[JEAN JACQUES ROUSSEAU, ΖΑΝ ΖΑΚ ΡΟΥΣΣΩ, ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ...

JEANJEAN--JACQUESJACQUES ROUSSEAUROUSSEAU

«ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ»«ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ»

[[Πρώτος Λόγος, 1750]Πρώτος Λόγος, 1750]

Λόγος για τις Επιστήμες και τις Τέχνες: βραβεύτηκε με διάκριση από την Ακαδημία τηςΛόγος για τις Επιστήμες και τις Τέχνες: βραβεύτηκε με διάκριση από την Ακαδημία της Ντιζόν στα 1750, στο ερώτημα που τέθηκε από την Ακαδημία: «η πρόοδος τωνΝτιζόν στα 1750, στο ερώτημα που τέθηκε από την Ακαδημία: «η πρόοδος των επιστημών και των τεχνών συνέβαλε στη διαφθορά ή στη βελτίωση των ηθών;».επιστημών και των τεχνών συνέβαλε στη διαφθορά ή στη βελτίωση των ηθών;».

Στο μέρος αυτό είμαι ένας βάρβαρος, γιατί οι άνθρωποι δεν με καταλαβαίνουν.Στο μέρος αυτό είμαι ένας βάρβαρος, γιατί οι άνθρωποι δεν με καταλαβαίνουν.ΟΒΙΔΙΟΣΟΒΙΔΙΟΣ

ΖΑΝ ΖΑΚ ΡΟΥΣΣΩ, ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ, 1750

Η εικόνα που συνοδεύει το εξώφυλλο της πρωτότυπης έκδοσης του Λόγου για τις Επιστήμες και τις Τέχνες είναι γκραβούρα του Γάλλου ζωγράφου Pierre Jean Mari Baptiste (1713-1789), και συνοδεύετε από τη λεζάντα: «Σάτυρε, δεν γνώριζες;». Ο Πιέρ φημίζεται για τους αλληγορικούς του πίνακες. Εδώ αναπαριστάται ο Προμηθέας, ο οποίος έκλεψε από τους Θεούς τη φωτιά και τη χάρισε στους ανθρώπους, να προειδοποιεί τον Σάτυρο για τους κινδύνους της Γνώσης. Ο αρχαίος μύθος λέει ότι «ο Σάτυρος όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τη φωτιά θέλησε από το θαυμασμό του να την αγκαλιάσει και να την φιλήσει». Αλλά, ο Προμηθέας του φώναξε «Σάτυρε, θα θρηνήσεις, γιατί καίει όταν την αγγίξεις».

[Μετάφραση: Κανταρτζής Φώτης, Υποψήφιος Διδάκτορας, Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών, από το Γαλλικό κείμενο του Ζαν Ζακ Ρουσσώ, Discours sur les sciences et les arts, στο (Oeuvres Completes Vol. 3, επιμέλεια François Bouchardy, French and European Pubns, 1964) και την Αγγλική μετάφραση στο (The First and Second Discourses, επιμέλεια R & J Masters, St. Martin's Press, 1964)]

[Οι σημειώσεις του Ρουσσώ παρατίθενται στο τέλος αριθμητικά (1), οι σημειώσεις του μεταφραστή στο κείμενο με (*)]

[Για το Αγγλικό κείμενο εδώ Discourse on the Arts and SciencesΓια το Γαλλικό κείμενο εδώ Discours sur les sciences et les arts]

2

http://fr.wikisource.org/wiki/Discours_sur_les_sciences_et_les_arts

http://records.viu.ca/~johnstoi/rousseau/firstdiscourse.htm


ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΡΟΥΣΣΩ:

1712 Ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ γεννήθηκε στην Γενεύη στις 28 Ιουνίου του 1712 από τον Ισαάκ Ρουσσώ και την Σουζάννας Μπερνάρ. Η μητέρα του πέθανε λίγες μέρες μόλις μετά τη γέννα του στις 7 Ιουλίου, και ο μεγαλύτερος αδελφός του εγκατέλειψε το σπίτι όταν ο Ρουσσώ ήταν ακόμα παιδί.

1717 Ο Ισαάκ Ρουσσώ, ωρολογοποιός στο επάγγελμα, υποχρεώνεται να πουλήσει το σπίτι του στην άνω πόλη, σε αριστοκρατική συνοικία, για να εγκατασταθεί σε πιο φτωχική γειτονιά. Ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ δεν θεωρείται πια αγόρι της αριστοκρατικής συνοικίας. «Ήμουν πια παιδί του Σαίν-Ζερβαί».

1718 Ο Ρουσσώ θα μεγαλώσει με τον πατέρα του μαζί με τον οποίο από μικρή ηλικία διαβάζουν αρχαία Ελληνική και Ρωμαϊκή λογοτεχνία. «Ο Πλούταρχος έγινε το πιο αγαπημένο μου ανάγνωσμα».

1722 «Ο πατέρας μου είχε μια προστριβή με κάποιον κύριο Γκωτιέ, αξιωματικό στη Γαλλία και συμμετέχοντα στο Συμβούλιο της Γενεύης…ο πατέρας μου προτίμησε να φύγει από την πόλη και να εκπατριστεί παρά να υποχωρήσει…μας έβαλαν, τον ξάδελφο μου και εμένα μαζί, στο χωριό Μποσσεύ, οικότροφους στον πάστορα Λαμπερσιέ, για να μάθουμε, μαζί με τα Λατινικά, όλες τις μωρολογίες με τις οποίες τα συνοδεύουν, με τον πομπώδη τίτλο Αγωγή».

1724 «Επιστροφή στη Γενεύη…με έβαλαν μαθητευόμενο…σε έναν χαράκτη…έναν άνθρωπο αγροίκο και βίαιο»

1728 «Ορκίστηκα να μην ξαναπάω ποτέ στο αφεντικό μου». Ο Ρουσσώ το σκάει από τη Γενεύη, φιλοξενείται από τον εφημέριο της Κονφινιόν, έπειτα από την κυρία Βαράν στο Ανενσύ. Στο ορφανοτροφείο Κατηχουμένων του Τουρίνου απαρνείται τον Προτεσταντισμό και προσηλυτίζεται στον Καθολικισμό. Γίνεται υπηρέτης της κυρίας ντε Βερσελλί: «πήγαινα πότε-πότε να δω έναν αββά της Σαβοΐας που τον έλεγαν κ. Γκαίμ». Υπηρέτης στον κόμητα ντε Γκουβόν, επιστρέφει μετά στην κυρία ντε Βαράν. Μερικές εβδομάδες στο Αννεσύ με «ένα νεαρό αββά του Τάγματος των Φωσινιεραννών, ονομαζόμενο Γκατιέ…Το πρότυπο του Βικάριου της Σαβοΐας είναι οι δύο αυτοί πανάξιοι ιερείς, ο Γκατιέ και ο Γκαίμ».

1730 Τενόρος στην παιδική χορωδία της μητρόπολης του Αννεσύ, δάσκαλος μουσικής στη Λωζάννη και στο Νεσατέλ, συνταξιδιώτης ενός καλόγηρου ελληνικής καταγωγής διασχίζοντας την Ελβετία, ορντίναντσα ενός συνταξιούχου αξιωματικού στο Παρίσι. Επιστρέφει στο Σαμπερύ, στην κυρία ντε Βαράν, που του βρίσκει μια θέση υπαλλήλου στο κτηματολόγιο. Σχεδίασμα της κωμωδίας Ο Νάρκισσος.

1732 Εγκαταλείπει το Κτηματολόγιο για να γίνει πάλι δάσκαλος μουσικής. Εραστής και έμπιστος της κυρίας ντε Βαράν, πραγματοποιεί συχνά ταξίδια: Μπεζανσον, Γκρενόμπλ, Γενεύη, Μονπελλιέ.

1740 Δάσκαλος των παιδιών του κυρίου ντε Μαρπλύ στη Λυών. Γράφει ένα Σχέδιο για την Αγωγή του κυρίου ντε Σαιντ-Μαρί.

1741 Επιστρέφει στις Σαρμές, έπειτα μεταβαίνει στο Παρίσι, όπου παρουσιάζει στην Ακαδημία ένα Σχέδιο που αφορά στα νέα μουσικά σημεία.

1743 Δημοσιεύει την Πραγματεία για τη σύγχρονη μουσική. Συνδέεται με φιλία με τον φιλόσοφο και αρχισυντάκτη της Εγκυκλοπαίδειας Ντιντερό. Προσλαμβάνεται ως γραμματέας από τους Ντυπέν, έπειτα γραμματέας Πρεσβείας στη Βενετία.

3


1745 Επιστροφή στο Παρίσι. Συμβιώνει με την Τερέζα Λεβασσέρ, τελειώνει την όπερα Μούσες του Έρωτα, και ρετουσάρει τη μουσική των Εορτών της Ραμίρ, όπερα του Βολταίρου και του Ραμώ.

1746 Βοηθά τους Ντυπέν να προετοιμάσουν μια ανασκευή του Πνεύματος των Νόμων του Μοντεσκιέ και ένα έργο για τις γυναίκες: «Πήγαμε να περάσουμε το φθινόπωρο στον Πύργο του Σενονσώ και ενώ εγώ πάχαινα η κακομοίρα η Τερέζα πάχαινε στο Παρίσι με διαφορετικό τρόπο…το παιδί αφέθηκε από τη μαμή στο γραφείο των Ευρεθέντων Τέκνων…τον επόμενο χρόνο το ίδιο δυσάρεστο συμβάν και ίδια κατάληξη».

1748 Γνωρίζει την κυρία ντ’ Επιναί και γευματίζει κάθε εβδομάδα με τη συντακτική ομάδα της Εγκυκλοπαίδειας, για την οποία συντάσσει τα άρθρα για τη μουσική.

1749 Πηγαίνοντας να επισκεφθεί τον Ντιντερό, κρατούμενο στον Πύργο της Βενσέν, στο Παρίσι, πέφτει στα χέρια του διαβάζοντας στην Mercure de France το ετήσιο θέμα της Ακαδημία της Ντιζόν για την οποία γράφει το έργο Λόγος για τις Επιστήμες και τις Τέχνες, που κερδίζει το βραβείο.

1751 «Η Τερέζα μένει έγκυος για Τρίτη φορά…το τρίτο μου παιδί αφέθηκε λοιπόν στα Ευρεθέντα Τέκνα, όπως και τα πρώτα. Έγινε το ίδιο και με τα δύο επόμενα». Ξεσπά πολεμική για τον Λόγο για τις Επιστήμες και τις Τέχνες. Αναλαμβάνει ταμίας στους Ντυπέν, όμως, «αποφασισμένος να περάσω τον λίγο καιρό που μου απέμενε να ζήσω ανεξάρτητος και φτωχός…από ταμίας ενός χρηματιστή έγινα αντιγραφέας μουσικής». Παράσταση της όπερας Ο Μάντης του Χωριού.

1753 Γράμμα περί της Γαλλικής Μουσικής. Σύνταξη του έργου Λόγος για την ανισότητα. Ο Ρουσσώ μεταβαίνει στη Γενεύη, επανέρχεται στον Προτεσταντισμό και γίνεται πάλι πολίτης της Γενεύης.

1755 Δημοσίευση του Λόγου για την Ανισότητα και στην Εγκυκλοπαίδεια του άρθρου Πολιτική Οικονομία όπου ο Ρουσσώ εξυμνεί «τη δημόσια παιδεία με κανονισμούς καθορισμένους από την Κυβέρνηση».

1756 Ο Ρουσσώ εγκαθίσταται στο μέγαρο της κυρίας ντ’ Επιναί, στο Ερμιτάζ. Συντάσσει τα Αποσπάσματα και Κρίσεις για τα έργα του αββά ντε Σαιν-Πιέρ και το Γράμμα περί Θείας Πρόνοιας, απευθυνόμενος στον Βολταίρο. Πρώτο σχεδίασμα του έργου Η Νέα Ελοίζα.

1757 Ερωτεύεται την κυρία ντ’ Ουντετό, και συντάσσει τη Νέα Ελοίζα, έργο στο οποίο ο ήρωας του, Σαίν-Πρέ, σε ένα γράμμα του για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών της Ιουλίας σκιαγραφεί ένα πρόπλασμα του Αιμίλιου.

1758 Ολοκληρώνει την επιστολή στον ντ’ Αλαμπέρ Περί των Θεαμάτων και τη Νέα Ελοίζα. Αλληλογραφεί με τον δόκτορα Τρόνσεν για τα προβλήματα της δημόσιας και ιδιωτικής παιδείας, και αρχίζει να συντάσσει τον Αιμίλιο.

1759 Εγκαθίσταται στο μέγαρο του στρατάρχη του Λουξεμβούργου, στον Μικρό Πύργο του Μονμορανσό, όπου ολοκληρώνει τη σύνταξη του Αιμίλιου.

1760 Επεξεργάζεται το Κοινωνικό Συμβόλαιο, συντάσσει δύο άλλες παραλλαγές του Αιμίλιου, και εμπιστεύεται το τελικό κείμενο στην κυρία ντε Λυξαμπούρ. Δημοσίευση της Νέας Ελοίζας.

1761 Ολοκληρώνει το Κοινωνικό Συμβόλαιο. Αναθέτει να κάνουν έρευνες για την ανεύρεση του πρωτότοκου γιού του, αλλά εις μάτην. Δίνει τον Αιμίλιο για εκτύπωση.

4


1762 Εκδίδεται το Κοινωνικό Συμβόλαιο και ο Αιμίλιος. Το Κοινωνικό Συμβόλαιο εκτυπώνεται στην Ολλανδία, αλλά απαγορεύουν τη δημοσίευση του στη Γαλλία. Ο Αιμίλιος που εκτυπώθηκε στη Γαλλία καταγγέλθηκε από τους καθηγητές της Σορβόννης. Το Κοινοβούλιο καταδικάζει το βιβλίο να καεί στην πυρά και να συλληφθεί ο συγγραφέας του. Ο Ρουσσώ καταφεύγει στην Ελβετία. Το Κοινωνικό Συμβόλαιο και ο Αιμίλιος καταδικάζονται και στη Γενεύη. Ο Ρουσσώ εκδιώκεται από την περιοχή της Βέρνης και καταφεύγει στις κτήσεις του Βασιλέα της Πρωσίας, στο Νεσατέλ. Τελειώνει την Επιστολή στον Χριστόφορο ντε Μπωμόν, αρχιεπίσκοπο του Παρισιού, η οποία αποτελεί υπεράσπιση του έργου Αιμίλιος.

1763 Δημοσίευση του Γράμματος στον Μπωμόν. Διαμαρτυρίες πολιτών και προυχόντων της Γενεύης για την καταδίκη του Ρουσσώ. Σχέδιο Συντάγματος για την Κορσική κατόπιν παραγγελίας των πολιτών.

1764 Απαντώντας στον Τρονσέν, ο Ρουσσώ δημοσιεύει τα Γράμματα από το βουνό υπερασπίζοντας τον Αιμίλιο και το Κοινωνικό Συμβόλαιο.

1765 Τα Γράμματα από το βουνό καταδικάζονται στη Χάγη, μετά στο Παρίσι. Πετούν πέτρες στο σπίτι του Ρουσσώ στο Μωτιέ. Τον εκτοπίζουν από τον νησί Σαιν-Πιέρ έδαφος της Βέρνης. Παίρνει προσωρινό διαβατήριο για τη Γαλλία και παραμένει στο Παρίσι, στο μέγαρο του Πρίγκιπα ντε Κοντί.

1766 Μεταβαίνει στην Αγγλία με τον άγγλο φιλόσοφο και συγγραφέα Χιούμ, με τον οποίο, ωστόσο, γρήγορα θα έρθουν σε ρήξη.

1767 Επιστρέφει στην Γαλλία και εγκαθίσταται στο σπίτι του οικονομολόγου και οπαδού των Φυσιοκρατών Μιραμπώ. Έπειτα, με τον ψευδώνυμο Ρενού, στον Πύργο Τρύ, του πρίγκιπα ντε Κοντί. Έκδοση του Λεξικού της Μουσικής.

1768 Ο Ρουσσώ πιστεύει ότι είναι θύμα «παγκόσμιας συνωμοσίας». Εγκαταλείπει το Τρύ, διαμένει στη Λυών και στη Γκρενόμπλ και παντρεύεται την Τερέζα με πολιτικό γάμο στο Μπουργκουέν. Συνεχίζει τον Αιμίλιο με την μορφή μυθιστορήματος συνθέτοντας το Αιμίλιος και Σοφία ή οι Ερημίτες.

1769 Εγκαθίσταται στο Μονκέν και συνεχίζει να γράφει τις Εξομολογήσεις του.

