πίνακα της «Επιτροπής επί των παραχωρήσεων των κατά τον Πειραιά γηπέδων». Η Επιτροπή θα αποπειρα-θεί να συνεδριάσει αρκετές φορές για να προχωρήσει στην διανομή των γαιών την στιγμή που τα πρώτα παράπονα λόγω διπλής ιδιοκτησίας -αρκετά από τα οικόπεδα έχουν ήδη καταληφθεί από άλλους- δεν θα αργήσουν. Στις 4 Ιουνίου 1836, ο Nicole Sciuttο διαμαρτύρεται εγγράφως στον δήμαρχο γιατί το τεμάχιο που του παραχω-ρήθηκε από την Επιτροπή και το οποίο «αποτελεί τμήμα του υπ’αριθ. 168 ιδιοκτήτου οικοπέδου του είναι καταλειμμένο, όπως ήδη έχει ειδοποιηθεί εγγράφως από τον δήμαρ-χο, από ένα φούρνο και τινά άλλα... ». Ο Nicole Sciutto παρακαλεί τον δήμαρχο να διατάξει την εκκένωση του χώρου εντός 24ώρου.


αφιέρωμα

53

Στις 12 Ιουνίου 1836 ο δήμαρχος Πειραιά απευθύνεται στην επί των Εσωτερικών Γραμματεία με μία αποκαλυπτική επιστολή όπου καταγράφει την υπάρχουσα κατά-σταση: «… ίνα σας εκφράσωμεν την περί τούτου (συνοικισμό των Χίων) ευχαρίστηση των δημοτών του Πειραιώς και την ευγνωμοσύνην αυτών πρός την Α.Μ. δια το μέτρον τούτο το οποίον έλαβε πρός συνοικισμό του Πειραιώς και πρός ανακούφισιν τόσων δυ-στυχών πολιτών, οίτινες ελπίζοντες εις την ταχείαν ανάπτυξιν της νέας πόλεως οικο-δόμησαν αποθήκας και οικίας σημαντικάς μείνασας έως τώρα κενάς δια την έλλειψιν ανθρώπων και εμπορίου. Ο Δήμος του Πειραιώς βλέπει με τόσην ευχαρίστησιν τον συ-νοικισμόν των Χίων και του λιμένος τούτου ώστε είναι έτοιμος να προσφέρει εις αυτούς την όσον το δυνατόν ευκολίαν δια να ταχύνη την μετάβασή των ενταύθα, και να δώση πρώτος δείγματα της ειλικρινείας και σταθεράς ομονοίας πρός τους μέλλοντας συμπολί-τας του».Στις 20 Οκτωβρίου (1 Νοεμβρίου) 1836 δημοσιεύεται νέο Β.Δ το οποίο θα διευκρι-νίζει ότι «... ο συνοικισμός των Χίων εις Πειραιά δεν δύναται να πραγματοποιηθεί, εάν δεν παραχωρηθώσιν εις αυτούς όλαι αι ευρισκόμεναι εις το σχέδιον της ανεγερθησομένης πόλεώς των γαίαι... ». Στο διάταγμα αυτό περιγράφονται με τρόπο αναλυτικό, οι απο-ζημιώσεις σε είδος καθώς επίσης και ο τρόπος διαχείρισης και καταβολής ενώ η κυ-βέρνηση προσπαθεί να επιβάλει τη μεταβίβαση στο Δήμο Πειραιά των ιδιοκτησιών στην επίμαχη περιοχή ώστε να αναλάβει αυτός το μοίρασμά τους.Παρόλα ταύτα φάνηκε στην πορεία ότι η κυβέρνηση ήταν περισσότερο αισιόδοξη από ό,τι έπρεπε. Οι αντιδράσεις αλλά και η ζήτηση της γης ήταν περιορισμένες. Στις 13 Μαρτίου 1837 ένα νέο Β.Δ. που αφορά τον συνοικισμό των Χίων, παρατείνει τις προθεσμίες οικοδόμησης και αποπεράτωσης σε έξι μήνες και ένα χρόνο αντίστοιχα. Λίγους μήνες αργότερα, τον Ιανουάριο του 1838 η κυβέρνηση θα προσπαθήσει να στηρίξει με κάθε μέσο τον συνοικισμό των Χίων που αποτελούσε δικό της σχεδιασμό, παραχωρώντας όλες τις εθνικές γαίες για την ολοκλήρωση του συνοικισμού.Τη στιγμή κατά την οποία η κυβέρνηση προσπαθεί να στηρίξει με κάθε τρόπο τον συνοικισμό της πόλης του Πειραιά από τους Χίους οι οποίοι θα κινηθούν αργά και με δυσπιστία, αποσπώντας παρόλα ταύτα τα κεντρικότερα οικοδομικά τετράγωνα της πόλης, μια άλλη ομάδα συνοικιστών εμφανίζεται με διακριτικότητα αλλά και αποφα-σιστικότητα στο προσκήνιο: οι Υδραίοι. ◆

Ευαγγελία ΜπαφούνηΣπούδασε Ιστορία. Έχει ασχοληθεί, για μεγάλο χρονικό διάστημα, με την οργάνωση αρχείων επιχειρήσεων και την καταγραφή της ιστορίας τους. Είναι διευθύντρια του Ιστορικού Αρχείου του Δήμου Πειραιά.



60

Οι Κεφαλλήνες έρχονται στον Πειραιάτης Κατερίνας Παπαδοπούλου – Μπενετάτου - φιλολόγου Saint-Paul

Ο Πειραιάς από τα πρώτα χρόνια της απελευθέρωσης της Ελλάδας το 1830 υπήρξε κέντρο υποδοχής εσωτερικών μεταναστών που προέρχονταν κυρίως από τα νησιά. Από τους πρώτους εποικιστές του Πειραιά καταγράφονται οι Υδραίοι και οι Χίοι, ενώ αργότερα σ’ αυτούς προτίθενται οι Τηνιακοί, οι Συριανοί και οι Μανιάτες. Κοινό στοιχείο που συνδέει όλους αυτούς, που έρχονται να εγκατασταθούν στο λιμάνι του Πειραιά και να δοκιμάσουν την τύχη τους, είναι η αγάπη τους για τη θάλασσα, τη ναυτική ζωή κα το εμπόριο. Ακόμα και ιταλοί ναυτικοί από τη Σικελία και τη Νάπολη αλλά και Μαλτέζοι έρχονται να συμπληρώσουν το πολυπολιτισμικό οικιστικό χάρτη του Πειραιά και να προσδώσουν αέρα κοσμοπολιτισμού στην πόλη. Η γειτνίαση του λιμανιού με την Αθήνα, πρωτεύουσα της Ελλάδος, διευκολύνει τις εμπορικές τους συναλλαγές και συντείνει στην δημιουργία και ανάπτυξη μιας αστικής τάξης στον Πειραιά, που ενισχύεται από το 1860 και μετά, με τη σταδιακή εκβιομηχάνιση της ευρύτερης περιοχής του. Όλα αυτά τα στοιχεία συμβάλλουν στην οικονομική άνοδο της πόλης, στη σταδιακή ανεξαρτητοποίηση της από την Αθήνα και στη μετατροπή της σε ένα χώρο οικονομικών και κοινωνικών ευκαιριών για πολλούς εσωτερικούς μετανάστες.Ο χαρακτηρισμός αυτός επιβεβαιώθηκε το 1922 με την υποδοχή των ξεριζωμένων από τη Μικρά Ασία αλλά και με την παρουσία πολλών άλλων νησιωτών κατά τους μετεμφυλιακούς χρόνους, ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονται οι Κεφαλλήνες και οι Ιθακήσιοι. Η σφαγή 11.000 Ιταλών στην Κεφαλονιά κατά τη γερμανική κα-τοχή, ο οικονομικός μαρασμός του νησιού κατά τα χρόνια του εμφυλίου πολέμου που ακολούθησε και, κυρίως, ο μεγάλος σεισμός του 1953 με τις αμέτρητες ανθρώπινες και υλικές καταστροφές αποτέλεσαν τις αιτίες για ένα μαζικό ρεύμα φυγής από το νησί. Η Κυλλήνη, η Πάτρα και ο Πειραιάς ήταν οι βασικοί αποδέκτες πολλών από τους Κεφαλλήνες μετανάστες που αποφάσισαν να αναζητήσουν την τύχη τους σε κάποια άλλη ελλαδική περιοχή, χωρίς βέβαια να απομακρυνθούν πολύ από το αγα-πημένο τους νησί. Κοινό στοιχείο και των τριών περιοχών ήταν το γεγονός ότι ήταν λιμάνια. Οι Κεφαλλονίτες ανέκαθεν ασχολούνται με τη θάλασσα και το εμπόριο, αρχαία κα-ταβολή από την εποχή του Οδυσσέα. Αυτό το χαρακτηριστικό τους έφερνε σε επα-φή με τα μικρά και τα μεγάλα ελληνικά λιμάνια. Πολλές οικογένειες έρχονταν στον Πειραιά, για να έχουν ευκολότερη επικοινωνία με τους ξενιτεμένους ναυτικούς τους, όταν το πλοίο έπιανε το λιμάνι. Όσοι έμειναν μόνιμα εγκαταστάθηκαν σε συνοικίες που βρίσκονταν περιμετρικά στο κεντρικό λιμάνι του Πειραιά, όπως στη Φρεαττύδα, στη Δραπετσώνα, στη Νίκαια, στην Κοκκινιά. Πολλοί από αυτούς εκτός από το


