•

Jeαn Bαudrillαrd

ΟΙΜΑΖΕΣΗ Ενδ6ρρηξη του

Κοινωνυωύ στα Μέσα

~~ Eλεuθεριακη Κουλτούρα

Μέχρι σήμερα υπήρξαν δύο μεγάλες εκδοχέι; της ανάλυσης των μέσων(όπως επίσης αυτής των μαζών), μια αισιόδοξη και μια απαισιόδοξη. Ηαισιόδοξη υιοθέτησε δύο βασικά; τονικότητεξ, πολύ διαφορετικέξ μετα-ξύ τους. Υπάρχει η τεχνολογική αισιοδοξία του Marshall Mac Luhan:σύμφωνα μ' αυτόν τα ηλεκτρονικά μέσα εγκαινίασαν μια γενικευμένηπλανητική επικοινωνία, και θα μας συνδέσουν (με την ψυχική επίδρασητων νέων τεχνολογιών), πέρα από τον ατομικοποιημενο ορθολογισμό τουγουτεμβεργιανού γαλαξία, με το παγκόσμιο χωριό, με τον ηλεκτρονικόφυλετισμό - η επίτευξη της διαφανεια; στην πληροφόρηση και την επι-κοινωνία. Ή άλλη εκδοχή, πιο παραδοσιακή, είναι αυτή της διαλεκτική ςαισιοδοξίας που ενέπνευσε η προοδευτικιστική και μαρξιστική σκέψη:τα μέσα συνιστούν μια νέα, γιγαντιαία παραγωγική δύναμη, και υπακού-ουν στη διαλεκτική των παραγωγικών δυνάμεων Προς στιγμήν είναι αλ-λοτριωμένα και υπόκεινται στον καπιταλιστικό νόμο, αλλά η εντατικήτους εξέλιξη, το μόνο που μπορεί να πετύχει τελικά, είναι η ανατίναξηΤΟ\1 καπιταλιστικού μονοπωλίου. «Για πρώτη φορά στην ιστορία», γρά-φει ο Hans Enzesberger, «τα μέσα κάνουν δυνατή τη μαζική συμμετοχήσε μια άμεσα κοινωνική και κοινωνικοποιημένη παραγωγική διαδικασία,μια συμμετοχή της οποίας τα πρακτικά μέσα βρίσκονται στα χέρια τωνίδιων των μαζών'. Αυτές οι δύο θέσεις, το μάλλον ή ήττον η μία τεχνο-λογική και η άλλη ιδεολογική, εμπνέουν ολόκληρη την ανάλυση και τη

, , ,2σημερινη, πρακτικη των μεσων .

Κυρίως απέναντι στην αισιοδοξία του Εντσεσμπέργκερ αντιπαράθεσαστο παρελθόν την απαισιόδοξη εκδοχή του κειμένου μου «Ρέκβιεμ γιατα μέσα». Σ' αυτό περιέγραψα τα μαζικά μέσα σαν «λόγο χωρίς απόκρι-ση». Αυτό που χαρακτηρίζει τα μαζικά μέσα είναι ότι αντιτίθενται στημεσολάβηση, είναι αμετάβατα, κατασκευάζουν τη μη-επικοινωνία - ε-φόσον κάποιος ορίσει την επικοινωνία σαν μια μορφή ανταλλαγής, σαντον αμοιβαίο χώρο λόγου και απάντησης, και συνεπώς σαν υπευθυνότητα.Μ' άλλα λόγια, αν κάποιος την ορίσει σαν οτιδήποτε άλλο πέρα από τηναπλή εκπομπή-λήψη πληροφοριων. Τώρα, ολόκληρη η σημερινή δόμη-ση των μέσων εδράζεται σ' αυτόν τον τελευταίο ορισμό: είναι αυτά πουτελικά απαγορεύουν την απόκριση, αυτά που καθιστούν αδύνατη κάθεδιαδικασία ανταλλαγή; (πέρα από τη μορφή της προσομοίωση ς της α-πάντησης η οποία εντάσσεται στη διαδικασία της εκπομπήξ, κάτι πουμε τίποτα δεν αλλάζει τη μονομέρεια της επικοινωνίας). Aurn είναι ηπραγματική του; αφαιρεση. Και είναι αυτή η αφαιρεση που εδράζεται

• Οι Μάζες 3

στο σύστημα του κοινωνικού ελέγχου και της εξουσίας. Για να κατανοή-σει κανεί; σωστά την έννοια απάντηση, πρέπει να την εκτιμήσει άμεσαμ' ένα νόημα ισχυρό, συμβολικό και πρωτόγονο: η εξουσία ανήκει σ'εκείνον που δίνει και στον οποίο δεν μπορεί να υπάρξει επιστροφή. Τονα δώσεις, και μάλιστα με τέτοιον τρόπο που να μην μπορεί να υπάρξειεπιστροφή, σημαίνει να σπάσεις την ανταλλαγή προς όφελο; κάποιουκαι να θεσμίσεις ένα μονοπώλιο: η κοινωνική. διαδικασία χάνει την ισορ-ροπία της. Η ύπαρξη επιστροφήξ, αντιθέτως, είναι Τ0 σπάσιμο αυτής τηςεξουσιαστική; σχέσης και η αποκατάσταση στη βάση μιας ανταγωνιστι-κής αμοιβαιότητας, του κυκλώματα; της συμβολική; ανταλλαγής. Το ί-διο ισχύει και στα μέσα: εκεί ο λόγος υπάρχει με τέτοιον τρόπο που δενυπάρχει δυνατότητα επιστροφήξ, Η αποκατάσταση αυτής της δυνατότη-τας απάντησης συνεπάγεται την ανατροπή ολόκληρη; της σημερινής δο-μή;' ακόμη περισσότερο (όπως άρχισε να συμβαίνει το 1968 και τη δε-καετία του '70), συνεπάγεται έναν αγώνα «ενάντια στα μέσα».

Στην πραγματικότητα, ακόμη κι αν δεν ασπαζόμουν την τεχνολογικήαισιοδοξία του Μακ Λούαν, πάντα αναγνώριζα και θεωρούσα ως κατά-κτηση την πραγματική επανάσταση που εφερε στην ανάλυση των μέσων(κάτι που σε μεγάλο βαθμό έχει αγνοηθεί στη Γαλλία). Από την άλλη,αν και επίσης δεν συμμεριζόμουν τις διαλεκτικέξ ελπίδες του Εντσε-σμπέργκερ, δεν ήμουν στην πραγματικότητα απαισιόξος, αφότου πίστευασε μια πιθανή ανατροπή του κώδικα 'των μέσων, στην πιθανότητα ύπαρ-ξης ενο; εναλλακτικού λόγου και σε μια ριζοσπαστική αμοιβαιότητα τηςσυμβολική; ανταλλαγής.

Σήμερα όλα αυτά έχουν αλλάξει. Δεν πρόκειται πλέον' να ερμηνεύσωμε τον ίδιο τρόπο την αναγκαστική σιωπή των μαζών στα μαζικά μέσα.Δεν πρόκειται πλέον να δω σ' αυτή σημάδια παθητικότητα; και αλλο-τρίωσης, αλλά αντιθέτως, μια αυθεντική στρατηγική, μια αυθεντική από-κριση με τη μορφή πρόκλησηξ και στη βάση αυτής της αναστροφή;θα σας προτείνω μια θεώρηση των πραγμάτων που δεν είναι πια αισίό-δοξη ή απαισιόδοξη, αλλά ειρωνική και ανταγωνιστική. '

Θα πάρω το παράδειγμα των δημοσκοπήσεων, που είναι και οι ίδιεςένα μαζικό μέσο. Έχει ειπωθεί ότι οι δημοσκοπήσει; συνιστούν μια χει-ραγώγηση της δημοκρατίαξ, Αυτό σίγουρα δεν λέει τίποτα περισσότεροαπό την άποψη ότι η δημοσιότητα είναι μια χειραγώγηση των αναγκώνκαι της κατανάλωσης. Επίσης παράγει ζήτηση (ή τουλάχιστον έτσι ισχυ-ρίζεται), και επικαλείται τις ανάγκε; με τον ίδιο τρόπο που οι .δημοσκο-πήσεις παράγουν απαντήσεις και προτρέπουν σε μια μελλοντική συμπε-ριφορα. Όλα αυτά θα ήταν σοβαρά αν υπήρχε μια αντικειμενική αλήθεια

Μέχρι σήμερα υπήρξαν δύο μεγάλες εκδοχέι; της ανάλυσης των μέσων(όπως επίσης αυτής των μαζών), μια αισιόδοξη και μια απαισιόδοξη. Ηαισιόδοξη υιοθέτησε δύο βασικά; τονικότητεξ, πολύ διαφορετικέξ μετα-ξύ τους. Υπάρχει η τεχνολογική αισιοδοξία του Marshall Mac Luhan:σύμφωνα μ' αυτόν τα ηλεκτρονικά μέσα εγκαινίασαν μια γενικευμένηπλανητική επικοινωνία, και θα μας συνδέσουν (με την ψυχική επίδρασητων νέων τεχνολογιών), πέρα από τον ατομικοποιημενο ορθολογισμό τουγουτεμβεργιανού γαλαξία, με το παγκόσμιο χωριό, με τον ηλεκτρονικόφυλετισμό - η επίτευξη της διαφανεια; στην πληροφόρηση και την επι-κοινωνία. Ή άλλη εκδοχή, πιο παραδοσιακή, είναι αυτή της διαλεκτική ςαισιοδοξίας που ενέπνευσε η προοδευτικιστική και μαρξιστική σκέψη:τα μέσα συνιστούν μια νέα, γιγαντιαία παραγωγική δύναμη, και υπακού-ουν στη διαλεκτική των παραγωγικών δυνάμεων Προς στιγμήν είναι αλ-λοτριωμένα και υπόκεινται στον καπιταλιστικό νόμο, αλλά η εντατικήτους εξέλιξη, το μόνο που μπορεί να πετύχει τελικά, είναι η ανατίναξηΤΟ\1 καπιταλιστικού μονοπωλίου. «Για πρώτη φορά στην ιστορία», γρά-φει ο Hans Enzesberger, «τα μέσα κάνουν δυνατή τη μαζική συμμετοχήσε μια άμεσα κοινωνική και κοινωνικοποιημένη παραγωγική διαδικασία,μια συμμετοχή της οποίας τα πρακτικά μέσα βρίσκονται στα χέρια τωνίδιων των μαζών'. Αυτές οι δύο θέσεις, το μάλλον ή ήττον η μία τεχνο-λογική και η άλλη ιδεολογική, εμπνέουν ολόκληρη την ανάλυση και τη

, , ,2σημερινη, πρακτικη των μεσων .

Κυρίως απέναντι στην αισιοδοξία του Εντσεσμπέργκερ αντιπαράθεσαστο παρελθόν την απαισιόδοξη εκδοχή του κειμένου μου «Ρέκβιεμ γιατα μέσα». Σ' αυτό περιέγραψα τα μαζικά μέσα σαν «λόγο χωρίς απόκρι-ση». Αυτό που χαρακτηρίζει τα μαζικά μέσα είναι ότι αντιτίθενται στημεσολάβηση, είναι αμετάβατα, κατασκευάζουν τη μη-επικοινωνία - ε-φόσον κάποιος ορίσει την επικοινωνία σαν μια μορφή ανταλλαγής, σαντον αμοιβαίο χώρο λόγου και απάντησης, και συνεπώς σαν υπευθυνότητα.Μ' άλλα λόγια, αν κάποιος την ορίσει σαν οτιδήποτε άλλο πέρα από τηναπλή εκπομπή-λήψη πληροφοριων. Τώρα, ολόκληρη η σημερινή δόμη-ση των μέσων εδράζεται σ' αυτόν τον τελευταίο ορισμό: είναι αυτά πουτελικά απαγορεύουν την απόκριση, αυτά που καθιστούν αδύνατη κάθεδιαδικασία ανταλλαγή; (πέρα από τη μορφή της προσομοίωση ς της α-πάντησης η οποία εντάσσεται στη διαδικασία της εκπομπήξ, κάτι πουμε τίποτα δεν αλλάζει τη μονομέρεια της επικοινωνίας). Aurn είναι ηπραγματική του; αφαιρεση. Και είναι αυτή η αφαιρεση που εδράζεται

• Οι Μάζες 3

στο σύστημα του κοινωνικού ελέγχου και της εξουσίας. Για να κατανοή-σει κανεί; σωστά την έννοια απάντηση, πρέπει να την εκτιμήσει άμεσαμ' ένα νόημα ισχυρό, συμβολικό και πρωτόγονο: η εξουσία ανήκει σ'εκείνον που δίνει και στον οποίο δεν μπορεί να υπάρξει επιστροφή. Τονα δώσεις, και μάλιστα με τέτοιον τρόπο που να μην μπορεί να υπάρξειεπιστροφή, σημαίνει να σπάσεις την ανταλλαγή προς όφελο; κάποιουκαι να θεσμίσεις ένα μονοπώλιο: η κοινωνική. διαδικασία χάνει την ισορ-ροπία της. Η ύπαρξη επιστροφήξ, αντιθέτως, είναι Τ0 σπάσιμο αυτής τηςεξουσιαστική; σχέσης και η αποκατάσταση στη βάση μιας ανταγωνιστι-κής αμοιβαιότητας, του κυκλώματα; της συμβολική; ανταλλαγής. Το ί-διο ισχύει και στα μέσα: εκεί ο λόγος υπάρχει με τέτοιον τρόπο που δενυπάρχει δυνατότητα επιστροφήξ, Η αποκατάσταση αυτής της δυνατότη-τας απάντησης συνεπάγεται την ανατροπή ολόκληρη; της σημερινής δο-μή;' ακόμη περισσότερο (όπως άρχισε να συμβαίνει το 1968 και τη δε-καετία του '70), συνεπάγεται έναν αγώνα «ενάντια στα μέσα».

Στην πραγματικότητα, ακόμη κι αν δεν ασπαζόμουν την τεχνολογικήαισιοδοξία του Μακ Λούαν, πάντα αναγνώριζα και θεωρούσα ως κατά-κτηση την πραγματική επανάσταση που εφερε στην ανάλυση των μέσων(κάτι που σε μεγάλο βαθμό έχει αγνοηθεί στη Γαλλία). Από την άλλη,αν και επίσης δεν συμμεριζόμουν τις διαλεκτικέξ ελπίδες του Εντσε-σμπέργκερ, δεν ήμουν στην πραγματικότητα απαισιόξος, αφότου πίστευασε μια πιθανή ανατροπή του κώδικα 'των μέσων, στην πιθανότητα ύπαρ-ξης ενο; εναλλακτικού λόγου και σε μια ριζοσπαστική αμοιβαιότητα τηςσυμβολική; ανταλλαγής.