1770 Επιστρέφει στο Παρίσι όπου ολοκληρώνει τις Εξομολογήσεις του, από τις οποίες διαβάζει αποσπάσματα σε φιλολογικά Σαλόνια. Παρατηρήσεις για την Κυβέρνηση της Πολωνίας. Η αστυνομία του Παρισιού απαγορεύει τις δημόσιες αναγνώσεις των Εξομολογήσεων.

1772 Κερδίζει τα προς το ζην ως αντιγραφέας μουσικής και συντάσσει το έργο Ο Ρουσσώ κριτής του Ζαν-Ζακ, Διάλογοι.

1776 Ολοκληρώνει τους Διαλόγους και αρχίζει τις Ονειροπολήσεις ενός μοναχικού περιπατητή.

1777 Συνεχίζει τις Ονειροπολήσεις και σταματά τις αντιγραφές μουσικής.

1778 Συντάσσει τον 9ό Περίπατο των Ονειροπολήσεων, όπου αναφέρεται στην εγκαταλείψει των παιδιών του και στα προβλήματα της αγωγής. Εμπιστεύεται στον αββά Πρεβό, τον επίλογο του Αιμίλιος και Σοφία ή οι Ερημίτες. Εγκαθίσταται στο Ερμενονβίλ, στο μέγαρο του μαρκήσιου ντε Ζιραρντέν, όπου πεθαίνει, αφού έχει ολοκληρώσει και τον 10ό Περίπατο των Ονειροπολήσεων.

5


ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ*:

Τι είναι η διασημότητα; Εδώ είναι το ατυχές έργο το οποίο ευθύνεται για τη

δική μου. Είναι βέβαιο ότι το έργο αυτό, το οποίο μου χάρισε το βραβείο και με

έκανε διάσημο, είναι τουλάχιστον μέτριο, και τολμώ να συμπληρώσω ότι είναι το

μικρότερο σε σημασία αυτής της συλλογής. Ποια άβυσσο μιζέριας θα είχε αποφύγει ο

συγγραφέας, εάν αυτό το πρώτο έργο είχε εκληφθεί αποκλειστικά για την αξία του.

Αλλά η εξαρχής αδικαιολόγητη εύνοια επέφερε σταδιακά επικριτική μεταχείριση** η

οποία είναι ακόμα πιο άδικη. *(Το εισαγωγικό αυτό σημείωμα δεν υπήρχε στο

πρωτότυπο έργο. Όταν ο Ρουσσώ προετοίμασε μια συλλεκτική έκδοση των έργων

του στα 1763, πρόσθεσε την εισαγωγική αυτή παράγραφο). **(Η επικριτική

μεταχείριση στην οποία αναφέρεται εδώ ο Ρουσσώ παραπέμπει στο γεγονός όπου στα

1762 ο Αιμίλιος καταδικάστηκε στο Παρίσι και στη Γενεύη με αποτέλεσμα να

αναγκαστεί να ξεκινήσει το πρώτο από τα πολλά ανεπιθύμητα ταξίδια που διεξήγαγε

προκειμένου να αποφύγει τη σύλληψη).

6


ΠΡΟΛΟΓΟΣ:

Παρατίθεται εδώ μια από τις σημαντικότερες και πιο όμορφες ερωτήσεις που

τέθηκαν ποτέ. Στον Λόγο αυτό δεν τίθεται ένα από εκείνα τα περίπλοκα μεταφυσικά

ερωτήματα τα οποία έχουν επικρατήσει σε όλα τα είδη της βιβλιογραφίας και τα

οποία δεν εξαιρούνται πάντα από τα προγράμματα της Ακαδημίας. Ωστόσο, το παρόν

ασχολείται με μια από εκείνες της αλήθειες πάνω στις οποίες εναπόκειται η ευτυχία

της ανθρωπότητας.

Προεξοφλώ ότι ο κόσμος δύσκολα θα με συγχωρέσει για την θέση την οποία

τόλμησα να πάρω. Συγκρουόμενος κατά μέτωπο με οτιδήποτε κερδίζει στις μέρες μας

τον θαυμασμό των ανθρώπων, περιμένω μόνο καθολική επίκριση. Και δεν μπορώ να

θεωρώ δεδομένη την γενική αποδοχή μόνο επειδή τιμήθηκα με την αποδοχή κάποιων

σοφών ανθρώπων. Παρ΄όλα αυτά έχω πάρει τη θέση μου. Δεν ενδιαφέρομαι να

ευχαριστήσω ευφυή μυαλά ή ανθρώπους του συρμού. Σε κάθε περίοδο υπήρχαν

άνθρωποι προορισμένοι να κυβερνώνται από τις απόψεις του αιώνα τους, της

πατρίδας τους, και της κοινωνίας τους. Γι’ αυτό το σημαντικό λόγο ένας ελεύθερα

σκεπτόμενος άνθρωπος ή φιλόσοφος σήμερα θα ήθελε να είναι απλώς και μόνο ένας

φανατικός κατά την περίοδο της Λίγκας.* Κάποιος δεν θα πρέπει να γράφει για

τέτοιους αναγνώστες, εάν επιθυμεί να ζήσει πέρα από τη δική του εποχή. *(Η

στρατιωτική Ιερή Συμμαχία συγκροτήθηκε στα 1571 με πρωτοβουλία του Πάπα Πίου

Ε΄ και περιλάμβανε τα κύρια Καθολικά κράτη της Μεσογείου. Σκοπός της ήταν να

πλήξει την διαρκώς αυξανόμενη εδαφική και εμπορική Οθωμανική κυριαρχία στη

Ανατολική Μεσόγειο. Στο συνασπισμό δυνάμεων δεν συμμετείχαν η Ιερή Ρωμαϊκή

Αυτοκρατορία που διατηρούσε ανακωχή με την Κωνσταντινούπολη, η Γαλλία που

διατηρούσε αντί-Ισπανική συμμαχία με τους Οθωμανούς, και η Πορτογαλία που είχε

διασπείρει τις δυνάμεις της στην Κόκκινη Θάλασσα και στον Ινδικό Ωκεανό στην

διαμάχη της με τους Οθωμανούς για την κατάληψη του Μαρόκου).

Ακόμα μία κουβέντα και θα έχω ολοκληρώσει. Λίγο προσδοκώ την τιμή που

έλαβα, γιατί από τότε που κατέθεσα αυτό τον Λόγο τον έχω αναδιοργανώσει και τον

έχω επεκτείνει σε τέτοιο βαθμό που τον έχω κάνει, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ένα

διαφορετικό έργο. Σήμερα, πιστεύω πως είμαι υποχρεωμένος να τον επαναφέρω στην

κατάσταση που ήταν όταν του απονεμήθηκε το βραβείο. Έχω συμπεριλάβει μόνο

κάποιες σημειώσεις και δύο άμεσα αναγνωρίσιμες προσθήκες, τις οποίες η Ακαδημία

πιθανόν να μην τις ενέκρινε. Θεωρώ ότι η αμεροληψία, ο σεβασμός, και η

ευγνωμοσύνη απαιτούν να δώσω αυτή την πληροφορία.

7


ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ:

Απατόμαστε από την φαινομενικότητα του δικαίουΟΡΑΤΙΟΣ

Έχει η πρόοδος των επιστημών και των τεχνών συμβάλλει στον εξαγνισμό ή

στη διαφθορά των ηθών; Αυτό είναι το θέμα που έχουμε να εξετάσουμε. Ποια θέση

θα πρέπει να πάρω σε αυτό το ερώτημα; Εκείνη, κύριοι, που ταιριάζει σε ένα

τιμημένο άνθρωπο, που είναι γνώστης της άγνοιας του, και που γι’αυτό το λόγο δεν

επηρεάζεται από αυτή.

Θα είναι δύσκολο, θεωρώ, να προσαρμόσω αυτά που έχω να πω στο

δικαστήριο ενώπιον του οποίου παρουσιάζομαι. Πως μπορεί να τολμήσει κάποιος να

κατηγορήσει την επιστήμη μπροστά σε μία από τις πιο μορφωμένες κοινωνίες της

Ευρώπης, να δοξάσει την αμάθεια σε μια διάσημη Ακαδημία, και να συμφιλιώσει την

περιφρόνηση για τη σπουδή με σεβασμό σε πραγματικά γνωστικούς ανθρώπους;

Έχω λάβει υπόψη αυτές τις αντιφάσεις, και δεν με αποθάρρυναν. Δεν θα

κακομεταχειριστώ την επιστήμη, είπα στον εαυτό μου. Υπερασπίζομαι την αρετή

μπροστά σε ενάρετους ανθρώπους. Η τιμιότητα αγαπιέται μεταξύ των καλών

ανθρώπων περισσότερο απ’ότι η ευρυμάθεια μεταξύ των ακαδημαϊκών. Επομένως, τι

έχω να φοβηθώ; Τα διαφωτισμένα μυαλά της συνέλευσης θα με ακούσουν; Ομολογώ

ότι είναι ένας φόβος. Αλλά είναι ένας φόβος για τη δομή του Λόγου και όχι για τα

συναισθήματα του ακροατή. Δίκαιοι ηγεμόνες δεν δίστασαν να κατηγορήσουν τους

εαυτούς τους σε αμφίβολες υποθέσεις. Και μάλιστα η πιο πλεονεκτική περίπτωση

στην οποία μπορεί να γίνει μια δίκαιη αξίωση είναι αυτή απέναντι σε μία

διαφωτισμένη κριτική επιτροπή που κρίνει τη δική της περίπτωση με τιμιότητα.

Σε αυτό το κίνητρο που με ενθαρρύνει προστίθεται ένα ακόμη που μου έδωσε

αποφασιστικότητα: εφόσον έχω υποστηρίξει, σύμφωνα με τη φυσική μου ικανότητα,

την πλευρά της αλήθειας, χωρίς να ενδιαφέρομαι αν θα πετύχω, υπάρχει ένα βραβείο

το οποίο δεν θα αποτύχω να κερδίσω. Θα το βρω στα βάθη της καρδιάς μου.

8


ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ:

Είναι σπουδαίο και όμορφο θέαμα να ανακαλύπτεις με ποιο τρόπο ο

άνθρωπος αναδύθηκε από τη λήθη με τις δικές του προσπάθειες, διασκόρπισε με το

φώς της λογικής τις σκιές μέσα στις οποίες τον περιτύλιξε η φύση, πώς εξεγέρθηκε

απέναντι στον εαυτό του, ανερχόμενος στο μυαλό του σε μυθικές περιοχές,

κινούμενος σαν τον ήλιο, με γιγάντια βήματα πάνω στην απέραντη έκταση του

κόσμου, και, αυτό που είναι ακόμα σπουδαιότερο και πιο δύσκολο, επέστρεψε στον

εαυτό του με σκοπό να μελετήσει τον άνθρωπο και να γνωρίσει τη φύση του, τις

υποχρεώσεις του, και το τέλος του.

Η Ευρώπη είχε επιστρέψει στην βαρβαρότητα των πρώτων χρόνων. Οι

άνθρωποι από αυτό το μέρος του κόσμου, τόσο διαφωτισμένοι σήμερα, έζησαν

λίγους αιώνες πριν, μέσα σε μία κατάσταση χειρότερη της αμάθειας. Κάποιο είδος

ακατάληπτης μόρφωσης, χειρότερης από την αμάθεια, ιδιοποιήθηκε τον τίτλο της

γνώσης και έθεσε ένα σχεδόν αόρατο εμπόδιο στο δρόμο της επιστροφής. Μια

επανάσταση ήταν απαραίτητη για να επαναφέρει τους ανθρώπους πίσω στην κοινή

λογική, και τελικά ήρθε από ένα μέρος όπου κάποιος θα περίμενε λιγότερο.

Ήταν οι ανόητοι Μουσουλμάνοι, οι αιώνιοι τυφλοί της γνώσης, που έφεραν

την αναγέννηση της σε εμάς. Η κατάρρευση του θρόνου του Κωνσταντίνου

κουβάλησε στην Ιταλία τα ερείπια της Αρχαίας Ελλάδας. Η Γαλλία, με τη σειρά της,

εμπλουτίστηκε από αυτά τα πολύτιμα κατάλοιπα. Οι επιστήμες σύντομα

ακολούθησαν τα γράμματα. Την τέχνη της σκέψης διαδέχθηκε η τέχνη της γραφής,

μια ακολουθία που ίσως δείχνει παράξενη, αλλά η οποία είναι ίσως τόσο φυσική. Και

ο κόσμος ξεκίνησε να νιώθει το κυρίαρχο πλεονέκτημα του να απασχολεί τον εαυτό

του με την ποίηση, γεγονός που έκανε τους ανθρώπους περισσότερο κοινωνικούς

εμπνέοντας τους την διάθεση να ευχαριστούν ο ένας τον άλλο με έργα άξια της

αμοιβαίας επιδοκιμασίας.

Το μυαλό έχει τις ανάγκες του, όπως και το σώμα. Το τελευταίο είναι το

θεμέλιο ίδρυσης της κοινωνίας. Από το πρώτο αναδύθηκαν οι επιθυμίες της.

Ενώ η κυβέρνηση και οι νόμοι φρόντιζαν για την ασφάλεια και την ευημερία

των ανθρώπων σε ομάδες, οι επιστήμες, τα γράμματα, και οι τέχνες, λιγότερο

δεσποτικά και πιθανώς περισσότερο δυναμικά, άπλωναν στεφάνια με λουλούδια

πάνω στις σιδερένιες αλυσίδες που κρατούσαν τους ανθρώπους δέσμιους, βάζοντας

τέλος στο αίσθημα της αληθινής ελευθερίας για την οποία φαίνεται να έχουν

9


γεννηθεί, κάνοντας τους να αγαπούν την σκλαβιά τους και μεταστρέφοντας τους σε

αυτό που αποκαλούμε πολιτισμένοι άνθρωποι.

Η ανάγκη ύψωσε θρόνους. Οι επιστήμες και οι τέχνες τους ενίσχυσαν. Εσείς

αφέντες του κόσμου αγαπάτε τα ταλέντα και προστατεύετε εκείνους που τα

αναθρέφουν (1). Οι πολιτισμένοι άνθρωποι τα καλλιεργούν. Ευτυχισμένοι σκλάβοι σε

αυτούς χρωστάτε την εξευγενισμένη και εκλεπτυσμένη αισθητική για την οποία

υπερηφανεύεστε, την πραότητα του χαρακτήρα, και την αβρότητα των συμπεριφορών

που κάνουν την επαφή μεταξύ σας τόσο εύκολη και κοινωνική, με μια λέξη την

φαινομενικότητα όλων των αρετών, χωρίς την πραγματική κατοχή καμίας.

Από αυτό τον τύπο ευγένειας, ο οποίος είναι τόσο σαγηνευτικός, καθότι

δείχνει λιγότερο επιτηδευμένος, σε περασμένους καιρούς η Αθήνα και η Ρώμη,

ξεχώρισαν μέσα στο χρόνο για την μεγαλοπρέπεια και την λαμπρότητα. Σε αυτό τον

εκπολιτισμό η εποχή μας και το έθνος μας μπορεί, χωρίς αμφιβολία, να ξεπεράσει

όλες τις εποχές και όλους τους ανθρώπους. Το φιλοσοφικό ύφος χωρίς

σχολαστικότητα, φυσικά λαμβάνοντας υπόψη και τους τρόπους, απέχει εξίσου από

την αδεξιότητα των Τευτόνων και την Ιταλική παντομίμα. Έτσι προέκυψαν οι καρποί

μιας αισθητικής που αποκτήθηκε με καλή εκπαίδευση και τελειοποιήθηκε από την

κοινωνική αλληλεπίδραση.

Πόσο ευχάριστο θα ήταν να ζεις ανάμεσα μας, εάν η εξωτερική εμφάνιση

ήταν πάντα μια εικόνα των τάσεων της καρδιάς, εάν η αξιοπρέπεια ήταν αρετή, εάν

τα αποφθέγματα μας υπηρετούσαν σαν κανόνες, εάν η αληθινή φιλοσοφία ήταν

αχώριστη από τον τίτλο του φιλόσοφου! Αλλά τόσες ποιότητες πολύ σπάνια

συνδυάζονται, και η αρετή δύσκολα περπατάει σε μια τέτοια πομπώδη επίδειξη. Η

μεγαλοπρέπεια μιας ενδυμασίας αναγγέλλει έναν άνθρωπο με χρήματα και η

κομψότητα έναν άνθρωπο με γούστο. Ο υγιής ρωμαλέος άντρας όμως αναγνωρίζεται

από άλλα σημεία. Η φυσική δύναμη και ενέργεια βρίσκεται κάτω από το απλό

ντύσιμο του εργάτη και όχι κάτω από το παραπλανητικό περίβλημα των περιττών

στολιδιών. Η επίδειξη δεν είναι παρά μια ξένη για την αρετή, που είναι η δύναμη και

το σφρίγος της ψυχής. Ο αγαθός άντρας είναι αυτός που απολαμβάνει να παλεύει

γυμνός. Περιφρονεί όλα εκείνα τα άχρηστα στολίδια που εμποδίζουν την χρήση της

δύναμης, η πλειοψηφία των οποίων επινοήθηκε για να καλύψει κάποια ελαττώματα.