αφιέρωμα

61

μπάρκο, ασχολήθηκαν με τη δημιουργία ναυτιλιακών επιχειρήσεων και το εμπόριο. Αποδείχθηκαν επιτυχημένοι επαγγελματίες «διαόλου κάλτσα», όπως έλεγαν κι οι ίδιοι και αναδείχθηκαν στην πειραϊκή κοινωνία.Η άσβεστη αγάπη για το νησί τους δεν αντικαταστάθηκε από τη σύνδεση τους με τη νέα αγαπημένη τους, την πόλη του Πειραιά. Συνδυάζοντας το τοπικιστικό κε-φαλλονίτικο πνεύμα τους με τη συναισθηματική σύνδεσή τους με το πειραϊκό λιμά-νι, που τους έδωσε τόσες νέες ευκαιρίες ανάπτυξης, δημιούργησαν την Αδελφότητα Κεφαλλήνων και Ιθακησίων Πειραιά. Ο χώρος αυτός, που αρχικά αποτέλεσε τόπο συνάθροισης και αναμνήσεων των πρώτων Κεφαλλήνων μεταναστών, δεν άργησε να αποτελέσει κέντρο πολιτιστικών αναζητήσεων. Η αγάπη τους για τα γράμματα, τις τέχνες και ιδιαίτερα τη μουσική εκφράστηκε πολύμορφα μέσα από την οργάνωση εκδηλώσεων, συζητήσεων, ομιλιών, ημερίδων για διάφορα θέματα της κοινωνικής και πολιτικής επικαιρότητας αλλά και μέσα από τη σύσταση χορωδίας και μαντολινάτας, που προσπαθεί να κρατήσει ζωντανό το τοπικό χρώμα της ιδιαίτερης επτανησιακής τους καταγωγής. Απόγονοι των πρώτων αυτών μεταναστών έχουν αναδειχθεί ξεχωριστές προσωπι-κότητες της επιστήμης, της διανόησης, των γραμμάτων και της πολιτικής δίνοντας το κεφαλλονίτικο στίγμα στην εξέλιξη της σύγχρονης κοινωνικής και πολιτιστικής ανάπτυξης της χώρας. Ο αυθορμητισμός, ο δυναμισμός, το δημιουργικό τους πνεύμα έχουν ενισχύσει ιδιόμορφα και πολύ αποτελεσματικά όλους τους τομείς, με τους οποί-ους έχουν ασχοληθεί. Ξεφεύγοντας, ωστόσο, από ένα στείρο τοπικισμό, που στις μέρες μας φαίνεται αστεί-ος και αναποτελεσματικός, θα μπορούσαμε να διαπιστώσουμε ότι ο Πειραιάς, ως αποδέκτης τόσων πολλών και διαφορετικών τοπικών πολιτισμών, κατόρθωσε να αφομοιώσει δημιουργικά όλα τα θετικά και λειτουργικά τους στοιχεία και να επιτύχει μια ειρηνική και ομαλή συνύπαρξη και συνεργασία διαφορετικής νοοτροπίας μετα-ναστών, που τον ανέδειξαν σε ένα κορυφαίο εμπορικό λιμάνι, όχι μόνο της Ελλάδας αλλά και ολόκληρης της Μεσογείου. ◆

H Καστέλλα του δέκατου ένατου αιώνα.


αφιέρωμα

79

Χρήστος Πανάγος, Ένας Πειραιώτης θυμάταιΑποσπάσματα από το ομώνυμο βιβλίο της Ευαγγελίας Μπαφούνη Έκδοση του Ινστιτούτου μελέτης της τοπικής ιστορίας και της ιστορίας των επιχειρήσεων (Ι.Μ.Τ.Ι.Ι.Ε.) Πειραιάς, 1999

Ονομάζομαι Χρήστος Πανάγος του Θεοδώρου. Γεννήθηκα στον Πειραιά το 1906. Ο πατέρας μου καταγόταν από το χωριό Μέλανα, που αργότερα μετονο-

μάστηκε Πραγματευτή… Όμως εμείς στην οικογένειά μας και οι άλλοι συντοπίτες τη λέγαμε Πραματευτή Αρκαδίας, της επαρχίας Κυνουρίας…

Ο πατέρας μου στον Πειραιά είχε έρθει σε μικρή ηλικία, το 1883. Τον είχε φέρει η μητέρα του, στους θείους του Γιώργο και Ανδρέα Πετούση, για να πάει σχο-λείο. Οι θείοι του πράγματι τον έβαλαν στο σχολείο και στη συνέχεια στο σχο-λαρχείο. Όταν τελείωσε το σχολαρχείο, εργάστηκε στο κατάστημα των θείων του ως υπάλληλος…Στην οικογένεια ήμασταν πέντε παι-διά. Ο Γιώργος γεννημένος το 1900, η Αγγελική γεννημένη το 1904, εγώ γεννημένος το 1906, η Μεταξία γεννη-μένη το 1908 και τέλος ο Άγγελος γεν-νημένος το 1912. Το 1902 γεννήθηκε ο Εμμανουήλ, που πέθανε ύστερα από ένα χρόνο και το 1910 η Φωτεινή, που πέ-θανε και αυτή ένα χρόνο αργότερα…Το 1902, ο πατέρας μου αποφάσισε να επιστρέψει με την οικογένειά του στο

σπίτι του στον Πειραιά, στον Άγιο Βασίλειο, στην οδό Φανοστράτους 71. Ένα χρό-νο αργότερα αποφάσισε να μετατρέψει ένα δωμάτιο του σπιτιού μας σε κατάστημα ψιλικών…Στην αρχή το νέο αυτό εμπόριο συνάντησε δυσκολίες, μέρα με τη μέρα όμως η πελα-τεία πλήθαινε. Σε σύντομο χρονικό διάστημα το μικρό ψιλικατζίδικο έγινε ένα μεγά-λο συνοικιακό κατάστημα με ψιλικά…Το 1924 αποφάσισε να ιδρύσει μια βιοτεχνία, βιομηχανία την ονόμαζε εκείνος, καλ-τσονημάτων. Αγόραζε από το κλωστήριο του Πειραιώτη Κούρταλη, που αν θυμάμαι καλά, είχε το εργοστάσιο στην οδό Αιτωλικού, στην Αγιά Σοφιά, νήματα σε τσιλέδες

Ο Χρήστος Πανάγος, 1980 (Αρχείο Χρήστου Πανάγου).



