Απέναντι στο Φόβο της Κατάρρευσης

ΕΝ ΙΟΡΔΑΝΗ απο το περιοδικό ΑΒΑΤΟΝ

Οι Έλληνες είμαστε ανέκαθεν μια ράτσα ανθρώπων που ζουν στο όριο, στην

καθημερινότητα, στον προγραμματισμό («Πότε είχαμε deadline; Χθες; Μια χαρά

προλαβαίνω!»), στις σχέσεις, στο συναίσθημα.

Μάλιστα τις καλές εποχές η μη ύπαρξη ορίων εκλαμβανόταν ως χαριτωμένη εθνική

ιδιαιτερότητα. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια συναντάει κανείς όλο και πιο συχνά

ανθρώπους με απλανή και παγωμένα βλέμματα, ανθρώπους που μιλούν και φέρονται σα

να περιμένουν από στιγμή σε στιγμή το παν να καταρρεύσει.

Και δεν μιλώ γι’ αυτούς που η ζωή τους τσακίστηκε από την κρίση. Μιλώ για εκείνους

που με κάποιο τρόπο, με απώλειες μεγαλύτερες ή μικρότερες, ακόμα αντέχουν, πολλοί εκ

των οποίων διατείνονται ότι αναζητούν τη συνειδητότητα και το θαυμαστό, εντούτοις

ζουν με τον καθημερινό φόβο της κατάρρευσης δίχως να επιτρέπουν στον εαυτό τους ένα

βλέμμα στο μέλλον που μπορεί μαζί του να φέρνει ένα φως και μια ελπίδα…

 

 

Όταν επισκέπτομαι ένα σπίτι συνηθίζω να ρίχνω κλέφτες ματιές στις βιβλιοθήκες

του. Τυχαία λοιπόν στο σπίτι της Μαρίνας η ματιά μου έπεσε σε ένα μικρό βιβλίο, ούτε

50 σελίδες, που η πρώτη γρήγορη ανάγνωση με συνεπήρε και φρόντισα να το «δανειστώ»

αμέσως.

Συγγραφέας ο  Donald Woods Winnicott (1896-1971), αναλυτής και από τους πρώτους

παιδοψυχαναλυτές, δημιουργός της Μέσης Ομάδας μεταξύ της Κλάιν και της Φρόιντ, ο

οποίος έγραψε αυτό το μικρό κείμενο προς το τέλος της ζωής του και δημοσιεύτηκε

πρώτη φορά μετά το θάνατό του στο International Review of Psycho– Analysis. Τίτλος

του, Φόβος Κατάρρευσης!

Στο πολύ περιεκτικό αυτό βιβλιαράκι (που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις

Άγρα) ο Άγγλος ψυχολόγος λέει πως ο κλινικός φόβος κατάρρευσης είναι ο φόβος μιας

κατάρρευσης που έχει ήδη συμβεί στο παρελθόν, συνεχίζει όμως να ενοχλεί το

υποκείμενο και στο παρόν.

Γιατί γίνεται αυτό; Επειδή όταν συνέβη, δεν υπήρχε το κατάλληλο «εγώ» για να το ζήσει,

να το εισπράξει ως εσωτερική εμπειρία. Στην ουσία, το άτομο του παρόντος δεν ήταν εκεί

όταν βίωνε την εμπειρία της κατάρρευσης, οπότε το «εγώ» αναζητά ψυχαναγκαστικά την

παρελθούσα εμπειρία του στο μέλλον.

Αυτό γίνεται κυρίως όταν το γεγονός συνέβη όταν το υποκείμενο ήταν βρέφος. Πώς όμως

ωριμάζει ένα βρέφος, ένα άτομο;

Σε μια υγιή περίπτωση προχωρά από την απόλυτη εξάρτηση από τους γονείς του στη

σχετική ανεξαρτησία και έπειτα στην ανεξαρτησία ολικά.

Το πρώτο περιβάλλον του (οικογένεια)  μπορεί να περιγραφεί αρχικά  ως υποστηρικτικό,

το οποίο όμως καθώς μεγαλώνει το άτομο γίνεται χειριστικό. Το βρέφος-βιολογικό-

σωματικό ον γίνεται ψυχικό άτομο μέσα από μια διαδικασία κατά την οποία

η εγκατοίκηση είναι αναπόσπαστο και ουσιώδες κομμάτι. Εγκατοίκηση είναι μια λέξη

που έχει συνδεθεί με την εγκατάσταση μιας ψυχής (μετεμψύχωση) σε ένα νέο σώμα.

Όπως υποστηρίζει ο Winnicott, κατά κάποιο τρόπο το σώμα δεν γίνεται ψυχή, αλλά

αποτελεί φορέα και συνεργό της ψυχής. Κατ’ αυτό τον τρόπο, από την πλευρά της

ανάπτυξης του ατόμου, παρατηρούνται τα εξής τρία

στάδια: διασύνδεση (integrating), εγκατοίκηση (indwelling) καιαντικειμενότροπος σ

χέση (object-relating).

 

Από εκείνη τη μακρινή εποχή της απόλυτης εξάρτησης του νεογνού πηγάζουν οι

αρχέγονες αγωνίες του. Αγωνία επιστροφής σε μια κατάσταση μη σύνδεσης, πτώσης,

αποτυχίας της εγκατοίκησης, απώλειας της έννοιας του πραγματικού, απώλειας της

ικανότητας για αντικειμονότροπες σχέσεις.

Για όλες αυτές τις υπολανθάνουσες αγωνίες χτίζονται άμυνες. Συνήθως η αμυντική

οργάνωση πετυχαίνει το σκοπό της εκτός αν το αρχικό περιβάλλον (δηλαδή η οικογένεια)

δεν είναι απλά ελλιπές αλλά προκλητικά αδιάφορο, απρόσιτο, πράγμα που είναι ό,τι

χειρότερο μπορεί να συμβεί σε ένα μωρό.

Έτσι, στην εποχή της απόλυτης εξάρτησης το νέο άτομο αντί για την υποστήριξη βιώνει

το κενό. Μια εμπειρία που παραμένει κρυμμένη βαθιά στο υποσυνείδητο, αφού την ουσία,

όπως είπαμε, ο ίδιος δεν ήταν εκεί ως συγκροτημένος εαυτός για να τη βιώσει.

Έτσι συνεχίζει να ψάχνει κάτι που συνέβη στο παρελθόν και ο ίδιος δεν το έζησε, δεν το

βίωσε, αλλά εξακολουθεί να τον «στοιχειώνει». Λύτρωση δεν μπορεί να υπάρξει αν δεν

πιάσει πάτο η θλίψη, αν το πράγμα που φοβάται δεν γίνει πλήρης εμπειρία, αν δηλαδή το

άτομο δεν βιώσει το συμβάν του παρελθόντος στο παρόν.

Μόνο τότε το συμβάν του παρελθόντος γίνεται υλικό του εδώ και τώρα, γίνεται εμπειρία

του ατόμου για πρώτη φορά, θύμηση και λύτρωση. Έχει ήδη καταρρεύσει στο παρελθόν

και επέζησε. Άρα μπορεί να συνεχίσει από εδώ και πέρα τη ζωή του.

 

Είμαι βέβαιος πως πολλοί σήμερα στη χώρα μας ζούμε μια παρόμοια κατάσταση.

Έναν αγωνιώδη φόβο κατάρρευσης που αν απελευθερωνόταν η εμπειρία και βιώναμε το

γεγονός που έχει ήδη συμβεί στο παρελθόν, θα έφερνε τη λύτρωση.

Η μάνα-κράτος και το περιβάλλον πολλές φορές ήταν και ελλιπές και προκλητικά

απρόσιτο. Τα παιδιά της, καταυλακιώτες, βορειοελλαδίτες, νησιώτες, πρόσφυγες, μόνο

στα λόγια ήταν αδέλφια. Ο καθένας προσπάθησε όλα αυτά τα χρόνια να συντηρηθεί και

να επιβιώσει μαζί με τους δικούς του μόνο με ρουσφέτια και μπαξίσια, από ένα κατά τα

άλλα αδύναμο και αναξιόπιστο γονέα-κράτος.

Δεν είναι παράξενο λοιπόν που οι Έλληνες αντιδρούν με παιδικό συναισθηματισμό

συγκρινόμενοι με πολίτες κρατών που έχουν εμπειρία τετρακοσίων χρόνων αστικής

δομής και κοινωνικής οργάνωσης.

Ίσως όμως έχει έρθει πια η ώρα να βιώσουμε το τραγικό γεγονός. Η Κατάρρευση έχει ήδη

συμβεί στο παρελθόν μας. Εντούτοις εμείς είμαστε εδώ αρτιμελείς και με τα «όπλα» μας,

όποια κι αν είναι αυτά, με τα οποία μπορούμε να συνεχίσουμε.

Και όπως προσθέτει ο Winnicott στην εισαγωγή του:  «Φυσικά, αν αυτό που λέω έχει

κάποια αλήθεια, οι ποιητές του κόσμου θα το έχουν ήδη πραγματευτεί, αλλά οι

αναλαμπές της ενόρασης που διεισδύουν στην ποίηση δεν μπορούν να μας απαλλάξουν

από το οδυνηρό καθήκον μας να απομακρυνθούμε από την άγνοια, πλησιάζοντας βήμα-

βήμα το στόχο μας».

Ιορδάνης Πουλκούρας