Πριν η τέχνη διαμορφώσει τους τρόπους μας και δασκαλέψει τα πάθη μας να

μιλούν μια επιτηδευμένη γλώσσα, οι συμπεριφορές μας ήταν άξεστες αλλά φυσικές,

και οι διαφορές στην συμπεριφορά ανήγγειλαν με την πρώτη ματιά διαφορές στον

10


χαρακτήρα. Η ανθρώπινη φύση δεν ήταν θεμελιακά καλύτερη, αλλά οι άνθρωποι

έβρισκαν την ασφάλεια τους στην ευκολία με την οποία μπορούσαν να δουν μεταξύ

τους να αποφεύγουν πολλές διαφθορές. Την αξία αυτού του πλεονεκτήματος δεν

μπορούμε πλέον να την αισθανθούμε.

Στις μέρες μας, όταν περισσότερο λογικές μελέτες και περισσότερο

εξευγενισμένες απολαύσεις έχουν αναγάγει την τέχνη της ευχαρίστησης σε κανόνες,

μια αχρεία και απατηλή ομοιομορφία κυβερνά τις συνήθειες μας, και όλα τα μυαλά

φαίνεται να καλουπώνονται στην ίδια μορφή: διαρκώς η ευγένεια φτιάχνει

απαιτήσεις, η ευπρέπεια θέτει κανόνες, και διαρκώς οι άνθρωποι ακολουθούν τυπικά

ήθη, ποτέ με βάση τις δικές τους φυσικές προδιαθέσεις. Κανείς δεν τολμά να

εμφανιστεί όπως ο ίδιος είναι. Και σ’ αυτήν την αέναη δέσμευση, οι άνθρωποι που

έφτιαξαν αυτό το κοπάδι που αποκαλούμε κοινωνία, τοποθετούνται στις ίδιες

συνθήκες, όπου όλοι μπορούν να κάνουν τα ίδια πράγματα, αδιάφορο αν πιο ισχυρά

κίνητρα τους εμποδίζουν. Έτσι, κανείς δεν γνωρίζει καλά το άτομο με το οποίος

έρχεται σε συναναστροφή μαζί του. Για να γνωρίσεις τη φιλία κάποιου είναι

απαραίτητο να περιμένεις κρίσιμες περιστάσεις, δηλαδή, να περιμένεις αρκετά, γιατί

πρέπει να αντιμετωπίσεις μεγάλες δυσκολίες για να τον γνωρίσεις πρώτα.

Ποια παρέλαση ανηθικοτήτων θα συνοδεύσει αυτή την αβεβαιότητα? Όχι πια

αληθινές φιλίες, όχι πια αληθινός σεβασμός, όχι καλά βασισμένη εμπιστοσύνη.

Υποψίες, αμαρτήματα, φοβίες, ψυχρότητα, επιφύλαξη, μίσος, και προσδοκίες θα

κρύβονται πάντα κάτω από αυτή την ομοιομορφία, και η δολιότητα θα σκεπάζεται

από την ευγένεια, κάτω από την αβρότητα που είναι τόσο παινεμένη και στην οποία

οφείλουμε τη διαφώτιση του αιώνα μας. Δεν θα βεβηλώνουμε το όνομα του

δημιουργού του κόσμου με προσευχές, αλλά θα το προσβάλουμε με βλασφημίες, και

τα ηθικόλογα αυτιά μας δεν θα προσβάλλονται. Οι άνθρωποι δεν θα

υπερηφανεύονται για την δική τους αξία, αλλά θα εξευτελίζουν εκείνη των άλλων.

Κανένας άνθρωπος δεν θα κακομεταχειρίζεται τον εχθρό του, αλλά θα τον

συκοφαντεί με τρόπο. Η εχθρότητα για τα άλλα έθνη θα μειώνεται, αλλά μαζί θα

πεθαίνει και ο πατριωτισμός. Στη θέση της περιφρονητικής αδιαφορίας, θα

αντικαταστήσουμε ένα επικίνδυνο Πυρρωνισμό.* Κάποιες διαφθορές πράγματι

περιφρονούνται και άλλες αποδοκιμάζονται. Αλλά έχουμε ακόμα αρκετές που

τιμώνται με το όνομα της αρετής, και είναι απαραίτητο είτε να τις έχουμε ή να τις

καλλιεργήσουμε. Ας αφήσουμε όποιον επιθυμεί να υπερηφανεύεται για τους σοφούς

ανθρώπους της εποχής μας. Όσο για μένα, δεν βλέπω τίποτα άλλο σε αυτό παρά μια

11


εκλέπτυνση της υπερβολής, τόσο ανάξια, όσο η τεχνητή της απλότητα. *(με τον όρο

Πυρρωνισμός ή Πυρρώνειος αίρεση καθιερώθηκε να ονομάζεται η σκεπτικιστική

φιλοσοφική σχολή από τον αρχαίο Έλληνα φιλόσοφο Πύρρωνα 360-270 π.Χ., που

σημαίνει εδώ ένα σοφιστικό σκεπτικισμό, την πρόθεση για επιχειρηματολογία αλλά

χωρίς τη λήψη σταθερής απόφασης) (2).

Τέτοια είναι η καθαρότητα που έχουν αποκτήσει τα ήθη μας. Με αυτό τον

τρόπο έχουμε γίνει αξιοσέβαστοι άνθρωποι. Εναπόκειται στη λογοτεχνία, στις

επιστήμες, και στις τέχνες, να απαιτήσουν ευθύνες για τη συνεισφορά τους σε αυτό

το διορθωτικό έργο. Θα μπορούσα να προσθέσω τον ακόλουθο στοχασμό: ένας

κάτοικος μιας κάποιας απομακρυσμένης χώρας που θα επιθυμούσε να διαμορφώσει

κάποια ιδέα για τα Ευρωπαϊκά ήθη βασισμένος στην κατάσταση των επιστημών μας,

στην τελειότητα των τεχνών μας, στην ευγένεια των τρόπων μας, στην προσήνεια των

συζητήσεων μας, στη διαρκή εκδήλωση της καλής μας θέλησης, και σε αυτό τον

ορμητικό ανταγωνισμό μεταξύ των ανθρώπων όλων των ηλικιών και όλων των

καταστάσεων, που φαίνεται, από το πρωί μέχρι το βράδυ, να προσπαθούν να

βοηθήσουν ο ένας τον άλλο, τότε αυτός ο ξένος, θα έλεγα, θα μπορούσε να

συμπεράνει ότι τα ήθη μας είναι ακριβώς το αντίθετο από εκείνο που φαίνεται να

είναι.

Όπου δεν υπάρχει ένδειξη, δεν υπάρχει λόγος να αναζητούμε κάτι. Αλλά εδώ

το φαινόμενο είναι σοβαρό. Η εξαχρείωση όπου οι ψυχές μας έχουν διαφθαρεί, στο

βαθμό που οι επιστήμες και οι τέχνες μας έχουν προοδεύσει προς την τελειότητα. Θα

μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι είναι μια κακοτυχία παράξενη για την εποχή μας.

Όχι, κύριοι. Τα κακά που επέδρασαν από την ματαιόδοξη περιέργεια μας είναι παλιά

όσο και ο κόσμος. Η καθημερινή υποχώρηση και άνοδος των χειμάρρων του ωκεανού

δεν είναι περισσότερο κανονιστικά υποκείμενη στην τροχιά του αστεριού που μας

δίνει φώς κατά την διάρκεια της νύχτας απ’ότι η μοίρα των ηθών και του

καθωσπρεπισμού υπόκειται στην πρόοδο των επιστημών και των τεχνών*. Είδαμε

την αρετή να πετάει μακριά στο βαθμό που το φώς της σηκώθηκε πάνω από το δικό

μας ορίζοντα, και αυτό το φαινόμενο μπορεί να παρατηρηθεί σε όλους τους χρόνους

και σε όλα τα μέρη. *(Τον 18ό αιώνα η επιρροή του φεγγαριού στα κύματα του

ωκεανού ήταν ευρύτερα αποδεκτή για πρώτη φορά).

Κοιτάξτε στην Αίγυπτο, το πρώτο αυτό σχολείο του κόσμου, το κλίμα αυτό,

τόσο πρόσφορο κάτω από τον μπρούτζινο ουρανό, αυτή η πασίγνωστη χώρα που ο

Σεσώστρις* βοήθησε στο μακρινό παρελθόν να κατακτήσει τον κόσμο. Η Αίγυπτος

12


έγινε η μητέρα της φιλοσοφίας και των καλών τεχνών, και γρήγορα μετά,

κατακτήθηκε από τον Καμβύση**, μετά τους Έλληνες, τους Ρωμαίους, τους Άραβες

και τελικά τους Τούρκους. *(ο Σεσώστρις ήταν Αιγύπτιος Φαραώ που διεξήγαγε

στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Συρία, στη Νουβία, και στη Λιβύη). **(ο Καμβύσης

ήταν Πέρσης αυτοκράτορας που στα 525 π.Χ. εισέβαλε στην Αίγυπτο, ανέτρεψε τον

Φαραώ, και ξεκίνησε μια σχεδόν για δύο αιώνες υποδούλωση της Αιγύπτου από τους

Πέρσες).

Κοιτάξτε την Ελλάδα, όταν κατοικήθηκε με ήρωες οι οποίοι κατατρόπωσαν

δυο φορές την Ασία, τη μία πριν την Τροία και μετά ξανά στη γη τους. Η πρώιμη

ανάπτυξη της λογοτεχνίας δεν είχε ακόμα μεταφέρει την αλλοτρίωση στις καρδιές

των κατοίκων της, αλλά η πρόοδος στις τέχνες, η διάλυση της ηθικότητας, και η

επιβολή του Μακεδονικού ζυγού από τη μία άκρη της Ελλάδας στην άλλη, η οποία,

πάντα γνωστική, πάντα φιλήδονη, πάντα σκλαβωμένη, δεν απέκτησε τίποτα

περισσότερο από τις επαναστάσεις της εκτός του να αλλάξει εξουσιαστές. Όλη η

ρητορεία του Δημοσθένη δεν θα μπορούσε να αναζωογονήσει ένα σώμα που η

πολυτέλεια και οι τέχνες το έφεραν σε αποχαύνωση*. *(Ο Δημοσθένης 384-322 π.Χ.

ήταν ο σπουδαιότερος από όλους τους ρήτορες. Πολλοί από τους εξαίσιους λόγους

του προσπαθούσαν να ξεσηκώσουν τους Έλληνες απέναντι στις αυτοκρατορικές

φιλοδοξίες των Μακεδόνων. Οι προσπάθειες του να καλλιεργήσουν την εξέγερση

απέναντι στον Μακεδονικό έλεγχο της Ελλάδας είχε σαν αποτέλεσμα να τον

οδηγήσουν τελικά στην αυτοκτονία).

Ήταν την εποχή του Αινεία και του Τέρενς* όπου η Ρώμη, που ιδρύθηκε από

ένα βοσκό και έγινε διάσημη από τους κτηματίες της, άρχισε να εκφυλίζεται. Αλλά

μετά τον Οβίδιο, τον Κάτωλο, τον Μαρτία,** και αυτό το πλήθος των αισχρών

συγγραφέων, τα βαριά ονόματα των οποίων ξυπνούν την αίσθηση της αξιοπρέπειας,

η Ρώμη, άλλοτε ο ναός της αρετής, έγινε το θέατρο του εγκλήματος, η ντροπή των

εθνών, και το παιχνίδι των βαρβάρων. Αυτή η πρωτεύουσα του κόσμου εν τέλει

βρέθηκε κάτω από το ζυγό που οι ίδιο είχαν επιβάλει σε τόσο κόσμο, και η μέρα της

πτώσης της ήταν η μέρα όπου προηγουμένως ένας από τους πολίτες της έλαβε τον

τίτλο του Κριτή της Υψηλής Αισθητικής.*** *(ο Αινείας και ο Τέρενς ήταν πατέρες

της Ρωμαϊκής ποίησης). **(Ο Οβίδιος, ο Κάτωλος, και ο Μαρτίας ήταν σπουδαίοι

συγγραφείς προηγούμενης περιόδου). ***(Ο Ρουσσώ αναφέρεται στον Πετρώνιο

Ρωμαίο σάτυρο που διορίστηκε Κριτής της Υψηλής Αισθητικής στην αυλή του

13


Νέρωνα, κατά τη διάρκεια του οποίου η Ρώμη μεταμορφώθηκε από δημοκρατία σε

τυραννική αυτοκρατορία).

Τι θα μπορούσα να πω για την σπουδαία πόλη της Ανατολικής

Αυτοκρατορίας, η οποία από την θέση της έδειχνε προορισμένη να γίνει πρωτεύουσα

ολόκληρου του κόσμου, αυτός ο ναός των επιστημών και των τεχνών,

απαγορευμένων για την υπόλοιπη Ευρώπη, ίσως περισσότερο μέσα από την γνώση

παρά τη βαρβαρότητα. Ότι πιο αισχρό σε ακολασία και διαφθορά, προδοσίες, φόνοι,

τα σκοτεινά δηλητήρια, και οι ακόμα περισσότεροι βάρβαροι συνδυασμοί όλων των

εγκλημάτων. Αυτό είναι που κατασκεύασε την ιστορία της Κωνσταντινούπολης.

Αυτή είναι η καθαρή πηγή από την οποία διαφωτίστηκε ο αιώνας που δοξάζεται.

Αλλά γιατί να αναζητήσουμε τόσο μακριά για τις αποδείξεις μιας αλήθειας για

την οποία έχουμε υπαρκτές αποδείξεις ακριβώς μπροστά στα μάτια μας. Υπάρχει

στην Ασία μια απέραντη χώρα όπου πνευματικές τιμές οδήγησαν στα υψηλότερα

αξιώματα ενός κράτους. Εάν οι επιστήμες αποκαθαίρουν τα ήθη, εάν διδάσκουν τους

ανθρώπους να δίνουν το αίμα τους για την χώρα τους, εάν ενέπνεαν κουράγιο, ο λαός

της Κίνας θα είχε γίνει σοφός, ελεύθερος, και ανίκητος. Αλλά εάν δεν υπάρχει

ανηθικότητα που να μην διέπει τις επιστήμες, κανένα έγκλημα ξένο προς αυτές, εάν

ούτε η διαφώτιση αυτών που κυβερνούν, ούτε η υποτιθέμενη σοφία των νόμων, ούτε

ο τεράστιος αριθμός των κατοίκων αυτής της τεράστιας αυτοκρατορίας ήταν ικανός

να κρατήσει ασφαλές από την αμάθεια και την τραχύτητα των Ταρτάρων, ποιό

όφελος θα μπορούσαν να έχουν οι σοφοί άνθρωποι των επιστημών και των τεχνών. Τι

καρπούς θα αποκόμιζαν από την υπερβολική επευφημία τους. Θα μπορούσε ίσως να

γίνει η ανταμοιβή ενός σκλαβωμένου και διεφθαρμένου λαού.

Ας συγκρίνουμε τις εικόνες αυτές με εκείνες των ηθών ενός μικρότερου σε

αριθμό λαού που, προφυλασσόμενος από την μεταδοτική αυτή ασθένεια της

ματαιόδοξης γνώσης, έχοντας τις δικές τους αρετές δημιούργησαν τη δική τους

ευτυχία και έγιναν παράδειγμα για άλλες χώρες. Τέτοια ήταν οι πρώτοι Πέρσες, ένα

αξιοσημείωτο έθνος, στο οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν την αρετή με τον ίδιο τρόπο

που εμείς διδασκόμαστε τις επιστήμες, που κατέκτησαν την Ασία τόσο εύκολα, και

που είναι το μόνο που κατέχει τη δόξα να θεωρεί την ιστορία των θεσμών σαν

φιλοσοφικό μυθιστόρημα.

Τέτοιοι ήταν και οι Σκύθες στους οποίους οφείλουμε τόσο μεγάλα εγκώμια.