80

άλευκα, και στη συνέχεια στο υπόγειο του σπιτιού μας, που το είχε διαμορφώσει σε υποτυπώδες βαφείο, έβαφε και συσκεύαζε αυτά τα νήματα σε πακέτα των είκο-σι κουκλών και τα πουλούσε στη χονδρική. Ενθυμούμαι, παράλληλα με τις βαφές των νημάτων, όλη την οικογένεια κάθε βράδυ να συμμετέχει στη βιβλιοδεσία των σχολικών βιβλίων, που πουλούσαμε στο κατάστημά μας. ιδίως κατά την αρχή της σχολικής χρονιάς…Όταν ήμαστε μικροί, ο πατέρας μου μας πήγαινε βόλτα στο Πασαλιμάνι ή στον Ξαβέριο, στην Ακτή Ξαβερίου2 δηλαδή. Πηγαίναμε πιο συχνά στο Ξαβέριο, πα-ρότι εκείνη η περιοχή ήταν λιγότερο ανεπτυγμένη από το Πασαλιμάνι. Μας άρεσε πολύ αυτή η βόλτα και ο πατέρας μου σε κάθε έξοδο, συνήθως το απογευματάκι της Κυριακής, συνήθιζε να μας παίρνει από ένα λουκούμι του καθενός. Στο Πασαλιμάνι, υπήρχαν στην εποχή εκείνη καφενεία, αλλά και το θέατρο Διονυσιάδου, όπου έρ-χονταν ηθοποιοί από την Αθήνα. Ενθυμούμαι πως εκεί, στο θέατρο Διονυσιάδου, είχα ερωτευθεί μια ηθοποιό, την Κρεββατά, ήταν είκοσι χρονών τότε. Έπαιζε με τη μάνα της και εγώ θα ήμουν δεκαοχτώ ή είκοσι χρονών· οι πρώτες μου ερωτικές ανη-συχίες. Ο Άγιος Βασίλειος, στη δεκαετία του 1920 και του 1930 ήταν μια πολύ απομακρυσμένη συνοικία από το κέντρο του Πειραιά. Όμως εκεί ήταν το τέρμα του τραμ, του 17. Το 17 εκτελούσε τη διαδρομή Νέο Φάληρο-Τροχιοδρόμων3-Λεωφόρος Σωκράτους-Άγιος Βασίλειος. Στην αρχή, όταν δηλαδή ήμουν μικρός, το τραμ το κι-νούσαν άλογα…Εκείνη όμως που ήταν τελείως ακατοίκητη, ήταν η Πειραϊκή Χερσόνησος, ένα χιλιό-μετρο μακριά από το σπίτι και το κατάστημά μας. Την εποχή τη δικιά μου ήταν ερη-μιά, γεμάτη βράχια, δεν υπήρχε τίποτα, κανένα σπίτι. Μετά άρχισε να κατοικείται, νομίζω γύρω στα 1940. Τον καιρό που ήμαστε παιδιά, εκεί τριγύρω ήταν όλα έρη-μα. Μαζευόμαστε λοιπόν ένα τσούρμο παιδιά και πηγαίναμε στην έρημη Πειραϊκή Χερσόνησο και παίζαμε πετροπόλεμο· το μοναδικό και γι’ αυτό αγαπημένο μας παι-χνίδι. Πηγαίναμε όμως και στου Κράκαρη4, στη Φρεαττύδα και κάναμε μπάνιο…Προπολεμικά στον Πειραιά, ενθυμούμαι, ανθούσε το εργοστάσιο “Ρετσίνα” αλλά και η ΧΡΩΠΕΙ με τα χημικά προϊόντα της. Στη ΧΡΩΠΕΙ ήταν η πρώτη απασχόλη-σή μου όταν ήμουν δεκαέξι - δεκαεφτά ετών. Ήταν τότε πρόεδρος ο Σοφιανόπουλος θυμάμαι. Εγώ αρχικά δούλεψα στο Χημείο και στη συνέχεια στα διάφορα τμήματα. Βέβαια αμισθί. Ήταν ένα εργοστάσιο επιβλητικό, πολύ μεγάλο για την εποχή του και μάλιστα διέθετε ένα μονοπώλιο για τα προϊόντα που έφτιαχνε. Μετά άνοιξαν και άλλοι ανταγωνιστές. Μου φαίνεται δε ότι στην κατασκευή των υδατόπυργων για την παραγωγή πάγου έγινε για πρώτη φορά χρήση μπετόν αρμέ στην Ελλάδα. Την εποχή εκείνη, όσο και αν φαίνεται παράξενο, υπήρχαν πολλές βιομηχανίες με αρκετά αξιόλογο εξοπλισμό. Κυρίως κλωστήρια όπως ο ΚΑΡΕΛΑΣ, ο ΦΟΥΣΤΑΝΟΣ και ο ΡΕΤΣΙΝΑΣ. Μια ακόμα μεγάλη βιομηχανία ήταν τα ΛΙΠΑΣΜΑΤΑ, σχεδόν έξω από τον Πειραιά, στην άκρη του λιμανιού. Υπήρχαν επίσης πολλές μηχανουργικές βιομηχανίες. Θυμάμαι έναν Κούπα. Εθεωρείτο το πρότυπο του επιτυχημένου μεγα-


αφιέρωμα

81

Το ξενοδοχείο ΑΚΤΑΙΟΝ. Επιστολικό δελτάριο. (Ιστορικό Αρχείο ΕΛΑΪΣ)



82

λοβιομηχάνου της εποχής. Επίσης υπήρχαν πολλά ποτοποιεία. Στην πλατεία του Ηλεκτρικού Σιδηροδρόμου ήταν ένα μεγάλο ποτοποιείο του ΛΥΣΙΚΑΤΟΥ, αν δε με απατά η μνήμη μου, εκεί που είναι τώρα το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Πειραιά…Θυμάμαι και τους νεανικούς μου έρωτες. Όλοι οι νεανικοί μου έρωτες άρχιζαν, εξελίσ-σονταν και τέλειωναν δυστυχώς, στο Φάληρο, το Νέο Φάληρο. Δε νομίζω όμως ότι αυτό ίσχυε μόνο για μένα, αν θυμάμαι καλά –αλλά και για όλους τους νεανικούς μου φίλους. Τι να πρωτοθυμηθώ από αυτή τη μαγική –θα τη χαρακτήριζα– πολιτεία, το Νέο Φάληρο! Το τραμ, το 17 μας οδηγούσε κατευθείαν από τον Άγιο Βασίλειο στο Νέο Φάληρο. Το τέρμα του ήταν ακριβώς πίσω από το ξενοδοχείο του ΡΟΥΣΣΟΥ. Αυτό το ξενοδοχείο παρότι ήταν λιγότερο λαμπρό από το ΑΚΤΑΙΟ και με μικρότερη φήμη, νομίζω ότι το αδικεί λίγο η ιστορία. Το ξενοδοχείο του ΡΟΥΣΣΟΥ είχε μια μαρ-μάρινη εξέδρα και ένα εστιατόριο πολυτελές, όπου κατέβαιναν οι πλούσιοι Αθηναίοι. Είχε και μουσική. Είχε ενθυμούμαι ένα πιάνο, ένα βιολί, ένα βιολοντσέλο. Το ξενο-δοχείο αυτό είχε και ζαχαροπλαστείο, όπου μπορούσες να φας το παγωτό σου. Τί νεωτερισμός και αυτός! Στην αρχή, όταν δεν είχαμε ψυγεία και πάγο, τρώγαμε μόνο γλυκό του κουταλιού. Το παγωτό ήταν πραγματική επανάσταση. Σ’ αυτό ακριβώς το ζαχαροπλαστείο συγκεντρωνόταν ο περισσότερος κόσμος. Το ΑΚΤΑΙΟ ήταν άλλο πράγμα. Απευθυνόταν σε άλλου είδους κοινό εκείνη την επο-χή, για να μη σας πω ότι απευθυνόταν σε άλλου είδους ερωτευμένους. Στο ΑΚΤΑΙΟ δίδονταν λαμπροί χοροί για τα υψηλότερα ή μάλλον για τα υψηλά κοινωνικά και οικονομικά στρώματα της Ελλάδας των αρχών του αιώνα μας. Δεν ήταν για μας το ΑΚΤΑΙΟ. Άλλωστε δεν είχε τραπεζάκια έξω και δεν ήταν μπροστά στη θάλασσα, άσχετα αν έβλεπε θάλασσα από πιο μακριά. Εμείς λέγαμε ότι ήταν μακριά από τη θάλασσα. Οι αποστάσεις βλέπετε, μέτραγαν αλλιώς εκείνη την εποχή. Όμως εκείνα που έχουν μείνει χαραγμένα ανεξίτηλα στη μνήμη μου είναι η εξέδρα του Φαλήρου και τα ραντεβού με φιλεναδούλες καθώς επίσης και τα λουτρά. Μια βόλτα στην εξέ-δρα ήταν ένα πραγματικό σεργιάνι σ’ ολόκληρο τον κόσμο, ιδίως αν συναντούσες εκείνη που περίμενες. Εκείνες οι ατέλειωτες βόλτες στην εξέδρα με συντρόφευαν τις πιο δύσκολες ώρες της ζωής μου. Και μετά φαντάζεστε τη διαφορά; Να φεύγεις από του Κράκαρη, όπου κολυμπούσα σχεδόν μόνος μου με τους φίλους μου ή και μερι-κά ακόμη παιδιά της γύρω περιοχής, να φεύγεις λοιπόν από του Κράκαρη και να βρίσκεσαι στα λουτρά του Φαλήρου! Στα λουτρά του Φαλήρου κολυμπούσαν και γυναίκες και κυρίως μερικές από τις ωραιότερες γυναίκες της εποχής μου. Μπορεί τα λουτρά ανδρών και γυναικών να ήταν ξεχωριστά, τις γυναίκες όμως τις αισθανόσουν δίπλα σου. Μπορεί να μην μπορούσες να τις ακουμπήσεις, να μην μπορούσες να τους μιλήσεις, αλλά ήταν εκεί…Στα μπάνια του Φαλήρου υπήρχε κι ένας ναύτης, συνήθως μυστακοφόρος, με μια βάρκα, επιφορτισμένος να επιτηρεί την τάξη και να αποτρέπει την οποιαδήποτε επι-κοινωνία μεταξύ ανδρών και γυναικών…