Σήμερα όλα αυτά έχουν αλλάξει. Δεν πρόκειται πλέον' να ερμηνεύσωμε τον ίδιο τρόπο την αναγκαστική σιωπή των μαζών στα μαζικά μέσα.Δεν πρόκειται πλέον να δω σ' αυτή σημάδια παθητικότητα; και αλλο-τρίωσης, αλλά αντιθέτως, μια αυθεντική στρατηγική, μια αυθεντική από-κριση με τη μορφή πρόκλησηξ και στη βάση αυτής της αναστροφή;θα σας προτείνω μια θεώρηση των πραγμάτων που δεν είναι πια αισίό-δοξη ή απαισιόδοξη, αλλά ειρωνική και ανταγωνιστική. '

Θα πάρω το παράδειγμα των δημοσκοπήσεων, που είναι και οι ίδιεςένα μαζικό μέσο. Έχει ειπωθεί ότι οι δημοσκοπήσει; συνιστούν μια χει-ραγώγηση της δημοκρατίαξ, Αυτό σίγουρα δεν λέει τίποτα περισσότεροαπό την άποψη ότι η δημοσιότητα είναι μια χειραγώγηση των αναγκώνκαι της κατανάλωσης. Επίσης παράγει ζήτηση (ή τουλάχιστον έτσι ισχυ-ρίζεται), και επικαλείται τις ανάγκε; με τον ίδιο τρόπο που οι .δημοσκο-πήσεις παράγουν απαντήσεις και προτρέπουν σε μια μελλοντική συμπε-ριφορα. Όλα αυτά θα ήταν σοβαρά αν υπήρχε μια αντικειμενική αλήθεια

4 Jean Baudήllard 8

των αναγκών και μια αντικειμενική αλήθεια για την κοινή γνώμη. Είναιφανερό ότι εδώ απαιτείται εξαιρετική προσοχή. Η αφθονία της δημο-σιότητας, των δημοσκοπήσεων, όλων των μέσων και της πληροφόρησηξγενικότερα, θα ήταν δραματική αν είμασταν βέβαιοι ότι υπάρχει σε αντί-θεση με μια αυθεντική ανθρώπινη φύση, μια αυθεντική ουσία του κοινω-νικού, με τις ανάγκες του, τη θέλησή του, τις αξίες του, τις τελεολογίεςτου. Ως προς -αυτά θα εγείρουμε το πρόβλημα της ριζοσπαστική ς τουςαλλοτρίωσης. Και ακριβώς σ' αυτή τη μορφή είναι που εκφράζονται οιπαραδοσιακά; κριτικά;

Σήμερα το ζήτημα είναι άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο σο-βαρό απ' αυτό. Η αβεβαιότητα που περιβάλλει το κοινωνικό και πολιτι- .κό αποτέλεσμα των δημοσκοπήσεων (χειραγωγούν ή δεν χειραγωγούντην κοινή γνώμη;), παρόμοια μ' εκείνη που περιβάλλει την πραγματικήοικονομική αποτελεσματικότητα της δημοσιότητας, δεν θα αποκαλυφθείποτέ τελείως. Αυτό προκύπτει από την ύπαρξη μιας σύνθεσης, ενός μίγ-ματος δύο ετερογενών συστημάτων, των οποίων τα στοιχεία δεν μπορούννα μεταφερθούν το ένα στο άλλο. 'Ενα επιχειρησιακό σύστημα που είναιστατιστικό, βασισμένο στις πληροφοριεξ και σημειολογικό, προβάλλε-ται σ' ένα σύστημα παραδοσιακών αξιών, σ' ένα σύστημα αντιπροσωπευ-σης, θέλησης και γνώμηξ, Αυτό το κολάζ, αυτή η συμπαιγνία ανάμεσαστα δύο, εγείρει μια αόριστη και άχρηστη πολεμική. Δεν θα συμφωνή-σουμε ούτε μ' εκείνου; που επαινούν την ευεργετική χρήση των μέσων,ούτε μ' εκείνου; που κραυγάζουν για τη χειραγώγηση, για τον απλό λόγοότι δεν υπάρχει σχέση ανάμεσα σ' ένα σύστημα νοήματος κι ένα σύστη-μα προσομοίωσης. Η δημοσιότητα και οι δημοσκοπήσεις θα είναι ανϊ-κανες, ακόμη κι αν εύχονται και ισχυρίζονται κάτι τέτοιο, στο ν' αλλο-τριώσουν τη θέληση ή τη γνώμη κάποιου εντελώς, για το λόγο ότι δενδρουν στον χρόνο-χώρο της θέλησης και της αντιπροσώπευσης, όπουδιαμορφώνεται η κρίση. Για τον ίδιο λόγο, αν και αντϊστροφα, είναι

.μάλλον απίθανο γι' αυτά να ρίξουν οποιοδήποτε φω; στην κοινή γνώμηή στην ατομική θέληση, αφότου δεν δρουν σ' ένα δημόσιο χώρο, στησκηνή του iημόσιου χώρου. Είναι ξένα ως προς αυτόν, και στην πραγμα-τικότητα θέλουν να τον απογυμνώσουν. Η δημοσιότητα, οι δημοσκοπή-σεις και τα μέσα γενικότερα, μπορούν μόνο να όαντασιωθούν υπάρχουνμόνο στη βάση της εξαφάνισητ, της εξαφάνισηι; από το δημόσιο χώρο,από την πολιτική σκηνή, από την κοινή γνώμη, σε μια θεατρική και α-ντιπροσωπευτική μορφή όπως λάμβανε χώρα σε προγενέστερες εποχές.Συνέπώς μπορούμε να εφησυχαζουμε: δεν μπορούν να τον καταστρέψουν.Αλλά δεν πρέπει να τρεφουμε οποιαδήποτε ψευδαίσθηση: δεν μπορούν

8 Οι Μάζες 5

και να τον επαναφερουν.Είναι αυτή η έλλειψη σχέσης ανάμεσα στα δύο συστήματα που σήμε-

ρα μας βυθίζει σε μια κατάσταση νάρκης. Ναι αυτό είπα: νάρκης. Γιανα είμαι πιο ακριβής, θάπρεπε να πω: σε μια ριζοσπαστική αβεβαιότηταόσον αφορα τις επιθυμίες μας, τις επιλογές μας, τη γνώμη μας, τη θέλη-σή μας. Αυτό είναι το πιο ξεκάθαρο αποτέλεσμα ολόκληρου του περιβάλ-λοντος των μέσων, της πληροφόρηση; που απαιτεί από μας απ' όλες τιςπλευρές, και η οποία είναι τόσο καλή όσο κι ένας εκβιασμός.

Ποτέ δεν θα μάθουμε αν μια διαφήμιση ή μια δημοσκόπηση έχουνεπηρεάσει πραγματικά την ατομική ή συλλογική θέληση, αλλά επίσηςποτέ δεν θα μάθουμε τι θα συνέβαινε αν δεν υπήρχαν δημοσκοπήσεις ήδιαφημϊσεκ.

Η κατάσταση δεν μας επιτρέπει πλέον να απομονωνουμε την πραγμα-τικότητα ή την ανθρώπινη φύση σαν μια θεμελιώδη μεταβλητή. Έτσι τοαποτέλεσμα είναι να μη δίνουμε οποιαδήποτε πρόσθετη πληροφορία ήνα ρίχνουμε κάποιο Φως στην πραγματικότητα, αλλά αντιθέτως, επειδήποτέ στο μέλλον δεν θα είμαστε ικανοί να διαχωρίσουμε την πραγματι-κότητα από τη στατιστική, προσομοιωτική προβολή της στα μέσα, θαυπάρχει μια κατάσταση εκκρεμότητα; και οριστική; αβεβαιότητας γιατο τι είναι η πραγματικότητα. Και το επαναλαμβάνω: εδώ το ζήτημα εί-ναι η ύπαρξη εντελώς καινούργιων χώρων αβεβαιότητας, που δεν προέρ-χεται από την έλλειψη πληροφόρησηξ, αλλά απ' αυτή την ίδια την πλη-ροφόρηση, και ακόμη από ένα περ{σσευμα πληροφόρησηξ. Είναι η ίδιαη πληροφόρηση που παράγει την αβεβαιότητα, κι έτσι αυτή η αβεβαιό-τητα, όχι σαν την παραδοσιακή που μπορούμε να βρούμε μια λύση, είναιαθεράπευτη.

Αυτή είναι οι μοίρα μας: υποκείμεθα στις δημοσκοπήσεις, στην πλη-ροφόρηση, στη δημοσιότητα, στη στατιστική' σταθερά αντιμέτωποι μετην προκαταβολική στατιστική επαλήθευση της συμπεριφορώ; μας, α-πορροφημενοι απ' αυτή τη μόνιμη διάθλαση και των πλέον ελάχιστωνκινήσεων μας, δεν αντιμετωπίζουμε πλέον τη θέλησή μας. Ούτε καν αλ-λοτριωνόμαστε πλέον, αφού για να συμβεί κάτι τέτοιο χρειάζεται το υπο-κείμενο να χωριστεί από τον εαυτό του, ν' αντιμετωπίσει το άλλο, ναγίνει αντιφατικό, Σήμερα, όπου δεν υπάρχει άλλο, η σκηνή του άλλου,όπως εκείνη της πολιτική; και της κοινωνίας, έχει εξαφανιστεϊ. Κάθεάτομο υποχρεώνεται παρά τη θέλησή του να μπει στην αδιαίρετη συνο-χή της στατιστικής. Υπάρχει σ' αυτήν την κατάσταση μια οριστίκή α-πορρόφηση μέσα στη διαφάνεια των υπολογιστών, που είναι κάτι χειρό-τερο από την αλλοτρίωση.

4 Jean Baudήllard 8

των αναγκών και μια αντικειμενική αλήθεια για την κοινή γνώμη. Είναιφανερό ότι εδώ απαιτείται εξαιρετική προσοχή. Η αφθονία της δημο-σιότητας, των δημοσκοπήσεων, όλων των μέσων και της πληροφόρησηξγενικότερα, θα ήταν δραματική αν είμασταν βέβαιοι ότι υπάρχει σε αντί-θεση με μια αυθεντική ανθρώπινη φύση, μια αυθεντική ουσία του κοινω-νικού, με τις ανάγκες του, τη θέλησή του, τις αξίες του, τις τελεολογίεςτου. Ως προς -αυτά θα εγείρουμε το πρόβλημα της ριζοσπαστική ς τουςαλλοτρίωσης. Και ακριβώς σ' αυτή τη μορφή είναι που εκφράζονται οιπαραδοσιακά; κριτικά;

Σήμερα το ζήτημα είναι άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο σο-βαρό απ' αυτό. Η αβεβαιότητα που περιβάλλει το κοινωνικό και πολιτι- .κό αποτέλεσμα των δημοσκοπήσεων (χειραγωγούν ή δεν χειραγωγούντην κοινή γνώμη;), παρόμοια μ' εκείνη που περιβάλλει την πραγματικήοικονομική αποτελεσματικότητα της δημοσιότητας, δεν θα αποκαλυφθείποτέ τελείως. Αυτό προκύπτει από την ύπαρξη μιας σύνθεσης, ενός μίγ-ματος δύο ετερογενών συστημάτων, των οποίων τα στοιχεία δεν μπορούννα μεταφερθούν το ένα στο άλλο. 'Ενα επιχειρησιακό σύστημα που είναιστατιστικό, βασισμένο στις πληροφοριεξ και σημειολογικό, προβάλλε-ται σ' ένα σύστημα παραδοσιακών αξιών, σ' ένα σύστημα αντιπροσωπευ-σης, θέλησης και γνώμηξ, Αυτό το κολάζ, αυτή η συμπαιγνία ανάμεσαστα δύο, εγείρει μια αόριστη και άχρηστη πολεμική. Δεν θα συμφωνή-σουμε ούτε μ' εκείνου; που επαινούν την ευεργετική χρήση των μέσων,ούτε μ' εκείνου; που κραυγάζουν για τη χειραγώγηση, για τον απλό λόγοότι δεν υπάρχει σχέση ανάμεσα σ' ένα σύστημα νοήματος κι ένα σύστη-μα προσομοίωσης. Η δημοσιότητα και οι δημοσκοπήσεις θα είναι ανϊ-κανες, ακόμη κι αν εύχονται και ισχυρίζονται κάτι τέτοιο, στο ν' αλλο-τριώσουν τη θέληση ή τη γνώμη κάποιου εντελώς, για το λόγο ότι δενδρουν στον χρόνο-χώρο της θέλησης και της αντιπροσώπευσης, όπουδιαμορφώνεται η κρίση. Για τον ίδιο λόγο, αν και αντϊστροφα, είναι

.μάλλον απίθανο γι' αυτά να ρίξουν οποιοδήποτε φω; στην κοινή γνώμηή στην ατομική θέληση, αφότου δεν δρουν σ' ένα δημόσιο χώρο, στησκηνή του iημόσιου χώρου. Είναι ξένα ως προς αυτόν, και στην πραγμα-τικότητα θέλουν να τον απογυμνώσουν. Η δημοσιότητα, οι δημοσκοπή-σεις και τα μέσα γενικότερα, μπορούν μόνο να όαντασιωθούν υπάρχουνμόνο στη βάση της εξαφάνισητ, της εξαφάνισηι; από το δημόσιο χώρο,από την πολιτική σκηνή, από την κοινή γνώμη, σε μια θεατρική και α-ντιπροσωπευτική μορφή όπως λάμβανε χώρα σε προγενέστερες εποχές.Συνέπώς μπορούμε να εφησυχαζουμε: δεν μπορούν να τον καταστρέψουν.Αλλά δεν πρέπει να τρεφουμε οποιαδήποτε ψευδαίσθηση: δεν μπορούν

8 Οι Μάζες 5

και να τον επαναφερουν.Είναι αυτή η έλλειψη σχέσης ανάμεσα στα δύο συστήματα που σήμε-

ρα μας βυθίζει σε μια κατάσταση νάρκης. Ναι αυτό είπα: νάρκης. Γιανα είμαι πιο ακριβής, θάπρεπε να πω: σε μια ριζοσπαστική αβεβαιότηταόσον αφορα τις επιθυμίες μας, τις επιλογές μας, τη γνώμη μας, τη θέλη-σή μας. Αυτό είναι το πιο ξεκάθαρο αποτέλεσμα ολόκληρου του περιβάλ-λοντος των μέσων, της πληροφόρηση; που απαιτεί από μας απ' όλες τιςπλευρές, και η οποία είναι τόσο καλή όσο κι ένας εκβιασμός.

Ποτέ δεν θα μάθουμε αν μια διαφήμιση ή μια δημοσκόπηση έχουνεπηρεάσει πραγματικά την ατομική ή συλλογική θέληση, αλλά επίσηςποτέ δεν θα μάθουμε τι θα συνέβαινε αν δεν υπήρχαν δημοσκοπήσεις ήδιαφημϊσεκ.