Τέτοιοι ήταν και οι Γερμανοί, στους οποίους ένας συγγραφέας καλλιέργησε με

υπομονή την ανίχνευση των εγκλημάτων και της διαφθοράς του μορφωμένου, του

14


πλούσιου, και του φιλήδονου λαού, βρίσκοντας ανακούφιση στην περιγραφή της

απλότητας, της αγνότητας, και της αρετής. Η Ρώμη ήταν κάπως έτσι κυρίως την

περίοδο της φτώχειας και της αγραμματοσύνης. Και τελικά έφτασε στις μέρες μας

αυτό το άξεστο έθνος να δείχνει έτσι, τόσο παινεμένο για το σθένος του, όπου η

δυστυχία φαίνεται αναπότρεπτη (3).

Δεν ήταν μέσα από την ανοησία όπου ο κόσμος προτίμησε άλλες

δραστηριότητες από εκείνες του μυαλού. Δεν ήταν αδαής για το γεγονός ότι σε άλλα

μέρη άνθρωποι ξόδευαν τις ζωές τους αμφισβητώντας τα ηγεμονικά αγαθά, την

ανηθικότητα και την αρετή, και αυτοί οι τιμημένοι κριτές, ενώ απένειμαν στον εαυτό

τους τις μεγαλύτερες τιμές, στιγμάτιζαν τον υπόλοιπο κόσμο με το περιφρονητικό

όνομα βάρβαροι. Αλλά κοιτούσαν τα ήθη τους (των βαρβάρων) και έτσι

διδασκόντουσαν να περιφρονούν τη γνώση τους (4).

Θα μπορούσα να ξεχάσω ότι ήταν η αληθινή καρδιά της Ελλάδας που έδειξε

την ανάδυση αυτής της πόλης, τόσο γνωστή για την ευτυχή αμάθεια της, όσο για τη

σοφία των νόμων της, όπου οι αρετές τους ήταν τόσο σπουδαιότερες από εκείνες των

ανθρώπων που ήταν μια Δημοκρατία ημίθεων παρά ανθρώπων; Ό Σπάρτη! Πόσο

αθάνατα καταισχύνεις το δόγμα της ματαιοδοξίας! Καθώς οι αρετές καθοδηγούνταν

από τις καλές τέχνες όπου εγκαινιάστηκαν στην Αθήνα, εκεί όπου ένας τύραννος

συνέλλεξε με τόσο φροντίδα τα έργα του πρίγκιπα της ποίησης, εσύ Σπάρτη

καταδίωκες της τέχνες, τους καλλιτέχνες, τις επιστήμες, και τους μορφωμένους

ανθρώπους μακριά από τα τείχη σου.* *(Ο Ρουσσώ αναφέρεται στον τύραννο

Πεισίστρατο, όπου, τον 6ό αιώνα π.Χ., ξεκίνησε να φτιάχνει αντίγραφα των

ομηρικών επών προκειμένου να τα εισάγει στα σχολεία).

Το τελικό αποτέλεσμα είναι η ένδειξη αυτής της διαφοράς. Η Αθήνα έγινε

οικοδέσποινα της ευγένειας και της καλαισθησίας, η γη των ρητόρων και των

φιλοσόφων. Η κομψότητα των κτιρίων ανταποκρινόταν σε εκείνη της γλώσσας. Σε

κάθε συνοικία κανείς μπορούσε να δει μάρμαρα και πλαίσια που ήρθαν στη ζωή από

τα χέρια των πιο ολοκληρωμένων ειδικών. Από την Αθήνα προέκυψαν όλα εκείνα τα

φανταστικά έργα που θα μπορούσαν να υπηρετήσουν σαν πρότυπα όλων των

διεφθαρμένων εποχών. Η εικόνα των Λακεδαιμονίων είναι λιγότερο λαμπερή. «Σε

αυτό το μέρος», ο κόσμος είθισται να λέει, «οι άνθρωποι εδώ γεννιούνται ενάρετοι,

και ακόμη ο αέρας της χώρας φαίνεται να εμπνέει την αρετή». Τίποτα δεν απομένει

σε εμάς από τους κατοίκους της εκτός από την ανάμνηση των ηρωικών τους

15


πράξεων. Θα μπορούσαν μνημεία σαν αυτά να είναι λιγότερο χρήσιμα για εμάς από

εκείνα τα αξιοσημείωτα μάρμαρα που η Αθήνα μας άφησε?

Είναι αλήθεια ότι κάποιοι σοφοί άνθρωποι αντιστάθηκαν στον γενικό

χείμαρρο και απέφυγαν την ανηθικότητα ενώ ζούσαν ανάμεσα στους ποιητές. Αλλά

κάποιος χρειάζεται να ακούσει την απόφαση όπου ο πιο σημαντικός και πιο άτυχος

ανάμεσα στους Αθηναίους εκφώνησε στους μορφωμένους ανθρώπους και τους

καλλιτέχνες της εποχής του.

«Ερεύνησα τους ποιητές», λέει ο Σωκράτης, «και είδα σε αυτούς, ως

άνθρωποι που το ταλέντο τους ξεπερνάει τους εαυτούς τους και τους άλλους

ανθρώπους, να παρουσιάζουν τους εαυτούς τους σαν έξυπνους ανθρώπους και να

λογίζονται ως τέτοιοι, ενώ δεν είναι». «Από τους ποιητές», συνεχίζει ο Σωκράτης,

«προχώρησα στους καλλιτέχνες. Κανείς δεν ήταν περισσότερο αδαής σχετικά με τις

τέχνες από εμένα. Κανείς δεν ήταν περισσότερο πεπεισμένος ότι οι καλλιτέχνες

πραγματικά κατείχαν όμορφα μυστικά. Εντούτοις, παρατήρησα ότι η κατάσταση τους

δεν ήταν καλλίτερη από εκείνη των ποιητών και ότι από κοινού είχαν τις ίδιες

παρανοήσεις. Επειδή ο πιο επιδέξιος μεταξύ τους υπερτερούσε στην ειδικότητα του,

θεωρούσε τον εαυτό του ως τον εξυπνότερο των ανθρώπων. Στα μάτια μου, αυτή η

μόλυνση ολοκληρωτικά λέρωνε τη γνώση τους. Σαν αποτέλεσμα, βάζοντας τον εαυτό

μου στη θέση του μαντείου και ρωτώντας με τι θα προτιμούσα να είμαι- να είμαι

αυτός που είμαι ή αυτό που είναι εκείνοι, να γνωρίζω αυτά που γνωρίζουν εκείνοι ή

να γνωρίζω ότι δεν γνωρίζω τίποτα;- απάντησα στον εαυτό μου και στον Θεό:

εύχομαι να παραμείνω αυτός που είμαι».

«Δεν γνωρίζουμε- ούτε οι σοφιστές, ούτε οι ρήτορες, ούτε οι καλλιτέχνες,

ούτε εγώ- τι είναι η Αλήθεια, το Καλό, και το Όμορφο. Αλλά υπάρχει αυτή η διαφορά

μεταξύ μας: παρότι αυτοί οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν τίποτα, όλοι τους πιστεύουν ότι

γνωρίζουν κάτι, ενώ, εγώ, εάν δεν γνωρίζω τίποτα, τουλάχιστον δεν έχω αμφιβολίες

για αυτό. Σαν αποτέλεσμα, όλη αυτή η ανωτερότητα στην σοφία που το μαντείο μου

απέδωσε, ανάγεται από μόνο του στο μοναδικό σημείο ότι είμαι βαθειά πεπεισμένος

ότι είμαι αδαής γι’αυτό που δεν γνωρίζω».

Λοιπόν εδώ έχετε τον σοφότερο άνθρωπο στην κρίση των θεών και τον πιο

γνωστικό Αθηναίο στη γνώμη όλων των Ελλήνων, ο Σωκράτης, άδει τη δόξα της

άγνοιας! Πιστεύεται ότι εάν ζούσε ανάμεσα μας, οι γνωστικοί μας και οι καλλιτέχνες

μας θα τον είχαν κάνει να αλλάξει γνώμη; Όχι, κύριοι. Αυτός ο απλός άνθρωπος θα

συνέχιζε να περιφρονεί τις ματαιόδοξες επιστήμες μας. Δεν θα βοηθούσε να αυξηθεί

16


αυτός ο σωρός από βιβλία στα οποία είμαστε πλημμυρισμένοι από όλες τις

κατευθύνσεις, και θα μας κληροδοτούσε μετά το θάνατο του, όπως ήδη έκανε, τίποτα

εν είδος γενικών ηθικών αρχών για τους μαθητές του και τους απογόνους μας, παρά

το παράδειγμα και την ανάμνηση της αρετής του. Είναι όμορφο να διδάσκεις τους

ανθρώπους κατ’ αυτό τον τρόπο!

Ο Σωκράτης έκανε την αρχή στην Αθήνα. Στη Ρώμη ο Κάτονας* ο

πρεσβύτερος συνέχισε να εξαγριώνεται ενάντια σε εκείνους τους τεχνητούς και

οξυδερκείς Έλληνες που εκμαύλιζαν την αρετή και εξασθενούσαν το κουράγιο των

συντρόφων πολιτών του Σωκράτη. Αλλά οι επιστήμες, οι τέχνες, και η διαλεκτική,

επικράτησαν ακόμα μια φορά. Η Ρώμη γέμισε με φιλόσοφους και ρήτορες, η

στρατιωτική πειθαρχία παραμελήθηκε, και η γεωργία περιφρονήθηκε. Ο κόσμος

αγκάλιασε τη διαμάχη και ξέχασε την πατρίδα. Τα ιερά ονόματα της ελευθερίας και

της υπακοής στους νόμους παραχωρήθηκαν στο όνομα του Επίκουρου, του Ζήνωνα,

και του Αρκεσίλου.** «Από τότε που οι γνωστικοί άνθρωποι άρχισαν να

εμφανίζονται ανάμεσα μας», συνήθιζαν να λένε οι δικοί τους φιλόσοφοι, «οι καλοί

άνθρωποι άρχισαν να αποκλίνουν». Μέχρι εκείνη τη στιγμή οι Ρωμαίοι ήταν

ικανοποιημένοι να εξασκούν την αρετή. Τα πάντα χάθηκαν μόλις ξεκίνησαν να την

μελετούν. *(Ο Μάρκος Κάτονας ο πρεσβύτερος 234-149 π.Χ. ήταν σημαντικός

Ρωμαίος στρατιώτης, πολιτικός, και ρήτορας, γνωστός μεταξύ άλλων, για την επίθεση

του στην διαφθορά και την έμφαση στις παραδοσιακές Ρωμαϊκές αρετές). **(Ο

Ρουσσώ παραθέτει εδώ τους επικεφαλείς των τριών γνωστότερων Ελληνιστικών

σχολών της φιλοσοφίας: τους Επικούρειους, τους Στωικούς, και τους Σκεπτικιστές).

Ο Φαβρίκιε!* Τι θα είχε σκεφτεί η εξαίσια ψυχή σου εάν για κακή σου τύχη

είχες κληθεί πίσω στη ζωή και είχες αντικρίσει το πομπώδες αυτό πρόσωπο της

Ρώμης που κάποτε σώθηκε από τις δικές σου προσπάθειες και που το τιμημένο σου

όνομα ξεχώρισε περισσότερο από κάθε της κατάκτηση. «Θεοί», θα μπορούσες να

πεις, «τι συνέβη σε αυτές τις αχυρένιες σκεπές και τις αγροτικές κατοικίες όπου

προηγουμένως το μέτρο και η αρετή ζούσαν; Ποια θανατική λαμπρότητα διαδέχτηκε

τη Ρωμαϊκή απλότητα; Τι είναι αυτή η παράξενη γλώσσα; Τι είναι αυτές οι

θηλυπρεπείς συνήθειες; Τι δηλώνουν αυτά τα αγάλματα, αυτοί οι πίνακες, αυτά τα

κτίρια; Τρελοί άνθρωποι τι έχετε κάνει; Εσείς, αφέντες των εθνών, έχετε μετατρέψει

τους εαυτούς σας σε σκλάβους των ασήμαντων ανθρώπων που κατακτήσατε;

Διευθύνεστε τώρα από τους ρήτορες; Ήταν για να εμπλουτίσετε τους αρχιτέκτονες,

τους ζωγράφους, τους γλύπτες, και τους κωμικούς που ποτίσατε την Ελλάδα και την

17


Ασία με το αίμα σας; Είναι τα λάφυρα της Καρχηδόνας βραβείο για ένα μουσικό

φλάουτου; Ρωμαίοι, Ρωμαίοι, γρήγορα κατεδαφίστε αυτά τα αμφιθέατρα, σπάστε

αυτά τα μάρμαρα, κάψτε αυτούς τους πίνακες, διώξτε αυτούς τους σκλάβους που σας

υποδούλωσαν, που οι μοιραίες τέχνες τους σας διέφθειραν. Αφήστε άλλα χέρια να

διακρίνουν τους εαυτούς τους με ματαιόδοξα ταλέντα. Το μόνο ταλέντο αντάξιο της

Ρώμης είναι αυτό της κατάκτησης του κόσμου και της βασιλείας της αρετής στη

Ρώμη. Όταν ο Κινέας κάλεσε τη σύγκλητο για μια Βασιλική συγκέντρωση, δεν

θαμπώθηκε από τη ματαιόδοξη πομπή ή από την επιτηδευμένη κομψότητα. Δεν

άκουσε εκεί αυτή την ασήμαντη ρητορεία, τη σπουδή, και τη μαγεία των μάταιων

ανθρώπων. Τι είδε ο Κινέας** λοιπόν ότι ήταν τόσο μεγαλοπρεπές; Ο πολίτες! Είδε

ένα θέαμα όπου τα πλούτοι ή οι τέχνες σας δεν θα μπορούσαν ποτέ να κάνουν, το πιο

όμορφο αξιοθέατο που εμφανίστηκε ποτέ κάτω από τον ουρανό, μια συγκέντρωση

από διακόσιους ενάρετους ανθρώπους, άξιους να διοικούν την Ρώμη και να

κυβερνούν τον πλανήτη. *(Ο Γάιος Φαβρίκιος Λουσκίνος ήταν Ρωμαίος στρατηγός

και πολιτικός στον 3ό αιώνα π.Χ., γνωστός για την προσωποποίηση των

παραδοσιακών Ρωμαϊκών αρετών). **(Ο Κινέας 3ό αιώνα π.Χ. ήταν Έλληνας

ρήτορας, φιλόσοφος, και πολιτικός από τη Θεσσαλία).

Αλλά ας παραβλέψουμε την απόσταση του χρόνου και της απόστασης μεταξύ

των τόπων για να δούμε τι θα είχε συμβεί στις χώρες μας, ή καλλίτερα, ας αφήσουμε

κατά μέρος τις μισητές εικόνες που θα μπορούσαν να τραυματίσουν την ευαισθησία

μας, ελευθερώνοντας τους εαυτούς μας από την προβληματική να επαναλάβουμε τα

ίδια πράγματα με διαφορετικά ονόματα. Δεν ήταν καθόλου άσκοπο που κάλεσα την

σκιά του Φαβρίκιου. Για τα λόγια που έχω βάλει στο στόμα του, ίσως δεν θα έχαιρα

ιδιαίτερα καλής συμπεριφοράς από τον Λουδοβίκο τον 12ό ή τον Χένρι τον 4ό;*

Είναι αλήθεια ότι στη Γαλλία ο Σωκράτης δεν θα έπρεπε να πιεί το κώνειο, αλλά θα

έπρεπε να πιεί, σε ένα πικρότερο ποτήρι, προσβολές, χλεύη, και περιφρόνηση, εκατό

φορές χειρότερη από το θάνατο. *(Ο Λουδοβίκος ο 12ός (1462-1515) και ο Χένρι ο

4ός (1553-1610) ήταν ισχυροί και αγαπητοί Βασιλιάδες της Γαλλίας. Πολέμησαν έξω

από τη Γαλλία και βοήθησαν στην εσωτερική ενίσχυση του Βασιλείου).

Εδώ βλέπετε πώς η πολυτέλεια, η διάλυση, και η σκλαβιά, έχουν σε κάθε

εποχή γίνει η τιμωρία για τις αλαζονικές προσπάθειες που διεξάγουμε προκειμένου

να αναδυθούμε από την ευτυχισμένη αμάθεια όπου η Αιώνια Σοφία (Θεία Πρόνοια)

μας έχει τοποθετήσει. Το παχύ πέπλο με το οποίο έχει καλύψει όλες τις εργασίες της

δείχνοντας να μας εξασφαλίζει μια επαρκή προειδοποίηση ότι δεν είμαστε

18


προορισμένοι για μάταιες διερευνήσεις. Αντιλαμβανόμαστε όμως πώς να

επωφελούμαστε από τα μαθήματα της; Απορρίπτουμε κάποιο χωρίς τιμωρία; Οι

άνθρωποι, γνωρίζουν μια για πάντα ότι η φύση επιθυμεί να τους προστατέψει από τη

γνώση, όπως η μητέρα αρπάζει μακριά ένα επικίνδυνο όπλο από τα χέρια του παιδιού

της, γιατί όλα τα μυστικά που μας κρατάει κρυμμένα είναι τόσα κακά από τα οποία

μας προφυλάσσει, και ότι η δυσκολία που αντιμετωπίζουμε για να εκπαιδεύσουμε τον

εαυτό μας δεν είναι το μικρότερο από τις χρήσιμες βοήθειες της. Οι άνθρωποι είναι

παράλογοι; Θα μπορούσαν να είναι ακόμα χειρότεροι αν είχαν την ατυχία να

γεννιόντουσαν γνωστικοί.