αφιέρωμα

83

Το ξενοδοχείο του ΡΟΥΣΣΟΥ με την εξέδρα. (Ιστορικό Αρχείο ΕΛΑΪΣ)



84

Τα δικά μου τα χρόνια ενθυμούμαι όλη σχεδόν τη νεολαία του Πειραιά, ένα μικρό μόνο μέρος ήταν Αθηναίοι, να κατεβαίνει στο Φάληρο και να κάνει τη βόλτα της από το Θέατρο έως το περίπτερο μπροστά από το ΑΚΤΑΙΟ. Ταραντέλα δεν το έλε-γαν; Εκεί το ξενοδοχείο ΡΟΥΣΣΟΥ έβγαζε και τραπεζάκια έξω, δεξιά και αριστε-ρά. Ενθυμούμαι ακόμη το κιόσκι, ένα επιστεγασμένο κιόσκι, όπου έδινε συναυλίες ο Μητρόπουλος. Άλλοτε πάλι τραγουδούσε ο Αττίκ με το πιάνο του…Υπήρχαν και στον Πειραιά βόλτες. Μπορούσες για παράδειγμα να πας στο Πασαλιμάνι. Η βόλτα στο Πασαλιμάνι είχε επεκταθεί πολύ με τα χρόνια· έφτανε ως την πλατεία Αλεξάνδρας. Το Φάληρο όμως ήταν ένας νεωτερισμός – ήταν κοσμικότερο, είχε τη θάλασ-σα, κατέβαιναν Αθηναίοι, είχε την εξέδρα, είχε τα λουτρά. Στο Φάληρο πήγαιναν λίγο πιο πλούσιοι άνθρωποι. Στην εξέδρα μάλιστα, μετά το 1924, είχαν έρθει κάτι Κωνσταντινουπολίτες, οι οποίοι είχαν φτιάξει βαρκούλες με βελούδινα καθίσματα και σε πήγαιναν ένα θαλάσσιο περίπατο. Στο Φάληρο υπήρχε και ο Σιδηροδρομικός Σταθμός ο οποίος δεν υπάρχει σήμερα. Ο Ηλεκτρικός Σταθμός ήταν 100-150 μέτρα πιο μέσα από την παραλία. Ήταν το κιόσκι, ένας κήπος και μετά το κτίριο του Ηλεκτρικού Σταθμού. Και ήταν η γέφυρα που σε οδηγούσε στην άλλη πλευρά των σιδηροδρομικών γραμμών. Κοντά λοιπόν στο Σιδηροδρομικό Σταθμό υπήρχε ένας κήπος. Στο βάθος του κήπου ένας ρώσος συνταγματάρχης, στρατηγός, δεν ξέρω τί ακριβώς, είχε κάνει ένα εστιατόριο, πολύ σικ. Πηγαίναμε και τρώγαμε σε αυτό το εστιατόριο. Στο Φάληρο, στο ποδηλατοδρόμιο που έγινε για τις ανάγκες των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων του 1896, παρακολουθήσαμε για πρώτη φορά αγώνες ποδο-σφαίρου. Θυμάμαι ότι οι θεατές ήταν όρθιοι και κάποιος περνούσε κατά τη διάρκεια του αγώνα και πληρώναμε το εισιτήριο. Το ποδηλατοδρόμιο ήταν το μοναδικό γήπεδο σ’ όλο τον Πειραιά. Κακά τα ψέματα, στο Φάληρο αισθανόμασταν όλοι Ευρωπαίοι. Όμως οφείλω να ομολογήσω ότι, εκτός από τα μεγάλα ξενοδοχεία του Φαλήρου και κάποια μεγάλα αστικά σπίτια, η υπόλοιπη περιοχή ήταν σχεδόν έρημη. Τα σπίτια στις παρυφές του Φαλήρου και το Τουρκολίμανο ήταν πολύ αραιά. Αν το Φάληρο δε σε εντυπωσίαζε με την ομορφιά και τη μεγαλοπρέπειά του θα ’λεγες ότι η περιοχή ήταν ακατοίκητη…Την εποχή εκείνη, που ξεκίνησαν εγώ τα επιχειρηματικά μου βήματα, στις αρχές της δεκαετίας του 1930, κυριαρχούσε περισσότερο η αρχοντιά, οι μεγάλες οικογένειες, οι οποίες, τουλάχιστον στον Πειραιά, είχαν και ιδιαίτερη συνοικία: το Πάνθεον, τη γνωστή σε όλους Τερψιθέα. Ειδικά στο δρόμο που ενώνει το Πασαλιμάνι με την Τρούμπα, την οδό Αιγέως, νομίζω ότι τη λένε Δευτέρας Μεραρχίας σήμερα. Αυτές οι μετονομασίες των οδών, έχω την εντύπωση ότι καταστρέφουν ένα κομμάτι από την ιστορικότητα της πόλης. Ας είναι όμως. Στην Τερψιθέα λοιπόν, αν σταθείτε στην οδό Αιγέως, βλέπετε από τη μια την


αφιέρωμα

85

Τρούμπα και από την άλλη το Πασαλιμάνι. Εκεί έμεναν π.χ. οι μεγάλοι ποτοποι-οί, όπως ο Αναγνωστόπουλος. Είχα γνωρίσει μάλιστα μερικούς. Οι μεγάλες εμπο-ρικές αριστοκρατικές οικογένειες ζούσαν από τον κήπο της Τερψιθέας και προς το Πασαλιμάνι. Εκεί εθεωρείτο η συνοικία των μεγαλοσχήμων και των μεγαλοβιομηχά-νων του Πειραιώς. Το τελευταίο σπίτι ήταν του Στρίγκου –αυτό με την εξαιρετική Πινακοθήκη … ◆

Επεξηγήσεις1 Οδός Φανοστράτους: σημερινή Σπυρίδωνος Λάμπρου2 Ακτή Ξαβερίου: πρόκειται για την περιοχή του λιμανιού που βρίσκεται μετά την εκκλησία του Αγίου Νικολάου προς το Παλατάκι.3 Οδός Τροχιοδρόμων: σημερινή οδός Ομηρίδου Σκυλίτση.4 Κράκαρη: Πρόκειται για τα Λουτρά Κράκαρη που βρίσκονταν στην άκρη του μυχού της Φρεαττύδας, στην κατάληξη σχεδόν της οδού Πάργας.