Η κατάσταση δεν μας επιτρέπει πλέον να απομονωνουμε την πραγμα-τικότητα ή την ανθρώπινη φύση σαν μια θεμελιώδη μεταβλητή. Έτσι τοαποτέλεσμα είναι να μη δίνουμε οποιαδήποτε πρόσθετη πληροφορία ήνα ρίχνουμε κάποιο Φως στην πραγματικότητα, αλλά αντιθέτως, επειδήποτέ στο μέλλον δεν θα είμαστε ικανοί να διαχωρίσουμε την πραγματι-κότητα από τη στατιστική, προσομοιωτική προβολή της στα μέσα, θαυπάρχει μια κατάσταση εκκρεμότητα; και οριστική; αβεβαιότητας γιατο τι είναι η πραγματικότητα. Και το επαναλαμβάνω: εδώ το ζήτημα εί-ναι η ύπαρξη εντελώς καινούργιων χώρων αβεβαιότητας, που δεν προέρ-χεται από την έλλειψη πληροφόρησηξ, αλλά απ' αυτή την ίδια την πλη-ροφόρηση, και ακόμη από ένα περ{σσευμα πληροφόρησηξ. Είναι η ίδιαη πληροφόρηση που παράγει την αβεβαιότητα, κι έτσι αυτή η αβεβαιό-τητα, όχι σαν την παραδοσιακή που μπορούμε να βρούμε μια λύση, είναιαθεράπευτη.

Αυτή είναι οι μοίρα μας: υποκείμεθα στις δημοσκοπήσεις, στην πλη-ροφόρηση, στη δημοσιότητα, στη στατιστική' σταθερά αντιμέτωποι μετην προκαταβολική στατιστική επαλήθευση της συμπεριφορώ; μας, α-πορροφημενοι απ' αυτή τη μόνιμη διάθλαση και των πλέον ελάχιστωνκινήσεων μας, δεν αντιμετωπίζουμε πλέον τη θέλησή μας. Ούτε καν αλ-λοτριωνόμαστε πλέον, αφού για να συμβεί κάτι τέτοιο χρειάζεται το υπο-κείμενο να χωριστεί από τον εαυτό του, ν' αντιμετωπίσει το άλλο, ναγίνει αντιφατικό, Σήμερα, όπου δεν υπάρχει άλλο, η σκηνή του άλλου,όπως εκείνη της πολιτική; και της κοινωνίας, έχει εξαφανιστεϊ. Κάθεάτομο υποχρεώνεται παρά τη θέλησή του να μπει στην αδιαίρετη συνο-χή της στατιστικής. Υπάρχει σ' αυτήν την κατάσταση μια οριστίκή α-πορρόφηση μέσα στη διαφάνεια των υπολογιστών, που είναι κάτι χειρό-τερο από την αλλοτρίωση.

6 Jean Baudήllard 8

Υπάρχει μια αισχρότητα στη λειτουργία και στην πανταχού παρουσίατων δημοσκοπήσεων και της δημοσιότητας. Όχι γιατί μπορεί να προδί-δουν το μυστικό μιας γνώμης, τον αποκρυφισμό της θέλησης, ή γιατίμπορεί να παραβιάζουν κάποιον άγραφο νόμο της ανθρώπινη; ύπαρξης,αλλά γιατί επιδεικνύουν αυτό το πλεόνασμα του κοινωνικού, αυτό το εί-δος της συνεχοϋ; ηδονοβλεψία; της ομάδας εν σχεσει με τον εαυτό της:πρέπει κάθε στιγμή να ξέρουν τι θέλει, να ξέρουν τι σκέπτεται, να είναιενημερωμένες για τις ελάχιστε; ανάγκε; της, τους ελάχιστου; φόβου;της, να βλέπει τον εαυτό της συνεχω; στη βιντεοθόνη των στατιστικών,να παρατηρεί σταθερά το δικό της θερμομετρικό διάγραμμα, όλα αυτάσαν μια μορφή υποχονδριακή; τρέλλας. Το κοινωνικό καταντά να κατα-κτηθεί από τον εαυτό του' μέσω αυτής της αυτοπληροφόρησηξ, αυτήςτης σταθερής αυτομέθης, αυτοϋποβιβάζεται, οδηγείται μόνο του στη δια-στροφή. Αυτή είναι η πραγματική αισχρότητα. Μέσω αυτής της επανά-δρασηξ, αυτού του ακατάπαυστου πρόωρου υπολογισμού, το κοινωνικόχάνει την-ίδια του τη σκηνή. Δεν υποδύεται πια τον εαυτό του' δεν έχειπια χρόνο να υποδυθεί τον εαυτό του' δεν καταλαμβάνει πια έναν συγκε-κριμένο χώρο, δημόσιο ή πολιτικό' συγχέεται με τη δική του οθόνη ε-λέγχου. Υπερπληροφορημένο, επιδεικνύει αυξητική τάση προς την πα-χυσαρκία. Οτιδήποτε χάνει τη σκηνή του (σαν το παχύσαρκο σώμα), με-τατρέπεται γι' αυτόν τον πολύ ουσιαστικό λ'όγο σε αισχρό.

Η σιωπή των μαζών είναι επίσης, με μια έννοια, αισχρή. Γιατί και οιμάζες διαμορφωνονται απ' αυτήν την άχρηστη υπερπληροφόρηση πουισχυρίζεται ότι τους διαφωτϊζει, όταν το μόνο που κάνει είναι να παρα-γεμίζει τον αντιπροσωπευτικό χώρο και να αυτοκακυρώνεται, μέσα σεμια σιωπηλή ισοδυναμία. Και δεν μπορούμε να κάνουμε πολλά εναντίοναυτής της αισχρή; κυκλικότητα; των μαζών και της πληροφόρησηι; Ταδύο Φαινόμενα αλληλοτροφοδοτούνται: οι μάζες δεν έχουν γνώμη και ηπληροφόρηση δεν τους πληροφορεί. Και από τα δύο λείπει μια σκηνήόπου το νόημα του κοινωνικού να μπορεί να λάβει χώρα, συνεχίζονται;την τερατώδη αλληλοτροφοδότησή τους - καθώς η ταχύτητα με την ο-ποία περιστρεφεται η πληροφόρηση αυξάνει συνεχώ; το βάρος των μα-ζών σαν τέτοιο, αλλά όχι και την αυτογνωσία τους.

Έτσι αν κάποιο; πάρει τις δημοσκοπήσει; και την αβεβαιότητα πουπροκαλούν σχετικά με την αρχή της κοινωνική; πραγματικότητα; καιτον τύπο της αισχρότηταξ, της στατιστική; πορνογραφία; που μας προ-σελκύει ~ αν τα πάρουμε όλα αυτά στα σοβαρά, αν τα αντιμετωπίσουμεμε τις βεβαιότητες που ισχυρίζεται ότι προσφέρει η πληροφόρηση καιτο ίδιο το κοινωνικό, τότε όλα μοιάζουν πολύ δραματικά. Αλλά υπάρχει

8 Οι Μάζες 7

κι ένας άλλος τρόπος να δούμε τα πράγματα. Δεν δίνει μεγαλύτερη-αξιο-πιστία στις δημοσκοπήσειξ, αλλά κάποιο κύρος, με την έννοια τηςχλεύη; και του παιχνιδιού. Στην πραγματικότητα μπορούμε να λάβουμευπόψη μας τον δισταγμό των αποτελεσμάτων και το ασυνείδητο χιούμορτους, το οποίο μάλλον μοιάζει μ' εκείνο των μετερεωλόγων (π.χ, η δυνα-τότητα επιβεβαίωσης αντιθετικων γεγονότων ή τάσεων την ίδια στιγμή)'ή έπειτα τον συνηθισμένο τρόπο που ο καθένας τις χρησιμοποιεί, διαφω-νώντας μ' αυτές κατ' ιδίαν, ιδιαίτερα αν εξακριβώνουν την ακριβή συμπε-ριφορα του (κανείς δεν αποδέχεται μια ακριβή στατιστική εκτίμηση τωνπιθανοτήτων του). Αυτό είναι το πραγματικό πρόβλημα της αξιοπιστία;που τις συνοδεύει. .

Η στατιστική, σαν μια αντικειμενική εκτίμηση πιθανοτήτων, προφα-νώς εξανεμίζει κάθε επιλεκτική ευκαιρία και κάθε προσωπική μοίρα. Γι'αυτό κατά βάθος κανεϊ; μας δεν πιστεύει σ' αυτήν, τουλάχιστον όχι πε-ρισσότερο απ' όσο ο χαρτοπαίκτη ς πιστεύει στι; πιθανότητες, αλλά μόνοστην Τύχη (με κεφαλαϊο τ, ισοδύναμο της Χάριτος, και όχι με πεζό, ισο-δύναμο της πιθανότητας). Ένα διασκεδαστικό παράδειγμα αυτής της ε-πϊμονη; άρνηση; της στατιστικής πιθανότητας, δίνεται από το παρακάτωαπόσπασμα, καταχωρημένο στον τύπο: «Εάν αυτό σας καθησυχάζει, μά-θετε ότι υπολογίσαμε πως, από τους 500 ανθρώπου; που παίρνουν το με-τρό δυο Φορές την ημέρα για 60 χρόνια; μόνο ένας κινδυνεύει να δεχτείεπίθεση. Σήμερα δεν βλέπουμε το λόγο να είσαστε εσείςαυτός!». Η ομορ-Φιά της στατιστική; δεν βρίσκεται στην αντικειμενικότητά της, αλλάστο ακούσιο χιούμορ της.

Έτσι λοιπόν, αν κάποιος εκλάβει μ' αυτόν τον τρόπο τις δημοσκοπή-σεις, μπορεί να φανταστεί ότι είναι δυνάτόν να δουλέψουν για τις ίδιεςτις μάζες σαν ένα παιχνίδι, σαν ένα θέαμα, σαν ένα μέσο εμπαιγμού τόσοτου κοινωνικού.όσο και του πολιτικού. Το γεγονός ότι οι δημοσκοπήσειξκάνουν ότι μπορούν για να καταστρέψουν το πολιτικό σαν θέληση καιμεσολάβηση, το πολιτικό σαν νόημα, ακριβω; μέσα από τις επιδράσειςτης προσομοίωση ς και της αβεβαιότητα; - αυτό το γεγονός μπορεί ναδώσει ευχαρίστηση μόνο στο ειρωνικό ασυνείδητο των μαζών (και στοδικό μας ατομικό πολιτικό ασυνείδητο, αν μπορώ να χρησιμοποιήσω αυ-τήν την εκφραση), των οποίων ο βαθύτερος πόθος παραμένει η συμβολι-κή δολοφονϊα της πολιτική; τάξης, η συμβολική δολοφονϊα της πολιτι-κής ΠΡllγματικότητας, κι αυτή η δολοφονία παράγεται από τις δημοσκο-πήσεις με τον δικό τους τρόπο. Γι' αυτόν τον λόγο έγραψα στις «Σιωπή-λές Πλειοψηφίεξ» ότι οι μάζες, που πάντα παρουσίαζαν ένα άλλοθι γιαπολιτική αντιπροσώπευση, παίρνουν εκδίκηση επιτρέποντας στον εαυτό

6 Jean Baudήllard 8

Υπάρχει μια αισχρότητα στη λειτουργία και στην πανταχού παρουσίατων δημοσκοπήσεων και της δημοσιότητας. Όχι γιατί μπορεί να προδί-δουν το μυστικό μιας γνώμης, τον αποκρυφισμό της θέλησης, ή γιατίμπορεί να παραβιάζουν κάποιον άγραφο νόμο της ανθρώπινη; ύπαρξης,αλλά γιατί επιδεικνύουν αυτό το πλεόνασμα του κοινωνικού, αυτό το εί-δος της συνεχοϋ; ηδονοβλεψία; της ομάδας εν σχεσει με τον εαυτό της:πρέπει κάθε στιγμή να ξέρουν τι θέλει, να ξέρουν τι σκέπτεται, να είναιενημερωμένες για τις ελάχιστε; ανάγκε; της, τους ελάχιστου; φόβου;της, να βλέπει τον εαυτό της συνεχω; στη βιντεοθόνη των στατιστικών,να παρατηρεί σταθερά το δικό της θερμομετρικό διάγραμμα, όλα αυτάσαν μια μορφή υποχονδριακή; τρέλλας. Το κοινωνικό καταντά να κατα-κτηθεί από τον εαυτό του' μέσω αυτής της αυτοπληροφόρησηξ, αυτήςτης σταθερής αυτομέθης, αυτοϋποβιβάζεται, οδηγείται μόνο του στη δια-στροφή. Αυτή είναι η πραγματική αισχρότητα. Μέσω αυτής της επανά-δρασηξ, αυτού του ακατάπαυστου πρόωρου υπολογισμού, το κοινωνικόχάνει την-ίδια του τη σκηνή. Δεν υποδύεται πια τον εαυτό του' δεν έχειπια χρόνο να υποδυθεί τον εαυτό του' δεν καταλαμβάνει πια έναν συγκε-κριμένο χώρο, δημόσιο ή πολιτικό' συγχέεται με τη δική του οθόνη ε-λέγχου. Υπερπληροφορημένο, επιδεικνύει αυξητική τάση προς την πα-χυσαρκία. Οτιδήποτε χάνει τη σκηνή του (σαν το παχύσαρκο σώμα), με-τατρέπεται γι' αυτόν τον πολύ ουσιαστικό λ'όγο σε αισχρό.

Η σιωπή των μαζών είναι επίσης, με μια έννοια, αισχρή. Γιατί και οιμάζες διαμορφωνονται απ' αυτήν την άχρηστη υπερπληροφόρηση πουισχυρίζεται ότι τους διαφωτϊζει, όταν το μόνο που κάνει είναι να παρα-γεμίζει τον αντιπροσωπευτικό χώρο και να αυτοκακυρώνεται, μέσα σεμια σιωπηλή ισοδυναμία. Και δεν μπορούμε να κάνουμε πολλά εναντίοναυτής της αισχρή; κυκλικότητα; των μαζών και της πληροφόρησηι; Ταδύο Φαινόμενα αλληλοτροφοδοτούνται: οι μάζες δεν έχουν γνώμη και ηπληροφόρηση δεν τους πληροφορεί. Και από τα δύο λείπει μια σκηνήόπου το νόημα του κοινωνικού να μπορεί να λάβει χώρα, συνεχίζονται;την τερατώδη αλληλοτροφοδότησή τους - καθώς η ταχύτητα με την ο-ποία περιστρεφεται η πληροφόρηση αυξάνει συνεχώ; το βάρος των μα-ζών σαν τέτοιο, αλλά όχι και την αυτογνωσία τους.