Πόσο ταπεινωτικοί είναι αυτοί οι στοχασμοί για την ανθρωπότητα;! Πώς η

υπερηφάνεια μας πρέπει να ταπεινωθεί;! Θα μπορούσε η τιμιότητα να είναι κόρη της

αμάθειας; Θα μπορούσε η γνώση και η αρετή να είναι ασύμβατες; Τι συμπεράσματα

δεν θα μπορούσαμε να εξάγουμε από αυτές τις απόψεις; Αλλά για να συμφιλιώσουμε

αυτές τις πρωτοφανείς αντιφάσεις, είναι απαραίτητο μόνο να εξετάσουμε προσεκτικά

τη ματαιοδοξία και την κενότητα αυτών των αλαζονικών τίτλων που μας θαμπώνουν

και που τις μοιράζουμε τόσο απλόχερα στην ανθρώπινη μόρφωση. Ας σκεφτούμε

επομένως τις επιστήμες και τις τέχνες καθαυτές. Ας κοιτάξουμε ποιο πρέπει να είναι

το αποτέλεσμα της προόδου τους. Και ας μην διστάζουμε άλλο πια να

παραδεχόμαστε την αλήθεια όλων εκείνων των ενδείξεων με τις οποίες τα

επιχειρήματα μας συνταυτίζονται με τα συμπεράσματα που μπορούμε να εξάγουμε

από την ιστορία.

19


ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ:

Είναι παλιά παράδοση, που πέρασε από την Αίγυπτο στην Ελλάδα, ότι ένας

Θεός, εχθρικός απέναντι στην ειρήνη και την ησυχία των ανθρώπων, ήταν ο

εφευρέτης των επιστημών (5). Τι γνώμη, επομένως, θα έπρεπε να έχουν οι ίδιοι οι

Αιγύπτιοι για τις επιστήμες, που γεννήθηκαν ανάμεσα τους; Θα μπορούσαν να

κλείσουν τα μάτια στις πρωταρχικές δυνάμεις που τις δημιούργησαν. Στην

πραγματικότητα, είτε διεισδύσουμε στα χρονικά του κόσμου ή συμπληρώσουμε

αβέβαια χρονικά με φιλοσοφική έρευνα, δεν θα βρούμε την καταγωγή της

ανθρώπινης γνώσης να ανταποκρίνεται στην ιδέα που αρεσκόμαστε να δημιουργούμε

γι’ αυτήν. Η Αστρονομία γεννήθηκε από την προκατάληψη, η ρητορεία από την

φιλοδοξία, το μίσος, την κολακεία, και τα ψέματα, η Γεωμετρία από την πλεονεξία, η

Φυσική από ματαιόδοξη περιέργεια, τα πάντα, ακόμα και η ίδια η Ηθική, από την

ανθρώπινη περηφάνια. Οι επιστήμες και οι τέχνες επομένως χρωστούν τη γένεση

τους στη φαυλότητα μας. Θα είχαμε λιγότερες αμφιβολίες για τα πλεονεκτήματα τους

εάν όφειλαν τη γένεση τους στις αρετές μας.

Η διεφθαρμένη προέλευση τους αναπαράγεται τόσο καθαρά στα αντικείμενα

της. Τι θα συνέβαινε στις τέχνες χωρίς την πολυτέλεια που τις καλλιεργεί; Χωρίς την

ανθρώπινη αδικία, ποια θα ήταν η χρήση της νομολογίας; Τι θα συνέβαινε στην

ιστορία εάν δεν υπήρχαν ούτε τύραννοι, ούτε πόλεμοι, ούτε συνωμότες; Με μια λέξη,

ποιος θα ήθελε να ξοδέψει τη ζωή του σε ένα τέτοιο στείρο συλλογισμό; Εάν κάθε

άνθρωπος συμβουλευόταν μόνο τις ανθρώπινες υποχρεώσεις του και τις φυσικές του

ανάγκες, και αφιέρωνε χρόνο μόνο για την πατρίδα του, για τους δυστυχισμένους, και

για τους φίλους του; Είμαστε επομένως καταδικασμένοι να ζούμε και να πεθαίνουμε

δεμένοι στις άκρες του πυθμένα όπου καλύπτετε η αλήθεια; Αυτός μόνο ο στοχασμός

θα μπορούσε να απογοητεύσει κατ’ αρχήν τα σχέδια κάθε ανθρώπου που αναζητά

πραγματικά να εκπαιδεύσει τον εαυτό του στη σπουδή της φιλοσοφίας.

Ποια ποικιλία κινδύνων μας κυκλώνει; Ποιος αριθμός από λάθος μονοπάτια

εμφανίζεται κατά τη διερεύνηση των επιστημών! Πόσα λάθη, χιλιάδες φορές πιο

επικίνδυνα από τη χρησιμότητα της αλήθειας πρέπει να αποφύγουμε για να φτάσουμε

σε αυτή; Τα μειονεκτήματα στα οποία υποκείμεθα είναι φανερά. Το ψέμα είναι

πιθανό από μια απεριόριστη ποικιλία από συνδυασμούς, αλλά η αλήθεια έχει μόνο

ένα τρόπο να υπάρχει. Επιπλέον, πού είναι ο άνθρωπος που πραγματικά επιθυμεί να

την ανακαλύψει; Ακόμα και αν παραδεχτούμε την καλή του βούληση, με ποια

χαρακτηριστικά σημάδια μπορεί να είναι βέβαιος ότι την κατέχει; Εν μέσω της

20


απεριόριστης ποικιλίας από απόψεις ποιο είναι το κριτήριο με το οποίο θα την

κρίνουμε με βεβαιότητα; (6). Πάλι, αυτό που παραμένει πιο δύσκολο, ακόμα και εάν

είχαμε την τύχη να την ανακαλύψουμε, ποιος ανάμεσα μας γνωρίζει πως να κάνει

χρήση αυτής;

Εάν οι επιστήμες μας είναι μάταιες για το σκοπό τον οποίο προτείνουν, δεν

είναι λιγότερο επικίνδυνες για τα αποτελέσματα που δημιουργούν. Γεννημένοι στην

οκνηρία, την καλλιεργούν με τη σειρά τους. Και η ανεπανόρθωτη απώλεια χρόνου

είναι η πρώτη ζημιά που αναγκαία επιβάλουν στην κοινωνία. Το να ζεις χωρίς να

κάνεις κάποιο καλό είναι τόσο κακό όσο η πολιτική στον ηθικό κόσμο; Και επιπλέον

κάθε μη χρήσιμο πολίτης θα πρέπει να θεωρείται σαν ολέθριο άτομο; Πείτε μου

λοιπόν, επιφανείς φιλόσοφοι, από ποιόν γνωρίζουμε τις αναλογίες στις οποίες η

βαρύτητα δρα στο κενό; Και στην περιστροφή των πλανητών, ποιες είναι οι σχέσεις

των διαστημάτων που διανύονται σε ίσους χρόνους; Ποιες καμπύλες συγκλίνουν τα

σημεία της κλίσης και της κορυφής; Πώς οι άνθρωποι βλέπουν τα πάντα στο θεό, πώς

η ψυχή και το σώμα συνεργάζονται χωρίς επικοινωνία, όπως κάνουν δύο ρολόγια,

ποια αστέρια μπορούν να κατοικηθούν, ποια έντομα αναπαράγονται με εξωφρενικούς

ρυθμούς, απαντήστε μου, λέω, εσείς από ποιόν πήρατε τέτοια εξαίσια γνώση; Εάν δεν

μας διδάσκατε ποτέ τίποτα γι’ αυτά τα πράγματα θα ήμασταν λιγότερο πολυάριθμοι,

λιγότερο καλά κυβερνημένοι, λιγότερο αξιοσέβαστοι, λιγότερο πετυχημένοι ή

περισσότερο διεστραμμένοι; Επανεξετάστε, επομένως, τη σημασία των έργων σας,

μιας και τα έργα των πιο διαφωτισμένων από τους γνωστικούς μας ανθρώπους και τα

καλύτερα των πολιτών μας είναι τόσο μικρής χρησιμότητας, πείτε μας τι θα πρέπει να

σκεφτόμαστε γι’ αυτό το πλήθος των δυσνόητων συγγραφέων και των τεμπέληδων

ανθρώπων των γραμμάτων που χωρίς λόγο τρώνε την περιουσία του κράτους;

Τεμπέληδες είπα; Δόξα το Θεό να ήταν! Η ηθική μας θα ήταν πιο υγιής και η

κοινωνία πιο ειρηνική. Αλλά αυτοί οι μάταιοι και ανωφελείς δημαγωγοί κινούνται σε

όλες τις κατευθύνσεις εξοπλισμένοι με τα θανατηφόρα παράδοξα τους,

υποσκάπτοντας τα θεμέλια της πίστης, εκμηδενίζοντας την αρετή. Γελούν με

περιφρόνηση για όλες εκείνες τις λέξεις της πατρίδας και της θρησκείας κι

αφιερώνουν το ταλέντο και τη φιλοσοφία τους στην καταστροφή και τον εξευτελισμό

οποιουδήποτε ιερού πράγματος μεταξύ των ανθρώπων. Βασικά δεν μισούν ούτε τις

αρετές, ούτε τα δόγματα μας. Είναι η κοινή γνώμη στην οποία αντιτίθενται. Για να

τους φέρουμε στα πόδια της Αγίας Τράπεζας, θα ήταν αρκετό να τους εξορίσουμε

21


στη γη των άθεων. Για ποια υπερβολή δεν είναι ικανός κάποιος, μπροστά στη μανία

του για να ξεχωρίσει;!

Να καταχράσαι το χρόνο κάποιου είναι μεγάλο κακό. Όμως, άλλα ακόμα

μεγαλύτερα κακά ακολουθούν τις τέχνες και τα γράμματα. Η πολυτέλεια σπάνια δεν

συνοδεύεται από τις τέχνες και τις επιστήμες. Γνωρίζω ότι η φιλοσοφία μας,

πρόσφορη στα παράδοξα, προσποιείται, σε αντίθεση με την εμπειρία όλων των

εποχών, ότι η πολυτέλεια συνεισφέρει στην λαμπρότητα των Κρατών. Αλλά, χωρίς

να επιμένουμε στην ανάγκη για περιοριστικούς νόμους έναντι της πολυτέλειας*, δεν

μπορεί να αντικρουστεί, ότι η ευθύτητα των ηθών είναι απαραίτητη για την διάρκεια

των αυτοκρατοριών, και η πολυτέλεια είναι διαμετρικά αντίθετη στην ευθύτητα των

ηθών. Πραγματικά, η πολυτέλεια μπορεί να είναι ένα σίγουρο σημάδι των πλουσίων,

και εργάζεται αν προτιμάτε στον πολλαπλασιασμό τους. Τι μπορούμε αναγκαστικά

να συμπεράνουμε από αυτό το παράδοξο, τόσο χρήσιμο στις μέρες μας. Τι θα γίνει με

την αρετή εάν τα πλούτη πρόκειται να αποκτηθούν με κάθε κόστος. Οι πολιτικοί των

αρχαίων κόσμων μιλούσαν πάντα για τα ήθη και τις αρετές. Οι δικοί μας δεν μιλάνε

για τίποτα άλλο παρά για συναλλαγές και χρήμα. Κάποιος θα μπορούσε να πει ότι σε

μία συγκεκριμένη χώρα ένας άνθρωπος αξίζει την τιμή που μπορεί να πουληθεί.

Ακολουθώντας αυτούς τους υπολογισμούς, θα βρούμε χώρες, όπου ένας άνθρωπος

δεν αξίζει τίποτα, και άλλες όπου αξίζει λιγότερο από τίποτα. Αποτιμούν τους

ανθρώπους όπως τα κοπάδια στις φάρμες. Σύμφωνα με αυτούς, ένας άνθρωπος δεν

έχει καμία αξία για το Κράτος, εκτός από το ποσό που καταναλώνει. Έτσι ένας

Συβαρίτης θα μπορούσε να αξίζει τουλάχιστον όσο τριάντα Λακεδαιμόνιοι**. Θα

μπορούσε κάποιος επομένως να ρισκάρει την υπόθεση ποιες από τις δύο

Δημοκρατίες, η Σπάρτη ή η Σύβαρη, μπορούν να ανατραπούν από μια χούφτα

χωριάτες και ποια έκανε την Ασία να τρέμει; *(Οι περιοριστικοί νόμοι πέρασαν στην

Αγγλία και στη Γαλλία μέσα από την Αναγέννηση προκειμένου να ελέγξουν την

εξάπλωση των πολυτελών αντικειμένων). **(Οι Συβαρίτες είχαν τη φήμη της

πλούσιας ζωής).

Το βασίλειο της Κύρου κατακτήθηκε από τριάντα χιλιάδες ανθρώπους, από

ένα πρίγκιπα φτωχότερο από τον τελευταίο Πέρση σατράπη, και οι Σκύθες οι πιο

εξαθλιωμένοι από όλους τους ανθρώπους, κατάφεραν να αντισταθούν στους πιο

ισχυρούς Βασιλείς του κόσμου. Δύο περίφημες Δημοκρατίες αγωνίζονταν για τον

αυτοκρατορικό έλεγχο του κόσμου. Η μία ήταν πολύ πλούσια, η άλλη δεν είχε τίποτα.

Και η τελευταία κατέστρεψε την πρώτη. Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, διαδοχικά,

22


έχοντας προηγουμένως συγκεντρώσει όλα τα πλούτη του κόσμου, κατέληξε να

ικετεύει ανθρώπους που δεν ήξεραν τι είναι ο πλούτος. Οι Φράγκοι κατέκτησαν τους

Γαλάτες, και οι Σάξονες την Αγγλία, χωρίς πλούτοι αλλά με την ανδρεία και την

φτώχεια τους. Μια χούφτα από φτωχούς ορεσίβιους, που η απληστία τους

περιοριζόταν σε λίγα δέρματα προβάτων, αφού συνέθλιψαν την Αυστριακή

περηφάνια, εξολόθρευσαν τον πολυτελή και αξιοσέβαστο Οίκο της Βουργουνδίας

που έκανε τους ηγέτες της Ευρώπης να τρέμουν. Τελικά, όλη η εξουσία και η σοφία

της κληρονομιάς του Τσάρλς του 5ού, υποστηριζόμενος από όλα τα πλούτη των

Ινδιών, κατέληξαν να γκρεμιστούν από μια χούφτα ψαράδων. Ας καταδεχτούν οι

πολιτικοί μας να βάλουν στην άκρη τους υπολογισμούς τους ώστε να σκεφτούν αυτά

τα παραδείγματα, και ας τους μάθουμε για μία φορά ότι με τα χρήματα κάποιος

μπορεί να έχει τα πάντα, εκτός από ήθη και πολίτες.

Ποιο είναι, επομένως, το ακριβές ερώτημα στο ζήτημα της πολυτέλειας; Είναι

να γνωρίσουμε τι είναι πιο επωφελές για τις αυτοκρατορίες, όπου η ύπαρξη τους θα

πρέπει να είναι εξέχουσα και εφήμερη ή ενάρετη και παντοτινή; Λέω εξέχουσα, αλλά

με ποια αίγλη; Η τάση για επίδειξη σπάνια συνδέεται με την τάση για ειλικρίνεια.