Χρήστος ΠανάγοςΓεννήθηκε στον Πειραιά το 1906 και είναι αριστούχος διδάκτωρ της ΑΣΟΕΕ (1949). Το 1952 εκλέχτηκε γενικός γραμματέας του ΕΒΕΑ, το 1956 αντιπρόεδρος και το 1961 πρό-εδρός του. Υπηρέτησε το ΕΒΕΑ περισσότερο από δεκαεπτά χρόνια. Εξελέγη μια φορά γενικός γραμματέας, τρεις φορές αντιπρόεδρος και πέντε φορές πρόεδρός του. Το 1967 απομακρύνθηκε των καθηκόντων του από τη χούντα και επανεκλέχτηκε μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Παραιτήθηκε από πρόεδρος του ΕΒΕΑ τον Ιούλιο του 1978. Είναι επίτιμος πρόεδρος του ΕΒΕΑ από τον Απρίλιο του 1981. Βαθύς γνώστης των προβλημάτων του επιχειρηματικού κόσμου και της ελληνικής οικονομί-ας, οργάνωσε, με την ιδιότητα του προέδρου της Ένωσης των Εμπορικών και Βιομηχανικών Επιμελητηρίων της Ελλάδος δεκάδες συνεδρίων και επισκέφτηκε, επικεφαλής εθνικών εμπο-ρικών αποστολών, όλες, σχεδόν, τις χώρες της Ευρώπης. Πρωτοστάτησε στη γενικότερη προετοιμασία του επιχειρηματικού κόσμου, τόσο κατά το στάδιο της σύνδεσης, όσο και ενόψει της ένταξής μας στην ΕΟΚ. Ίδρυσε το Γραφείο των Ελληνικών Επιμελητηρίων στις Βρυξέλλες. Διαδραμάτισε σημαίνοντα ρόλο στο άνοιγμα των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης για τα ελληνικά προϊόντα σε μια εποχή που οι επίσημες δι-πλωματικές σχέσεις, λόγω του ψυχρού πολέμου, δεν ήταν και τόσο ανεπτυγμένες και εργά-στηκε δραστήρια για την κινητοποίηση του ομογενειακού δυναμικού μας. Χρημάτισε, επί σειρά ετών, αντιπρόεδρος του Διεθνούς Εμπορικού Επιμελητηρίου, το οποίο επανασύστησε, το 1947, μαζί με τον πρώτο πρόεδρο του ΕΒΕΑ, Επαμεινώνδα Χαρίλαο, ενώ ήταν και υπεύθυνος του μηνιαίου δελτίου του «Διεθνής οικονομία». Έχει τιμηθεί, με το γαλλικό παράσημο της Λεγεώνος της Τιμής (1963), με το γερμανικό Μεγαλόσταυρο Εξαίρετων Υπηρεσιών (1966) και τον Ελληνικό Σταυρό των Ταξιαρχών του Τάγματος του Φοίνικος (1964).


αφιέρωμα

103

Πειραιάς και Saint-Paul: βίοι παράλληλοιτου Μάρκου Γ. Βαρθαλίτη - φιλολόγου

Αντί προλόγου

Στα τέλη του 19ου αιώνα, η πόλη του Πειραιά αναπτύσσεται δημογραφικά, οικο-νομικά και πολιτισμικά. Το εισαγωγικό εμπόριο, η κλωστοϋφαντουργία και η σι-

δηροβιομηχανία ανθούν. Το λιμάνι μπορεί πλέον ν’ ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του εισαγωγικού εμπορίου και στην κίνηση ανθρώπων και αγαθών. Ο Πειραιάς αποκτά δρόμους, πλατείες και κήπους, αλλά και δημόσια κτήρια που αποτελούν έκτοτε το σήμα κατατεθέν του πρώτου λιμανιού της χώρας: το Δημοτικό Θέατρο (1884-1895), το μέγαρο του Χρηματιστηρίου, το γνωστό ως «Ρολόι» (1869-1873), το κτήριο του παλαιού Ταχυδρομείου (1899-1901). Στη δεκαπενταετία 1875-1890, ιδρύθηκαν με δωρεές μεγάλων ευεργετών και τα περισσότερα κοινωφελή και φιλανθρωπικά κατα-στήματα, όπως το Τζάνειο Νοσοκομείο, το Ζάννειο Ορφανοτροφείο Αρρένων, το Γηροκομείο, το Χατζηκυριάκειο Ορφανοτροφείο Θηλέων. Στον τομέα των σχολικών κτηρίων, που εδώ μας ενδιαφέρει περισσότερο, είχαν ήδη ανεγερθεί και λειτουργού-σαν τα ιστορικά σχολικά κτήρια που και σήμερα ακόμη αποτελούν σημείο αναφοράς της πόλης του Πειραιά: Η Ιωνίδειος (1847), η Jeanne d’ Arc (1854), η Ράλλειος (1877). Σ’ αυτούς τους ναούς της μάθησης και της αγωγής ήρθε να προστεθεί και η Γαλλική Σχολή “Άγιος Παύλος” (1893), το γνωστό σε όλους τους Πειραιώτες ως SAINT–PAUL ή αλλιώς Γαλλική.

Τη Γαλλική Σχολή “Άγιος Παύλος” ίδρυσαν στον Πειραιά οι Σαλεσιανοί πατέρες (Pères Oblats de Saint-François de Sales), μια αδελφότητα Καθολικών Γάλλων ιερο-μόναχων που είχαν αποστολή την ίδρυση σχολείων με σκοπό την εκπαίδευση και την αγωγή των νέων. Σύμφωνα με τον ιστορικό-φιλόλογο Μάρκο Ν. Ρούσσο-Μηλιδώνη, «οι Σαλεσιανοί πατέρες ήρθαν στην Ελλάδα στα τέλη της δεκαετίας του 1880, ύστερα από πρόσκληση του αρχιεπισκόπου των Καθολικών της Αθήνας, Ιωάννη Μαραγκού, ο οποίος αποφάσισε να αναβαθμίσει το ενοριακό σχολείο “Άγιος Διονύσιος Αρεοπαγίτης” που είχε ιδρύσει η Καθολική Αρχιεπισκοπή Αθηνών στην Πλάκα το 1836... Μετά την αναβάθμιση αυτή, ο “Άγιος Διονύσιος” μεταφέρθηκε στους χώρους της Αρχιεπισκοπής επί της οδού Σίνα 2-4. Από το ενοριακό αυτό σχολείο προήλθε το διπλό “Λεόντειο Λύκειο” Πατησίων και Νέας Σμύρνης. (Ι.-Β. Δελασάλ - “Πρόταση Αγωγής των Νέων”).Ανταποκρινόμενος στην επιθυμία του αρχιεπισκόπου Ι. Μαραγκού, ο τότε πρωθη-γούμενος του Τάγματος των Σαλεσιανών, π. Brisson έστειλε στην Ελλάδα τους πα-τέρες Charnaux και Pitoy για να διευθύνουν το αναβαθμισμένο ενοριακό σχολείο της Καθολικής Αρχιεπισκοπής στην οδό Σίνα. Τον Απρίλιο του 1890, ήρθε στην Ελλάδα και ο νεαρός ιερομόναχος, π. Pierre Berthet για να βοηθήσει τους συναδέλφους του στο έργο που είχαν αναλάβει.