Έτσι αν κάποιο; πάρει τις δημοσκοπήσει; και την αβεβαιότητα πουπροκαλούν σχετικά με την αρχή της κοινωνική; πραγματικότητα; καιτον τύπο της αισχρότηταξ, της στατιστική; πορνογραφία; που μας προ-σελκύει ~ αν τα πάρουμε όλα αυτά στα σοβαρά, αν τα αντιμετωπίσουμεμε τις βεβαιότητες που ισχυρίζεται ότι προσφέρει η πληροφόρηση καιτο ίδιο το κοινωνικό, τότε όλα μοιάζουν πολύ δραματικά. Αλλά υπάρχει

8 Οι Μάζες 7

κι ένας άλλος τρόπος να δούμε τα πράγματα. Δεν δίνει μεγαλύτερη-αξιο-πιστία στις δημοσκοπήσειξ, αλλά κάποιο κύρος, με την έννοια τηςχλεύη; και του παιχνιδιού. Στην πραγματικότητα μπορούμε να λάβουμευπόψη μας τον δισταγμό των αποτελεσμάτων και το ασυνείδητο χιούμορτους, το οποίο μάλλον μοιάζει μ' εκείνο των μετερεωλόγων (π.χ, η δυνα-τότητα επιβεβαίωσης αντιθετικων γεγονότων ή τάσεων την ίδια στιγμή)'ή έπειτα τον συνηθισμένο τρόπο που ο καθένας τις χρησιμοποιεί, διαφω-νώντας μ' αυτές κατ' ιδίαν, ιδιαίτερα αν εξακριβώνουν την ακριβή συμπε-ριφορα του (κανείς δεν αποδέχεται μια ακριβή στατιστική εκτίμηση τωνπιθανοτήτων του). Αυτό είναι το πραγματικό πρόβλημα της αξιοπιστία;που τις συνοδεύει. .

Η στατιστική, σαν μια αντικειμενική εκτίμηση πιθανοτήτων, προφα-νώς εξανεμίζει κάθε επιλεκτική ευκαιρία και κάθε προσωπική μοίρα. Γι'αυτό κατά βάθος κανεϊ; μας δεν πιστεύει σ' αυτήν, τουλάχιστον όχι πε-ρισσότερο απ' όσο ο χαρτοπαίκτη ς πιστεύει στι; πιθανότητες, αλλά μόνοστην Τύχη (με κεφαλαϊο τ, ισοδύναμο της Χάριτος, και όχι με πεζό, ισο-δύναμο της πιθανότητας). Ένα διασκεδαστικό παράδειγμα αυτής της ε-πϊμονη; άρνηση; της στατιστικής πιθανότητας, δίνεται από το παρακάτωαπόσπασμα, καταχωρημένο στον τύπο: «Εάν αυτό σας καθησυχάζει, μά-θετε ότι υπολογίσαμε πως, από τους 500 ανθρώπου; που παίρνουν το με-τρό δυο Φορές την ημέρα για 60 χρόνια; μόνο ένας κινδυνεύει να δεχτείεπίθεση. Σήμερα δεν βλέπουμε το λόγο να είσαστε εσείςαυτός!». Η ομορ-Φιά της στατιστική; δεν βρίσκεται στην αντικειμενικότητά της, αλλάστο ακούσιο χιούμορ της.

Έτσι λοιπόν, αν κάποιος εκλάβει μ' αυτόν τον τρόπο τις δημοσκοπή-σεις, μπορεί να φανταστεί ότι είναι δυνάτόν να δουλέψουν για τις ίδιεςτις μάζες σαν ένα παιχνίδι, σαν ένα θέαμα, σαν ένα μέσο εμπαιγμού τόσοτου κοινωνικού.όσο και του πολιτικού. Το γεγονός ότι οι δημοσκοπήσειξκάνουν ότι μπορούν για να καταστρέψουν το πολιτικό σαν θέληση καιμεσολάβηση, το πολιτικό σαν νόημα, ακριβω; μέσα από τις επιδράσειςτης προσομοίωση ς και της αβεβαιότητα; - αυτό το γεγονός μπορεί ναδώσει ευχαρίστηση μόνο στο ειρωνικό ασυνείδητο των μαζών (και στοδικό μας ατομικό πολιτικό ασυνείδητο, αν μπορώ να χρησιμοποιήσω αυ-τήν την εκφραση), των οποίων ο βαθύτερος πόθος παραμένει η συμβολι-κή δολοφονϊα της πολιτική; τάξης, η συμβολική δολοφονϊα της πολιτι-κής ΠΡllγματικότητας, κι αυτή η δολοφονία παράγεται από τις δημοσκο-πήσεις με τον δικό τους τρόπο. Γι' αυτόν τον λόγο έγραψα στις «Σιωπή-λές Πλειοψηφίεξ» ότι οι μάζες, που πάντα παρουσίαζαν ένα άλλοθι γιαπολιτική αντιπροσώπευση, παίρνουν εκδίκηση επιτρέποντας στον εαυτό

8 "Jean Baudήllard 8

τους τη θεατρική αντιπροσώπευση της πολιτική; σκηνή;'. Οι άνθρωποιδημοσιοποιήθηκαν. Φτάνουν να επιτρέπουν στους εάυτούς τους ακόμη καιτην πολυτέλεια να απολαμβάνουν μέρα με τη μέρα, όπως σ' ένα οικογε-νειακό σινεμά, τις διακυμάνσεις της γνώμης τους στην καθημερινή ανά-γνωση των δημοσκοπήσεων.

Μόνο μ' αυτή την έννοια πιστεύουν σ' αυτές, μόνο έτσι πιστεύουμεσ' αυτές, όπως πιστεύουμε σ' ένα παιχνίδι κακή; προφητεϊαξ, τα βλέπωή πάω πάσο στην πράσινη τσόχα της πολιτική; σκηνήξ. Είναι, παραδό-ξως, σαν ένα παιχνίδι που Οι δημοσκοπήσει; επανακτούν κάποια; μορ-Φής νομιμότητα. Ένα παιχνίδι του αναποφάσιστου' ένα παιχνίδι τη; πι-θανότηταξ ένα παιχνίδι της αβεβαιότητας της πολιτικής σκηνήξ, της ε-ξισωτικήτ; τελικότητας όλων των τάσεων' ένα παιχνίδι της αλήθειας πουεπιδρά στην κυκλικότητα των ερωτήσεων και των απαντήσεων. Μπορείίσως να δούμε την εμφάνιση μιας από εκείνες τις συλλογικές μορφά; παι-χνιδιού που ο Caillois αποκαλούσε alea4

- την εισβολή στις ίδιες τιςδημοσκοπήσει; μιας αλλόκοτης, τυχαίας διαδικασίας, ενός ειρωνικούκαθρεφτη προς χρήση των μαζών (κι όλοι ανήκουμε στις μάζες) μιας πο-λιτικής σκηνή; που πιάνεται στην ίδια της την παγίδα (αφού οι πολιτι-κοί είναι οι μοναδικοί που πιστεύουν στις δημοσκοπήσειξ, μαζί μ' αυτούςπου τις διεξάγουν προφανώξ, όπως οι μόνοι που πιστεύουν στη δημοσιό-τητα είναι οι υπεύθυνοι της δημοσιότητας).

Μ' αυτήν την έννοια, κάποιοι; μπορεί να τους αποδόσει lμιας κάποια;μορφή; θετικό νόημα: είναι δυνατόν ν' αποτελέσουν τμήμα μιας σύγχρο-νης πολιτιστική; μετατόπισης, τμήμα της εποχής της προσομοίωσης.

Μπροστά σ' αυτόν τον τύπο της συνείδησης, αναγκαζόμαστε να δώ-σουμε συγχαρητήρια στους εαυτοϋτ μας για την ουσιαστική αποτυχίατων δημοσκοπήσεων και για τις διαστροφέξ που τι; κάνουν αβέβαιες καιτυχαίες. Μακράν απ' το να λυπηθούμε για κάτι τέτοιο, πρέπει να σκε-φτούμε ότι εδώ υπάρχει ένα είδος μοίρας ή διαβολική ς μεγαλοφυϊω; (ηδιαβολική μεγαλοφυϊα του ίδιου του κοινωνικού.) που βγάζει αυτήν τηντόσο όμορφη μηχανή εκτός λειτουργίας και την εμποδίζει να πετύχειτους αντικειμενικού; στόχου; που έχει θέσει. Πρέπει επίσης να ρωτή-σουμε αν αυτές οι διαστροφέξ, μακράν απ' το να συνιστούν τη συνείδησητης κακή; όψης της διάθλαση ς της πληροφόρηση; σ' ένα αδρανές καιθαμπό ζήτημα, δεν είναι μάλλον η συνείδηση μιας επιθετική; αντίσταση;του ίδιου του κοινωνικού στην έρευνά του, το σχήμα που παίρνει η από-κρυφη μονομαχία των διεκπεραιωτων των δημοσκοπήσεων και της αντι-κειμενική; καταγραφήξ, της πληροφόρησηξ και των ανθρώπων που τηλαμβάνουν;

8.σι Μάζες 9

Αυτό είναι θεμελιώδες: οι άνθρωποι πάντα υποτίθεται ότι επιθυμούννα συμμετέχουν στο παιχνίδι της αλήθειας, στο παιχνίδι της πληροφό-ρησης. Υπάρχει συμφωνία ως προς το ότι το αντικείμενο μπορεί πάντανα πείθεται από την αλήθεια της πληροφόρηση;' είναι αδιανόητο το α.ντικείμενο της έρευνας, το αντικείμενο της δημοσκόπησηξ, να μην υιοθε-τεί, μιλώντας γενικότερα, τη στρατηγική του υποκειμένου της ανάλυσης,του δειγματολήπτη. Μπορεί σίγουρα να υπάρχουν κάποιεξ δυσκολία;(π.χ. το αντικείμενο δεν καταλαβαίνει την ερώτηση' δεν το αφορα είναιαναποφασιστο απαντά σαν ερωτών και όχι σαν ερωτώμενος κλπ), αλλάγίνεται παραδεκτό ότι ο αναλυτής της δημοσκόπηση; είναι σε θέση ναεπανορθώσει αυτό που βασικά είναι μια έλλειψη προσαρμογής στον ανα-λυτικό μηχανισμό. Η υπόθεση αυτή, ποτέ δεν λαμβάνει υπόψη της πωςόλα τούτα, μακράν απ' 'το να συνιστούν ένα περιθωριακό, αρχαϊκό κατά-λοιπο, είναι το αποτέλεσμα μιας επιθετική; (όχι αμυντικής) αντι-στρατη-γικής από πλευράς του αντικειμένου' ότι εκεί υπάρχει μια κάποια αυθε-ντική, θετική, πιθανόν νικηφόρα στρατηγική, που το αντικείμενο αντιπα-ραθέτει στη στρατηγική του υποκειμένου (σ' αυτήν την περίπτωση τουδημοσκόπου, ή οποιουδήποτε άλλου παραγωγού μηνυμάτων).

Αυτό είναι που κάποιο; μπορεί ν' αποκαλέσει διαβολική μεγαλοφυϊατου αντικειμένου, διαβολική μεγαλοφυϊα των μαζών, διαβολική μεγαλο-φυϊα του ίδιου του κοινωνικού, που σταθερά συντείνει στην αποτυχία ε-ξεύρεσης της αλήθειας του κοινωνικού και στην ανάλυσή του, και γι'αυτόν τον λόγο παραμένει απαράδεκτη, κι ακόμα αδιανόητη, στους μι-σθωτούς αυτής της ανάλυσης.

Για ν' απεικονίσει την επιθυμία του άλλου, ν' απεικονίσει το αίτημάτου σαν καθρεφτητ, ακόμα και να το προλάβει: είναι δύσκολο να φαντα-στούμε τι δυνάμεις εξαπάτησης, αφομοίωσηξ, παρέκκλιση; - με μια λέ-ξη εκλεπτυσμένη ς εκδίκηση; - υπάρχουν σ' αυτόν τον τύπο απόκρισηξ.Αυτός είναι ο τρόπος που οι μάζες δραπετεύουν σαν μια νέα πραγματικό-τητα, απ' αυτόν τον ουσιαστικό καθρέφτη, απ' αυτά τα προσομοιωτικάτεχνάσματα που έχουν σχεδιαστεί για να τις κυριεύσουν. Ή πάλι, ο τρό-πος με τον οποίο τα ίδια τα γεγονότα εξαφανϊζονται πίσω από την οθόνητης τηλεόρασης, ή την πιο γενική οθόνη της πληροφόρηση; (αφοϋ αλη-θεύει ότι τα γεγονότα δεν έχουν πιθανή ύπαρξη εκτός σ' αυτήν την πα-ρεκκλίνουσα οθόνη, που δεν είναι πια ένας καθρέφτηξ), Ενώ ο καθρέ-ψτης και η οθόνη της αλλοτρίωση ς ήταν ένας τρόπος παραγωγής (το φα-ντασιακό υποκείμενο), αυτή η νέα οθόνη είναι απλώς ο τρόπος εξαφάνι-σης του. Αλλά η εξαφανιση είναι μια εξαιρετικά σύνθετη μέθοδος: τοαντικείμενο, το άτομο, δεν καταδικάζεται μόνο στην εξαφάνιση, αλλά η

)J

8 "Jean Baudήllard 8

τους τη θεατρική αντιπροσώπευση της πολιτική; σκηνή;'. Οι άνθρωποιδημοσιοποιήθηκαν. Φτάνουν να επιτρέπουν στους εάυτούς τους ακόμη καιτην πολυτέλεια να απολαμβάνουν μέρα με τη μέρα, όπως σ' ένα οικογε-νειακό σινεμά, τις διακυμάνσεις της γνώμης τους στην καθημερινή ανά-γνωση των δημοσκοπήσεων.

Μόνο μ' αυτή την έννοια πιστεύουν σ' αυτές, μόνο έτσι πιστεύουμεσ' αυτές, όπως πιστεύουμε σ' ένα παιχνίδι κακή; προφητεϊαξ, τα βλέπωή πάω πάσο στην πράσινη τσόχα της πολιτική; σκηνήξ. Είναι, παραδό-ξως, σαν ένα παιχνίδι που Οι δημοσκοπήσει; επανακτούν κάποια; μορ-Φής νομιμότητα. Ένα παιχνίδι του αναποφάσιστου' ένα παιχνίδι τη; πι-θανότηταξ ένα παιχνίδι της αβεβαιότητας της πολιτικής σκηνήξ, της ε-ξισωτικήτ; τελικότητας όλων των τάσεων' ένα παιχνίδι της αλήθειας πουεπιδρά στην κυκλικότητα των ερωτήσεων και των απαντήσεων. Μπορείίσως να δούμε την εμφάνιση μιας από εκείνες τις συλλογικές μορφά; παι-χνιδιού που ο Caillois αποκαλούσε alea4

- την εισβολή στις ίδιες τιςδημοσκοπήσει; μιας αλλόκοτης, τυχαίας διαδικασίας, ενός ειρωνικούκαθρεφτη προς χρήση των μαζών (κι όλοι ανήκουμε στις μάζες) μιας πο-λιτικής σκηνή; που πιάνεται στην ίδια της την παγίδα (αφού οι πολιτι-κοί είναι οι μοναδικοί που πιστεύουν στις δημοσκοπήσειξ, μαζί μ' αυτούςπου τις διεξάγουν προφανώξ, όπως οι μόνοι που πιστεύουν στη δημοσιό-τητα είναι οι υπεύθυνοι της δημοσιότητας).

Μ' αυτήν την έννοια, κάποιοι; μπορεί να τους αποδόσει lμιας κάποια;μορφή; θετικό νόημα: είναι δυνατόν ν' αποτελέσουν τμήμα μιας σύγχρο-νης πολιτιστική; μετατόπισης, τμήμα της εποχής της προσομοίωσης.

Μπροστά σ' αυτόν τον τύπο της συνείδησης, αναγκαζόμαστε να δώ-σουμε συγχαρητήρια στους εαυτοϋτ μας για την ουσιαστική αποτυχίατων δημοσκοπήσεων και για τις διαστροφέξ που τι; κάνουν αβέβαιες καιτυχαίες. Μακράν απ' το να λυπηθούμε για κάτι τέτοιο, πρέπει να σκε-φτούμε ότι εδώ υπάρχει ένα είδος μοίρας ή διαβολική ς μεγαλοφυϊω; (ηδιαβολική μεγαλοφυϊα του ίδιου του κοινωνικού.) που βγάζει αυτήν τηντόσο όμορφη μηχανή εκτός λειτουργίας και την εμποδίζει να πετύχειτους αντικειμενικού; στόχου; που έχει θέσει. Πρέπει επίσης να ρωτή-σουμε αν αυτές οι διαστροφέξ, μακράν απ' το να συνιστούν τη συνείδησητης κακή; όψης της διάθλαση ς της πληροφόρηση; σ' ένα αδρανές καιθαμπό ζήτημα, δεν είναι μάλλον η συνείδηση μιας επιθετική; αντίσταση;του ίδιου του κοινωνικού στην έρευνά του, το σχήμα που παίρνει η από-κρυφη μονομαχία των διεκπεραιωτων των δημοσκοπήσεων και της αντι-κειμενική; καταγραφήξ, της πληροφόρησηξ και των ανθρώπων που τηλαμβάνουν;

8.σι Μάζες 9

Αυτό είναι θεμελιώδες: οι άνθρωποι πάντα υποτίθεται ότι επιθυμούννα συμμετέχουν στο παιχνίδι της αλήθειας, στο παιχνίδι της πληροφό-ρησης. Υπάρχει συμφωνία ως προς το ότι το αντικείμενο μπορεί πάντανα πείθεται από την αλήθεια της πληροφόρηση;' είναι αδιανόητο το α.ντικείμενο της έρευνας, το αντικείμενο της δημοσκόπησηξ, να μην υιοθε-τεί, μιλώντας γενικότερα, τη στρατηγική του υποκειμένου της ανάλυσης,του δειγματολήπτη. Μπορεί σίγουρα να υπάρχουν κάποιεξ δυσκολία;(π.χ. το αντικείμενο δεν καταλαβαίνει την ερώτηση' δεν το αφορα είναιαναποφασιστο απαντά σαν ερωτών και όχι σαν ερωτώμενος κλπ), αλλάγίνεται παραδεκτό ότι ο αναλυτής της δημοσκόπηση; είναι σε θέση ναεπανορθώσει αυτό που βασικά είναι μια έλλειψη προσαρμογής στον ανα-λυτικό μηχανισμό. Η υπόθεση αυτή, ποτέ δεν λαμβάνει υπόψη της πωςόλα τούτα, μακράν απ' 'το να συνιστούν ένα περιθωριακό, αρχαϊκό κατά-λοιπο, είναι το αποτέλεσμα μιας επιθετική; (όχι αμυντικής) αντι-στρατη-γικής από πλευράς του αντικειμένου' ότι εκεί υπάρχει μια κάποια αυθε-ντική, θετική, πιθανόν νικηφόρα στρατηγική, που το αντικείμενο αντιπα-ραθέτει στη στρατηγική του υποκειμένου (σ' αυτήν την περίπτωση τουδημοσκόπου, ή οποιουδήποτε άλλου παραγωγού μηνυμάτων).

Αυτό είναι που κάποιο; μπορεί ν' αποκαλέσει διαβολική μεγαλοφυϊατου αντικειμένου, διαβολική μεγαλοφυϊα των μαζών, διαβολική μεγαλο-φυϊα του ίδιου του κοινωνικού, που σταθερά συντείνει στην αποτυχία ε-ξεύρεσης της αλήθειας του κοινωνικού και στην ανάλυσή του, και γι'αυτόν τον λόγο παραμένει απαράδεκτη, κι ακόμα αδιανόητη, στους μι-σθωτούς αυτής της ανάλυσης.

Για ν' απεικονίσει την επιθυμία του άλλου, ν' απεικονίσει το αίτημάτου σαν καθρεφτητ, ακόμα και να το προλάβει: είναι δύσκολο να φαντα-στούμε τι δυνάμεις εξαπάτησης, αφομοίωσηξ, παρέκκλιση; - με μια λέ-ξη εκλεπτυσμένη ς εκδίκηση; - υπάρχουν σ' αυτόν τον τύπο απόκρισηξ.Αυτός είναι ο τρόπος που οι μάζες δραπετεύουν σαν μια νέα πραγματικό-τητα, απ' αυτόν τον ουσιαστικό καθρέφτη, απ' αυτά τα προσομοιωτικάτεχνάσματα που έχουν σχεδιαστεί για να τις κυριεύσουν. Ή πάλι, ο τρό-πος με τον οποίο τα ίδια τα γεγονότα εξαφανϊζονται πίσω από την οθόνητης τηλεόρασης, ή την πιο γενική οθόνη της πληροφόρηση; (αφοϋ αλη-θεύει ότι τα γεγονότα δεν έχουν πιθανή ύπαρξη εκτός σ' αυτήν την πα-ρεκκλίνουσα οθόνη, που δεν είναι πια ένας καθρέφτηξ), Ενώ ο καθρέ-ψτης και η οθόνη της αλλοτρίωση ς ήταν ένας τρόπος παραγωγής (το φα-ντασιακό υποκείμενο), αυτή η νέα οθόνη είναι απλώς ο τρόπος εξαφάνι-σης του. Αλλά η εξαφανιση είναι μια εξαιρετικά σύνθετη μέθοδος: τοαντικείμενο, το άτομο, δεν καταδικάζεται μόνο στην εξαφάνιση, αλλά η

)J

lO Jean Baudήllard •

εξαΦάνισηείναι επίσης η στρατηγική του' είναι μια μορφή απόκριση; σ'αυτόν τον μηχανισμό για σύλληψη, δικτύωση και υποχρεωτική ταυτο-π~ίηση. Σ' α~τήν την καθολική ανάδυση της καταγραφηξ, το άτομο ή ημάζα απαντουν με μια παροδική συμπεριφορά εξαφάνισηξ. Τι είναι' τικάνουν σε τι μετατρέπονται πίσω απ' αυτήν την οθόνη; Μετατρέπονταισε μια αδ~απέραστη και χωρϊ; νόημα επιφανεια, η οποία είναι μια μεθο-δος εξαφαν~σης. Επισκιάζουν τους εαυτούς του;' τήκονται σ' αυτήν τηνεπιφανειακή οθόνη με τετοιον τρόπο, ώστε η πραγματικότητά τους κιεκ~ίνη της κίνηση; τους, ακριβω; όπως τα σωματίδια της ύλης, να μπο-ρουν να ερευνώνται ριζοσπαστικά χωρίς να πραγματοποιείται καμμια θε-ΙU;λιακή αλλαγή στην, μέσω των.πιθανοτήτων, ανάλυση της συμπεριφο-ρ~ τους. Στην πραγματικότητα, πίσω απ' αυτήν την «αντικειμενική» 0-

χυρωση των δικτύων και των υποδειγμάτων, τα οποία πιστεύουν ότι μπο-ρούν να τις συλλάβουν, κι όπου ο συνολικό; πληθυσμός των αναλυτώνκαι των ειδικευμένων παρατηρητών πιστεύουν ότι μπορούν να τις συλ-λά~oυ~, περνά ένα κύ~α Χλευ~σμoύ, μεταστροφη; και παρωδίας, το 0-

ποιο ειναι η ενεργητική εκμεταλλευση, το παρωδιακό παίξιμο από πλευ-ράς του αντικειμένου της διαδικασία; εξαφάνισή; του.

Υπάρχουν, και πάντα υπήρχαν, μεγάλες δυσκολϊεξ στην. ανάλυση τωνμέσων, κι ολόκληρη; της σφαϊρω; της πληροφορησηξ, μέσω των παρα-δοσιακών κατηγοριών της φιλοσοφϊα; του υποκειμένου: βούληση, ανα-παράσταση, επιλογή, ελευθερία, περίσκεψη, γνώση και επιθυμία. Γιαόλα αυτά είναι μάλλον προφανά; ότι αντιτίθονται πλήρως στα μέσα ότιτο υποκείμενο αποξενώνεται πλήρως μέσα στην κυριαρχία του. Υπάρχειμια διαστρέβλωση της αρχής ανάμεσα στη σφαϊρα της πληροΦόρησηςκαι τον ηθικό νόμο που ακόμα κυριαρχεί πάνω μας, και της οποίας ηέκβαση ειναι η ακόλουθη: πρέπει να γνωρίζεις τον εαυτό σου, πρέπει ναγνωρίζεις ποια είναι η βούλησή σου και ποια είναι η επιθυμία σου. Μ'αυτήν την έννοια τα μέσα, κι ακόμη οι τεχνικό; και η επιστήμη, δεν μαςδιδάσκουν τίποτα απολύτω;' μάλλον έχουν περιορίσει τα όρια της βού-λησης και της αντιπροσώπευση;' έχουν μπερδέψει τις κάρτες κι έχουνστερήσει κάθευποκεϊμενο από τη διάθεση του κορμιού του, της επιθυ-μίας του, της επιλογής και της ελευθερίας του.

Αλλά αυτή η ιδέα της αλλοτρίωσης ίσως ποτέ δεν ήταν τίποτα άλλοαπό την ιδανική προοπτική του.φιλοσόφου προς χρήση των υποθετικώνμαζών. Ίσως ποτέ δεν έκφρασε τίποτα άλλο από την αλλοτρίωση τουίδιου του φιλοσόφου μ' άλλα λόγια εκείνον που κάποιος ή κάποια πι-στεύει τον εαυτό του-της σαν κάτι άλλο. Πάνω σ' αυτό το ζήτημα ο Χεγγελείναι απόλυτα σαφή; στην κρίση του για τον Aufkliίrer, της ΦιλοσοΦίας

• Οι Μάζες 11

του Διαφωτισμού, αυτής που καταγγέλλει την «αυτοκρατορία» του λα-θους και την περιφρονεϊ, ..

Ο Λόγος επιζητά να φωτισει τη δεισιδαίμονα μάζα αποκαλϋπτοντω;την απάτη. Προσπαθεί να την κάνει να καταλάβει ότι είναι η ίδια, η μάζα,που επιτρέπει στον δεσπότη να ζει, κι όχι ο δεσπότης που την αφήνεινα ζει, όπως πιστεύει όταν τον υπακούει. Για τον απομυθοποιητή, η εϋ-πιστη συνείδηση λαθεϋει για τον ίδιο τον εαυτό της.

«ο Διαφωτισμόξ μιλά σαν οι ταχυδακτυλουργοϊ παπάδες να έχουν, με μια μα-γική κίνηση, εξαφανϊσει το υποκείμενο της συνείδησης, το οποίο αντικατέστησανμε κάτι απόλυτα ξένο και άλλο· και, την ίδια στιγμή, ο Διαφωτισμοξ λέει ότι αυτότο ξένο πράγμα είναι ένα υποκείμενο της συνείδησηξ, που πιστεύει στη συνείδη-ση, που την εμπιστεύεται, που προσπαθεί να την ικανοποιήσει'».

Προφανω; υπάρχει μια αντϊφαση, λέει ο Χέγγελ: δεν μπορεί κάποιοι;να εμπιστευτεί τον εαυτό του σ' έναν άλλο πέρα από τον ίδιο και να κάνειλάθος γι' αυτόν, αφότου κάποιοι; που εμπιστεύεται κάτι άλλο, δείχνει τηβεβαιότητα ότι είναι ασφαλή; μ' αυτό το άλλο συνεπώς, η συνείδηση,που υποτίθεται ότι είναι μυθοποιημένη, γνωρίζει πολύ καλά πού είναι α-σφαλή; και πού όχι. Άρα, δεν υπάρχει ανάγκη να διορθώσουμε ένα λα-θος που υπάρχει μόνο στον ίδιο τον Aufkliίrer. Δεν είναι η συνείδηση,καταλήγει ο Χέγγελ, που εκλαμβάνει τον εαυτό της σαν άλλο, αλλά οAufkliίrer που εκλαμβάνει τον εαυτό του σαν άλλο, άλλο από αυτόν τονκοινό άνθρωπο, τον οποίο πασχίζει να κάνει να καταλάβει την ηλιθιότη-τα του. «Όταν τίθεται η ερώτηση αν επιτρέπεται να παραπλανήσουμεέναν άνθρωπο, κάποιο; πρέπει ν' απαντήσει ότι αυτή η ερώτηση είναιάνευ αξίας, αφού είναι αδύνατο να παραπλανήσεις έναν άνθρωπο για τονίδιο του τον εάυτό»6.

Έτσι αρκεί να αντιστρέψουμε την ιδέα της μάζας που αλλοτριώνεταιαπό τα μέσα, για να εκτιμήσουμε κατά πόσο ολόκληρο το σύμπαν τωνμέσων, και ίσως ολόκληρο το σύμπαν της τεχνολογίαξ, είναι αποτέλεσμαμιας μυστική; στρατηγική; αυτής της μάζας που υποτίθεται πως είναιαλλοτριωμένη, μιας μυστικής μορΦής άρνησης βούλησης, μιας αθέλητηςπρόκληση; προς οτιδήποτε απαιτεί η φιλοσοφία από το υποκείμενο -δηλαδή οποιασδήποτε ορθολογικότητα; της επιλογής και οποιασδήποτεάσκηση; της βούλησης, της γνώσης, και της ελευθερίας.

Με μια έννοια, δεν έχουμε να κάνουμε πλέον με την επανάσταση, αλ-λά με μια μαζική μεταβίβαση, μια μαζική ανάθεση της εξουσίας της επι-θυμίας, της επιλογής, της υπευθυνότητας; μια ανάθεση σε μηχανισμούςείτε πολιτικού; είτε διανοητικού; που έχουν το καθήκον να φροντϊζουνγια όλα αυτά τα πράγματα. Μια μαζική μη-θέληση, μια μαζική αποστα-σιοποίηση από τη θέληση, αλλά όχι μέσω της αλλοτρίωση ς ή της εθε-

lO Jean Baudήllard •

εξαΦάνισηείναι επίσης η στρατηγική του' είναι μια μορφή απόκριση; σ'αυτόν τον μηχανισμό για σύλληψη, δικτύωση και υποχρεωτική ταυτο-π~ίηση. Σ' α~τήν την καθολική ανάδυση της καταγραφηξ, το άτομο ή ημάζα απαντουν με μια παροδική συμπεριφορά εξαφάνισηξ. Τι είναι' τικάνουν σε τι μετατρέπονται πίσω απ' αυτήν την οθόνη; Μετατρέπονταισε μια αδ~απέραστη και χωρϊ; νόημα επιφανεια, η οποία είναι μια μεθο-δος εξαφαν~σης. Επισκιάζουν τους εαυτούς του;' τήκονται σ' αυτήν τηνεπιφανειακή οθόνη με τετοιον τρόπο, ώστε η πραγματικότητά τους κιεκ~ίνη της κίνηση; τους, ακριβω; όπως τα σωματίδια της ύλης, να μπο-ρουν να ερευνώνται ριζοσπαστικά χωρίς να πραγματοποιείται καμμια θε-ΙU;λιακή αλλαγή στην, μέσω των.πιθανοτήτων, ανάλυση της συμπεριφο-ρ~ τους. Στην πραγματικότητα, πίσω απ' αυτήν την «αντικειμενική» 0-

χυρωση των δικτύων και των υποδειγμάτων, τα οποία πιστεύουν ότι μπο-ρούν να τις συλλάβουν, κι όπου ο συνολικό; πληθυσμός των αναλυτώνκαι των ειδικευμένων παρατηρητών πιστεύουν ότι μπορούν να τις συλ-λά~oυ~, περνά ένα κύ~α Χλευ~σμoύ, μεταστροφη; και παρωδίας, το 0-

ποιο ειναι η ενεργητική εκμεταλλευση, το παρωδιακό παίξιμο από πλευ-ράς του αντικειμένου της διαδικασία; εξαφάνισή; του.

Υπάρχουν, και πάντα υπήρχαν, μεγάλες δυσκολϊεξ στην. ανάλυση τωνμέσων, κι ολόκληρη; της σφαϊρω; της πληροφορησηξ, μέσω των παρα-δοσιακών κατηγοριών της φιλοσοφϊα; του υποκειμένου: βούληση, ανα-παράσταση, επιλογή, ελευθερία, περίσκεψη, γνώση και επιθυμία. Γιαόλα αυτά είναι μάλλον προφανά; ότι αντιτίθονται πλήρως στα μέσα ότιτο υποκείμενο αποξενώνεται πλήρως μέσα στην κυριαρχία του. Υπάρχειμια διαστρέβλωση της αρχής ανάμεσα στη σφαϊρα της πληροΦόρησηςκαι τον ηθικό νόμο που ακόμα κυριαρχεί πάνω μας, και της οποίας ηέκβαση ειναι η ακόλουθη: πρέπει να γνωρίζεις τον εαυτό σου, πρέπει ναγνωρίζεις ποια είναι η βούλησή σου και ποια είναι η επιθυμία σου. Μ'αυτήν την έννοια τα μέσα, κι ακόμη οι τεχνικό; και η επιστήμη, δεν μαςδιδάσκουν τίποτα απολύτω;' μάλλον έχουν περιορίσει τα όρια της βού-λησης και της αντιπροσώπευση;' έχουν μπερδέψει τις κάρτες κι έχουνστερήσει κάθευποκεϊμενο από τη διάθεση του κορμιού του, της επιθυ-μίας του, της επιλογής και της ελευθερίας του.

Αλλά αυτή η ιδέα της αλλοτρίωσης ίσως ποτέ δεν ήταν τίποτα άλλοαπό την ιδανική προοπτική του.φιλοσόφου προς χρήση των υποθετικώνμαζών. Ίσως ποτέ δεν έκφρασε τίποτα άλλο από την αλλοτρίωση τουίδιου του φιλοσόφου μ' άλλα λόγια εκείνον που κάποιος ή κάποια πι-στεύει τον εαυτό του-της σαν κάτι άλλο. Πάνω σ' αυτό το ζήτημα ο Χεγγελείναι απόλυτα σαφή; στην κρίση του για τον Aufkliίrer, της ΦιλοσοΦίας

• Οι Μάζες 11

του Διαφωτισμού, αυτής που καταγγέλλει την «αυτοκρατορία» του λα-θους και την περιφρονεϊ, ..

Ο Λόγος επιζητά να φωτισει τη δεισιδαίμονα μάζα αποκαλϋπτοντω;την απάτη. Προσπαθεί να την κάνει να καταλάβει ότι είναι η ίδια, η μάζα,που επιτρέπει στον δεσπότη να ζει, κι όχι ο δεσπότης που την αφήνεινα ζει, όπως πιστεύει όταν τον υπακούει. Για τον απομυθοποιητή, η εϋ-πιστη συνείδηση λαθεϋει για τον ίδιο τον εαυτό της.

«ο Διαφωτισμόξ μιλά σαν οι ταχυδακτυλουργοϊ παπάδες να έχουν, με μια μα-γική κίνηση, εξαφανϊσει το υποκείμενο της συνείδησης, το οποίο αντικατέστησανμε κάτι απόλυτα ξένο και άλλο· και, την ίδια στιγμή, ο Διαφωτισμοξ λέει ότι αυτότο ξένο πράγμα είναι ένα υποκείμενο της συνείδησηξ, που πιστεύει στη συνείδη-ση, που την εμπιστεύεται, που προσπαθεί να την ικανοποιήσει'».

Προφανω; υπάρχει μια αντϊφαση, λέει ο Χέγγελ: δεν μπορεί κάποιοι;να εμπιστευτεί τον εαυτό του σ' έναν άλλο πέρα από τον ίδιο και να κάνειλάθος γι' αυτόν, αφότου κάποιοι; που εμπιστεύεται κάτι άλλο, δείχνει τηβεβαιότητα ότι είναι ασφαλή; μ' αυτό το άλλο συνεπώς, η συνείδηση,που υποτίθεται ότι είναι μυθοποιημένη, γνωρίζει πολύ καλά πού είναι α-σφαλή; και πού όχι. Άρα, δεν υπάρχει ανάγκη να διορθώσουμε ένα λα-θος που υπάρχει μόνο στον ίδιο τον Aufkliίrer. Δεν είναι η συνείδηση,καταλήγει ο Χέγγελ, που εκλαμβάνει τον εαυτό της σαν άλλο, αλλά οAufkliίrer που εκλαμβάνει τον εαυτό του σαν άλλο, άλλο από αυτόν τονκοινό άνθρωπο, τον οποίο πασχίζει να κάνει να καταλάβει την ηλιθιότη-τα του. «Όταν τίθεται η ερώτηση αν επιτρέπεται να παραπλανήσουμεέναν άνθρωπο, κάποιο; πρέπει ν' απαντήσει ότι αυτή η ερώτηση είναιάνευ αξίας, αφού είναι αδύνατο να παραπλανήσεις έναν άνθρωπο για τονίδιο του τον εάυτό»6.

Έτσι αρκεί να αντιστρέψουμε την ιδέα της μάζας που αλλοτριώνεταιαπό τα μέσα, για να εκτιμήσουμε κατά πόσο ολόκληρο το σύμπαν τωνμέσων, και ίσως ολόκληρο το σύμπαν της τεχνολογίαξ, είναι αποτέλεσμαμιας μυστική; στρατηγική; αυτής της μάζας που υποτίθεται πως είναιαλλοτριωμένη, μιας μυστικής μορΦής άρνησης βούλησης, μιας αθέλητηςπρόκληση; προς οτιδήποτε απαιτεί η φιλοσοφία από το υποκείμενο -δηλαδή οποιασδήποτε ορθολογικότητα; της επιλογής και οποιασδήποτεάσκηση; της βούλησης, της γνώσης, και της ελευθερίας.

Με μια έννοια, δεν έχουμε να κάνουμε πλέον με την επανάσταση, αλ-λά με μια μαζική μεταβίβαση, μια μαζική ανάθεση της εξουσίας της επι-θυμίας, της επιλογής, της υπευθυνότητας; μια ανάθεση σε μηχανισμούςείτε πολιτικού; είτε διανοητικού; που έχουν το καθήκον να φροντϊζουνγια όλα αυτά τα πράγματα. Μια μαζική μη-θέληση, μια μαζική αποστα-σιοποίηση από τη θέληση, αλλά όχι μέσω της αλλοτρίωση ς ή της εθε-

12 Jean ΒaudήΙΙard •

λούσιαξ σκλαβια; (της οποίας το μυστήριο, σύγχρονο αίνιγμα της πολι-τικής, έχει μείνει αναλλοίωτο από την εποχή του La Βοέιίε, γιατί τοπρόβλημα τίθεται με όρους συναίνεσης του υποκειμένου στην ίδια τουτη σκλαβιά, κάτι που καμμιά φιλοσοφϊα δεν θα είναι ποτέ σε θέση ναερμηνεύσει). Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι υφϊσταται μια άλλη φιλοσο-φία έλλειψης της βούλησηξ, κάποια μορφή ριζοσπαστική ς αντιμεταφυ-σικής, της οποίας το μυστικό είναι πως οι μάζες είναι βαθιά ενήμερεςγια το ότι δεν έχουν να πάρουν μια απόφαση για τους εαυτού; τους καιτον κόσμο' για το ότι δεν χρειάζεται να εύχονται' για το ότι δεν χρειά-ζεται να ξέρουν' για το ότι δεν χρειάζεται να επιθυμούν.

Η βαθύτερη επιθυμία είναι πιθανόν να δοθεί η υπευθυνότητα για τηνεπιθυμία κάποιου σε κάποιον άλλο. Μια στρατηγική ειρωνική; επένδυ-ση; στον άλλο, στους άλλου;' μια στρατηγική προς τους άλλους όχι γιαλόγους οικειοποίηση ς, αλλά αντιθέτως, για λόγους εκδίωξης των φιλο-σόφων και των ανθρώπων της εξουσίας, εκδίωξη ς της υποχρέωση; ναείσαι υπεύθυνοξ, να υφϊστασαι τις φιλοσοφικέξ ηθικές και πολιτικά; κα-τηγοριοποιήσεις. Υπάρχουν υπάλληλοι γι' αυτήν τη δουλειά, όπως καιεπαγγελματίες, αντιπροσωπευτικοί θεματοφύλακεξ της αντίληψης καιτης επιθυμίας. Η δημοσιότητα, η πληροφορική, η τεχνική, ολόκληρη ηδιανοητική και πνευματική τάξη είναι εδώ για να μας πει τι θέλουμε, ναπει στις μάζες τι θέλουν, και βασικά απολαμβάνουμε πλήρως αυτήν τημαζική μεταφορα υπευθυνότητας, ίσως γιατί, πολύ απλά, δεν είναι πλέονενδιαφερον να ξέρουμε τι θέλουμε ν' αποφασϊσουμε, τι να επιθυμήσουμε.Ποιος μας τα επέβαλλε όλα αυτά, ακόμη και την ανάγκη να επιθυμούμε,αν όχι οι φιλόσοφοι;

Η εκλογή είναι μια παράξενη επιταγή. Κάθε φιλοσοφία που εκχωρείστον άνθρωπο το δικαίωμα να ασκεί τη βούλησή του, το μονο που μπο-ρεί να κάνει είναι να τον βυθίσει στην απελπισία. Γιατί αν τίποτα δενείναι πιο κολακευτικό για τη συνείδηση απ' το να ξέρει τι θέλει, αντιθέ-τως τίποτα δεν είναι πιο σαγηνευτικό στη συνείδηση του άλλου (το ασυ-νείδητο;) - εκείνο το ασαφά; και ζωτικό που κάνει την ευτυχία να εξαρ-τάται από την απελπισία της βούληση; - απ' το να γνωρίζει τι θέλει,απ' το να απελευθερωθεί από την επιλογή και να εκτραπεί από την ίδιατου την αντικειμενική βούληση. Είναι πολύ καλύτερα να στηριχτούμεσε κάποιο ασήμαντο ή ισχυρό παράδειγμα, παρά να εξαρτώμεθα από τηθέληση μας ή από την αναγκαιότητα της επιλογήξ. Ο ωραίος Μπρούμελείχε έναν υπηρέτη γι' αυτόν τον σκοπό. Μπροστά σ' ένα υπέροχο τοπίο,διάσπαρτο με όμορφεξ λίμνες, γυρίζει στον υποτακτικό του για να ρωτή-σει: «Ποια λίμνη προτιμώ;»

• Οι Μάζες 13

Ακόμη και η δημοσιότητα θα βρει ένα πλεονέκτημα στον παραμερι-σμό αυτής της αδύναμης υπόθεσης για προσωπική θέληση και επιθυμία.Όχι μόνο οι άνθρωποι σίγουρα δεν θέλουν να λέγεται αυτό που επιθυ-μούν, αλλά σίγουρα δεν θέλουν να το ξέρουν, και ακόμη δεν είναι βέβαιοαν θέλουν καν να το εύχονται. Αντιμέτωποι με τέτοια κίνητρα, είναι ηδιαβολική ευφυϊα τους που του; λέει να μη θέλουν τίποτα και τελικώςνα βασίζονται στον μηχανισμό της δημοσιότητας ή της πληροφόρηση;προκειμένου να «πεισθούν», να κατασκευάσουν μια επιλογή γι' αυτού;(ή να βασιστούν στην πολιτική τάξη για τη διάταξη των πραγμάτων) -ακριβώς όπως ο Μπρούμελ έκανε με τον υπηρέτη του.

Ποιος πεφτε. σ' αυτήν την παγίδα; Η μάζα γνωρίζει ότι δεν γνωρίζειτίποτα, και δεν θέλει να γνωρίζει. Η μάζα γνωρίζει ότι δεν μπορεί νακάνει τίποτα, και δεν θέλει να πετύχει κάτι. Έχει κατηγορηθεί βίαια μ'αυτό το σημάδι της ηλιθιότητας και της παθητικότητας. Αλλά όχι ολο-κληρωτικά: η μάζα είναι πολύ Φαντασμένη Ά συμπεριφέρεται όπως οΜπρούμελ και αναθέτει με μια συμπεριφορά ανωτέρου, την ικανότηταεπιλογής σε κάποιον άλλο, με κάποιου είδους παιχνίδι ανευθυνότηταξ,ειρωνικής πρόκλησης, ανώτερης έλλειψης θέλησης, μυστική; πανουρ-γίας. Όλοι οι μεσολαβητές (άνθρωποι των μέσων, πολιτικοί, διανοούμε-νοι, όλοι οι κληρονόμοι των φιλοσόφων του Διαφωτισμού όσον αφορατην περιφρόνηση προς τις μάζες) στην πραγματικότητα υιοθετούνταιμόνο γι' αυτόν τον σκοπό: να διευθύνουν μέσω της αντιπροσώπευσης,της εξουσιοδότησης, αυτήν την ανιαρή συμπεριφορά εξουσίας και θέλη-σης, να ξαλαφρωσουν τις μάζες απ' αυτήν την υπέρβαση για περισσότε-ρη ευχαρίστηση και να τη στρέψουν σε μια επίδειξη προς όφελο; τους.Υποκατάσταση: αυτή θα είναι, για να επαναλάβουμε την έννοια του Thor-stein Veblen, η κατάσταση των αποκαλούμενων προνιομοϋχων τάξεων,των οποίων η θέληση θα είναι, κατά κάποιο τρόπο, στραμμένη ενάντιαστις ίδιες, προς τους μυστικού; σκοπού; των ίδιων των μαζών που περι-φρονούν.

Ζούμε όλοι κάτι τέτοιο, υποκειμενικά, με τον πιο παράδοξο τρόπο,αφότου σε μας, στον καθένα, αυτή η μάζα συνυπάρχει με το ευφυε; καιτο θεληματικά υποκείμενο που τις καταδικάζει και τις περιφρονεϊ. Κα-νείς δεν ξέρει τι στην πραγματικότητα αντιτίθεται στο συνειδητό, εκτόςαν είναι το καταπιεστικό ασυνείδητο που η ψυχανάλυση μας έχει επίβάλ-λει. Αλλά το πραγματικό μας ασυνείδητο βρίσκεται ίσως σ' αυτήν τηνειρωνική δύναμη της μη-συμμετοχή; της μη-επιθυμίαξ, της μη-γνώσης,της σιωπής, της απορρόφηση; όλων των εξουσιών, της εκδίωξης όλωντων εξουσιών όλων των θελήσεων, όλης της γνώσης, όλων των νοημά-

12 Jean ΒaudήΙΙard •

λούσιαξ σκλαβια; (της οποίας το μυστήριο, σύγχρονο αίνιγμα της πολι-τικής, έχει μείνει αναλλοίωτο από την εποχή του La Βοέιίε, γιατί τοπρόβλημα τίθεται με όρους συναίνεσης του υποκειμένου στην ίδια τουτη σκλαβιά, κάτι που καμμιά φιλοσοφϊα δεν θα είναι ποτέ σε θέση ναερμηνεύσει). Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι υφϊσταται μια άλλη φιλοσο-φία έλλειψης της βούλησηξ, κάποια μορφή ριζοσπαστική ς αντιμεταφυ-σικής, της οποίας το μυστικό είναι πως οι μάζες είναι βαθιά ενήμερεςγια το ότι δεν έχουν να πάρουν μια απόφαση για τους εαυτού; τους καιτον κόσμο' για το ότι δεν χρειάζεται να εύχονται' για το ότι δεν χρειά-ζεται να ξέρουν' για το ότι δεν χρειάζεται να επιθυμούν.

Η βαθύτερη επιθυμία είναι πιθανόν να δοθεί η υπευθυνότητα για τηνεπιθυμία κάποιου σε κάποιον άλλο. Μια στρατηγική ειρωνική; επένδυ-ση; στον άλλο, στους άλλου;' μια στρατηγική προς τους άλλους όχι γιαλόγους οικειοποίηση ς, αλλά αντιθέτως, για λόγους εκδίωξης των φιλο-σόφων και των ανθρώπων της εξουσίας, εκδίωξη ς της υποχρέωση; ναείσαι υπεύθυνοξ, να υφϊστασαι τις φιλοσοφικέξ ηθικές και πολιτικά; κα-τηγοριοποιήσεις. Υπάρχουν υπάλληλοι γι' αυτήν τη δουλειά, όπως καιεπαγγελματίες, αντιπροσωπευτικοί θεματοφύλακεξ της αντίληψης καιτης επιθυμίας. Η δημοσιότητα, η πληροφορική, η τεχνική, ολόκληρη ηδιανοητική και πνευματική τάξη είναι εδώ για να μας πει τι θέλουμε, ναπει στις μάζες τι θέλουν, και βασικά απολαμβάνουμε πλήρως αυτήν τημαζική μεταφορα υπευθυνότητας, ίσως γιατί, πολύ απλά, δεν είναι πλέονενδιαφερον να ξέρουμε τι θέλουμε ν' αποφασϊσουμε, τι να επιθυμήσουμε.Ποιος μας τα επέβαλλε όλα αυτά, ακόμη και την ανάγκη να επιθυμούμε,αν όχι οι φιλόσοφοι;

Η εκλογή είναι μια παράξενη επιταγή. Κάθε φιλοσοφία που εκχωρείστον άνθρωπο το δικαίωμα να ασκεί τη βούλησή του, το μονο που μπο-ρεί να κάνει είναι να τον βυθίσει στην απελπισία. Γιατί αν τίποτα δενείναι πιο κολακευτικό για τη συνείδηση απ' το να ξέρει τι θέλει, αντιθέ-τως τίποτα δεν είναι πιο σαγηνευτικό στη συνείδηση του άλλου (το ασυ-νείδητο;) - εκείνο το ασαφά; και ζωτικό που κάνει την ευτυχία να εξαρ-τάται από την απελπισία της βούληση; - απ' το να γνωρίζει τι θέλει,απ' το να απελευθερωθεί από την επιλογή και να εκτραπεί από την ίδιατου την αντικειμενική βούληση. Είναι πολύ καλύτερα να στηριχτούμεσε κάποιο ασήμαντο ή ισχυρό παράδειγμα, παρά να εξαρτώμεθα από τηθέληση μας ή από την αναγκαιότητα της επιλογήξ. Ο ωραίος Μπρούμελείχε έναν υπηρέτη γι' αυτόν τον σκοπό. Μπροστά σ' ένα υπέροχο τοπίο,διάσπαρτο με όμορφεξ λίμνες, γυρίζει στον υποτακτικό του για να ρωτή-σει: «Ποια λίμνη προτιμώ;»

• Οι Μάζες 13

Ακόμη και η δημοσιότητα θα βρει ένα πλεονέκτημα στον παραμερι-σμό αυτής της αδύναμης υπόθεσης για προσωπική θέληση και επιθυμία.Όχι μόνο οι άνθρωποι σίγουρα δεν θέλουν να λέγεται αυτό που επιθυ-μούν, αλλά σίγουρα δεν θέλουν να το ξέρουν, και ακόμη δεν είναι βέβαιοαν θέλουν καν να το εύχονται. Αντιμέτωποι με τέτοια κίνητρα, είναι ηδιαβολική ευφυϊα τους που του; λέει να μη θέλουν τίποτα και τελικώςνα βασίζονται στον μηχανισμό της δημοσιότητας ή της πληροφόρηση;προκειμένου να «πεισθούν», να κατασκευάσουν μια επιλογή γι' αυτού;(ή να βασιστούν στην πολιτική τάξη για τη διάταξη των πραγμάτων) -ακριβώς όπως ο Μπρούμελ έκανε με τον υπηρέτη του.

Ποιος πεφτε. σ' αυτήν την παγίδα; Η μάζα γνωρίζει ότι δεν γνωρίζειτίποτα, και δεν θέλει να γνωρίζει. Η μάζα γνωρίζει ότι δεν μπορεί νακάνει τίποτα, και δεν θέλει να πετύχει κάτι. Έχει κατηγορηθεί βίαια μ'αυτό το σημάδι της ηλιθιότητας και της παθητικότητας. Αλλά όχι ολο-κληρωτικά: η μάζα είναι πολύ Φαντασμένη Ά συμπεριφέρεται όπως οΜπρούμελ και αναθέτει με μια συμπεριφορά ανωτέρου, την ικανότηταεπιλογής σε κάποιον άλλο, με κάποιου είδους παιχνίδι ανευθυνότηταξ,ειρωνικής πρόκλησης, ανώτερης έλλειψης θέλησης, μυστική; πανουρ-γίας. Όλοι οι μεσολαβητές (άνθρωποι των μέσων, πολιτικοί, διανοούμε-νοι, όλοι οι κληρονόμοι των φιλοσόφων του Διαφωτισμού όσον αφορατην περιφρόνηση προς τις μάζες) στην πραγματικότητα υιοθετούνταιμόνο γι' αυτόν τον σκοπό: να διευθύνουν μέσω της αντιπροσώπευσης,της εξουσιοδότησης, αυτήν την ανιαρή συμπεριφορά εξουσίας και θέλη-σης, να ξαλαφρωσουν τις μάζες απ' αυτήν την υπέρβαση για περισσότε-ρη ευχαρίστηση και να τη στρέψουν σε μια επίδειξη προς όφελο; τους.Υποκατάσταση: αυτή θα είναι, για να επαναλάβουμε την έννοια του Thor-stein Veblen, η κατάσταση των αποκαλούμενων προνιομοϋχων τάξεων,των οποίων η θέληση θα είναι, κατά κάποιο τρόπο, στραμμένη ενάντιαστις ίδιες, προς τους μυστικού; σκοπού; των ίδιων των μαζών που περι-φρονούν.

Ζούμε όλοι κάτι τέτοιο, υποκειμενικά, με τον πιο παράδοξο τρόπο,αφότου σε μας, στον καθένα, αυτή η μάζα συνυπάρχει με το ευφυε; καιτο θεληματικά υποκείμενο που τις καταδικάζει και τις περιφρονεϊ. Κα-νείς δεν ξέρει τι στην πραγματικότητα αντιτίθεται στο συνειδητό, εκτόςαν είναι το καταπιεστικό ασυνείδητο που η ψυχανάλυση μας έχει επίβάλ-λει. Αλλά το πραγματικό μας ασυνείδητο βρίσκεται ίσως σ' αυτήν τηνειρωνική δύναμη της μη-συμμετοχή; της μη-επιθυμίαξ, της μη-γνώσης,της σιωπής, της απορρόφηση; όλων των εξουσιών, της εκδίωξης όλωντων εξουσιών όλων των θελήσεων, όλης της γνώσης, όλων των νοημά-

14 Jean ΒaudήΙΙard 8

των, από αντιπροσώπους που περιβάλλονται μ' ένα φωτοστέφανο χλευα-σμού. Το ασυνείδητό μας τότε δεν θα συντίθεται από κίνητρα, των ο-ποίων μοίρα είναι η θλιβερή καταπίεση' δεν θα καταπιέζεται καθόλου'θα αποτελείται απ' αυτή τη χαρωπή εκδίωξη όλων των επιβαρυντικών υ-περδομών του όντος και της θέλησης.

Είχαμε πάντοτε μια θλιβερή εικόνα των μαζών (αποξενωμένες), μιαθλιβερή εικόνα του ασυνείδητου (καταπιεσμενο). Σ' ολόκληρη τη φιλο-σοφϊα μας βαρύνει αυτός ο θλιβερός συσχετισμό; Ακόμη κ:ιαν επρόκει-το μόνο για μια αλλαγή, θα ήταν ενδιαφερον να συλληφθεί η ,μάζα, ημάζα-αντικείμενο, σαν η αποθήκη μιας τελικά απατηλής, ψεύτικη; καιυποδηλωτική; στρατηγικήξ, ο συσχετισμό; ενός ειρωνικοϋ, χαρωπού καισαγηνευτικού ασυνείδητου.

Σχετικά με τα μέσα μπορείς να υποστηρίξεις δύο αντιτιθέμενες υποθέ-σεις: είναι η στρατηγική της εξουσίας, η οποία βρίσκει σ' αυτά το μέσομυθοποίησης των μαζών και επιβολής της αλήθειας της. Ή, αλλιώς, εί-ναι η στρατηγική περιοχή της πανουργίας των μαζών, οι οποίες εξα-σκούν σ' αυτά τη συμπαγή δύναμή τους της άρνησης της αλήθειας, τηςάρνησης της πραγματικότητα; Σήμερα τα μέσα δεν είναι τίποτα άλλοαπό το υπέροχο εργαλείο αποσταθεροποίηση; του πραγματικού και τουαληθινού, ολόκληρη; της ιστορική; ή πολιτική; αλήθειας (έτσι δεν υ-πάρχει δυνατή πολιτική στρατηγική των μέσων: είναι μια αντίφαση εξ'ορισμού). Και η μανία που έχουμε για τα ~σα, ότι είναι αδύνατον νακάνουμε χωρι; αυτά, είναι το βαθύ αποτέλεσμα του ίδιου Φαινομένου: δενείναι αποτέλεσμα της επιθυμίας για κουλτούρα, επικοινωνία καιπληρο-φόρηση, αλλά αποτέλεσμα αυτής της διαστρέβλωση ς της αλήθειας καιτου ψεύδους, αυτής της καταστροφη; του νοήματος στη λειτουργία τουμέσου. Η επιθυμία για επίδειξη, για προσομοίωση, η οποία είναι ταυτό-χρόνω; επιθυμία για αποπροσομοίωση. Αυτή δεν είναι μια ζωτική αντί-δραση. Είναι μια αυθόρμητη ολική αντίσταση στο τελεσϊγραφο του ι-στορικού και πολιτικού λόγου.

Έχει σημασία σήμερα να εκτιμήσουμε αυτήν τη διπλή πρόκληση:την πρόκληση του νοήματος των μαζών και της σιωπής τους (που δενείναι καθόλου μα καθόλου μια παθητική αντίσταση) και την πρόκλησητου νοήματος που έρχεται από τα μέσα και τη γοητεία τους. Όλες οιπεριθωριακέ; εναλλακτικά; προσπάθειες για να επαναφερθεϊ το νόημαείναι υποδέεστερες σε σχέση μ' αυτό.

Προφανω; υπάρχει ένα παράδοξο στο αξεδιάλυτομπλέξιμο των μαζώνκαι των μέσων: είναι τα μέσα που ουδετεροποιούν το νόημα και που πα-ράγουν την «άμορφη» (ή απληροφόρητη) μάζα' ή είναι η μάζα η οποία

8 Οι Μάζες 15

νικηφόρα αντιστέκεται στα μέσα, αποσπούμενη ή απορροφούμενη χωρί;να απαντά σ' όλα τα μηνύματα που αυτά παράγουν.Είναι τα μαζικά μέσαστην πλευρά τη; εξουσίας όσον αφορα τη χειραγώγηση των μαζών, ήείναι στην πλευρά των μαζών στη ρευστοποίηση του μηνύματος, στη βίαπου ενυπάρχει στο νόημα; Είναι τα μέσα που γοητεύουν τις μάζες, ήείναι οι μάζες που εκτρέπουν τα μέσα σε μια καλλιτεχνία; Τα μέσα πε-τούν ένα γύρω νόημα και μη-νόημα' χειραγωγούν αμέσως με οποιαδήπο-τε έννοια. Κανείς δεν μπορεί να ελέγξει αυτήν/τη διαδικασία: τα μέσαείναι το όχημα για την προσποίηση η οποία ανήκει στο σύστημα, καιγια την προσομοίωση η οποία καταστρέφει το σύστημα, σύμφωνα με μιακυκλική λογική, ακριβω; όπως μια σπείρα του Mobius - και μάλλον έ-τσι συμβαίνει. Δεν υπάρχει εναλλακτική πρόταση ως προς αυτό, μια λο-γική λύση. Μόνο μια λογική επιδείνωση και μια καταστροφική λύση.Θέλουμε να πούμε ότι αυτή η διαδικασία δεν έχει επιστροφή.

Συμπερασματικά, όμως, πρέπει να καταθέσω μια επιφύλαξη. Η σχέσημα; μ' αυτό το σύστημα είναι ένα αξεδιάλυτο «double bind» - ακριβω;εκείνο των παιδιών στη σχέση τους με τις απαιτήσεις του ενήλικου κό-σμου. Τους λένε να συνιστούν αυτόνομα υποκείμενα, υπεύθυνα, ελεύθερακαι συνειδητά, και ταυτόχρονα να συνιστούν πειθαρχικά αντικείμενα,νωθρά, υπάκουα και iτρoσαρμόσιμα. Το παιδί αντιστέκεται σε όλα τα ε-πίπεδα, και σ' αυτές τις αντιφατικε; απαιτήσει; απαντά με μια διπλήστρατηγική. Όταν ζητάμε από το παιδί να είναι αντικείμενο, αυτό αντι-παραθέτει όλες τις πρακτικέ; της ανυπακοήξ, της εξέγερσης, της χει ρα-φέτησηι;' συνοπτικά, τη στρατηγική του υποκειμένου. Όταν ζητάμε απότο παιδί να είναι υποκείμενο, αντιπαραθέτει πεισματαρικα και πετυχημέ-να μια αντίσταση σαν αντικείμενο' δηλαδή κάνει ακριβώς το αντίθετο:παραλυσία, υπερπροσαρμοστικότητα, ολοκληρωτική εξάρτηση, παθητι-κότητα, ηλιθιότητα. Καμμιά απ' αυτές τις στρατηγικά; δεν έχει μεγαλύ-τερη αντικειμενική αξία απ' ότι η άλλη. Στην αντίσταση του υποκειμέ-νου έχει δοθεί σήμερα μια μονομερής άξία και θεωρείται ως θετική -με τον ίδιο τρόπο που στην πολιτική σφαίρα μόνο οι πρακτικέ; της απε-λευθέρωσης, της χειραφέτησηξ, της έκφρασητ, της αυτοθέσμισης ενόςπολιτικού υποκειμένου θεωρούνται ότι είναι ανατρεπτικέ; και αξίζουντον κόπο. Αυτό δεν λαμβάνει υπόψη του την ισότιμη και πιθανόν ανώ-τερη επίδραση όλων των πρακτικών του αντικειμένου, την αποκήρυξητης θέσης του υποκειμένου και του νοήματος -: ακριβω; οι πρακτικέ;της μάζας - που θάβουμε κάτω από περιφρονητικοϋ; όρους αποξένωσηκαι παθητικότητα. Οι απελευθερωτικά; πρακτικά; ανταποκρίνονται σε μίααπό τις όψεις του συστήματος, στόσταθερό τελεσϊγραφο που δίνουμε

14 Jean ΒaudήΙΙard 8

των, από αντιπροσώπους που περιβάλλονται μ' ένα φωτοστέφανο χλευα-σμού. Το ασυνείδητό μας τότε δεν θα συντίθεται από κίνητρα, των ο-ποίων μοίρα είναι η θλιβερή καταπίεση' δεν θα καταπιέζεται καθόλου'θα αποτελείται απ' αυτή τη χαρωπή εκδίωξη όλων των επιβαρυντικών υ-περδομών του όντος και της θέλησης.

Είχαμε πάντοτε μια θλιβερή εικόνα των μαζών (αποξενωμένες), μιαθλιβερή εικόνα του ασυνείδητου (καταπιεσμενο). Σ' ολόκληρη τη φιλο-σοφϊα μας βαρύνει αυτός ο θλιβερός συσχετισμό; Ακόμη κ:ιαν επρόκει-το μόνο για μια αλλαγή, θα ήταν ενδιαφερον να συλληφθεί η ,μάζα, ημάζα-αντικείμενο, σαν η αποθήκη μιας τελικά απατηλής, ψεύτικη; καιυποδηλωτική; στρατηγικήξ, ο συσχετισμό; ενός ειρωνικοϋ, χαρωπού καισαγηνευτικού ασυνείδητου.

Σχετικά με τα μέσα μπορείς να υποστηρίξεις δύο αντιτιθέμενες υποθέ-σεις: είναι η στρατηγική της εξουσίας, η οποία βρίσκει σ' αυτά το μέσομυθοποίησης των μαζών και επιβολής της αλήθειας της. Ή, αλλιώς, εί-ναι η στρατηγική περιοχή της πανουργίας των μαζών, οι οποίες εξα-σκούν σ' αυτά τη συμπαγή δύναμή τους της άρνησης της αλήθειας, τηςάρνησης της πραγματικότητα; Σήμερα τα μέσα δεν είναι τίποτα άλλοαπό το υπέροχο εργαλείο αποσταθεροποίηση; του πραγματικού και τουαληθινού, ολόκληρη; της ιστορική; ή πολιτική; αλήθειας (έτσι δεν υ-πάρχει δυνατή πολιτική στρατηγική των μέσων: είναι μια αντίφαση εξ'ορισμού). Και η μανία που έχουμε για τα ~σα, ότι είναι αδύνατον νακάνουμε χωρι; αυτά, είναι το βαθύ αποτέλεσμα του ίδιου Φαινομένου: δενείναι αποτέλεσμα της επιθυμίας για κουλτούρα, επικοινωνία καιπληρο-φόρηση, αλλά αποτέλεσμα αυτής της διαστρέβλωση ς της αλήθειας καιτου ψεύδους, αυτής της καταστροφη; του νοήματος στη λειτουργία τουμέσου. Η επιθυμία για επίδειξη, για προσομοίωση, η οποία είναι ταυτό-χρόνω; επιθυμία για αποπροσομοίωση. Αυτή δεν είναι μια ζωτική αντί-δραση. Είναι μια αυθόρμητη ολική αντίσταση στο τελεσϊγραφο του ι-στορικού και πολιτικού λόγου.

Έχει σημασία σήμερα να εκτιμήσουμε αυτήν τη διπλή πρόκληση:την πρόκληση του νοήματος των μαζών και της σιωπής τους (που δενείναι καθόλου μα καθόλου μια παθητική αντίσταση) και την πρόκλησητου νοήματος που έρχεται από τα μέσα και τη γοητεία τους. Όλες οιπεριθωριακέ; εναλλακτικά; προσπάθειες για να επαναφερθεϊ το νόημαείναι υποδέεστερες σε σχέση μ' αυτό.

Προφανω; υπάρχει ένα παράδοξο στο αξεδιάλυτομπλέξιμο των μαζώνκαι των μέσων: είναι τα μέσα που ουδετεροποιούν το νόημα και που πα-ράγουν την «άμορφη» (ή απληροφόρητη) μάζα' ή είναι η μάζα η οποία

8 Οι Μάζες 15

νικηφόρα αντιστέκεται στα μέσα, αποσπούμενη ή απορροφούμενη χωρί;να απαντά σ' όλα τα μηνύματα που αυτά παράγουν.Είναι τα μαζικά μέσαστην πλευρά τη; εξουσίας όσον αφορα τη χειραγώγηση των μαζών, ήείναι στην πλευρά των μαζών στη ρευστοποίηση του μηνύματος, στη βίαπου ενυπάρχει στο νόημα; Είναι τα μέσα που γοητεύουν τις μάζες, ήείναι οι μάζες που εκτρέπουν τα μέσα σε μια καλλιτεχνία; Τα μέσα πε-τούν ένα γύρω νόημα και μη-νόημα' χειραγωγούν αμέσως με οποιαδήπο-τε έννοια. Κανείς δεν μπορεί να ελέγξει αυτήν/τη διαδικασία: τα μέσαείναι το όχημα για την προσποίηση η οποία ανήκει στο σύστημα, καιγια την προσομοίωση η οποία καταστρέφει το σύστημα, σύμφωνα με μιακυκλική λογική, ακριβω; όπως μια σπείρα του Mobius - και μάλλον έ-τσι συμβαίνει. Δεν υπάρχει εναλλακτική πρόταση ως προς αυτό, μια λο-γική λύση. Μόνο μια λογική επιδείνωση και μια καταστροφική λύση.Θέλουμε να πούμε ότι αυτή η διαδικασία δεν έχει επιστροφή.

Συμπερασματικά, όμως, πρέπει να καταθέσω μια επιφύλαξη. Η σχέσημα; μ' αυτό το σύστημα είναι ένα αξεδιάλυτο «double bind» - ακριβω;εκείνο των παιδιών στη σχέση τους με τις απαιτήσεις του ενήλικου κό-σμου. Τους λένε να συνιστούν αυτόνομα υποκείμενα, υπεύθυνα, ελεύθερακαι συνειδητά, και ταυτόχρονα να συνιστούν πειθαρχικά αντικείμενα,νωθρά, υπάκουα και iτρoσαρμόσιμα. Το παιδί αντιστέκεται σε όλα τα ε-πίπεδα, και σ' αυτές τις αντιφατικε; απαιτήσει; απαντά με μια διπλήστρατηγική. Όταν ζητάμε από το παιδί να είναι αντικείμενο, αυτό αντι-παραθέτει όλες τις πρακτικέ; της ανυπακοήξ, της εξέγερσης, της χει ρα-φέτησηι;' συνοπτικά, τη στρατηγική του υποκειμένου. Όταν ζητάμε απότο παιδί να είναι υποκείμενο, αντιπαραθέτει πεισματαρικα και πετυχημέ-να μια αντίσταση σαν αντικείμενο' δηλαδή κάνει ακριβώς το αντίθετο:παραλυσία, υπερπροσαρμοστικότητα, ολοκληρωτική εξάρτηση, παθητι-κότητα, ηλιθιότητα. Καμμιά απ' αυτές τις στρατηγικά; δεν έχει μεγαλύ-τερη αντικειμενική αξία απ' ότι η άλλη. Στην αντίσταση του υποκειμέ-νου έχει δοθεί σήμερα μια μονομερής άξία και θεωρείται ως θετική -με τον ίδιο τρόπο που στην πολιτική σφαίρα μόνο οι πρακτικέ; της απε-λευθέρωσης, της χειραφέτησηξ, της έκφρασητ, της αυτοθέσμισης ενόςπολιτικού υποκειμένου θεωρούνται ότι είναι ανατρεπτικέ; και αξίζουντον κόπο. Αυτό δεν λαμβάνει υπόψη του την ισότιμη και πιθανόν ανώ-τερη επίδραση όλων των πρακτικών του αντικειμένου, την αποκήρυξητης θέσης του υποκειμένου και του νοήματος -: ακριβω; οι πρακτικέ;της μάζας - που θάβουμε κάτω από περιφρονητικοϋ; όρους αποξένωσηκαι παθητικότητα. Οι απελευθερωτικά; πρακτικά; ανταποκρίνονται σε μίααπό τις όψεις του συστήματος, στόσταθερό τελεσϊγραφο που δίνουμε

16 Jean ΒaudήΙΙard 8

προκειμένου να υπάρξουμεως καθαρά αντικείμενα αλλά δεν ανταποκρί-νονται καθόλου στο άλλο αίτημα να υπάρξουμε ως υποκείμενα, στο νααπελευθερωθούμε, να εκφραστούμε με οποιοδήποτε τίμημα, να ψηφϊσου-με, να παράγουμε, να αποφασίσουμε, να μιλήσουμε, να συμμετέσχουμε,να παίξουμε το παιχνίδι: εκβιασμό; και τελεσϊγραφο της ίδιας σοβαρό-τητας με τα άλλα, πιθανόν πιο σοβαρά σήμερα: Για ένα σύστημα τουοποίου το επιχείρημα είναι η καταπίεση και η απώθηση, η στρατηγικήαντίσταση είναι η απαίτηση των απελευθερωτικών δικαιωμάτων του υπο-κειμένου. Αλλά αυτό μοιάζει μάλλον να αντανακλά μια προηγούμενηφάση του συστήματο;' κι αν ακόμη είμαστε αντιμέτωποι μ' αυτό, δεν εί-ναι πλέον μια στρατηγική περιοχή: το σημερινό επιχείρημα του συστή-ματος είναι η μεγιστοποίηση της ομιλίας, η μεγιστοποίηση της παράγω-γής νοήματος, της συμμετοχής. Κι έτσι η στρατηγική αντίσταση είναιεκείνη της άρνησης του νοήματος και της άρνησης τητομιλία;' ή η υ-περπροσαρμοστική προσομοίωση των ίδιων των μηχανισμών του συ-στήματος, κάτι που είναι μια άλλη μορφή άρνησης μέσω μιας υπεραπο-δοχής. Είναι η πραγματική στρατηγική των μαζών. Αυτή η στρατηγικήδεν αποκλείει την άλλη, αλλά είναι αυτή που κερδίζει σήμερα, γιατί είναιαυτή που υιοθετείται περισσότερο στη σημερινή φαση του ~στήματoς.

Σημειώσεις

1. Hans Magnus Enzesberger, «ConstituenΙS of a Theory of the Media», New LeftReVΊew64 (1970) 13-36. .2. Arrnand Mattelart «De Ι' usage des medίa en tempS de cήse» (Paris, 1979).3. Jean BaudiίUard «Α Ι' ombre des majorites sίlenCΊeuses»(Ρετίε, 1978).4. Roger Caillois «Les JeUx et les Hommes» (Ρετίε, 1967).5. G. W. F. Hegel, Phanomenologie des Geistes, σελ. 391-2.6. Όπου ανωτέρω, σελ. 392.

Η έκδοση

Στο κείμενο του 1985 «Οι Μάζες:, Η Ενδαρρη-ξη του Κοινωνικού στα Μέσα», ο ~lπωντριγιάραναπεφαλαιώνει το ζήτημα που τον απασχόλησετη δεκαετία του '80: τα μέσα γεννούν έναν κό-σμο προσομοιώσεων, ο οποίος είναι απρόσβλη-τος από την ορθολογική κριτική, είτε μαρξιστικήείτε φιλελεύθερη, Τα μέσα συνιστούν μια υπερ-βολή της πληροφόρησης, αποκλείονται; την α-πόκριση του αποδέκτη. Αυτή η προσομοιωμένηπραγματικότητα δεν παραπέμπει, δεν έχει έδα-φος, πηγή. Λειτουργεί έξω από τη λογική τηςαντιπροσώπευσης. Αλλά οι μάζες βρίσκουν τοντρόπο να την ανατρέΨουν: με τη στρατηγική τηςσιωπής ή της παθητυωτητατ. Ο Μπωντριγιάρπιστεύει ότι υιοθετώνταξ τις προσομοιώσεις τωνμέσων, αποτυγχάνοντατ; να αποκριθούν, οι μάζεςυπονομεύουν τον κώδικα. Πέρα από την οποια-δήποτε αξία της, αυτή η θέση αντιπροσωπεύειέναν καινούργιο τρόπο κατανόηση; της επίδρα-σης των μέσων. Αντί να διαμαρτύρεται για τηναποξένωση των μέσων ή την τρομοκρατία τουκώδικα, ο Μπωντριγιάρ προτείνει μια μέθοδοαπόδραση ς: τη σιωπή.

2€