Όχι, δεν είναι δυνατό διεφθαρμένα μυαλά μέσα από πολυάριθμες μάταιες απασχολίες

να μπορέσουν ποτέ να ανυψωθούν σε κάτι σπουδαίο. Αλλά, ακόμα και όταν θα

έχουνε το σθένος για κάτι τέτοιο, το κουράγιο τους θα τους απωθήσει. Κάθε

καλλιτέχνης εύχεται να χειροκροτηθεί. Η επιδοκιμασία των σύγχρονων του είναι το

πιο σημαντικό μέρος της ανταμοιβής του. Τι θα έκανε λοιπόν για να αποκτήσει αυτή

τη λατρεία εάν είχε την ατυχία να γεννηθεί ανάμεσα σε ανθρώπους και σε μία εποχή

όπου η γνώση θα ήταν της μόδας και η επιπολαιότητα των νέων θα ήταν σε θέση να

την οδηγεί. Όπου οι άνθρωποι θα θυσίαζαν την απόλαυση τους σε εκείνους που

φέρονται τυραννικά στην ελευθερία. Όπου το ένα φύλλο τολμά να εγκρίνει μόνο ότι

ανταποκρίνεται στην μικροψυχία του άλλου (7). Όταν τα σπουδαιότερα

αριστουργήματα της δραματουργίας θα περιφρονούνται και τα πιο ευγενή έργα της

μουσικής παραγωγής θα είναι αμελητέα. Τι θα έκαναν οι καλλιτέχνες κύριοι; Θα

χαμήλωναν την ευφυΐα τους στο επίπεδο της εποχής, και θα προτιμούσαν να

φτιάχνουν κοινότυπα έργα τα οποία θα ενέπνεαν τον κόσμο κατά τη διάρκεια της

ζωής του, παρά εξαίσια έργα τα οποία θα θαυμαζόντουσαν παρά μόνο πολύ μετά τον

θάνατο τους. Πες μα περίφημε Αρουέτ*, πόσες ισχυρές και γενναίες ομορφιές έχεις

θυσιάσει στην λανθασμένη μας ευαισθησία και πόσα σπουδαία πράγματα το πνεύμα

της αβρότητας, τόσο πρόσφορο στα μικρά πράγματα, σου έχει κοστίσει. *(Αρουέτ

23


είναι το πραγματικό όνομα του Βολτέρου (1694-1778) ένας από τους σπουδαιότερους

φιλόσοφους και συγγραφείς της Γαλλίας του 18ού αιώνα).

Με αυτό τον τρόπο, η διάλυση των ηθών, απαραίτητη συνέπεια της

πολυτέλειας, φέρνει με τη σειρά της τη διαφθορά της αισθητικής απόλαυσης. Εάν

από τύχη μεταξύ των ανθρώπων που έχουν σπάνιο ταλέντο βρεθεί κάποιος που να

έχει σταθερή ψυχή και αποφύγει να συμβιβάσει τον εαυτό του με το πνεύμα της

εποχής, και διαφθείρει τον εαυτό του με ευτελή έργα, η τύχη του θα είναι δύσκολη!

Θα πεθάνει στη φτώχεια και στη λησμονιά. Θα ευχόμουν να κάνω προβλέψεις εδώ

και όχι να περιγράφω εμπειρίες! Ό Κάρολ και Πιέρ*, ήρθε η ώρα που τα μολύβια

σας, προορισμένα να εμπλουτίσουν την μεγαλειότητα των ναών μας με εξαίσιες και

ιερές εικόνες, πρέπει να πέσουν από τα χέρια σας, ή διαφορετικά να εκμαυλιστούν

ώστε να διακοσμήσουν τα πάνελ των αμαξών με λάγνες εικόνες. Και εσύ ασύγκριτε

Πιγκάλ**, εφάμιλλε του Φειδία και του Πραξιτέλη***, τα έργα των οποίων σχεδόν

δικαιολογούν την ειδωλολατρία τους στα μάτια μας, ποιανού το λάξευμα οι αρχαίοι

θα διόριζαν να σμιλεύσει τους Θεούς τους. Ακόμα και τα χέρια σας θα πρέπει να

καταδεχτούν να σχεδιάσουν την κοιλιά ενός πίθηκου, ή διαφορετικά θα μείνουν

άνεργα. *(Ο Κάρολ είναι ο Κάρολος-Αντρέ Βανλού και ο Πιέρ είναι ο Ζάν Μπαπτίστ

Μαρί Πιέρ, δύο πολύ γνωστοί Γάλλοι ζωγράφοι). **(Ο Πιγκάλ, Ζαν Μπαπτίστ

Πιγκάλ, ήταν Γάλλος γλύπτης του 18ού αιώνα). ***(Ο Φειδίας και ο Πραξιτέλης

ήταν οι δύο πιο γνωστοί γλύπτες της Αθήνας του 5ού αιώνα π.Χ.).

Δεν μπορεί να εκφραστεί κάποιος για τα ήθη χωρίς να αναζητήσει

ευχαρίστηση από την ανάκληση των εικόνων της απλότητας των πρώτων εποχών. Η

εικόνα αυτή μπορεί να συγκριθεί με μια όμορφη ακτή, στολισμένη μόνο από τα χέρια

της φύσης, στην κατεύθυνση της οποίας τα μάτια μας είναι διαρκώς στραμμένα, και

από την οποία βλέπουμε να αποτραβιόμαστε με λύπη. Όταν οι άνθρωποι ήταν αγνοί

και ενάρετοι και αγαπούσαν να έχουν τους θεούς τους μάρτυρες των πράξεων τους,

ζούσαν μαζί τους στις ίδιες καλύβες, αλλά όταν διεφθάρησαν, κουράστηκαν από

εκείνους τους ενοχλητικούς παρατηρητές και τους εξόρισαν σε μεγαλοπρεπείς ναούς.

Τελικά, εξεδίωξαν τις θεότητες τους ακόμα και από εκεί με σκοπό να κατοικήσουν οι

ίδιοι εκεί ή τουλάχιστον οι ναοί των Θεών δεν ήταν πια πιο εντυπωσιακοί από τα

παλάτια των κατοίκων. Αυτό ήταν το μέγεθος του εκφυλισμού, όπου η διαφάνεια δεν

προχώρησε ποτέ περισσότερο από όταν την είδαν να στηρίζεται σε μαρμάρινες

κολώνες στην πρωτεύουσα των Κορινθίων στην είσοδο του παλατιού ενός σπουδαίου

ανδρός.

24


Ενώ τα αγαθά της ζωής πολλαπλασιάζονται, ενώ οι τέχνες τελειοποιούνται,

και ενώ η πολυτέλεια εξαπλώνεται, το πραγματικό σθένος καταρρέει, και οι

στρατιωτικές αρχές χάνονται, και αυτό είναι το αποτέλεσμα των επιστημών και

εκείνων των τεχνών που εξασκούνται στην ιδιωτικότητα των ανθρώπινων κατοικιών.

Όταν οι Γότθοι κατέστρεψαν την Ελλάδα, οι βιβλιοθήκες σώθηκαν από την πυρά από

την άποψη που διέδωσε κάποιος να επιτρέψουν στους εχθρούς τους να έχουν

ασχολίες τόσο βολικές που να τους στρέφουν μακριά από στρατιωτικές εξασκήσεις

και να τους κρατούν ευτυχισμένους με καθιστικές και αργόσχολες απασχολήσεις.

Ο Τσάρλς ο 8ός βρέθηκε άρχοντας της Τοσκάνης και του Βασιλείου της

Νάπολης, χωρίς σχεδόν να τραβήξει το σπαθί του και το συμβούλιο απέδωσε αυτή

την απρόσμενη ευτυχία στο γεγονός ότι οι Βασιλείς και οι ευγενείς της Ιταλίας

εξασκούσαν τους εαυτούς τους με μεγαλύτερη προθυμία στην καλλιέργεια της

αντίληψης τους παρά στις δραστικές και πολεμικές απασχολήσεις. Είναι γεγονός λέει

ο λογικός άνθρωπος που περιγράφει τα δύο αυτά χαρακτηριστικά, ότι όλα τα

παραδείγματα μας διδάσκουν ότι στις στρατιωτικού τύπου πρακτικές και όλα τα

παρόμοια, η μελέτη των επιστημών είναι μακράν η πιο κατάλληλη για να μαλακώσει

και να ευνουχίσει το κουράγιο παρά να το ενισχύσει και να το εμψυχώσει.

Οι Ρωμαίοι ισχυρίζονται ότι η στρατιωτική αρετή εξολοθρεύτηκε ανάμεσα

τους σε τέτοιο βαθμό που ξεκίνησαν να μαθαίνουν τα πάντα σχετικά με την

ζωγραφική, τη χαρακτική, και τα αγγεία δουλεμένα σε χρυσάφι και ασήμι, και να

καλλιεργούν τις καλές τέχνες. Και, αν ακόμη αυτή η περίφημη χώρα προοριζόταν να

χρησιμεύσει σταθερά ως παράδειγμα για άλλους λαούς, η άνοδος της Ιατρικής και η

επανίδρυση των γραμμάτων οδήγησε για ακόμα μια φορά και ίσως για πάντα στην

πτώση της πολεμικής φήμης που η Ιταλία φαινόταν να κερδίζει τους προηγούμενους

αιώνες.

Οι αρχαίες Δημοκρατίες της Ελλάδας, με τη σοφία που αποτυπώνεται στους

περισσότερους από τους θεσμούς της, προστάτευσε τους πολίτες της από ήρεμες και

καθιστικές απασχολίες που αδυνατούν και διαφθείρουν το σώμα και αδυνατίζουν την

ενεργητικότητα της ψυχής. Στην πραγματικότητα, πως μπορούν άνθρωποι των

οποίων η μικρότερη ανάγκη τους καταπιέζει και τα μικρότερα προβλήματα τους

αποθαρρύνουν να αντιμετωπίζουν την πείνα, τη δίψα, την εξάντληση, τον κίνδυνο,

και το θάνατο; Με τι κουράγιο οι στρατιώτες μπορούν να αντέξουν την εξαντλητική

εργασία με την οποία είναι τόσο ανεξοικείωτοι; Με τι ενθουσιασμό μπορούν να

κάνουν ταχύ βήμα κάτω από τις διαταγές αξιωματικών που δεν έχουν την δύναμη να

25


ακολουθήσουν την στρατιωτική πορεία ακόμα και πάνω στην πλάτη του αλόγου. Και

μην αφήσετε κανένα να φέρει αντιρρήσεις αναφορικά με την περίφημη ανδρεία

αυτών των νέων πολεμιστών που είναι τόσο πειθαρχημένα εκπαιδευμένοι. Ο κόσμος

καυχιέται ιδιαίτερα για την ανδρεία τους σε μια μέρα μάχης, αλλά κανείς δεν κάνει

λόγο πως θα μπορούσαν να ανταπεξέλθουν στην υπερβολική εργασία, στην

τραχύτητα των κλιμάτων, και στον άσχημο καιρό. Απαιτείται μόνο λίγο χιόνι, ή

ήλιος, ή έλλειψη λίγων από τις πολυτέλειες, για να πέσουν κάτω και να διαλυθούν σε

λίγες ημέρες οι καλλίτερες στρατιές μας. Ατρόμητοι πολεμιστές, παραδεχτείτε για μια

φορά την αλήθεια που τόσο σπάνια ακούτε. Είστε γενναίοι, το γνωρίζω αυτό. Δεν

έχω αμφιβολίες ότι θα είχατε θριαμβεύσει με τον Αννίβα* στις Κάννες και στην

Τρασιμένη, ότι θα είχατε διασχίσει το Ρουβίκωνα με τον Καίσαρα**, και θα τον

είχατε ενισχύσει να σκλαβώσει την πατρίδα του. Αλλά, δεν θα ήσασταν ποτέ ικανοί

να διασχίσετε τις Άλπεις με τον πρώτο, η να καθυποτάξετε τους πρόγονους σας τους

Γαλάτες με τον τελευταίο. *(Ο Αννίβας ήταν ο σπουδαιότερος Καρχηδόνιος

στρατηγός ο οποίος τον 3ό αιώνα π.Χ. πήρε τον στρατό του από την Ισπανία και τον

οδήγησε πάνω από τις Άλπεις προκειμένου να επιτεθεί στην Ρώμη από τα βόρεια.

Επικράτησε στις μεγαλύτερες στρατιωτικές μάχες στις Κάννες και στη λίμνη της

Τρασιμένης). **(Ο Ιούλιος Καίσαρας οδήγησε τα Ρωμαϊκά στρατεύματα στη Γαλικία

τον 1ό αιώνα π.Χ. και επέκτεινε την Ρωμαϊκή αυτοκρατορία μέχρι εκεί. Όταν

επέστρεψε τα στρατεύματα του πίσω παράλληλα με τον Ρουβίκωνα, ποταμός της

βόρειας Ιταλίας, αυτό ήταν διακήρυξη πολέμου απέναντι στην Ρωμαϊκή Γερουσία).

Η μαχητικότητα δεν δημιουργεί πάντα επιτυχίες στον πόλεμο, και για τους

στρατηγούς υπάρχει μια τέχνη ανώτερη της τέχνης του να κερδίζεις μάχες. Ένας

άνθρωπος μπορεί να τρέχει άφοβα μέσα σε μια γραμμή φωτιάς. Παρ’ όλα αυτά,

μπορεί να είναι ένας πολύ καλός αξιωματικός. Ακόμα και για ένα στρατιώτη, ίσως

περισσότερη δύναμη και ενέργεια θα μπορούσε να είναι πιο ουσιαστική από το

κουράγιο, το οποίο δεν τον προστατεύει από τον θάνατο. Και τι ενδιαφέρει το Κράτος

εάν τα στρατεύματα του πεθάνουν από πυρετό και κρύο ή από το σπαθί του εχθρού.

Εάν η καλλιέργεια των επιστημών είναι καταστρεπτική για τις πολεμικές

αξίες, είναι ακόμα περισσότερο για την ηθική. Από τα πρώτα μας κιόλας χρόνια η

άσκοπη εκπαίδευση ρυθμίζει το μυαλό μας και διαφθείρει την κρίση μας. Βλέπω σε

όλα τα μέρη τεράστιους θεσμούς όπου νέοι άνθρωποι προβαίνουν σε τεράστιες

δαπάνες για να μάθουν τα πάντα εκτός από τις υποχρεώσεις τους. Τα παιδιά σας δεν

γνωρίζουν τίποτα για την γλώσσα τους αλλά μιλούν άλλες που δεν χρησιμοποιούνται

26


πουθενά. Γνωρίζουν πώς να συνθέτουν στιχάκια τα οποία δύσκολα είναι ικανά να

κατανοούν. Χωρίς να γνωρίζουν πώς να διακρίνουν την αλήθεια και το λάθος,

κατέχουν την τέχνη του να κάνουν αμφότερες την αλήθεια και το λάθος ακατανόητες

στους άλλους μέσα από εύσχημα επιχειρήματα. Αλλά δεν γνωρίζουν το νόημα των

λέξεων μεγαλοψυχία, μετριοπάθεια, ανθρωπιά, και κουράγιο. Το γλυκό όνομα της

πατρίδας δεν εντυπωσιάζει τα αυτιά τους, και εάν ακούν τον λόγο του Θεού, το

κάνουν περισσότερο από φόβο παρά από δέος προς Αυτόν. (8). Θα ήμουν τόσο

χαρούμενος, είπε ένας σοφός άνθρωπος, για το παιδί μου να ξοδέψει τη ζωή του

παίζοντας τένις. Τουλάχιστον αυτό θα έκανε το σώμα του πιο υγιές. Γνωρίζω ότι

είναι απαραίτητο να κρατάμε τα παιδιά σε ασχολία και ότι η τεμπελιά είναι γι’ αυτά

ένας κίνδυνος που πρέπει να φοβόμαστε περισσότερο. Τι είναι λοιπόν απαραίτητο γι’

αυτά να διδαχτούν; Αυτή είναι αναμφίβολα μια καλή ερώτηση! Ας τους διδάξουμε τι

οφείλουν να πράττουν ως άνθρωποι και όχι κάτι που οφείλουν να ξεχάσουν (9).

Οι αυλές μας είναι διακοσμημένες με αγάλματα και τα εκθετήρια μας με

πίνακες. Τι πιστεύετε ότι αυτά τα καλλιτεχνικά αριστουργήματα εκπροσωπούν για

τον κοινό θαυμασμό; Τους υπερασπιστές της πατρίδας μας ή εκείνους τους ακόμα

σπουδαιότερους ανθρώπους που την εμπλούτισαν με τις αρετές τους; Όχι! Είναι

εικόνες κάθε είδους διαφθοράς της καρδιάς και του μυαλού, προσεκτικά συλλεγμένες

από την αρχαία μυθολογία και παρουσιάζονται στην πρώιμη περιέργεια των παιδιών

μας, αναμφιβόλως εάν αναπαραστήσουν μπροστά στα μάτια τους φαύλες πράξεις,

ακόμα και πριν να είναι ικανά να διαβάσουν.