104

Το 1893, με τη σύμφωνη γνώμη του αρχιεπισκόπου των Καθολικών της Αθήνας, σεβασμιότατο Zaffino, ο εφημέριος της καθολικής εκκλησίας στον Πειραιά, π. Ιωάννης Παλαιολόγος, εντυπωσιασμένος από τις εκπαιδευτικές επιδόσεις των Σαλεσιανών πατέρων, τους παρότρυνε να ιδρύσουν ένα σχολείο στον Πειραιά. Ο π. Charnaux δέχτηκε ευχαρίστως την πρόσκληση. Με την άδεια των προϊσταμένων τους, οι Σαλεσιανοί ιερομόναχοι άρχισαν να λειτουργούν ένα σχολείο με στόχο τη διδασκαλία των ξένων γλωσσών και δη της γαλλικής γλώσσας. Το πρώτο αυτό σχολείο ονομάστηκε «Άγιος Παύλος» προς τιμήν του προστάτη της καθολικής ενορίας του Πειραιά1 και εγκαταστάθηκε στον 1ο όροφο μιας οικίας, που παλαιότερα λειτουργούσε ως ιταλικό σχολείο. Οι πρώτοι μαθητές δεν ξεπερνού-σαν τους 14. Τη λειτουργία αυτού του πρώτου σχολείου, οι Σαλεσιανοί μοναχοί ανέ-θεσαν στον π. Pierre Berthet, ο οποίος διακρινόταν για τα φιλελληνικά του αισθήμα-τα και ο οποίος, από την πρώτη στιγμή που ήρθε στην Ελλάδα, άρχισε να μαθαίνει νέα ελληνικά. Δεν ήταν καθόλου τυχαίο που το σχολείο «Άγιος Παύλος», κατά την α΄φάση της ιστορίας του (1893-1926), ταυτίστηκε από πολλούς με το όνομα αυτού του ιερωμένου, που υπήρξε η ψυχή και η κινητήρια δύναμή του επί 28 συναπτά έτη. Ένθερμος φιλέλληνας και βαθύς γνώστης της ιστορίας και της ελληνικής πραγμα-τικότητας, ο π. Berthet ανάλωσε τη ζωή του στη δημιουργία του σχολείου σε μια χρονική περίοδο όπου ο Πειραιάς με 50.000 περίπου κατοίκους ήταν η δεύτερη πόλη στην Ελλάδα. Η ναυτιλία και το εμπόριο γνώριζαν στα τέλη του 19ου αιώνα μεγάλη ανάπτυξη και συνέβαλαν ώστε το λιμάνι του Πειραιά να συγκαταλέγεται ανάμεσα στα τέσσερα πιο σημαντικά λιμάνια της Μεσογείου.Στο ιστορικο-οικονομικό αυτό πλαίσιο, αν και ο αριθμός των μαθητών που φοιτού-σαν στο σχολείο “Άγιος Παύλος” ήταν μικρός, οι ιθύνοντες έβλεπαν την αναγκαι-ότητα της ανάπτυξής του και κίνησαν τις διαδικασίες, ώστε να αποκτήσει νόμιμη άδεια λειτουργίας. Έτσι, στις 12 Φεβρουαρίου 1894, ύστερα από διάβημα στο ελ-ληνικό κράτος που έκανε ο γάλλος πρεσβευτής Montholon, εξασφαλίστηκε άδεια λειτουργίας για τη διδασκαλία της γαλλικής γλώσσας. Στο πρόγραμμα, οι μαθητές που φοιτούσαν στον «Άγιο Παύλο» διδάσκονταν μαθήματα του γαλλικού δημοτι-κού σχολείου και μία ώρα ελληνικών την ημέρα. Ο εφημέριος Ι. Παλαιολόγος δίδα-σκε θρησκευτικά, ο ιερομόναχος Berthet Γαλλικά και ο κερκυραίος δημοδιδάσκαλος, Γιώργος Γαλλίας, Ελληνικά.Με την έναρξη του σχολικού έτους του 1895, οι μαθητές αυξήθηκαν και η σχολή «Άγιος Παύλος» μετακόμισε στην οδό Πραξιτέλους και Φιλελλήνων. Τα προγράμ-ματα εναρμονίστηκαν με τα αντίστοιχα προγράμματα της επίσημης εκπαίδευσης, και η ελληνική κυβέρνηση επέτρεψε στη νεοσυσταθείσα Σχολή να χορηγεί πτυχία, όπως όλα τα αναγνωρισμένα κολέγια. Τα απογευματινά μαθήματα που παρέδιδε ο π. Berthet παρακολουθούσαν με πολύ ενδιαφέρον ακόμα και υπάλληλοι, καθώς και κα-θηγητές των σχολείων του Πειραιά, για να μάθουν σωστά τη γαλλική γλώσσα. Την περίοδο αυτή καταφθάνει στον Πειραιά και ο π. Jonneret που επί τριάντα χρόνια θα


αφιέρωμα

105

είναι το δεξί χέρι του π. Berthet και θα προσφέρει και αυτός τις υπηρεσίες του στο νεοσυσταθέν και ολοένα αναπτυσσόμενο σχολείο “Άγιος Παύλος”.Τον Σεπτέμβριο του 1896, οι μαθητές είχαν φτάσει τους 70 και ήταν φανερό πως το σχολείο στην οδό Πραξιτέλους και Φιλελλήνων δεν μπο-ρούσε πλέον να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του μαθητικού πληθυσμού. Τότε, για πρώτη φορά, γεννήθηκε η ιδέα να αγοραστεί ένα οι-κόπεδο και να κτιστεί ένα σχολείο. Πράγματι, τον Σεπτέμβριο του 1898 «…επί της λεωφόρου Αρτέμιδος, απέναντι από το Αρχαίο θέατρο της Ζέας και πλησίον του λιμένος γίνεται η αγορά ενός οικοπέδου…». Σημειωτέον ότι, την εποχή εκείνη, η συνοικία της Ζέας ήταν μια από τις πλέον ανερχόμενες του Πειραιά. Στις 29 Μαΐου 1899, ετέθη ο θεμέλιος λίθος επί της οδού Αρτέμιδος. Στην τελετή παρέστησαν ο κόμης d’ Ormesson, πρεσβευτής της Γαλλίας, μέλη της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, αξιωματικοί του γαλλικού ναυτικού, εκπρόσωποι της εταιρείας Fraissinet, εξέχουσες προσωπικότητες από την τοπική κοινωνία του Πειραιά, καθώς και οι αδελφές προϊσταμένες του Αγίου Ιωσήφ από τα σχολεία των Αθηνών και του Πειραιά ( Jeanne d’ Arc). O π. Pierre Βerthet, μετά την ομιλία που εκφώνησε, πα-ρουσίασε τον θυρεό του σχολείου: μία βάρκα έτοιμη να ξανοιχτεί στο πέλαγος και από κάτω χαραγμένη η φράση «À Dieu me fie», δηλαδή, «Εμπιστεύομαι τον Θεό». Εν τω μεταξύ, η ελληνική πολιτεία είχε αναγνωρίσει το απολυτήριο του σχολαρχείου της Γαλλικής Σχολής “Άγιος Παύλος” το οποίο έδινε τη δυνατότητα στους κατόχους του να παρουσιάζονται στις εξετάσεις για να συνεχίσουν τις σπουδές τους στις ανώτερες τάξεις του λυκείου.Στις 23 Απριλίου 1900, έγιναν με μεγαλοπρέπεια και πανηγυρικό τρόπο τα εγκαί-νια του διώροφου κτηρίου της Σχολής. Η ανοικοδόμηση του κτηρίου βασίστηκε στα σχέδια του γάλλου αρχιτέκτονα Replas, ο οποίος ανέλαβε και την ολοκλήρωση του έργου. Παρόντες στην τελετή εγκαινίων εξέχουσες προσωπικότητες της πειραϊκής και αθηναϊκής κοινωνίας, έλληνες και ξένοι. Ο Σεβασμιότατος Ι. Παλαιολόγος, αρ-χιεπίσκοπος των Καθολικών της Αθήνας, ο κόμης d’ Ormesson, πρεσβευτής της Γαλλίας στην Ελλάδα, ο πρόξενος του Πειραιά, κ. Ledoulx, o κ. Homolle, διευθυ-ντής της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής, σημαίνουσες προσωπικότητες της γαλλι-κής παροικίας, οι ελληνικές αρχές του Πειραιά, καθώς και πολλοί γονείς και φίλοι.Ξεκινώντας τα μαθήματα στις νέες εγκαταστάσεις, εκτός από τη μεγάλη προσέλευση μαθητών για τις κλασικές σπουδές και τη σωστή εκμάθηση της γαλλικής γλώσσας, πολλοί έκαναν εγγραφή για να παρακολουθήσουν τον τετραετή κύκλο εμπορικών

Ο π. Berthet



106

σπουδών που ιδρύεται το 1900 στη Γαλλική Σχολή «Άγιος Παύλος». Σύμφωνα με τον κανονισμό της Σχολής (1906) «Η εν τη Σχολή εκπαίδευσις είνε διττή, ήτοι Κλασική εκπαίδευσις και Εμπορική. Οι μαθηταί διαιρούνται εις δύο τμήματα: το Ελληνικόν και Δημοτικόν σχολείον και την Εμπορική Σχολή.» Με το απολυτήριο του Δημοτικού Σχολείου (Σχολαρχείο), οι μαθητές είχαν τη δυνατότητα να φοιτή-σουν στο Γυμνάσιο ή στο εμπορικό Τμήμα της Σχολής «Άγιος Παύλος». Ολοένα και περισσότεροι μαθητές ακολουθούσαν σπουδές στην Εμπορική Σχολή, που, σε γενικές γραμμές, εφάρμοζε το πρόγραμμα της Εμπορικής Σχολής των Παρισίων. Το δίπλωμα που αποκτούσαν όσοι αποφοιτούσαν από τη Σχολή «Άγιος Παύλος» τους εξασφάλιζε τη δυνατότητα να διοριστούν σε τράπεζες, στη δημόσια διοίκηση και σε μεγάλες εμπορικές και βιομηχανικές επιχειρήσεις. Στην Εμπορική Σχολή διδάσκο-νταν οι Γλώσσες (η Γαλλική, η Ελληνική, η Αγγλική ή η Γερμανική), τα Μαθηματικά, οι Φυσικές Επιστήμες, τα Εμπορικά, τα Εγκυκλοπαιδικά και οι Ωραίες Τέχνες. Λειτουργούσαν 4 τάξεις δημοτικού, 3 τάξεις σχολαρχείου και 3 τάξεις εμπορικής παιδείας.Η πρωτοβουλία να δημιουργηθεί Εμπορική Σχολή έγινε ενθουσιωδώς δεκτή από την τοπική κοινωνία του Πειραιά. Να τι έγραφε η εφημερίδα Ακρόπολις στις 21 Ιουλίου 1905. «Ο Πειραιεύς, πόλις εμπορική, πόλις βιομηχανική, πόλις της ύλης και της πρα-κτικής εφαρμογής των γνώσεων, ας δέον ν’ αποκομίση ο μαθητής, αφίνων τα μαθητικά θρανία, εστερείτο σχολείου μέχρι πρότινος, εν ω ο μαθητής να εκμανθάνη ξένας γλώσ-σας και να αρύηται εμπορικάς και βιομηχανικάς και βιοποριστικάς γνώσεις, δυναμένας να τω χρησιμεύσωσιν ως εφόδια εν τω πρακτικώ βίω... Την έλλειψιν ταύτην πληροί καθ’ ολοκληρίαν η εν Πειραιεί Γαλλική Σχολή του Αγίου Παύλου… Οι μεν του σχολαρχείου

Θυρεός


αφιέρωμα

107

απολυόμενοι μαθηταί του, επιτυχώς εισερ-χόμενοι εις τα Γυμνάσια και τα Λύκεια του Κράτους, διαπρέπουσι μεταξύ των συμμα-θητών των, οι δε της Εμπορικής περιζή-τητοι καθίστανται εις τα τραπεζιτικά, τα ατμοπλοϊκά και τα εμπορικά γραφεία εν Ελλάδι τε και τω εξωτερικώ…»«Λόγω της μεγάλης προσελεύσεως μαθητών αποφασίστηκε να γίνει προ-σθήκη ενός ορόφου και έτσι, το 1905 το κτήριο έγινε τριώροφο. Παρέμεινε σ’ αυτή τη μορφή ως το 1968, έτος κατά το οποίο προσετέθη ο τέταρτος όροφος. Πολλοί Πειραιώτες, αλλά και κάτοικοι των Αθηνών έστελναν τα παιδιά τους να φοιτήσουν στη Γαλλική Σχολή “Άγιος Παύλος“, επειδή είχαν αναγνωρίσει το εποικοδομητικό έργο που επιτελούσε. Δεν έχαναν την ευκαιρία να εκφράσουν δημο-σίως το σεβασμό τους και την εκτίμησή τους προς όλους εκείνους που μόρφωναν και διαπαιδαγωγούσαν τα παιδιά τους, δημοσιεύοντας ψηφίσματα στον τοπικό

Διώροφο κτήριο επί της λεωφόρου Αρτέμιδος

Εξώφυλλο Κανονισμού του 1906



108

τύπο. Να τι διαβάζουμε στην τοπική εφημερίδα “Χρόνος”: «Οι υποφαινόμενοι γο-νείς και κηδεμόνες καθήκον επιβεβλημένον θεωρούμεν ίνα και δημοσία εκφράσωμεν τας ευχαριστίας και την ευγνωμοσύνην μας εις την ά ρ ι σ τ α εν Πειραιεί λειτουργούσαν από της ιδρύσεώς της του έτους 1893 μέχρι τούδε, αδεία της Ελληνικής Κυβερνήσεως, Γαλλικήν Σχολήν «Άγιος Παύλος», διευθυνομένην πάνυ επαξίως υπό του αιδεσιμω-τάτου π. P. Berthet, όστις διά της πεφωτισμένης αυτού μορφώσεως, επαιδαγώγησε και παιδαγωγεί τα τέκνα μας κατά τας προσδοκίας μας, διό δικαίως εφείλκυσε τον σεβα-σμόν και την εκτίμησήν μας.Εν Πειραιεί και Αθήναις τη 24 Απριλίου 1908.» (Ακολουθούν 36 υπογραφές).Πέραν του υψηλού επιπέδου σπουδών, η Γαλλική Σχολή «Άγιος Παύλος», οργά-νωνε επίσης συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις, εκδρομές και εσπερίδες για φιλαν-θρωπικούς σκοπούς. Επαινετικά σχόλια για τον «Άγιο Παύλο» βλέπουν το φως της δημοσιότητας στον τοπικό τύπο («Χρονογράφος», «Σπινθήρ», «Σκριπ», «Εμπρός», «Χρόνος»), αλλά και στον γαλλικό. Όλοι εξαίρουν το υψηλό επίπε-δο της παρεχόμενης παιδείας, τη μέθοδο διδασκαλίας, τις συνθήκες λειτουργίας, τις συνθήκες υγιεινής. Γράφει ο χρονογράφος του «Σπινθήρος» (1910) για τη Γαλλική Σχολή «Άγιος Παύλος»: «… ευρύ και μεγαλοπρεπές οικοδόμημα, υψηλόν, ευάερον, ευήλιον. Ιδού ό,τι αποτελεί την πρώτην ευάρεστον εντύπωσιν. Εισερχόμεθα. Το εσωτε-ρικόν του ενέχει τι το ιδιάζον γνώρισμα των Ευρωπαϊκών Λυκείων, των λειτουργούντων συμφώνως προς τα αρχάς και τας απαιτήσεις της σχολικής υγιεινής. Αίθουσαι παραδό-σεων ευρύχωροι, με αερισμόν τελειώτατον, με θρανία ως τα επιβάλλει η υγιεινή των σχο-λείων. Καθαριότης αυστηρά, επιμεμελημένη. Αύτη είνε η από πραγματικής απόψεως

Ένα δίπλωμα της Εμπορικής Σχολής


αφιέρωμα

109

Οδός Αρτέμιδος - Χαριλάου Τρικούπη

Τριώροφο κτήριο επί της λεωφόρου Αρτέμιδος



110

εντύπωσις περί της σχολής ταύτης… Ως ηδυνήθημεν εκ μιας και μόνον επισκέψεως να αντιληφθώμεν εν τη σχολή ταύτη η διδασκαλία δεν είνε η σχολαστική εκείνη, η παλαιά και απηρχαιομένη, αλλά απαιτεί την πλήρη αντίληψιν του μαθητού, εν τη κατανοήσει του μαθήματος…»Από τα τέλη του 19ου (1893) έως το 1926, η προσωπικότητα του Διευθυντή της Σχολής π. Pierre Berthet και των συνεργατών του, ελλήνων και ξένων καθηγη-τών, ιερωμένων και λαϊκών, έθεσαν τα θεμέλια για μια πορεία λαμπρή της Γαλλικής Σχολής “Άγιος Παύλος”. Το 1916, ο π. Berthet τιμήθηκε από το ελληνικό κράτος με το παράσημο του Ιππότου του βασιλικού τάγματος Γεωργίου Α΄ «για τις υψη-λές υπηρεσίες που προσέφερε στην Ελλάδα στον τομέα της διαπαιδαγώγησης και της μόρφωσης της νεολαίας» και το Υπουργείο Ναυτιλίας της Γαλλίας του απένειμε το 1920 τον Μεγαλόσταυρο του Ιππότου της Τιμής. Ο π. Berthet αναχώρησε από τον

Μία τάξη σε ώρα μελέτης. Φωτογραφία από τον κανονισμό της σχολής το 1907.


αφιέρωμα

111

Αντίγραφο της πράξης ανάληψης της διεύθυνσης της Σχολής «Ο Άγιος Παύλος» από τους Frères των Χριστιανικών Σχολείων.

Πειραιά τον Μάιο του 1921 για τη Γαλλία, όπου, το 1925 εξελέγη γενικός ηγούμε-νος του τάγματος των Σαλεσιανών ιερομόναχων. Η Γαλλική Σχολή “Άγιος Παύλος” εξακολούθησε, βέβαια, να λειτουργεί υπό τη διεύθυνση του π. Lelièvre μέχρι το 1926. Η λειτουργία της Σχολής καθίστατο δύσκολη, επειδή πολλοί μοναχοί που είχαν συμ-μετάσχει στον καταστροφικό Α΄ παγκόσμιο πόλεμο του 1914-1918 δεν επέστρεψαν ποτέ και όσοι είχαν εναπομείνει ήταν πολύ ηλικιωμένοι. Ωστόσο, η Γαλλική Σχολή «Άγιος Παύλος» δεν έκλεισε, διότι οι Σαλεσιανοί πατέρες, συναισθανόμενοι ότι το έργο που είχαν ξεκινήσει στην πόλη του Πειραιά έπρεπε να συνεχιστεί, στις 10 Μαΐου 1926 παρέδωσαν τη σκυτάλη της διεύθυνσης της Σχολής σε άξιους συνεχιστές, τους Αδελφούς (Frères) των Χριστιανικών Σχολείων De La Salle2.



112

Αντί επιλόγουΣήμερα, ύστερα από 114 χρόνια συνεχούς παρουσίας στον Πειραιά, η Ελληνογαλλική Σχολή «Ο Άγιος Παύλος» υπό την εμπνευσμένη καθοδήγηση των Frères και των συνεργατών τους καθηγητών, εξακολουθεί να προσφέρει στους νέους εκπαίδευση και αγωγή υψηλού επιπέδου. Με βαθιές ρίζες σ’ ένα λαμπρό παρελθόν, με μια πλού-σια παράδοση που ξεκινάει από το 1893 και με τη συνείδηση ότι ανήκει σ’ έναν από τους μεγαλύτερους εκπαιδευτικούς οργανισμούς που υπάρχουν στον κόσμο3, η Ελληνογαλλική Σχολή Πειραιά “Ο Άγιος Παύλος” ενατενίζει δυναμικά και με αισι-οδοξία το μέλλον. ◆

Επεξηγήσεις1 Να πως ερμηνεύει την παρουσία των Καθολικών στον Πειραιά ο Ιωάννης Αλεξ. Μελετόπουλος στο βι-βλίο του «Πειραϊκά» (Αθήναι 1945): «Εκκλησίας είχεν ο Πειραιεύς τέσσαρας, εξ ων η μία καθολι-κή. Πάντοτε μου έκαμνεν εντύπωσιν το γεγονός, ότι εις μίαν τόσον μικράν πόλιν υπήρχε και καθολική Εκκλησία και μάλιστα τόσο μεγάλη. Ερευνήσας όμως εύρον, ότι μεταξύ των τόσο ολιγαρίθμων κατοί-κων του Πειραιώς, ήσαν και τριακόσιοι καθολικοί, κυρίως εκ Σικελίας, Νεαπόλεως και Μάλτας, αλιείς και αχθοφόροι, αλλά και μερικοί ξένοι αριστοκράται, επαναστάται ή και τυχοδιώκται, που ήλθον εις τον Πειραιά, άλλοι καταδιωκόμενοι και άλλοι προς εύρεσιν τύχης».

2 Παραθέτουμε μεταφρασμένο στα ελληνικά το αντίγραφο της πράξης σύμφωνα με την οποία ο διευθυντής του Κολεγίου «Δελασάλ» Θεσσαλονίκης, ανταποκρινόμενος σε αίτημα των Σαλεσιανών πατέρων, ίδρυσε την κοινότητα των frère του Πειραιά, η οποία ανέλαβε να λειτουργήσει τη Σχολή «ο Άγιος Παύλος» ως παράρτημα του Κολεγίου «Δελασάλ» Θεσσαλονίκης.Ίδρυση της Κοινότητας του Πειραιά.Οι Σαλεσιανοί πατέρες, μη δυνάμενοι να συνεχίσουν το έργο τους στον Πειραιά εξαιτίας ελλείψεως προσω-πικού, απευθύνθηκαν στο Τάγμα μας για να τους διαδεχτούν στην οδό Χαριλάου Τρικούπη στον Περαιά. Ο Αδελφός Διευθυντής αποτάθηκε στους διευθυντές των σχολείων μας για να εξευρεθούν άτομα που θα στελεχώσουν την Σχολή, η οποία θα λειτουργήσει ως παράρτημα, συντάσσοντας σχετική πράξη, αντίγραφο της οποίας παραθέτουμε: Σήμερα, 10 Μαΐου 1926, ο υπογεγραμμένος Frère Philippe Sigre, Διευθυντής του Κολεγίου «Δελασάλ» αποφασίζει να λειτουργήσει στον Πειραιά επί της οδού Χαριλάου Τρικούπη τη Σχολή «Άγιος Παύλος» ως παράρτημα του Κολεγίου της Θεσσαλονίκης, συμφώνως προς τα διατάξεις των εκκλησιαστικών αρχών και κανονισμών του Τάγματος. Θα λειτουργήσει κολέγιο Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης για τη χριστιανική μόρφωση της νεολαίας, καθώς και Δημοτικό, στο οποίο οι μαθητές θα φοιτούν δωρεάν. Θα συνεισφέρει στο βαθμό του δυνατού στη συντήρηση του δημοτικού σχολείου «Άγιος Γεώργιος» της Σύρου και των άπορων οικοτρόφων που φοιτούν σ’ αυτό. Η νέα σχολική μονάδα, συμμορ-φούμενη προς τους νόμους του κράτους, θα αρχίσει να λειτουργεί από την 1η Ιουνίου 1926Σε πιστοποίηση τούτου συντάσσεται το παρόν.Θεσσαλονίκη, 10 Μαΐου 1926.Ο Διευθυντής

3 Στην Ελλάδα, υπάρχουν σήμερα τρία ιστορικά σχολεία που διευθύνονται από τους Frères των Χριστιανικών Σχολείων. Στον Πειραιά, η Ελληνογαλλική Σχολή «Άγιος Παύλος» (1893), στην Σύρο το Δημοτικό σχολείο «Ο Άγιος Γεώργιος» (έτος ιδρύσεως 1858) και στη Θεσσαλονίκη το Κολέγιο «Δελασάλ» (έτος ιδρύσεως 1888). Σε παγκόσμιο επίπεδο, τα σχολεία που εξακολουθούν να εμπνέονται από τις παιδαγωγικές αρχές του Δελασάλ (De La Salle), και από το όνομα του οποίου αποκαλούνται σήμε-


αφιέρωμα

113

ρα λασαλιανά, ανέρχονται περίπου στα 1.000 σε 82 χώρες και στις 5 ηπείρους. Πρόκειται για μονάδες όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης, από νηπιαγωγεία μέχρι πανεπιστήμια, τα οποία διευθύνονται από τους συ-νεχιστές του έργου του Δελασάλ, αδελφούς (Frères) των Χριστιανικών Σχολείων και τους συνεργάτες τους, δασκάλους και καθηγητές που συνολικά ξεπερνούν τις 85.000 και που είναι στην υπηρεσία 1.300.000 και πλέον παιδιών, εφήβων και νέων σε όλο τον κόσμο.

ΒιβλιογραφίαJ. Chambelland – «Le très révérend père Berthet» Thonon, Imprimeries du Château (1940).Souvenir - 100 χρόνια Ελληνογαλλική Σχολή – εκδόσεις Saint-Paul (1992).Κανονισμός της Γαλλικής Σχολής «Άγιος Παύλος» εν Πειραιεί κλασική εκπαίδευσις και εμπορική εκ-παίδευσις – Πάλλης και Κοτζιάς (1906).Δρ. Μάρκος Ν. Ρούσσος - Μηλιδώνης «Ι.-Β. Δελασάλ» Πρόταση Αγωγής των Νέων – Εκδόσεις Saint-Paul (2002).Αποσπάσματα από τον Τύπο της εποχής.


Αφιέρωμα-Πειραιάς, το ξεκίνημα

Documents

Transcript of Αφιέρωμα-Πειραιάς, το ξεκίνημα