Από πού προκύπτουν όλες αυτές οι καταχρήσεις εάν δεν είναι η

καταστροφική ανισότητα που εισάγεται μεταξύ των ανθρώπων από διακρίσεις μεταξύ

των ταλέντων τους και από την υποβίβαση των αρετών τους; Εδώ έχουμε το πιο

προφανές αποτέλεσμα των μελετών μας, και το πιο επικίνδυνο από όλες τους τις

συνέπειες. Δεν ενδιαφερόμαστε πια για την τιμιότητα ενός ανθρώπου, αλλά για το

εάν έχει ταλέντο, ούτε εάν ένα βιβλίο είναι χρήσιμο, αλλά εάν είναι καλογραμμένο.

Οι ανταμοιβές για ένα πνευματώδη άνθρωπο είναι τεράστιες, ενώ η αρετή παραμένει

χωρίς αναγνώριση. Υπάρχουν χιλιάδες βραβεία για τις καλές πραγματείες, καμία για

τις καλές πράξεις. Ας μου πει κάποιος, παρ’ όλα αυτά, εάν η δόξα που αποδίδεται

στην καλύτερη πραγματεία που αναγνωρίζεται επίσημα σε αυτή την Ακαδημία είναι

ισοδύναμη της αξίας του να έχεις ιδρύσει το βραβείο.

Ο σοφός άνθρωπος δεν κυνηγάει την τύχη, αλλά δεν είναι απαθής στην δόξα.

Και όταν την βλέπει να διανέμεται τόσο άσχημα, η αρετή του, που ζωντανεύει από

27


την άμιλλα, και στρέφεται προς όφελος της κοινωνίας, χαμηλώνει και πεθαίνει

μακριά στο σκοτάδι και στην ανέχεια. Γι’ αυτό το λόγο, σε μάκρος χρόνου, πρέπει να

προτιμούνται οι ευχάριστες τέχνες από τις χρήσιμες. Και αυτή η αλήθεια έχει

επικυρωθεί τόσες φορές από τότε που επανιδρύθηκαν οι επιστήμες και οι τέχνες.

Έχουμε φυσικούς, μαθηματικούς, χημικούς, αστρονόμους, ποιητές, μουσικούς,

ζωγράφους, αλλά, όχι πια πολίτες. Αλλά και εάν έχουμε μερικούς διασκορπισμένους

στην επαρχία, πεθαίνουν από την φτώχεια και την εγκατάλειψη. Αυτή είναι η

κατάσταση στην οποία εκείνοι που μας δίνουν ψωμί και γάλα για τα παιδιά μας έχουν

εκπέσει, και τέτοια είναι τα συναισθήματα που έχουμε γι’ αυτούς.

Εν τούτοις παραδέχομαι ότι το κακό δεν είναι τόσο μεγάλο από όσο θα

μπορούσε να γίνει. Η αθάνατη Θεία Πρόνοια, τοποθετώντας δίπλα στα διάφορα

βλαβερά φυτά κάποια υγιή θεραπευτικά βότανα και βάζοντας μέσα στο σώμα των

διάφορων βλαβερών ζώων το αντίδοτο για τις πληγές τους, διδάσκουν τους ηγεμόνες,

που είναι στις υπηρεσίες της, να μιμούνται τη σοφία της. Μέσα από αυτό το

παράδειγμα, ο σπουδαίος μονάρχης*, στη δόξα του οποίου κάθε χρόνο προστίθεται

και άλλη λάμψη, έλκει από τις τέχνες και τις επιστήμες, πηγές από χιλιάδες ταραχές.

Αυτές οι περίφημες κοινωνίες χρεώνονται με την επικίνδυνη συσσώρευση της

ανθρώπινης γνώσης, και, παράλληλα, με την ιερή διατήρηση των ηθών, με την

προσοχή που δίνουν στην διατήρηση τους στην πιο καθαρή τους μορφή, και από τις

απαιτήσεις που έχουν σε κάθε μέλος που τις αποδέχεται. *(Ο σπουδαίος μονάρχης

είναι ο Λουδοβίκος ο 14ός (1643-1715) που ίδρυσε μια σειρά από λόγιες ακαδημίες).

Αυτοί οι σοφοί θεσμοί, ενισχύθηκαν από τον σεβάσμιο διάδοχο του, και

υιοθετούνται από όλους τους Βασιλείς της Ευρώπης, που υπηρετούν τουλάχιστον ως

περιοριστικοί στους ανθρώπους των γραμμάτων, και που όλοι τους εμπνέονται από

την τιμή να γίνουν αποδεκτοί στις Ακαδημίες και που με αυτό τον τρόπο

προστατεύουν τον εαυτό τους και προσπαθούν να κάνουν τους εαυτούς τους άξιους

αυτού με χρήσιμα έργα και άμεμπτα ήθη. Αυτές οι ακαδημίες επίσης, οι οποίες

προτείνουν βραβεία για τα πνευματικά προσόντα, επιλέγουν θεματικές που

υπολογίζεται να εγείρουν την αγάπη για την αρετή στην καρδιά των πολιτών,

αποδεικνύοντας ότι αυτή επικρατεί ανάμεσα τους, και οφείλουν να δίνουν στους

ανθρώπους τη σπάνια και αληθινή ευχαρίστηση να βρίσκουν τις μορφωμένες

κοινωνίες αφιερωμένες στην διαφώτιση της ανθρωπότητας, όχι μόνο με ευχάριστες

ασκήσεις της διανόησης, αλλά και με χρήσιμες συμβουλές.

28


Η ένσταση που ενδεχομένως μπορεί να εγερθεί είναι στην πραγματικότητα

μια επιπλέον απόδειξη του επιχειρήματος μου. Τόσες προφυλάξεις αποδεικνύουν

ξεκάθαρα πόσο αναγκαία είναι να τις λάβουμε. Οι άνθρωποι δεν ψάχνουν θεραπεία

για κακά που δεν υπάρχουν. Γιατί πρέπει αυτοί, ένεκα της ανεπάρκειας τους, να

έχουν τον χαρακτήρα των κανονικών θεραπειών; Τόσοι θεσμοί που δημιουργήθηκαν

για το όφελος των γνωστικών είναι ακόμα περισσότερο ικανοί να καταπιέζουν τον

κόσμο με τα αντικείμενα των επιστημών και να κατευθύνουν τα μυαλά προς την

καλλιέργεια τους. Φαίνεται, εάν κρίνουμε από τις προφυλάξεις που ο κόσμος παίρνει,

ότι έχουμε πολλούς καλλιεργητές γης και φοβούνται μήπως δεν έχουμε αρκετούς

φιλόσοφους. Δεν θα ρίσκαρα μια σύγκριση μεταξύ της γεωργίας και της φιλοσοφίας.

Ο κόσμος δεν θα το ανεχόταν. Θα ρωτήσω απλά. Τι είναι η φιλοσοφία; Τι περιέχουν

τα γραπτά των πιο γνωστών φιλοσόφων; Ποια είναι τα μαθήματα των φίλων της

σοφίας; Για να τους ακούσουμε, δεν είναι απαραίτητο να τους εκλάβουμε σαν

τσαρλατάνους που βοούν σε μια κεντρική πλατεία, καθείς από τη δική του γωνία:

«Ελάτε σε εμένα. Είμαι ο μόνος που δεν είμαι λάθος»; Ένας από αυτούς ισχυρίζεται

ότι δεν υπάρχουν σώματα και ότι τα πάντα είναι φαινομενικότητα, άλλος ότι δεν

υπάρχει άλλη ουσία από την ύλη, δεν υπάρχει Θεός εκτός από τον ίδιο τον κόσμο.

Κάποιος άλλος ισχυρίζεται δεν υπάρχουν έννοιες όπως η αρετή ή η κακία, και ότι το

ηθικό καλό και κακό είναι χίμαιρες. Ενώ ένας άλλος μας λέει ότι οι άνθρωποι είναι

κτήνη προς βορά, που ενσυνείδητα καταβροχθίζουν το ένα το άλλο. Γιατί, σοφοί μου

φιλόσοφοι δεν κρατάτε αυτά τα ευφυή και ευεργετικά μαθήματα για τα παιδιά σας

και τους φίλους σας; Γρήγορα θα πάρετε την ανταμοιβή σας, και δεν θα έχουμε

κανένα φόβο να βρούμε κάποιον από τους οπαδούς σας ανάμεσα μας.

Εδώ έχετε τους περίφημους ανθρώπους στους οποίους οι σύγχρονοι τους

έδειχναν ιδιαίτερο σεβασμό κατά τη διάρκεια της ζωής τους και για τους οποίους η

αθανασία επέκειτο για μετά το θάνατο τους! Τέτοια είναι τα σοφά αποφθέγματα που

κληρονομήσαμε από αυτούς και τα οποία μεταφέρουμε στους απογόνους μας από

γενιά σε γενιά. Ο Παγανισμός, παρότι παραδόθηκε σε όλες τις υπερβολές της

ανθρώπινης λογικής, δεν άφησε τίποτα που να μπορεί να συγκριθεί με τα αισχρά

μνημεία που παρήγαγε η τέχνη της τυπογραφίας κάτω από την κυριαρχία του

Ευαγγελίου. Τα ασεβή γραπτά του Λεύκιππου και του Διαγόρα καταστράφηκαν μαζί

με τους συγγραφείς τους.* Οι άνθρωποι δεν έχουν ακόμα επινοήσει την τέχνη της

απαθανάτισης των άσεβων σκέψεων του ανθρώπινου μυαλού. Αλλά ευτυχώς που οι

τυπογραφικοί χαρακτήρες και ο τρόπος που τους χρησιμοποιούμε θα κρατήσουν για

29


πάντα ζωντανές τις ονειροπολήσεις του Χόμπς και του Σπινόζα. Ορίστε, περίφημα

γραπτά, για τα οποία η αμάθεια και η απλότητα των προγόνων μας δεν είναι ικανή,

πηγαίνετε στους απογόνους μας, μαζί με εκείνα τα ακόμα πιο επικίνδυνα γραπτά, τα

οποία αναδύουν την διαφθορά των ηθών του αιώνα μας, και μαζί μεταφέρετε στους

αιώνες που έρχονται μια πειστική ιστορία της προόδου και των πλεονεκτημάτων των

επιστημών και των τεχνών. Εάν τους διαβάσουν, δεν θα έχουν καμία αμφιβολία

σχετικά με το ερώτημα που συζητάμε εδώ, και εάν η ανθρωπότητα δεν είναι ακόμα

πιο ανόητη από εμάς, θα σηκώσουν τα χέρια τους προς τον ουρανό και θα πούνε με

τον πικρότερο τρόπο από καρδιάς, «Παντοδύναμε Θεέ, Εσύ που κρατάς τα μυαλά

των ανθρώπων στα χέρια Σου, απάλλαξε μας από τη διαφώτιση και τις ολέθριες

τέχνες των προγόνων μας, και δώσε μας πίσω την αμάθεια, την αγνότητα, και τη

φτώχεια, τα μόνα αγαθά που μπορούν να μας κάνουν ευτυχισμένους και που είναι

πολύτιμα στη θέα Σου». *(Ο Λεύκιππος ήταν Έλληνας φιλόσοφος του 5ού αιώνα

π.Χ., ήταν ο ιδρυτής της υλιστικής σχολής του Ατομισμού. Ο Διαγόρας ήταν γνωστός

Έλληνας αθεϊστής φιλόσοφος).

Αλλά εάν η πρόοδος των επιστημών και των τεχνών δεν έχει προσθέσει

τίποτα στην πραγματική μας ευτυχία, εάν έχει διαφθείρει την ηθικότητα μας, και εάν

αυτή η ηθική διαφθορά έχει καταστρέψει την καθαρότητα της απόλαυσης, τι

μπορούμε να σκεφτούμε για αυτό το πλήθος των απλών συγγραφέων που έχουν

απομακρύνει από το τέμπλο των Μουσών τις δυσκολίες που προστάτευαν την

πρόσβαση σε αυτό και που η φύση τις έθεσε εκεί σαν δοκιμασία δύναμης για

εκείνους που θα δελεάζονταν να γνωρίσουν; Τι μπορούμε να σκεφτούμε για εκείνους

τους αποκωδικοποιητές των έργων που έχουν αδιακρίτως κατεβάσει το κατώφλι για

τις επιστήμες και έχουν εισαγάγει στα άδυτα της ένα πληθυσμό ανάξιο να τις

προσεγγίσει. Παρ’ όλα αυτά, κάποιος θα μπορούσε να ελπίζει ότι όλοι εκείνοι που

δεν θα μπορούσαν να προοδεύσουν πολύ στην ακαδημαϊκή καριέρα θα επέστρεφαν

πίσω στην πύλη εισόδου και θα ρίχνονταν στις τέχνες που είναι χρήσιμες για την

κοινωνία. Ένας άνθρωπος που σε όλη του τη ζωή θα είναι ένας κακός στιχουργός ή

ένας ασήμαντος γεωμέτρης, θα μπορούσε ίσως να γίνει ένας σπουδαίος

κατασκευαστής υφαντών. Εκείνοι που η φύση τους προόρισε να κάνουν τις δικές

τους μαθητείες δεν έχουν ανάγκη από δασκάλους. Ο Μπέικον, ο Καρτέσιος, ο

Νεύτωνας, αυτοί οι δάσκαλοι της ανθρωπότητας, δεν είχαν καμία ανάγκη από

δασκάλους. Και ποίοι οδηγοί τους κατεύθυναν σε εκείνα τα μέρη που η τεράστια

ευφυΐα τους τους μετέφερε; Οι κανονικοί δάσκαλοι θα μπορούσαν μόνο να

30


περιορίσουν την κατανόηση τους, κρατώντας την μέσα στα στενά πλαίσια των δικών

τους δυνατοτήτων. Με τα πρώτα εμπόδια, έμαθαν να ασκούν τους εαυτούς τους και

να κάνουν την προσπάθεια να διασχίσουν το απέραντο διάστημα μέσα στο οποίο

κινήθηκαν. Εάν είναι απαραίτητο να επιτρέψουμε σε κάποιους ανθρώπους να

αφιερώσουν τους εαυτούς τους στην σπουδή των επιστημών και των τεχνών, αυτό θα

έπρεπε να γίνει μόνο για εκείνους που νιώθουν μέσα τους την δύναμη να διασχίσουν

μόνοι τους τα ανθρώπινα χνάρια και να προχωρήσουν πέρα από αυτά. Είναι η

αποστολή για αυτό το μικρό αριθμό ανθρώπων να υψώσει μνημεία στην δόξα της

ανθρώπινης νόησης.

Αλλά εάν ευχόμαστε τίποτα να μην εκτείνετε πάνω από την ιδιοφυία τους,

τότε δεν θα πρέπει τίποτα να εκτείνεται πέρα από τις προσδοκίες τους. Αυτή είναι η

μόνη ενθάρρυνση που χρειάζονται. Η ψυχή προσαρμόζει τον εαυτό της ασυνείδητα

στα αντικείμενα που την ενδιαφέρουν, και είναι τα σπουδαία γεγονότα που κάνουν

τους σπουδαίους ανθρώπους. Ο Βασιλιάς της ρητορείας ήταν ο Ύπατος της Ρώμης,

και ίσως ο σπουδαιότερος από τους φιλοσόφους ήταν ο Καγκελάριος της Αγγλίας.*

Επομένως, ας μην περιφρονήσουν οι Βασιλείς να αποδεχτούν στα συμβούλια τους

ανθρώπους που είναι πιο ικανοί να δίνουν καλές συμβουλές, και ίσως να παραιτηθούν

από την παλιά προκατάληψη που επινοήθηκε από τη δόξα του σπουδαίου, ότι η τέχνη

του να καθοδηγείς ανθρώπους είναι δυσκολότερη από την τέχνη της διαφώτισης τους,

όπως εάν ήταν ευκολότερο να παρακινείς τους ανθρώπους να πράττουν από καλή

βούληση παρά να τους εξαναγκάζεις να κάνουν κάτι με τη βία. *(Ο Ύπατος της

Ρώμης είναι ο Κικέρωνας, και ο Καγκελάριος της Αγγλίας ο Φράνσις Μπέικον).

Ίσως οι μορφωμένοι άνθρωποι της πρώτης κατηγορίας βρίσκουν καταφύγιο

διάκρισης στις αυλές τους. Ίσως βρίσκουν εκεί τη μόνη άξια για αυτούς ανταμοιβή,

συνεισφέροντας μέσα από την επιρροή τους στην ευτυχία εκείνων των ανθρώπων

στους οποίους δίδαξαν την γνώση. Τότε, και μόνο τότε, θα μπορούμε να δούμε τι

μπορεί να αποκτηθεί από την αρετή, την επιστήμη, και την αυθεντία, παρακινούμενοι

από την ευγενή άμιλλα και εργαζόμενοι συνεργατικά για την ευτυχία της

ανθρωπότητας. Αλλά, όσο η εξουσία παραμένει μόνη της στη μία πλευρά, και η

διαφώτιση και η ευφυΐα απομονωμένες στην άλλη, οι σοφοί άνθρωποι σπάνια θα

μπορούν να σκεφτούν σπουδαία πράγματα, οι Βασιλείς ακόμα σπανιότερα θα

επιτυγχάνουν ωραίες πράξεις, και ο κόσμος θα συνεχίσει να είναι αχρείος,

διεφθαρμένος, και δυστυχής.

31


Όσο για εμάς, τους κοινούς ανθρώπους, τους οποίους ο Θεός δεν μας προίκισε

με τέτοια σπουδαία ταλέντα και δεν μας προόρισε για τόσο μεγάλη δόξα, ας

παραμείνουμε στο σκοτάδι της αφάνειας μας. Ας μην επιδιώξουμε μια φήμη που μας

ξεφεύγει, και η οποία, στην παρούσα κατάσταση των πραγμάτων, δεν θα επέστρεφε

σε εμάς αυτό που θα στοίχιζε, ακόμη και εάν είχαμε όλα τα προσόντα να την

αποκτήσουμε. Τι το καλό έχει να αναζητούμε την ευτυχία μας στην γνώμη των άλλων

όταν μπορούμε να την βρούμε στους εαυτούς μας. Ας αφήσουμε για τους άλλους την

φροντίδα να εκπαιδεύσουν τον κόσμο για τις υποχρεώσεις του, και ας περιορίσουμε

τους εαυτούς μας στο να εκπληρώσουμε τις δικές μας καλώς. Δεν χρειάζεται να

γνωρίζουμε τίποτα πέρα από αυτό.

Ο Αρετή! Απόλυτη επιστήμη των απλών ψυχών. Είναι τόσα πολλά τα

προβλήματα και οι παγίδες που χρειάζεται να περάσει κάποιος για να σε γνωρίσει;

Δεν είναι οι αρχές σου χαραγμένες σε όλες τις καρδιές, και για να γνωρίσουμε τους

νόμους σου δεν είναι αρκετό να επιστρέψουμε στον εαυτό μας και να ακούσουμε τη

φωνή της συνείδησης στη σιωπή των παθών; Αυτή είναι η πραγματική φιλοσοφία! Ας

μάθουμε να είμαστε ικανοποιημένοι με αυτό, και όχι φθονώντας τη δόξα εκείνων των

φημισμένων ανθρώπων που είναι αθάνατοι στο βασίλειο των γραμμάτων. Ας

προσπαθήσουμε να θέσουμε ανάμεσα σε αυτούς και σε εμάς αυτή τη θαυμάσια

διάκριση την οποία έκαναν οι άνθρωποι καιρό πριν μεταξύ δύο σπουδαίων λαών. Ο

ένας γνωρίζοντας πώς να μιλάει καλώς (Αθήνα), και ο άλλος πώς να πράττει καλώς

(Σπάρτη).

32


ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΡΟΥΣΣΩ:

(1) Οι Βασιλείς χαίρονται πάντα να βλέπουν ανάμεσα στους υπηκόους τους να

αναπτύσσεται η απόλαυση για ευχάριστες τέχνες και υπερβολές οι οποίες δεν

επιβαρύνουν στα έξοδα της οικονομίας. Εκτός από το γεγονός ότι με αυτές

καλλιεργούν την πνευματική μικρότητα, τόσο κατάλληλη για τη δουλικότητα,

γνωρίζουν πολύ καλά, ότι όσες είναι οι ανάγκες τις οποίες αναπτύσσουν οι άνθρωποι,

άλλες τόσες είναι οι αλυσίδες που τους δεσμεύουν. Όταν ο Αλέξανδρος θέλησε να

κάνει εξαρτημένους τους Ιχθυοφάγους σε αυτόν, τους εξανάγκασε να εγκαταλείψουν

το ψάρεμα και να εκπαιδεύσουν τους εαυτούς τους στην κατανάλωση τροφών που

ήταν κοινές για όλους. Και κανένας δεν είναι ικανός να σκλαβώσει τους ιθαγενείς της

Αμερικής που κυκλοφορούν εντελώς γυμνοί και ζουν μόνο από όσα τους προσφέρει

το κυνήγι. Στην πραγματικότητα, τι δεσμά μπορούν να επιβληθούν σε ανθρώπους που

δεν έχουν καμία ανάγκη;

(2) «Προτιμώ», λέει ο Μονταίνιος, «να συζητώ και να διαφωνώ, αλλά μόνο με λίγους

ανθρώπους και για μένα. Γιατί, να υπηρετείς ως θέαμα για τον Αυτοκράτορα και να

κάνεις επίδειξη της εξυπνάδας και της φλυαρίας, θεωρώ, ότι είναι μια ασχολία

ακατάλληλη για ένα ενάρετο άνθρωπο». Αλλά αυτό είναι που κάνουν όλοι οι σοφοί

μας, εκτός από έναν.

(3) Δεν τολμώ να μιλήσω για εκείνα τα ευτυχισμένα έθνη τα οποία ούτε καν

γνωρίζουν το όνομα της αρετής, την οποία αδυνατούμε να διαχειριστούμε, των

Αμερικανών ιθαγενών, των οποίων η απλότητα και η φυσικότητα με την οποία

διατηρούν την δημόσια τάξη έκαναν τον Μονταίνιο να μην διστάζει να την

προτιμήσει, όχι μόνο σε σχέση με τους νόμους του Πλάτων, αλλά, ακόμα και με

οτιδήποτε τελειότερο έχει ποτέ ονειρευτεί η φιλοσοφία για τη διακυβέρνηση των

ανθρώπων. Παραθέτει ένα αριθμό από αξιοσημείωτα παραδείγματα για εκείνους που

ξέρουν πώς να τα θαυμάσουν. Επιπλέον, λέει, δεν φοράνε παντελόνια!

(4) Θα επιθυμούσα να μου πει κάποιος, με καλή πίστη, τι γνώμη θα έπρεπε να έχουν

οι ίδιοι οι Αθηναίοι για την ρητορική, όταν επιχείρησαν με τόση φροντίδα να την

αφαιρέσουν από εκείνη την τιμημένη κριτική επιτροπή απέναντι στις κρίσης της

οποίας ούτε καν οι Θεοί δεν έγειραν ενστάσεις. Τι σκεφτόντουσαν οι Ρωμαίοι για την

33


ιατρική όταν την απαγόρευσαν στον λαό; Και What did the Romans think of medicine

when they banned it from the republic? Και όταν τα απομεινάρια της ανθρωπιάς

έπεισαν τους Ισπανούς να απαγορεύσουν στους νομικούς συμβούλους τους να

εισβάλουν στην Αμερική, ποια ιδέα θα έπρεπε να είχαν για την νομολογία; Δεν θα

μπορούσαμε να πούμε ότι με αυτή την απλή πράξη πίστευαν ότι αποκαθιστούσαν όλα

εκείνα τα κακά που είχαν διαπράξει απέναντι στους δύστυχους Ινδιάνους;

(5) Εύκολα μπορούμε να διακρίνουμε την αλληγορία στην ιστορία του Προμηθέα,

και δεν φαίνεται ότι οι Έλληνες που τον καθήλωσαν πάνω στον Καύκασο

σκεφτόντουσαν για αυτόν πιο ευνοϊκά απ’ότι οι Αιγύπτιοι για τον Θεό τους τον

Τεύθο*. «Ο Σάτυρος», λέει ο αρχαίος μύθος, «θέλησε να αγκαλιάσει τη φωτιά και να

την φιλήσει όταν την αντίκρισε για πρώτη φορά. Αλλά ο Προμηθέας του φώναξε.

Σάτυρε θα κάψεις την γενειάδα στο πηγούνι σου, γιατί καίει όταν την αγγίξεις».

*(Αιγύπτιος Θεός των γραμμάτων και των τεχνών. Ομόλογος του αρχαίου Έλληνα

Θεού Ερμή).

(6) Όσο λιγότερα γνωρίζουμε, τόσο περισσότερο νομίζουμε ότι γνωρίζουμε. Είχαν οι

Περιπατητές* αμφιβολίες για οτιδήποτε; Δεν κατασκεύασε ο Καρτέσιος το σύμπαν

με κύβους και στροβιλισμούς; Και, υπάρχει ακόμα και σήμερα στην Ευρώπη ένας

φυσικός που να είναι τόσο ανεπαρκής ώστε να μην μπορεί να εξηγήσει λεπτομερώς

αυτό το δυσνόητο μυστήριο του ηλεκτρισμού, το οποίο ενδεχομένως θα παραμείνει

για πάντα η απελπισία των αληθινών φιλοσόφων; *( Φιλοσοφική σχολή που ιδρύθηκε

το 335 π.Χ. στην Αθήνα από το μεγάλο Σταγειρίτη φιλόσοφο Αριστοτέλη.

Ονομάστηκε έτσι, γιατί ο Αριστοτέλης συνήθιζε να διδάσκει τους μαθητές του

περπατώντας στις στοές του Λυκείου, που βρισκόταν κοντά στον Ιλισό ποταμό).

(7) Απέχω πολύ από το να θεωρώ ότι η υπεροχή των γυναικών είναι κάτι κακό από

μόνο του. Είναι ένα δώρο που τους δόθηκε από τη φύση για την ευτυχία της

ανθρωπότητας. Εάν ήταν καλλίτερα προσδιορισμένη, θα μπορούσε να προσφέρει

περισσότερο όφελος παρά κακό στις μέρες μας. Δεν έχουμε επαρκή γνώση για τα

πλεονεκτήματα που μπορούν να προκύψουν προς όφελος της κοινωνίας από μία

καλλίτερη εκπαίδευση για το μισό της ανθρωπότητας που κυβερνά το άλλο μισό. Οι

άντρες κάνουν πάντα εκείνο που ευχαριστεί τις γυναίκες. Για το λόγο αυτό, εάν

επιθυμούμε οι άντρες να γίνουν σπουδαίοι και ενάρετοι, ας φροντίσουμε να

34


διδάξουμε στις γυναίκες τι σπουδαιότητα της ψυχής και της αρετής. Οι στοχασμοί

που προκύπτουν από το ζήτημα αυτό, το οποίο απασχόλησε τον Πλάτωνα καιρό πριν,

αξίζει πραγματικά να αναπτυχθεί καλλίτερα από μια πένα άξιας να ακολουθήσει ένα

τέτοιο δάσκαλο και να υπερασπιστεί μια τόσο σπουδαία υπόθεση.

(8) Pens[ées] Philosoph[iques], Πιθανώς εδώ ο Ρουσσώ να αναφέρεται στο έργο του

Ντιντερό, Φιλοσοφικές σκέψεις (Pensées philosophiques, 1746).

(9) Τέτοια ήταν η εκπαίδευση των Σπαρτιατών σύμφωνα με τον μεγαλύτερο τους

Βασιλιά. Είναι, λέει ο Μονταίνιο, κάτι που αξίζει περισσότερου προβληματισμού ότι

αυτοί οι εξαιρετικοί κανόνες του Λυκούργου, που ήταν πραγματικά τέλειοι, απέδιδαν

τόση φροντίδα στο ανάθρεμμα των παιδιών, σαν να ήταν αυτή η σημαντικότερη τους

έννοια, και απέδιδαν τόση λίγη φροντίδα για την ποίηση ώστε αυτοί οι νέοι

περιφρονούσαν κάθε δέσμευση, και σε αντίθεση με τους δικούς μας δασκάλους των

επιστημών, τους παρείχαν γνώση για την ανδρεία, τη φρόνηση, και τη δικαιοσύνη.

Ας δούμε τώρα πώς ο ίδιος συγγραφέας μιλάει για τους αρχαίους Πέρσες. Ο

Πλάτωνας, λέει αυτός, σημειώνει ότι ο μεγαλύτερος γιός της βασιλικής οικογένειας

αναθρεφόταν με τον εξής τρόπο: Μετά τη γέννηση του, τον έδιναν, όχι στη γυναίκα,

αλλά στους ευνούχους, οι οποίοι ένεκα της αρετής τους, είχαν τη μεγαλύτερη

επιρροή στον Βασιλιά. Αυτοί φρόντιζαν να κάνουν το σώμα του όμορφο και υγιές,

και στην ηλικία των επτά ετών, του μάθαιναν να ιππεύει άλογο και να κυνηγάει.

Όταν γινόταν δεκατεσσάρων ετών, των παρέδιδαν στα χέρια τεσσάρων ανδρών, του

σοφότερου, του δικαιότερου, του πιο μετριόφρονα, και του πιο ανδρείου ανάμεσα

στο έθνος. Ο πρώτος του δίδασκε θρησκεία, ο δεύτερος να είναι πάντα ειλικρινής, ο

τρίτος να υπερβαίνει την απληστία, και ο τέταρτος να μην φοβάται τίποτα. Όλοι,

προσθέτω εγώ, φρόντιζαν να τον κάνουν καλό και ενάρετο και καμία μορφωμένο.

Ο Αστυάγης, στον Ξενοφώντα, ρωτάει τον Κύρο να του πει για το τελευταίο του

μάθημα. Είναι αυτό του είπε: στο σχολείο μας ένα μεγάλο αγόρι με μικρό χιτώνιο το

δίνει σε έναν από τους μικρότερους του συμμαθητές και παίρνει το δικό του που είναι

μεγαλύτερο. Ο δάσκαλος μου με έμαθε την κρίση αυτής της ασυμφωνίας, και έκρινα

ότι κάποιος πρέπει να αφήνει τα πράγματα ως έχουν, μιας και οι δύο έδειχναν

καλλίτεροι με αυτό τον τρόπο. Επιπροσθέτως, αυτός διαμαρτυρήθηκε μαζί μου,

35


λέγοντας ότι έπραξα κακώς, έχοντας σταματήσει να λαμβάνω υπόψη μου την

ευκολία, όταν ήταν πρωτίστως απαραίτητο να παρέχω δικαιοσύνη, γιατί κανείς δεν

επιθυμεί να εξαναγκάζετε για πράγματα που αφορούν αυτόν. Και λέει ότι τιμωρήθηκε

για αυτό, όπως ο κόσμος τιμωρεί εμάς στα χωριά μας γιατί έχουμε ξεχάσει τον πρώτο

αόριστο του τύπτω. Ο δάσκαλος μου θα έπρεπε να μου δώσει μια θαυμάσια διάλεξη,

με μορφή επίσημης παρουσίασης, πριν με πείσει ότι το σχολείο του ήταν το ίδιο καλό

όσο αυτό.

(10) λαμβάνοντας υπόψη τις φοβερές ταραχές που η τυπογραφία έχει προκαλέσει

στην Ευρώπη και κρίνοντας το μέλλον από την πρόοδο που το κακό κάνει μέρα με τη

μέρα, μπορούμε εύκολα να προβλέψουμε ότι οι άρχοντες δεν θα καθυστερήσουν να

απαγορεύσουν αυτή τη φριχτή τέχνη από τα κράτη τους. Ο Σουλτάνος Αχμέτ,

υποχωρητικός στην φορτικότητα των ισχυρισμών κάποιον ανθρώπων της τέχνης,

συναίνεσε να εγκαταστήσει μια τυπογραφική μηχανή στην Κωνσταντινούπολη. Αλλά

η τύπωση είχε μόλις ξεκινήσει πριν εξαναγκαστούν να την καταστρέψουν. Λένε ότι ο

Χαλίφ Ομάρ, όταν συμβουλεύτηκε για το τι πρέπει να γίνει με την βιβλιοθήκη της

Αλεξάνδρειας, απάντησε ως εξής: «Εάν η βιβλιοθήκη αυτή περιέχει βιβλία που

αντιτίθενται στο Κοράνι, τότε είναι κακή και πρέπει να καεί. Εάν περιέχει μόνο το

δόγμα στο Κοράνι, κάψτε την και πάλι, γιατί είναι περιττή». Οι γνωστικοί μας

άνθρωποι σημειώνουν αυτή τη λογική ως τον υπέρτατο παραλογισμό. Ωστόσο, αν

υποθέσουμε ότι ο Γρηγοριανός ο Μέγας ήταν εκεί στην θέση του Ομάρ και ήταν το

Ευαγγέλιο αντί για το Κοράνι, η βιβλιοθήκη και πάλι θα είχε καεί, και αυτή ίσως θα

ήτα η σημαντικότερη στιγμή στη ζωή αυτού του λαμπρού ποντίφικα.

36

[JEAN JACQUES ROUSSEAU, ΖΑΝ ΖΑΚ ΡΟΥΣΣΩ, ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ...

Documents

Transcript of [JEAN JACQUES ROUSSEAU, ΖΑΝ ΖΑΚ ΡΟΥΣΣΩ, ΛΟΓΟΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ...