Δρ Γεώργιος Καλαφίκης laquoΗ Οργάνωση του Ύστερου Ρωμαϊκού Στρατού (260-395

μΧ) Μονάδες ndash Διοίκηση ndash Οχυρώσεις ndash Αμυντική Στρατηγικήraquo

Η διδακτορική μου διατριβή η οποία εγκρίθηκε το 2008 από το Τμήμα Ιστορίας-Αρ-

χαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης ανα-

φέρεται στην οργάνωση του ύστερου ρωμαϊκού στρατού από το 260 ως το 395 μΧ

Γενικά ndash εισαγωγικά στοιχεία

Η διατριβή χωρίζεται συνολικά σε πέντε μέρη Στο Πρώτο Μέρος (Η Κρίση του Ρω-

μαϊκού Κράτους τον 3ο αι μΧ) αναφερθήκαμε στην περίφημη laquoκρίση του 3ου αιraquo που ταλά-

νισε το ρωμαϊκό κράτος για πολλές δεκαετίες Παραθέσαμε τα γενικότερα πολιτικά κοινω-

νικά και οικονομικά γνωρίσματα της laquoκρίσηςraquo και επιμείναμε στις βαρβαρικές εισβολές ενα-

ντίον της αυτοκρατορίας από τα τέλη του 2ου αι μΧ και εξής καθώς και στις επιπτώσεις που

εκείνες είχαν Πρόθεσή μας ήταν να αποδείξουμε πέραν πάσης αμφισβήτησης ότι η μετεξέ-

λιξη του ρωμαϊκού στρατού οφείλεται αναμφίβολα στην κρίσιμη αυτή περίοδο

Στο Δεύτερο Μέρος (Ο Ρωμαϊκός Στρατός από το 27 πΧ ως το 260 μΧ) προβήκαμε

σε μια αδρομερή παρουσίαση του laquoκλασικούraquo ρωμαϊκού στρατού της πρώιμης αυτοκρατορι-

κής εποχής ούτως ώστε να καταστεί περισσότερο κατανοητό το εύρος των αλλαγών και σα-

φέστερη η εξελικτική πορεία του ρωμαϊκού στρατού στο πέρασμα των αιώνων

Το Τρίτο Μέρος [Η Απαρχή των Μεταρρυθμίσεων ο Στρατός κατά την Περίοδο του

Γαλλιηνού και των Διαδόχων του (260-284)] είναι αφιερωμένο στην απαρχή της περιόδου των

στρατιωτικών μεταρρυθμίσεων η οποία κατά τη γνώμη μας συμπίπτει με τη βασιλεία του αυ-

τοκράτορα Γαλλιηνού και των διαδόχων του Ιδιαίτερα η μονοκρατορία του Γαλλιηνού από

το 260 ως το 268 σημαδεύτηκε από την πρώτη σοβαρή απόπειρα εισαγωγής διαφόρων μέ-

τρων για τη βελτίωση της διαρκώς επιδεινούμενης στρατιωτικής κατάστασης σε όλα ανεξαι-

ρέτως τα μέτωπα

Στο Τέταρτο Μέρος [Η Αμυντική Πολιτική του Διοκλητιανού και η Περίοδος της Τε-

τραρχίας (284-312)] ασχοληθήκαμε εκτενώς με την αμυντική πολιτική που ακολούθησε ο

αυτοκράτορας Διοκλητιανός (284-305) ο ιθύνων νους και εισηγητής του θεσμού της laquoΤε-

τραρχίαςraquo Το έργο του Διοκλητιανού στον στρατιωτικό τομέα στάθηκε θεμελιώδους σημα-

σίας για την ιστορία του ρωμαϊκού στρατού Ο άξιος αυτός ηγεμόνας ανασυγκρότησε μεθο-

δικά τις ένοπλες δυνάμεις ενός κράτους που μόλις είχε βγει από τη μεγαλύτερη έως τότε δο-

κιμασία Όλα σχεδόν τα σπέρματα των εξελίξεων που τελικά οδήγησαν στη μορφοποίηση του

ύστερου ρωμαϊκού και του πρώιμου βυζαντινού στρατού τα εντοπίζουμε σε αυτή την εξαιρε-

τικά γόνιμη περίοδο

Τέλος το Πέμπτο Μέρος [Οι Στρατιωτικές Μεταρρυθμίσεις του Μ Κωνσταντίνου και

η Οργάνωση του Ύστερου Ρωμαϊκού Στρατού τον 4ο αι (312-395)] αφορά στην στρατιωτική

οργάνωση του στρατού καθrsquo όλη τη διάρκεια του 4ου αι Ο αιώνας αυτός υπήρξε η κατεξοχήν

περίοδος των στρατιωτικών μεταρρυθμίσεων και των δομικών αλλαγών Πρωτεργάτης στά-

θηκε μια κορυφαία ιστορική φυσιογνωμία ο αυτοκράτορας Μ Κωνσταντίνος (306-337

μονοκράτορας 324-337) Χάρη στον ίδιο και στους διαδόχους του ο στρατός αναμορφώθηκε

σε όλα τα επίπεδα στις μονάδες που διέθετε στη διοίκηση και την αμυντική στρατηγική Το

οχυρωτικό πρόγραμμα των αυτοκρατόρων του 4ου αι υπήρξε επίσης μνημειώδες ως προς την

έκταση και τις επιδιώξεις του

Ειδικότερα ως προς τις μονάδες (α) στόχος μας ήταν να προσπαθήσουμε να προσφέ-

ρουμε μια όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα της εξελικτικής τους πορείας στο πέρασμα του

χρόνου Ως προς τη στρατιωτική διοίκηση (β) ασχοληθήκαμε σχεδόν αποκλειστικά με τις αλ-

λαγές και τις μεταρρυθμίσεις που άγγιξαν τα ανώτερα κλιμάκιά της Ως προς τις οχυρώσεις

(γ) αναλύσαμε επισταμένα την οχυρωματική δραστηριότητα που ανέπτυξαν οι αυτοκράτορες

της περιόδου Διαπιστώσαμε ότι μεγάλα οχυρωματικά έργα laquoαγκάλιασανraquo προστατευτικά όχι

μόνο την περίμετρο αλλά και το εσωτερικό της αυτοκρατορίας γεγονός που συνηγορεί

άμεσα και έμμεσα στην ύπαρξη στρατηγικής παρά τις περί του αντιθέτου απόψεις νεότερων

μελετητών Εντρυφήσαμε επίσης στα κρατικά εργοστάσια παραγωγής όπλων και ιματισμού

διότι κατά τη γνώμη μας η συμβολή τους στην αμυντική προσπάθεια της αυτοκρατορίας

υπήρξε σημαντική και αποτελούσαν μια πολύτιμη συνιστώσα της υστερορωμαϊκής στρατιω-

τικής μηχανής

Τέλος ως προς την αμυντική στρατηγική (δ) πάμπολλα είναι εκείνα τα στοιχεία μέσα

από τις πηγές της εποχής που μπορούν να μας οδηγήσουν στο βέβαιο συμπέρασμα ότι η αμυ-

ντική στρατηγική υφίστατο ως έννοια Η προσπάθειά μας αυτή στηρίχθηκε και στην επι-

στήμη των στρατηγικών σπουδών Διαπιστώσαμε επίσης ότι -συνειδητά ή ασυνείδητα- συ-

γκεκριμένες στρατηγικές επιλέχθηκαν και εφαρμόστηκαν από τους σημαντικότερους ηγεμό-

νες της εποχής

Ολοκληρώνοντας θεωρώ σκόπιμο να προβώ σε κάποιες επισημάνσεις ως προς τη με-

θοδολογία που ακολούθησα Η επαναφορά στο προσκήνιο και η όσο το δυνατόν πληρέστερη

αξιοποίηση των γραμματειακών πηγών της εποχής υπήρξε μία από τις σημαντικότερες προ-

τεραιότητες που έθεσα κατά τη συγγραφή της εν λόγω διατριβής Παράλληλα βασίστηκα στα

σύγχρονα επιστημονικά πορίσματα ιδιαίτερα σε εκείνα της Στρατιωτικής Ιστορίας και της

επιστήμης των Στρατηγικών Σπουδών Επιδίωξή μου στάθηκε η προσπάθεια να laquoμπολιάσωraquo

όσο το δυνατόν καλύτερα τα αρχαία και μεσαιωνικά κείμενα με τις σύγχρονες κατακτήσεις

και τα νέα δεδομένα που προσφέρει η επιστήμη της Ιστορίας ώστε αφενός να προσφέρω

σφαιρικότερη εικόνα της στρατιωτικής οργάνωσης του ύστερου ρωμαϊκού κράτους και αφε-

τέρου να επιχειρήσω να απαντήσω ευχερέστερα και επιτυχέστερα στο πλήθος των προβλημά-

των που αντιμετώπισα κατά τη συγγραφή του πονήματος

Ειδικότερα

Τα χρονολογικά όρια της μελέτης δεν επιλέχτηκαν τυχαία Ο 3ος και ο 4ος αι μΧ ήταν

μια περίοδος κομβικής σημασίας για την Ιστορία καθώς συνέπεσε με το σταδιακό πέρασμα

από την Αρχαιότητα στον Μεσαίωνα Εκείνη την εποχή η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με-

ταμορφώνεται και εξελίσσεται αργά αλλά σταθερά στο Βυζαντινό Κράτος των Μέσων Χρό-

νων Ο ρωμαϊκός στρατός δεν ήταν δυνατόν να μείνει πίσω από τις εξελίξεις οι κοσμογονι-

κές αλλαγές που τραντάζουν συθέμελα τη Ρωμαϊκή Οικουμένη σαφώς επηρεάζουν και το

στράτευμα

Ο ύστερος ρωμαϊκός στρατός υπήρξε σαφέστατα παράγωγο μιας ταραχώδους εποχής

Στις αρχές του 3ου αι μΧ ο ρωμαϊκός κόσμος παρέμενε ακόμη στο σύνολό του ισχυρότατος

Το Imperium Romanum ασκούσε την κυριαρχία του σε μια τεράστια έκταση που κάλυπτε

τρεις ηπείρους Ευρώπη Ασία και Αφρική Μια σειρά ωστόσο από διεργασίες τόσο στο

εσωτερικό της Ρώμης όσο και στον περίγυρό της σύντομα θα ανέτρεπαν την κατάσταση και

θα οδηγούσαν την αυτοκρατορία στη χειρότερη κρίση από την ίδρυσή της στην περιβόητη

laquoκρίση του 3ου αι μΧraquo

Τα συμπτώματα της κρίσης είχαν αρχίσει να γίνονται ορατά από την εποχή της δυνα-

στείας των Σεβήρων (193-235) για να κορυφωθούν στα χρόνια της λεγομένης laquoστρατιωτικής

αναρχίαςraquo (235-284) Μπορούμε χωρίς υπερβολή να μιλήσουμε για γενική κρίση του ρωμαϊ-

κού κράτους με κύρια συστατικά α) την πολιτική και καθεστωτική αστάθεια β) την οικονο-

μική και δημογραφική κάμψη γ) την έκρηξη των κοινωνικών εντάσεων και βέβαια δ) τις

βαρβαρικές εισβολές

Από όλους τους παραπάνω παράγοντες δύο ήταν εκείνοι οι οποίοι πιστεύω ότι επη-

ρέασαν άμεσα την εξελικτική πορεία του στρατού α) η καθεστωτική αστάθεια απόρροια σω-

ρείας κινημάτων και πραξικοπημάτων και β) το κύμα των βαρβαρικών εισβολών διότι υπήρξε

κατά τη γνώμη μου ο καταλύτης για την τελεσίδικη αναμόρφωση της στρατιωτικής μηχανής

της ύστερης αυτοκρατορίας

Τα πρώτα σημάδια των αλλαγών στον στρατό άρχισαν δειλά να γίνονται εμφανή ήδη

από την εποχή του αυτοκράτορα Σεπτίμιου Σεβήρου (193-211) Ο Σεπτίμιος Σεβήρος ανέθεσε

τη διοίκηση τριών νέων λεγεώνων σε επάρχους ιππικής καταγωγής (praefecti) αντί των συ-

νηθισμένων συγκλητικών λεγάτων (legati) και εγκατέστησε μία επίλεκτη λεγεώνα στα περί-

χωρα της Ρώμης Τα μέτρα αυτά υπήρξαν προάγγελοι συγκεκριμένων εξελίξεων της εξαφά-

νισης δηλαδή των συγκλητικών από τις τάξεις του στρατεύματος και αντίστοιχα της πλήρους

στρατιωτικοποίησης του καθεστώτος αφού έκτοτε οι αυτοκράτορες περιστοιχίζονταν μόνιμα

από ικανές στρατιωτικές δυνάμεις ως μέσον επιβολής της απόλυτης εξουσίας τους Μέχρι τα

μέσα του 3ου αι η σύνθεση και ο εξοπλισμός του στρατού είχαν σχεδόν αποκτήσει τις προδι-

αγραφές που θα τον συνοδεύουν καθrsquo όλη τη διάρκεια του 4ου αι

Όσον αφορά τον τομέα της στρατηγικής η άμυνα της αυτοκρατορίας διέθετε τις προ-

διαγραφές ενός συστήματος που έχει περιγραφεί από σύγχρονους μελετητές ως laquoπροωθη-

μένη περιμετρική άμυναraquo Οι στρατιωτικές δυνάμεις ήταν τοποθετημένες σχεδόν στο σύνολό

τους κατά μήκος της συνοριακής περιμέτρου της αυτοκρατορίας κατά έναν τέτοιο τρόπο

ώστε να υποστηρίζουν κυρίως επιθετικές ενέργειες εναντίον των αδύναμων ακόμη εχθρών

Συνεπώς η αμυντική στρατηγική μέχρι τα μέσα σχεδόν του 3ου αι είχε κατά βάση επιθετι-

κούς προσανατολισμούς

Παρrsquo όλα αυτά οι βαρβαρικές εισβολές και η πολιτική αστάθεια του 3ου αι έθεσαν

σε σοβαρή δοκιμασία και τελικά αποσυντόνισαν τη στρατιωτική μηχανή του ρωμαϊκού κρά-

τους Παλαιοί και νέοι εχθροί (Πέρσες Γότθοι Αλαμαννοί Σαρμάτες Φράγκοι Σάξονες

κά) εισέβαλλαν μαζικά και πολλές φορές ταυτόχρονα Το αμυντικό σύστημα του ρωμαϊκού

κράτους ήταν πλέον ξεπερασμένο και αναχρονιστικό γιατί αποτελούσε προϊόν μιας άλλης

εποχής προορισμένο να καλύψει διαφορετικές ανάγκες και να εξυπηρετήσει άλλους στόχους

Στις ανωτέρω επισημάνσεις οφείλουμε να προσθέσουμε την εκδήλωση σωρείας κινη-

μάτων ειδικά κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του Γαλλιηνού Εκείνα τα χρόνια πλήθος συ-

νωμότες σφετεριστές και κινηματίες εμφανίστηκαν και διεκδίκησαν για τον εαυτό τους τον

αυτοκρατορικό θρόνο οδηγώντας κατrsquo αυτόν τον τρόπο το ήδη παραπαίον ρωμαϊκό κράτος

στο χείλος της αβύσσου Η αυτοκρατορία για πρώτη φορά στα χρονικά βρέθηκε μπροστά

στον κίνδυνο της διάσπασης και της διάλυσης

Ο πρώτος αυτοκράτορας που προσπάθησε συνειδητά να αντιστρέψει την εξαιρετικά

κρίσιμη κατάσταση θεωρείται πως ήταν ο Γαλλιηνός Άλλωστε επρόκειτο για τον αυτοκρά-

τορα ο οποίος περισσότερο από κάθε άλλον μέχρι τότε ήρθε αντιμέτωπος με την όξυνση της

κρίσης Ο Γαλλιηνός έζησε και έδρασε σε μια φάση της ρωμαϊκής ιστορίας κατά τη διάρκεια

της οποίας έφτασε στο αποκορύφωμα η πολιτική αστάθεια η οικονομική κάμψη οι εχθρικές

διεισδύσεις βαθιά μέσα στην αυτοκρατορική επικράτεια και βέβαια τα διασπαστικά κινή-

ματα Τα έκτακτα μέτρα που έλαβε δεν άντεξαν όλα στο πέρασμα του χρόνου υπήρξαν ωστόσο

ενδεικτικά της στροφής στην στρατιωτική οργάνωση του ρωμαϊκού κράτους Από πολλούς λοι-

πόν νεότερους μελετητές ο αυτοκράτορας αυτός θεωρείται ότι άνοιξε τον δρόμο τον οποίο

στη συνέχεια ακολούθησαν τροποποίησαν βελτίωσαν και ολοκλήρωσαν οι ικανοί διάδοχοί

του

Ο Γαλλιηνός πιστεύω ότι υπήρξε ο πρώτος ηγεμόνας ο οποίος αναγκάστηκε να στηρι-

χτεί κατά πολύ σε laquoστρατούς κρούσηςraquo Αξιοποίησε για πρώτη φορά σε μεγάλη κλίμακα το

ιππικό (equites) πάντα όμως σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες μονάδες Κατrsquo αυτόν τον τρόπο

σχημάτισε εκ των ενόντων ισχυρά σώματα στρατού κρούσης τα οποία για πρώτη φορά απέ-

κτησαν τόσο μεγάλη στρατηγική σημασία στο πλαίσιο της ρωμαϊκής στρατιωτικής μηχανής

Η αμυντική στρατηγική που εφαρμόστηκε κατά την περίοδο του Γαλλιηνού επίσης

διέφερε σε σχέση με παλαιότερα Σταδιακά ο κορμός της επικράτειας που απέμεινε στον νό-

μιμο αυτοκράτορα απέκτησε ένα πλέγμα στρατιωτικών βάσεων στις οποίες είχε αποσυρθεί ο

όγκος των μάχιμων μονάδων του στρατού Εκεί έδρευαν επίσης τα τμήματα του στρατού

κρούσης Αναπτύχθηκε έτσι ένα τόξο στρατηγικών βάσεων από τη Βόρεια Ιταλία ως τον Βό-

σπορο σταδιακά και κατά περίσταση ανάλογα δηλαδή με τις εκάστοτε προκύπτουσες

στρατηγικές ανάγκες Η κύρια αμυντική προσπάθεια επικεντρώθηκε σε κομβικά σημεία στο

εσωτερικό Αυτού του είδους η αμυντική στρατηγική επέτρεπε βέβαια στον εχθρό να προελά-

σει βαθιά στην ενδοχώρα διασφάλιζε ωστόσο την επιβίωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Ο μόνος αλλά ίσως ο σημαντικότερος τομέας στον οποίο σημειώθηκε laquoεπανάστασηraquo

στα χρόνια του Γαλλιηνού και των άμεσων διαδόχων του αφορούσε στη διοίκηση του στρα-

τού Ανάμεσα στα έτη 260-284 η συγκλητική τάξη έπαψε οριστικά να επανδρώνει με μέλη της

όλα τα κλιμάκια της στρατιωτικής διοίκησης τους κληρονομικούς συγκλητικούς αντικατέστη-

σαν πλήρως άνδρες προερχόμενοι από την τάξη των ιππέων Κύρια επίπτωση στάθηκε η αντι-

κατάσταση των συγκλητικών λεγάτων (legati) από ιππείς επάρχους (praefecti) στη διοίκηση

των λεγεώνων Κατά την εποχή του Βαλεριανού και του Γαλλιηνού (253-268) πιστεύουμε

επίσης ότι εμφανίστηκε και ο θεσμός των προτεκτόρων ενός σώματος αξιωματικών που

ανήκαν στην ακολουθία του αυτοκράτορα

Εντούτοις ο Γαλλιηνός δεν ευτύχησε να απολαύσει τους καρπούς των κόπων του Τα

έκτακτα και μόνιμα μέτρα τα οποία ο ίδιος πήρε απέδωσαν κατά τη διάρκεια της βασιλείας

των διαδόχων του Οι λεγόμενοι laquoΙλλυριοίraquo αυτοκράτορες Κλαύδιος Γοτθικός Αυρηλιανός

και Πρόβος (268-282) κατανίκησαν όλους τους εχθρούς του κράτους -εξωτερικούς και εσω-

τερικούς- και αποκατέστησαν την ενότητα της αυτοκρατορίας αξιοποιώντας πλήρως την

προεργασία του Γαλλιηνού

Το έδαφος είχε λοιπόν προετοιμαστεί κατάλληλα για βαθιές τομές στην οργάνωση

του στρατού Το έργο ανέλαβε να φέρει σε πέρας ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός (284-305)

Τρεις ακόμη ηγεμόνες επικουρούσαν τον Διοκλητιανό στη διοίκηση του αχανούς ρωμαϊκού

κράτους σύμφωνα με ένα δυναστικό σύστημα που έγινε γνωστό ως laquoΤετραρχίαraquo Το στρα-

τιωτικό πρόγραμμα του Διοκλητιανού και των συναυτοκρατόρων του οδήγησε σε σημαντικές

δομικές αλλαγές και στην πρώτη σημαντική τροποποίηση της αμυντικής στρατηγικής του

ρωμαϊκού κράτους Σε αντίθεση με τα έκτακτα και προσωρινής συνήθως φύσεως μέτρα του

Γαλλιηνού το πρόγραμμα του Διοκλητιανού οδήγησε στην υιοθέτηση πάγιων πολιτικών που

συνεχίστηκαν και μετά την παραίτησή του από τον θρόνο το 305

Κατά τη διάρκεια της δημιουργικής περιόδου της laquoΤετραρχίαςraquo (286-312) σχηματί-

στηκαν πολλές νέες στρατιωτικές μονάδες ενισχύθηκε αριθμητικά ο στρατός άρχισαν να αξιο-

ποιούνται ειδικευμένοι σχηματισμοί δημιουργήθηκαν στρατοί συνοδείας των Τετραρχών ηγε-

μόνων καθιερώθηκαν οι δούκες ως συνοριακοί στρατιωτικοί διοικητές και αναδιαρθρώθηκε

συνολικά η στρατηγική

Ο στρατός συνοδείας των αυτοκρατόρων ο λεγόμενος laquocomitatusraquo περιλάμβανε

τόσο ιππικούς όσο και πεζικούς σχηματισμούς Ο comitatus ήταν ταυτόχρονα ο laquoστρατός συ-

νοδείαςraquo των Τετραρχών ηγεμόνων σχημάτιζε σε πολλές περιπτώσεις τον πυρήνα των εκ-

στρατευτικών σωμάτων συνιστούσε επίσης ένα σώμα διευρυμένης laquoαυτοκρατορικής φρου-

ράςraquo έπαιζε τον ρόλο του laquoαυτοκρατορικού στρατηγείουraquo και παράλληλα απάρτιζε ένα είδος

laquoκινητής κυβέρνησηςraquo

Σχετικά με τη στρατιωτική διοίκηση κατά την περίοδο του Διοκλητιανού και της Τε-

τραρχίας παρατηρούμε ότι οι έπαρχοι πραιτωρίων (praefecti praetorio) απέκτησαν σημαίνο-

ντα ρόλο ως οι ανώτεροι στρατιωτικοί διοικητές χωρίς παράλληλα να απωλέσουν τις ευρύ-

τερες διοικητικές τους αρμοδιότητες

Οι διοικητές των συνοριακών επαρχιών απώλεσαν σταδιακά τις στρατιωτικές τους

αρμοδιότητες Το κενό που δημιουργήθηκε κάλυψαν οι δούκες Πρώτος ο Διοκλητιανός κα-

θιέρωσε το αξίωμα του δούκα ως επίσημο τίτλο στρατιωτικών διοικητών που μόνιμα ασκούσαν

καθήκοντα διοίκησης σε ευρείς τομείς των παραμεθόριων περιοχών

Επιπλέον αναμορφώθηκε και η στρατηγική Το αμυντικό σύστημα της τετραρχικής πε-

ριόδου δεν είχε ουσιαστικά ενιαία μορφή αλλά ήταν προσαρμοσμένο στις κατά τόπους συν-

θήκες διαθέτοντας σε αρκετούς τομείς ιδιότητες laquoτοπικής άμυνας σε βάθοςraquo Αμυντική στρα-

τηγική αυτού του τύπου εντοπίζεται σε ορισμένες ιδιαίτερα ευαίσθητες περιοχές του αχανούς

συνοριακού μετώπου Χαρακτηριστικά laquoτοπικής άμυνας σε βάθοςraquo διέθετε η αμυντική οργά-

νωση του μετώπου στον Ρήνο καθώς και σε εκτεταμένο τομέα του ανατολικού μετώπου από

την Ερυθρά Θάλασσα ως και τη ρωμαϊκή Μεσοποταμία Στις υπόλοιπες συνοριακές ζώνες η

αμυντική οργάνωση είχε προσαρμοστεί στα τοπικά δεδομένα

Όσον αφορά τον 4ο αι μΧ θεωρούμε ότι ο Μεγάλος Κωνσταντίνος (306-337 μονο-

κράτορας 324-337) υπήρξε ο μεγάλος μεταρρυθμιστής του ρωμαϊκού στρατού Κατά τη

διάρκεια της βασιλείας του πραγματοποιήθηκε η διάκριση των ενόπλων δυνάμεων σε στρατό

των συνόρων (limitanei) και σε στρατό κρούσηςεκστρατείας (comitatenses) Άλλα συστατικά

του κωνσταντίνειου μεταρρυθμιστικού προγράμματος υπήρξαν η δημιουργία ανώτερων στρα-

τιωτικών διοικητών με τον τίτλο του magister equitum και peditum (στρατηλάτης του ιππικού

και του πεζικού αντίστοιχα) η καθιέρωση ως νέας αυτοκρατορικής φρουράς των laquoσχολώνraquo

(scholae palatinae) στη θέση των παλαιών πραιτωριανών καθώς και ο μόνιμος πλέον χαρα-

κτήρας της laquoάμυνας σε βάθοςraquo που προσέδωσε στην αμυντική στρατηγική της εποχής εκεί-

νης η διάταξη των ενόπλων δυνάμεων Οι διάδοχοί του στην ηγεσία της αυτοκρατορίας ου-

σιαστικά πορεύτηκαν στα αχνάρια που χάραξε ο μεγάλος αυτός ηγεμόνας Επεξέτειναν και

ολοκλήρωσαν τις μεταρρυθμίσεις που πρώτος ο Μ Κωνσταντίνος θέσπισε

Η διάκριση σε στρατό κρούσης (comitatenses) και σε συνοριακές δυνάμεις (limitanei)

ήταν η βασική συνισταμένη της στρατιωτικής οργάνωσης της αυτοκρατορίας από τον 4ο αι και

έπειτα Οι comitatenses απάρτιζαν τον στρατό κρούσης της ύστερης ρωμαϊκής και πρώιμης

βυζαντινής αυτοκρατορίας Κατά τη διάρκεια του 4ου αι δημιουργήθηκαν αρκετά περιφερει-

ακά σώματα στρατού κρούσης που κάλυψαν αμυντικά ολόκληρες περιφέρειες του κράτους

Παράλληλα κάθε αυτοκράτορας εξακολουθούσε να διαθέτει υπό τις άμεσες διαταγές του

comitatenses οι οποίοι ονομάστηκαν palatini επειδή ακολουθούσαν τον ηγεμόνα

Ο Μ Κωνσταντίνος ανέθεσε τη διοίκηση των κομιτατήσιων σε νέους ανώτερους αξι-

ωματικούς τους λεγόμενους μαγίστρους ή στρατηλάτες (magistri militum) Οι μάγιστροι ήταν

πλέον οι ανώτεροι στρατιωτικοί διοικητές Η δημιουργία του αξιώματος των μαγίστρων -και

δευτερευόντως των κομήτων- σηματοδότησε αναμφίβολα μια σοβαρή τομή Πιστεύουμε ότι

αποτέλεσε την καίρια συμβολή του Μ Κωνσταντίνου στην μεταρρυθμιστική πορεία του

υστερορωμαϊκού στρατού Για πρώτη φορά στα χρονικά του ρωμαϊκού στρατού από τη γέν-

νησή του και έπειτα δημιουργήθηκε ξεχωριστή ανώτερη διοίκηση Από τότε και στο εξής ο

στρατός διέθετε θεσμοθετημένα πια ηγήτορες αποκλειστικά αφιερωμένους στα στρατιωτικά

τους καθήκοντα

Περισσότερο ενδιαφέρουσα είναι κατά τη γνώμη μας η περίπτωση των συνοριακών

στρατευμάτων των λιμιτάνεων (limitanei) Συμπεράναμε ότι όλοι οι όροι με τους οποίους

χαρακτηρίζονταν τα συνοριακά στρατεύματα του 4ου αι απέκτησαν τεχνική σημασία από τη

βασιλεία του Μ Κωνσταντίνου και έπειτα όχι νωρίτερα Η καίρια τομή που μετέτρεψε τα

παλαιά συνοριακά στρατεύματα στους λιμιτάνεους του 4ου αι ήταν ασφαλώς η θεσμοθετη-

μένη πια παρεμβολή του σώματος των κομιτατήσιων Κατrsquo αυτόν τον τρόπο οι limitanei απο-

τέλεσαν ξεχωριστό κλάδο των ενόπλων δυνάμεων

Για την προστασία των αυτοκρατόρων υπήρχαν οι κανδιδάτοι (candidati) ως laquoαυτο-

κρατορική σωματοφυλακήraquo και οι σχολές (scholae palatinae) ως laquoαυτοκρατορική φρουράraquo

Θα μπορούσαμε δηλαδή να ισχυριστούμε ότι οι κανδιδάτοι ανήκαν στη στενή ενώ αντί-

στοιχα οι σχολάριοι στην ευρύτερη αυτοκρατορική ακολουθία

Τεράστια επιμελητειακή και στρατηγική σημασία είχε η δημιουργία και ανάπτυξη

σταδιακά ήδη από τα χρόνια του Διοκλητιανού των κρατικών εργοστασίων παραγωγής

όπλων και ιματισμού (fabricae κτλ) Η καλά μελετημένη οργάνωση και χωροθέτηση των

βιοτεχνικών αυτών μονάδων πιστοποιεί συγχρόνως την ύπαρξη αμυντικής στρατηγικής την

εποχή που εξετάζουμε Διαπιστώσαμε επίσης ότι ειδικά οι αυτοκράτορες Μ Κωνσταντίνος

Ιουλιανός και Βαλεντινιανός Α΄ σχεδίασαν και εφάρμοσαν συγκεκριμένα και μεγαλόπνοα

οχυρωματικά προγράμματα Τα προγράμματα αυτά διέθεταν συγκεκριμένη φιλοσοφία και

στόχευαν στην εξυπηρέτηση απτών στρατηγικών στόχων

Ολοκληρώνουμε με τα συμπεράσματα και τις διαπιστώσεις για την αμυντική στρατη-

γική κατά τον 4ο αι Η θεωρία της laquoάμυνας σε βάθοςraquo σε συνδυασμό με εκείνη της laquoτριπλής

κλιμάκωσηςraquo εκτιμώ ότι είναι ορθή ως προς τις βασικές της συνιστώσες Οι limitanei φρου-

ρούσαν τα αχανή σύνορα της αυτοκρατορίας και ασχολούνταν κυρίως με την απόκρουση τυ-

χόν μικροαποπειρών του εχθρού να τα διασπάσει Οι comitatenses αποτελούσαν την τακτική

εφεδρεία δηλαδή επενέβαιναν όταν οι limitanei αδυνατούσαν να κρατήσουν μακριά τους

επίδοξους εισβολείς ενώ οι palatini ήταν η τελευταία γραμμή άμυνας και συμμετείχαν σε συ-

γκρούσεις όταν οι υπόλοιπες επιλογές είχαν αστοχήσει Με άλλα λόγια οι limitanei αποτε-

λούσαν τις δυνάμεις ανάσχεσηςπροκάλυψης οι comitatenses τις δυνάμεις κρού-

σηςαντεπίθεσης ενώ οι palatini τη γενική-στρατηγική εφεδρεία του στρατού

Σε γενικές γραμμές ο στρατός του ύστερου ρωμαϊκού και πρώιμου βυζαντινού κρά-

τους στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων διατηρώντας τις περισσότερες από τις παραδοσια-

κές αρετές του laquoκλασικούraquo ρωμαϊκού στρατού Παράλληλα δεν έπαψε να εξελίσσεται και να

αφομοιώνει τις εξελίξεις της εποχής του Παρrsquo όλες τις αναπόφευκτες αποτυχίες το υστερο-

ρωμαϊκό στρατιωτικό οικοδόμημα είχε γερά θεμέλια και άντεξε στις μεγάλες προκλήσεις της

περιόδου εκείνης γεγονός που επέτρεψε στο ανατολικό τουλάχιστον τμήμα της αυτοκρατο-

ρίας να επιβιώσει ανέπαφο για ακόμη τρεις σχεδόν αιώνες πριν επέλθει η αραβική λαίλαπα

που σάρωσε σχεδόν τα πάντα στο διάβα της

Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία της Ανατολής μεταμορφώθηκε σταδιακά στο γνώριμο Βυ-

ζαντινό Κράτος των Μέσων Χρόνων Οι εξελίξεις αυτές υπήρξαν κολοσσιαίας σημασίας για

την ιστορία του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού Το Βυζάντιο διατήρησε για πολλούς ακόμη αιώνες

και σε μεγάλο βαθμό τις ελληνορωμαϊκές παραδόσεις μπολιασμένες με τα νάματα του Χρι-

στιανισμού Υπήρξε ένα κράτος-υπόδειγμα ένα κράτος και μια κοινωνία-φάρος πολιτισμού

ένα σταθερό σημείο αναφοράς σε μια Οικουμένη που διαρκώς μεταλλασσόταν σε μια εποχή

που διαρκώς τα laquoπάντα ῥεῖraquo Η ιστορία όχι μόνο της Ευρώπης αλλά και ολόκληρου του κό-

σμου θα ήταν πολύ διαφορετική αν η ελληνική Ανατολή είχε υποκύψει πρόωρα στις εξωτερι-

κές προσβολές όπως η λατινική Δύση Ευτυχώς για την ιστορία του πολιτισμού και δη του

ευρωπαϊκού κάτι έπρεπε να παραμείνει σταθερό από έναν κόσμο που κατέρρεε και συνάμα

μεταμορφωνόταν ώστε στη συνέχεια οι νέοι λαοί της Ευρώπης ώριμοι μετά από αιώνες

αστάθειας να προβάλουν εκ νέου δυναμικά στο διεθνές προσκήνιο Από την άποψη αυτή η

εκπληκτικής αντοχής στρατιωτική οργάνωση του ύστερου ρωμαϊκού και στη συνέχεια του

βυζαντινού κράτους υπήρξε ένας από τους σημαντικούς παράγοντες που συνέβαλαν -εμμέ-

σως έστω- στη διατήρηση και κατόπιν στη διάχυση του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού όπως τον

γνωρίζουμε σήμερα

σε όλα τα επίπεδα στις μονάδες που διέθετε στη διοίκηση και την αμυντική στρατηγική Το

οχυρωτικό πρόγραμμα των αυτοκρατόρων του 4ου αι υπήρξε επίσης μνημειώδες ως προς την

έκταση και τις επιδιώξεις του

Ειδικότερα ως προς τις μονάδες (α) στόχος μας ήταν να προσπαθήσουμε να προσφέ-

ρουμε μια όσο το δυνατόν πληρέστερη εικόνα της εξελικτικής τους πορείας στο πέρασμα του

χρόνου Ως προς τη στρατιωτική διοίκηση (β) ασχοληθήκαμε σχεδόν αποκλειστικά με τις αλ-

λαγές και τις μεταρρυθμίσεις που άγγιξαν τα ανώτερα κλιμάκιά της Ως προς τις οχυρώσεις

(γ) αναλύσαμε επισταμένα την οχυρωματική δραστηριότητα που ανέπτυξαν οι αυτοκράτορες

της περιόδου Διαπιστώσαμε ότι μεγάλα οχυρωματικά έργα laquoαγκάλιασανraquo προστατευτικά όχι

μόνο την περίμετρο αλλά και το εσωτερικό της αυτοκρατορίας γεγονός που συνηγορεί

άμεσα και έμμεσα στην ύπαρξη στρατηγικής παρά τις περί του αντιθέτου απόψεις νεότερων

μελετητών Εντρυφήσαμε επίσης στα κρατικά εργοστάσια παραγωγής όπλων και ιματισμού

διότι κατά τη γνώμη μας η συμβολή τους στην αμυντική προσπάθεια της αυτοκρατορίας

υπήρξε σημαντική και αποτελούσαν μια πολύτιμη συνιστώσα της υστερορωμαϊκής στρατιω-

τικής μηχανής

Τέλος ως προς την αμυντική στρατηγική (δ) πάμπολλα είναι εκείνα τα στοιχεία μέσα

από τις πηγές της εποχής που μπορούν να μας οδηγήσουν στο βέβαιο συμπέρασμα ότι η αμυ-

ντική στρατηγική υφίστατο ως έννοια Η προσπάθειά μας αυτή στηρίχθηκε και στην επι-

στήμη των στρατηγικών σπουδών Διαπιστώσαμε επίσης ότι -συνειδητά ή ασυνείδητα- συ-

γκεκριμένες στρατηγικές επιλέχθηκαν και εφαρμόστηκαν από τους σημαντικότερους ηγεμό-

νες της εποχής

Ολοκληρώνοντας θεωρώ σκόπιμο να προβώ σε κάποιες επισημάνσεις ως προς τη με-

θοδολογία που ακολούθησα Η επαναφορά στο προσκήνιο και η όσο το δυνατόν πληρέστερη

αξιοποίηση των γραμματειακών πηγών της εποχής υπήρξε μία από τις σημαντικότερες προ-

τεραιότητες που έθεσα κατά τη συγγραφή της εν λόγω διατριβής Παράλληλα βασίστηκα στα

σύγχρονα επιστημονικά πορίσματα ιδιαίτερα σε εκείνα της Στρατιωτικής Ιστορίας και της

επιστήμης των Στρατηγικών Σπουδών Επιδίωξή μου στάθηκε η προσπάθεια να laquoμπολιάσωraquo

όσο το δυνατόν καλύτερα τα αρχαία και μεσαιωνικά κείμενα με τις σύγχρονες κατακτήσεις

και τα νέα δεδομένα που προσφέρει η επιστήμη της Ιστορίας ώστε αφενός να προσφέρω

σφαιρικότερη εικόνα της στρατιωτικής οργάνωσης του ύστερου ρωμαϊκού κράτους και αφε-

τέρου να επιχειρήσω να απαντήσω ευχερέστερα και επιτυχέστερα στο πλήθος των προβλημά-

των που αντιμετώπισα κατά τη συγγραφή του πονήματος

Ειδικότερα

Τα χρονολογικά όρια της μελέτης δεν επιλέχτηκαν τυχαία Ο 3ος και ο 4ος αι μΧ ήταν

μια περίοδος κομβικής σημασίας για την Ιστορία καθώς συνέπεσε με το σταδιακό πέρασμα

από την Αρχαιότητα στον Μεσαίωνα Εκείνη την εποχή η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία με-

ταμορφώνεται και εξελίσσεται αργά αλλά σταθερά στο Βυζαντινό Κράτος των Μέσων Χρό-

νων Ο ρωμαϊκός στρατός δεν ήταν δυνατόν να μείνει πίσω από τις εξελίξεις οι κοσμογονι-

κές αλλαγές που τραντάζουν συθέμελα τη Ρωμαϊκή Οικουμένη σαφώς επηρεάζουν και το

στράτευμα

Ο ύστερος ρωμαϊκός στρατός υπήρξε σαφέστατα παράγωγο μιας ταραχώδους εποχής

Στις αρχές του 3ου αι μΧ ο ρωμαϊκός κόσμος παρέμενε ακόμη στο σύνολό του ισχυρότατος

Το Imperium Romanum ασκούσε την κυριαρχία του σε μια τεράστια έκταση που κάλυπτε

τρεις ηπείρους Ευρώπη Ασία και Αφρική Μια σειρά ωστόσο από διεργασίες τόσο στο

εσωτερικό της Ρώμης όσο και στον περίγυρό της σύντομα θα ανέτρεπαν την κατάσταση και

θα οδηγούσαν την αυτοκρατορία στη χειρότερη κρίση από την ίδρυσή της στην περιβόητη

laquoκρίση του 3ου αι μΧraquo

Τα συμπτώματα της κρίσης είχαν αρχίσει να γίνονται ορατά από την εποχή της δυνα-

στείας των Σεβήρων (193-235) για να κορυφωθούν στα χρόνια της λεγομένης laquoστρατιωτικής

αναρχίαςraquo (235-284) Μπορούμε χωρίς υπερβολή να μιλήσουμε για γενική κρίση του ρωμαϊ-

κού κράτους με κύρια συστατικά α) την πολιτική και καθεστωτική αστάθεια β) την οικονο-

μική και δημογραφική κάμψη γ) την έκρηξη των κοινωνικών εντάσεων και βέβαια δ) τις

βαρβαρικές εισβολές

Από όλους τους παραπάνω παράγοντες δύο ήταν εκείνοι οι οποίοι πιστεύω ότι επη-

ρέασαν άμεσα την εξελικτική πορεία του στρατού α) η καθεστωτική αστάθεια απόρροια σω-

ρείας κινημάτων και πραξικοπημάτων και β) το κύμα των βαρβαρικών εισβολών διότι υπήρξε

κατά τη γνώμη μου ο καταλύτης για την τελεσίδικη αναμόρφωση της στρατιωτικής μηχανής

της ύστερης αυτοκρατορίας

Τα πρώτα σημάδια των αλλαγών στον στρατό άρχισαν δειλά να γίνονται εμφανή ήδη

από την εποχή του αυτοκράτορα Σεπτίμιου Σεβήρου (193-211) Ο Σεπτίμιος Σεβήρος ανέθεσε

τη διοίκηση τριών νέων λεγεώνων σε επάρχους ιππικής καταγωγής (praefecti) αντί των συ-

νηθισμένων συγκλητικών λεγάτων (legati) και εγκατέστησε μία επίλεκτη λεγεώνα στα περί-

χωρα της Ρώμης Τα μέτρα αυτά υπήρξαν προάγγελοι συγκεκριμένων εξελίξεων της εξαφά-

νισης δηλαδή των συγκλητικών από τις τάξεις του στρατεύματος και αντίστοιχα της πλήρους

στρατιωτικοποίησης του καθεστώτος αφού έκτοτε οι αυτοκράτορες περιστοιχίζονταν μόνιμα

από ικανές στρατιωτικές δυνάμεις ως μέσον επιβολής της απόλυτης εξουσίας τους Μέχρι τα

μέσα του 3ου αι η σύνθεση και ο εξοπλισμός του στρατού είχαν σχεδόν αποκτήσει τις προδι-

αγραφές που θα τον συνοδεύουν καθrsquo όλη τη διάρκεια του 4ου αι

Όσον αφορά τον τομέα της στρατηγικής η άμυνα της αυτοκρατορίας διέθετε τις προ-

διαγραφές ενός συστήματος που έχει περιγραφεί από σύγχρονους μελετητές ως laquoπροωθη-

μένη περιμετρική άμυναraquo Οι στρατιωτικές δυνάμεις ήταν τοποθετημένες σχεδόν στο σύνολό

τους κατά μήκος της συνοριακής περιμέτρου της αυτοκρατορίας κατά έναν τέτοιο τρόπο

ώστε να υποστηρίζουν κυρίως επιθετικές ενέργειες εναντίον των αδύναμων ακόμη εχθρών

Συνεπώς η αμυντική στρατηγική μέχρι τα μέσα σχεδόν του 3ου αι είχε κατά βάση επιθετι-

κούς προσανατολισμούς

Παρrsquo όλα αυτά οι βαρβαρικές εισβολές και η πολιτική αστάθεια του 3ου αι έθεσαν

σε σοβαρή δοκιμασία και τελικά αποσυντόνισαν τη στρατιωτική μηχανή του ρωμαϊκού κρά-

τους Παλαιοί και νέοι εχθροί (Πέρσες Γότθοι Αλαμαννοί Σαρμάτες Φράγκοι Σάξονες

κά) εισέβαλλαν μαζικά και πολλές φορές ταυτόχρονα Το αμυντικό σύστημα του ρωμαϊκού

κράτους ήταν πλέον ξεπερασμένο και αναχρονιστικό γιατί αποτελούσε προϊόν μιας άλλης

εποχής προορισμένο να καλύψει διαφορετικές ανάγκες και να εξυπηρετήσει άλλους στόχους

Στις ανωτέρω επισημάνσεις οφείλουμε να προσθέσουμε την εκδήλωση σωρείας κινη-

μάτων ειδικά κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του Γαλλιηνού Εκείνα τα χρόνια πλήθος συ-

νωμότες σφετεριστές και κινηματίες εμφανίστηκαν και διεκδίκησαν για τον εαυτό τους τον

αυτοκρατορικό θρόνο οδηγώντας κατrsquo αυτόν τον τρόπο το ήδη παραπαίον ρωμαϊκό κράτος

στο χείλος της αβύσσου Η αυτοκρατορία για πρώτη φορά στα χρονικά βρέθηκε μπροστά

στον κίνδυνο της διάσπασης και της διάλυσης

Ο πρώτος αυτοκράτορας που προσπάθησε συνειδητά να αντιστρέψει την εξαιρετικά

κρίσιμη κατάσταση θεωρείται πως ήταν ο Γαλλιηνός Άλλωστε επρόκειτο για τον αυτοκρά-

τορα ο οποίος περισσότερο από κάθε άλλον μέχρι τότε ήρθε αντιμέτωπος με την όξυνση της

κρίσης Ο Γαλλιηνός έζησε και έδρασε σε μια φάση της ρωμαϊκής ιστορίας κατά τη διάρκεια

της οποίας έφτασε στο αποκορύφωμα η πολιτική αστάθεια η οικονομική κάμψη οι εχθρικές

διεισδύσεις βαθιά μέσα στην αυτοκρατορική επικράτεια και βέβαια τα διασπαστικά κινή-

ματα Τα έκτακτα μέτρα που έλαβε δεν άντεξαν όλα στο πέρασμα του χρόνου υπήρξαν ωστόσο

ενδεικτικά της στροφής στην στρατιωτική οργάνωση του ρωμαϊκού κράτους Από πολλούς λοι-

πόν νεότερους μελετητές ο αυτοκράτορας αυτός θεωρείται ότι άνοιξε τον δρόμο τον οποίο

στη συνέχεια ακολούθησαν τροποποίησαν βελτίωσαν και ολοκλήρωσαν οι ικανοί διάδοχοί

του

Ο Γαλλιηνός πιστεύω ότι υπήρξε ο πρώτος ηγεμόνας ο οποίος αναγκάστηκε να στηρι-

χτεί κατά πολύ σε laquoστρατούς κρούσηςraquo Αξιοποίησε για πρώτη φορά σε μεγάλη κλίμακα το

ιππικό (equites) πάντα όμως σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες μονάδες Κατrsquo αυτόν τον τρόπο

σχημάτισε εκ των ενόντων ισχυρά σώματα στρατού κρούσης τα οποία για πρώτη φορά απέ-

κτησαν τόσο μεγάλη στρατηγική σημασία στο πλαίσιο της ρωμαϊκής στρατιωτικής μηχανής

Η αμυντική στρατηγική που εφαρμόστηκε κατά την περίοδο του Γαλλιηνού επίσης

διέφερε σε σχέση με παλαιότερα Σταδιακά ο κορμός της επικράτειας που απέμεινε στον νό-

μιμο αυτοκράτορα απέκτησε ένα πλέγμα στρατιωτικών βάσεων στις οποίες είχε αποσυρθεί ο

όγκος των μάχιμων μονάδων του στρατού Εκεί έδρευαν επίσης τα τμήματα του στρατού

κρούσης Αναπτύχθηκε έτσι ένα τόξο στρατηγικών βάσεων από τη Βόρεια Ιταλία ως τον Βό-

σπορο σταδιακά και κατά περίσταση ανάλογα δηλαδή με τις εκάστοτε προκύπτουσες

στρατηγικές ανάγκες Η κύρια αμυντική προσπάθεια επικεντρώθηκε σε κομβικά σημεία στο

εσωτερικό Αυτού του είδους η αμυντική στρατηγική επέτρεπε βέβαια στον εχθρό να προελά-

σει βαθιά στην ενδοχώρα διασφάλιζε ωστόσο την επιβίωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Ο μόνος αλλά ίσως ο σημαντικότερος τομέας στον οποίο σημειώθηκε laquoεπανάστασηraquo

στα χρόνια του Γαλλιηνού και των άμεσων διαδόχων του αφορούσε στη διοίκηση του στρα-

τού Ανάμεσα στα έτη 260-284 η συγκλητική τάξη έπαψε οριστικά να επανδρώνει με μέλη της

όλα τα κλιμάκια της στρατιωτικής διοίκησης τους κληρονομικούς συγκλητικούς αντικατέστη-

σαν πλήρως άνδρες προερχόμενοι από την τάξη των ιππέων Κύρια επίπτωση στάθηκε η αντι-

κατάσταση των συγκλητικών λεγάτων (legati) από ιππείς επάρχους (praefecti) στη διοίκηση

των λεγεώνων Κατά την εποχή του Βαλεριανού και του Γαλλιηνού (253-268) πιστεύουμε

επίσης ότι εμφανίστηκε και ο θεσμός των προτεκτόρων ενός σώματος αξιωματικών που

ανήκαν στην ακολουθία του αυτοκράτορα

Εντούτοις ο Γαλλιηνός δεν ευτύχησε να απολαύσει τους καρπούς των κόπων του Τα

έκτακτα και μόνιμα μέτρα τα οποία ο ίδιος πήρε απέδωσαν κατά τη διάρκεια της βασιλείας

των διαδόχων του Οι λεγόμενοι laquoΙλλυριοίraquo αυτοκράτορες Κλαύδιος Γοτθικός Αυρηλιανός

και Πρόβος (268-282) κατανίκησαν όλους τους εχθρούς του κράτους -εξωτερικούς και εσω-

τερικούς- και αποκατέστησαν την ενότητα της αυτοκρατορίας αξιοποιώντας πλήρως την

προεργασία του Γαλλιηνού

Το έδαφος είχε λοιπόν προετοιμαστεί κατάλληλα για βαθιές τομές στην οργάνωση

του στρατού Το έργο ανέλαβε να φέρει σε πέρας ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός (284-305)

Τρεις ακόμη ηγεμόνες επικουρούσαν τον Διοκλητιανό στη διοίκηση του αχανούς ρωμαϊκού

κράτους σύμφωνα με ένα δυναστικό σύστημα που έγινε γνωστό ως laquoΤετραρχίαraquo Το στρα-

τιωτικό πρόγραμμα του Διοκλητιανού και των συναυτοκρατόρων του οδήγησε σε σημαντικές

δομικές αλλαγές και στην πρώτη σημαντική τροποποίηση της αμυντικής στρατηγικής του

ρωμαϊκού κράτους Σε αντίθεση με τα έκτακτα και προσωρινής συνήθως φύσεως μέτρα του

Γαλλιηνού το πρόγραμμα του Διοκλητιανού οδήγησε στην υιοθέτηση πάγιων πολιτικών που

συνεχίστηκαν και μετά την παραίτησή του από τον θρόνο το 305

Κατά τη διάρκεια της δημιουργικής περιόδου της laquoΤετραρχίαςraquo (286-312) σχηματί-

στηκαν πολλές νέες στρατιωτικές μονάδες ενισχύθηκε αριθμητικά ο στρατός άρχισαν να αξιο-

ποιούνται ειδικευμένοι σχηματισμοί δημιουργήθηκαν στρατοί συνοδείας των Τετραρχών ηγε-

μόνων καθιερώθηκαν οι δούκες ως συνοριακοί στρατιωτικοί διοικητές και αναδιαρθρώθηκε

συνολικά η στρατηγική

Ο στρατός συνοδείας των αυτοκρατόρων ο λεγόμενος laquocomitatusraquo περιλάμβανε

τόσο ιππικούς όσο και πεζικούς σχηματισμούς Ο comitatus ήταν ταυτόχρονα ο laquoστρατός συ-

νοδείαςraquo των Τετραρχών ηγεμόνων σχημάτιζε σε πολλές περιπτώσεις τον πυρήνα των εκ-

στρατευτικών σωμάτων συνιστούσε επίσης ένα σώμα διευρυμένης laquoαυτοκρατορικής φρου-

ράςraquo έπαιζε τον ρόλο του laquoαυτοκρατορικού στρατηγείουraquo και παράλληλα απάρτιζε ένα είδος

laquoκινητής κυβέρνησηςraquo

Σχετικά με τη στρατιωτική διοίκηση κατά την περίοδο του Διοκλητιανού και της Τε-

τραρχίας παρατηρούμε ότι οι έπαρχοι πραιτωρίων (praefecti praetorio) απέκτησαν σημαίνο-

ντα ρόλο ως οι ανώτεροι στρατιωτικοί διοικητές χωρίς παράλληλα να απωλέσουν τις ευρύ-

τερες διοικητικές τους αρμοδιότητες

Οι διοικητές των συνοριακών επαρχιών απώλεσαν σταδιακά τις στρατιωτικές τους

αρμοδιότητες Το κενό που δημιουργήθηκε κάλυψαν οι δούκες Πρώτος ο Διοκλητιανός κα-

θιέρωσε το αξίωμα του δούκα ως επίσημο τίτλο στρατιωτικών διοικητών που μόνιμα ασκούσαν

καθήκοντα διοίκησης σε ευρείς τομείς των παραμεθόριων περιοχών

Επιπλέον αναμορφώθηκε και η στρατηγική Το αμυντικό σύστημα της τετραρχικής πε-

ριόδου δεν είχε ουσιαστικά ενιαία μορφή αλλά ήταν προσαρμοσμένο στις κατά τόπους συν-

θήκες διαθέτοντας σε αρκετούς τομείς ιδιότητες laquoτοπικής άμυνας σε βάθοςraquo Αμυντική στρα-

τηγική αυτού του τύπου εντοπίζεται σε ορισμένες ιδιαίτερα ευαίσθητες περιοχές του αχανούς

συνοριακού μετώπου Χαρακτηριστικά laquoτοπικής άμυνας σε βάθοςraquo διέθετε η αμυντική οργά-

νωση του μετώπου στον Ρήνο καθώς και σε εκτεταμένο τομέα του ανατολικού μετώπου από

την Ερυθρά Θάλασσα ως και τη ρωμαϊκή Μεσοποταμία Στις υπόλοιπες συνοριακές ζώνες η

αμυντική οργάνωση είχε προσαρμοστεί στα τοπικά δεδομένα

Όσον αφορά τον 4ο αι μΧ θεωρούμε ότι ο Μεγάλος Κωνσταντίνος (306-337 μονο-

κράτορας 324-337) υπήρξε ο μεγάλος μεταρρυθμιστής του ρωμαϊκού στρατού Κατά τη

διάρκεια της βασιλείας του πραγματοποιήθηκε η διάκριση των ενόπλων δυνάμεων σε στρατό

των συνόρων (limitanei) και σε στρατό κρούσηςεκστρατείας (comitatenses) Άλλα συστατικά

του κωνσταντίνειου μεταρρυθμιστικού προγράμματος υπήρξαν η δημιουργία ανώτερων στρα-

τιωτικών διοικητών με τον τίτλο του magister equitum και peditum (στρατηλάτης του ιππικού

και του πεζικού αντίστοιχα) η καθιέρωση ως νέας αυτοκρατορικής φρουράς των laquoσχολώνraquo

(scholae palatinae) στη θέση των παλαιών πραιτωριανών καθώς και ο μόνιμος πλέον χαρα-

κτήρας της laquoάμυνας σε βάθοςraquo που προσέδωσε στην αμυντική στρατηγική της εποχής εκεί-

νης η διάταξη των ενόπλων δυνάμεων Οι διάδοχοί του στην ηγεσία της αυτοκρατορίας ου-

σιαστικά πορεύτηκαν στα αχνάρια που χάραξε ο μεγάλος αυτός ηγεμόνας Επεξέτειναν και

ολοκλήρωσαν τις μεταρρυθμίσεις που πρώτος ο Μ Κωνσταντίνος θέσπισε

Η διάκριση σε στρατό κρούσης (comitatenses) και σε συνοριακές δυνάμεις (limitanei)

ήταν η βασική συνισταμένη της στρατιωτικής οργάνωσης της αυτοκρατορίας από τον 4ο αι και

έπειτα Οι comitatenses απάρτιζαν τον στρατό κρούσης της ύστερης ρωμαϊκής και πρώιμης

βυζαντινής αυτοκρατορίας Κατά τη διάρκεια του 4ου αι δημιουργήθηκαν αρκετά περιφερει-

ακά σώματα στρατού κρούσης που κάλυψαν αμυντικά ολόκληρες περιφέρειες του κράτους

Παράλληλα κάθε αυτοκράτορας εξακολουθούσε να διαθέτει υπό τις άμεσες διαταγές του

comitatenses οι οποίοι ονομάστηκαν palatini επειδή ακολουθούσαν τον ηγεμόνα

Ο Μ Κωνσταντίνος ανέθεσε τη διοίκηση των κομιτατήσιων σε νέους ανώτερους αξι-

ωματικούς τους λεγόμενους μαγίστρους ή στρατηλάτες (magistri militum) Οι μάγιστροι ήταν

πλέον οι ανώτεροι στρατιωτικοί διοικητές Η δημιουργία του αξιώματος των μαγίστρων -και

δευτερευόντως των κομήτων- σηματοδότησε αναμφίβολα μια σοβαρή τομή Πιστεύουμε ότι

αποτέλεσε την καίρια συμβολή του Μ Κωνσταντίνου στην μεταρρυθμιστική πορεία του

υστερορωμαϊκού στρατού Για πρώτη φορά στα χρονικά του ρωμαϊκού στρατού από τη γέν-

νησή του και έπειτα δημιουργήθηκε ξεχωριστή ανώτερη διοίκηση Από τότε και στο εξής ο

στρατός διέθετε θεσμοθετημένα πια ηγήτορες αποκλειστικά αφιερωμένους στα στρατιωτικά

τους καθήκοντα

Περισσότερο ενδιαφέρουσα είναι κατά τη γνώμη μας η περίπτωση των συνοριακών

στρατευμάτων των λιμιτάνεων (limitanei) Συμπεράναμε ότι όλοι οι όροι με τους οποίους

χαρακτηρίζονταν τα συνοριακά στρατεύματα του 4ου αι απέκτησαν τεχνική σημασία από τη

βασιλεία του Μ Κωνσταντίνου και έπειτα όχι νωρίτερα Η καίρια τομή που μετέτρεψε τα

παλαιά συνοριακά στρατεύματα στους λιμιτάνεους του 4ου αι ήταν ασφαλώς η θεσμοθετη-

μένη πια παρεμβολή του σώματος των κομιτατήσιων Κατrsquo αυτόν τον τρόπο οι limitanei απο-

τέλεσαν ξεχωριστό κλάδο των ενόπλων δυνάμεων

Για την προστασία των αυτοκρατόρων υπήρχαν οι κανδιδάτοι (candidati) ως laquoαυτο-

κρατορική σωματοφυλακήraquo και οι σχολές (scholae palatinae) ως laquoαυτοκρατορική φρουράraquo

Θα μπορούσαμε δηλαδή να ισχυριστούμε ότι οι κανδιδάτοι ανήκαν στη στενή ενώ αντί-

στοιχα οι σχολάριοι στην ευρύτερη αυτοκρατορική ακολουθία

Τεράστια επιμελητειακή και στρατηγική σημασία είχε η δημιουργία και ανάπτυξη

σταδιακά ήδη από τα χρόνια του Διοκλητιανού των κρατικών εργοστασίων παραγωγής

όπλων και ιματισμού (fabricae κτλ) Η καλά μελετημένη οργάνωση και χωροθέτηση των

βιοτεχνικών αυτών μονάδων πιστοποιεί συγχρόνως την ύπαρξη αμυντικής στρατηγικής την

εποχή που εξετάζουμε Διαπιστώσαμε επίσης ότι ειδικά οι αυτοκράτορες Μ Κωνσταντίνος

Ιουλιανός και Βαλεντινιανός Α΄ σχεδίασαν και εφάρμοσαν συγκεκριμένα και μεγαλόπνοα

οχυρωματικά προγράμματα Τα προγράμματα αυτά διέθεταν συγκεκριμένη φιλοσοφία και

στόχευαν στην εξυπηρέτηση απτών στρατηγικών στόχων

Ολοκληρώνουμε με τα συμπεράσματα και τις διαπιστώσεις για την αμυντική στρατη-

γική κατά τον 4ο αι Η θεωρία της laquoάμυνας σε βάθοςraquo σε συνδυασμό με εκείνη της laquoτριπλής

κλιμάκωσηςraquo εκτιμώ ότι είναι ορθή ως προς τις βασικές της συνιστώσες Οι limitanei φρου-

ρούσαν τα αχανή σύνορα της αυτοκρατορίας και ασχολούνταν κυρίως με την απόκρουση τυ-

χόν μικροαποπειρών του εχθρού να τα διασπάσει Οι comitatenses αποτελούσαν την τακτική

εφεδρεία δηλαδή επενέβαιναν όταν οι limitanei αδυνατούσαν να κρατήσουν μακριά τους

επίδοξους εισβολείς ενώ οι palatini ήταν η τελευταία γραμμή άμυνας και συμμετείχαν σε συ-

γκρούσεις όταν οι υπόλοιπες επιλογές είχαν αστοχήσει Με άλλα λόγια οι limitanei αποτε-

λούσαν τις δυνάμεις ανάσχεσηςπροκάλυψης οι comitatenses τις δυνάμεις κρού-

σηςαντεπίθεσης ενώ οι palatini τη γενική-στρατηγική εφεδρεία του στρατού

Σε γενικές γραμμές ο στρατός του ύστερου ρωμαϊκού και πρώιμου βυζαντινού κρά-

τους στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων διατηρώντας τις περισσότερες από τις παραδοσια-

κές αρετές του laquoκλασικούraquo ρωμαϊκού στρατού Παράλληλα δεν έπαψε να εξελίσσεται και να

αφομοιώνει τις εξελίξεις της εποχής του Παρrsquo όλες τις αναπόφευκτες αποτυχίες το υστερο-

ρωμαϊκό στρατιωτικό οικοδόμημα είχε γερά θεμέλια και άντεξε στις μεγάλες προκλήσεις της

περιόδου εκείνης γεγονός που επέτρεψε στο ανατολικό τουλάχιστον τμήμα της αυτοκρατο-

ρίας να επιβιώσει ανέπαφο για ακόμη τρεις σχεδόν αιώνες πριν επέλθει η αραβική λαίλαπα

που σάρωσε σχεδόν τα πάντα στο διάβα της

Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία της Ανατολής μεταμορφώθηκε σταδιακά στο γνώριμο Βυ-

ζαντινό Κράτος των Μέσων Χρόνων Οι εξελίξεις αυτές υπήρξαν κολοσσιαίας σημασίας για

την ιστορία του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού Το Βυζάντιο διατήρησε για πολλούς ακόμη αιώνες

και σε μεγάλο βαθμό τις ελληνορωμαϊκές παραδόσεις μπολιασμένες με τα νάματα του Χρι-

στιανισμού Υπήρξε ένα κράτος-υπόδειγμα ένα κράτος και μια κοινωνία-φάρος πολιτισμού

ένα σταθερό σημείο αναφοράς σε μια Οικουμένη που διαρκώς μεταλλασσόταν σε μια εποχή

που διαρκώς τα laquoπάντα ῥεῖraquo Η ιστορία όχι μόνο της Ευρώπης αλλά και ολόκληρου του κό-

σμου θα ήταν πολύ διαφορετική αν η ελληνική Ανατολή είχε υποκύψει πρόωρα στις εξωτερι-

κές προσβολές όπως η λατινική Δύση Ευτυχώς για την ιστορία του πολιτισμού και δη του

ευρωπαϊκού κάτι έπρεπε να παραμείνει σταθερό από έναν κόσμο που κατέρρεε και συνάμα

μεταμορφωνόταν ώστε στη συνέχεια οι νέοι λαοί της Ευρώπης ώριμοι μετά από αιώνες

αστάθειας να προβάλουν εκ νέου δυναμικά στο διεθνές προσκήνιο Από την άποψη αυτή η

εκπληκτικής αντοχής στρατιωτική οργάνωση του ύστερου ρωμαϊκού και στη συνέχεια του

βυζαντινού κράτους υπήρξε ένας από τους σημαντικούς παράγοντες που συνέβαλαν -εμμέ-

σως έστω- στη διατήρηση και κατόπιν στη διάχυση του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού όπως τον

γνωρίζουμε σήμερα

Ο ύστερος ρωμαϊκός στρατός υπήρξε σαφέστατα παράγωγο μιας ταραχώδους εποχής

Στις αρχές του 3ου αι μΧ ο ρωμαϊκός κόσμος παρέμενε ακόμη στο σύνολό του ισχυρότατος

Το Imperium Romanum ασκούσε την κυριαρχία του σε μια τεράστια έκταση που κάλυπτε

τρεις ηπείρους Ευρώπη Ασία και Αφρική Μια σειρά ωστόσο από διεργασίες τόσο στο

εσωτερικό της Ρώμης όσο και στον περίγυρό της σύντομα θα ανέτρεπαν την κατάσταση και

θα οδηγούσαν την αυτοκρατορία στη χειρότερη κρίση από την ίδρυσή της στην περιβόητη

laquoκρίση του 3ου αι μΧraquo

Τα συμπτώματα της κρίσης είχαν αρχίσει να γίνονται ορατά από την εποχή της δυνα-

στείας των Σεβήρων (193-235) για να κορυφωθούν στα χρόνια της λεγομένης laquoστρατιωτικής

αναρχίαςraquo (235-284) Μπορούμε χωρίς υπερβολή να μιλήσουμε για γενική κρίση του ρωμαϊ-

κού κράτους με κύρια συστατικά α) την πολιτική και καθεστωτική αστάθεια β) την οικονο-

μική και δημογραφική κάμψη γ) την έκρηξη των κοινωνικών εντάσεων και βέβαια δ) τις

βαρβαρικές εισβολές

Από όλους τους παραπάνω παράγοντες δύο ήταν εκείνοι οι οποίοι πιστεύω ότι επη-

ρέασαν άμεσα την εξελικτική πορεία του στρατού α) η καθεστωτική αστάθεια απόρροια σω-

ρείας κινημάτων και πραξικοπημάτων και β) το κύμα των βαρβαρικών εισβολών διότι υπήρξε

κατά τη γνώμη μου ο καταλύτης για την τελεσίδικη αναμόρφωση της στρατιωτικής μηχανής

της ύστερης αυτοκρατορίας

Τα πρώτα σημάδια των αλλαγών στον στρατό άρχισαν δειλά να γίνονται εμφανή ήδη

από την εποχή του αυτοκράτορα Σεπτίμιου Σεβήρου (193-211) Ο Σεπτίμιος Σεβήρος ανέθεσε

τη διοίκηση τριών νέων λεγεώνων σε επάρχους ιππικής καταγωγής (praefecti) αντί των συ-

νηθισμένων συγκλητικών λεγάτων (legati) και εγκατέστησε μία επίλεκτη λεγεώνα στα περί-

χωρα της Ρώμης Τα μέτρα αυτά υπήρξαν προάγγελοι συγκεκριμένων εξελίξεων της εξαφά-

νισης δηλαδή των συγκλητικών από τις τάξεις του στρατεύματος και αντίστοιχα της πλήρους

στρατιωτικοποίησης του καθεστώτος αφού έκτοτε οι αυτοκράτορες περιστοιχίζονταν μόνιμα

από ικανές στρατιωτικές δυνάμεις ως μέσον επιβολής της απόλυτης εξουσίας τους Μέχρι τα

μέσα του 3ου αι η σύνθεση και ο εξοπλισμός του στρατού είχαν σχεδόν αποκτήσει τις προδι-

αγραφές που θα τον συνοδεύουν καθrsquo όλη τη διάρκεια του 4ου αι

Όσον αφορά τον τομέα της στρατηγικής η άμυνα της αυτοκρατορίας διέθετε τις προ-

διαγραφές ενός συστήματος που έχει περιγραφεί από σύγχρονους μελετητές ως laquoπροωθη-

μένη περιμετρική άμυναraquo Οι στρατιωτικές δυνάμεις ήταν τοποθετημένες σχεδόν στο σύνολό

τους κατά μήκος της συνοριακής περιμέτρου της αυτοκρατορίας κατά έναν τέτοιο τρόπο

ώστε να υποστηρίζουν κυρίως επιθετικές ενέργειες εναντίον των αδύναμων ακόμη εχθρών

Συνεπώς η αμυντική στρατηγική μέχρι τα μέσα σχεδόν του 3ου αι είχε κατά βάση επιθετι-

κούς προσανατολισμούς

Παρrsquo όλα αυτά οι βαρβαρικές εισβολές και η πολιτική αστάθεια του 3ου αι έθεσαν

σε σοβαρή δοκιμασία και τελικά αποσυντόνισαν τη στρατιωτική μηχανή του ρωμαϊκού κρά-

τους Παλαιοί και νέοι εχθροί (Πέρσες Γότθοι Αλαμαννοί Σαρμάτες Φράγκοι Σάξονες

κά) εισέβαλλαν μαζικά και πολλές φορές ταυτόχρονα Το αμυντικό σύστημα του ρωμαϊκού

κράτους ήταν πλέον ξεπερασμένο και αναχρονιστικό γιατί αποτελούσε προϊόν μιας άλλης

εποχής προορισμένο να καλύψει διαφορετικές ανάγκες και να εξυπηρετήσει άλλους στόχους

Στις ανωτέρω επισημάνσεις οφείλουμε να προσθέσουμε την εκδήλωση σωρείας κινη-

μάτων ειδικά κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του Γαλλιηνού Εκείνα τα χρόνια πλήθος συ-

νωμότες σφετεριστές και κινηματίες εμφανίστηκαν και διεκδίκησαν για τον εαυτό τους τον

αυτοκρατορικό θρόνο οδηγώντας κατrsquo αυτόν τον τρόπο το ήδη παραπαίον ρωμαϊκό κράτος

στο χείλος της αβύσσου Η αυτοκρατορία για πρώτη φορά στα χρονικά βρέθηκε μπροστά

στον κίνδυνο της διάσπασης και της διάλυσης

Ο πρώτος αυτοκράτορας που προσπάθησε συνειδητά να αντιστρέψει την εξαιρετικά

κρίσιμη κατάσταση θεωρείται πως ήταν ο Γαλλιηνός Άλλωστε επρόκειτο για τον αυτοκρά-

τορα ο οποίος περισσότερο από κάθε άλλον μέχρι τότε ήρθε αντιμέτωπος με την όξυνση της

κρίσης Ο Γαλλιηνός έζησε και έδρασε σε μια φάση της ρωμαϊκής ιστορίας κατά τη διάρκεια

της οποίας έφτασε στο αποκορύφωμα η πολιτική αστάθεια η οικονομική κάμψη οι εχθρικές

διεισδύσεις βαθιά μέσα στην αυτοκρατορική επικράτεια και βέβαια τα διασπαστικά κινή-

ματα Τα έκτακτα μέτρα που έλαβε δεν άντεξαν όλα στο πέρασμα του χρόνου υπήρξαν ωστόσο

ενδεικτικά της στροφής στην στρατιωτική οργάνωση του ρωμαϊκού κράτους Από πολλούς λοι-

πόν νεότερους μελετητές ο αυτοκράτορας αυτός θεωρείται ότι άνοιξε τον δρόμο τον οποίο

στη συνέχεια ακολούθησαν τροποποίησαν βελτίωσαν και ολοκλήρωσαν οι ικανοί διάδοχοί

του

Ο Γαλλιηνός πιστεύω ότι υπήρξε ο πρώτος ηγεμόνας ο οποίος αναγκάστηκε να στηρι-

χτεί κατά πολύ σε laquoστρατούς κρούσηςraquo Αξιοποίησε για πρώτη φορά σε μεγάλη κλίμακα το

ιππικό (equites) πάντα όμως σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες μονάδες Κατrsquo αυτόν τον τρόπο

σχημάτισε εκ των ενόντων ισχυρά σώματα στρατού κρούσης τα οποία για πρώτη φορά απέ-

κτησαν τόσο μεγάλη στρατηγική σημασία στο πλαίσιο της ρωμαϊκής στρατιωτικής μηχανής

Η αμυντική στρατηγική που εφαρμόστηκε κατά την περίοδο του Γαλλιηνού επίσης

διέφερε σε σχέση με παλαιότερα Σταδιακά ο κορμός της επικράτειας που απέμεινε στον νό-

μιμο αυτοκράτορα απέκτησε ένα πλέγμα στρατιωτικών βάσεων στις οποίες είχε αποσυρθεί ο

όγκος των μάχιμων μονάδων του στρατού Εκεί έδρευαν επίσης τα τμήματα του στρατού

κρούσης Αναπτύχθηκε έτσι ένα τόξο στρατηγικών βάσεων από τη Βόρεια Ιταλία ως τον Βό-

σπορο σταδιακά και κατά περίσταση ανάλογα δηλαδή με τις εκάστοτε προκύπτουσες

στρατηγικές ανάγκες Η κύρια αμυντική προσπάθεια επικεντρώθηκε σε κομβικά σημεία στο

εσωτερικό Αυτού του είδους η αμυντική στρατηγική επέτρεπε βέβαια στον εχθρό να προελά-

σει βαθιά στην ενδοχώρα διασφάλιζε ωστόσο την επιβίωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Ο μόνος αλλά ίσως ο σημαντικότερος τομέας στον οποίο σημειώθηκε laquoεπανάστασηraquo

στα χρόνια του Γαλλιηνού και των άμεσων διαδόχων του αφορούσε στη διοίκηση του στρα-

τού Ανάμεσα στα έτη 260-284 η συγκλητική τάξη έπαψε οριστικά να επανδρώνει με μέλη της

όλα τα κλιμάκια της στρατιωτικής διοίκησης τους κληρονομικούς συγκλητικούς αντικατέστη-

σαν πλήρως άνδρες προερχόμενοι από την τάξη των ιππέων Κύρια επίπτωση στάθηκε η αντι-

κατάσταση των συγκλητικών λεγάτων (legati) από ιππείς επάρχους (praefecti) στη διοίκηση

των λεγεώνων Κατά την εποχή του Βαλεριανού και του Γαλλιηνού (253-268) πιστεύουμε

επίσης ότι εμφανίστηκε και ο θεσμός των προτεκτόρων ενός σώματος αξιωματικών που

ανήκαν στην ακολουθία του αυτοκράτορα

Εντούτοις ο Γαλλιηνός δεν ευτύχησε να απολαύσει τους καρπούς των κόπων του Τα

έκτακτα και μόνιμα μέτρα τα οποία ο ίδιος πήρε απέδωσαν κατά τη διάρκεια της βασιλείας

των διαδόχων του Οι λεγόμενοι laquoΙλλυριοίraquo αυτοκράτορες Κλαύδιος Γοτθικός Αυρηλιανός

και Πρόβος (268-282) κατανίκησαν όλους τους εχθρούς του κράτους -εξωτερικούς και εσω-

τερικούς- και αποκατέστησαν την ενότητα της αυτοκρατορίας αξιοποιώντας πλήρως την

προεργασία του Γαλλιηνού

Το έδαφος είχε λοιπόν προετοιμαστεί κατάλληλα για βαθιές τομές στην οργάνωση

του στρατού Το έργο ανέλαβε να φέρει σε πέρας ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός (284-305)

Τρεις ακόμη ηγεμόνες επικουρούσαν τον Διοκλητιανό στη διοίκηση του αχανούς ρωμαϊκού

κράτους σύμφωνα με ένα δυναστικό σύστημα που έγινε γνωστό ως laquoΤετραρχίαraquo Το στρα-

τιωτικό πρόγραμμα του Διοκλητιανού και των συναυτοκρατόρων του οδήγησε σε σημαντικές

δομικές αλλαγές και στην πρώτη σημαντική τροποποίηση της αμυντικής στρατηγικής του

ρωμαϊκού κράτους Σε αντίθεση με τα έκτακτα και προσωρινής συνήθως φύσεως μέτρα του

Γαλλιηνού το πρόγραμμα του Διοκλητιανού οδήγησε στην υιοθέτηση πάγιων πολιτικών που

συνεχίστηκαν και μετά την παραίτησή του από τον θρόνο το 305

Κατά τη διάρκεια της δημιουργικής περιόδου της laquoΤετραρχίαςraquo (286-312) σχηματί-

στηκαν πολλές νέες στρατιωτικές μονάδες ενισχύθηκε αριθμητικά ο στρατός άρχισαν να αξιο-

ποιούνται ειδικευμένοι σχηματισμοί δημιουργήθηκαν στρατοί συνοδείας των Τετραρχών ηγε-

μόνων καθιερώθηκαν οι δούκες ως συνοριακοί στρατιωτικοί διοικητές και αναδιαρθρώθηκε

συνολικά η στρατηγική

Ο στρατός συνοδείας των αυτοκρατόρων ο λεγόμενος laquocomitatusraquo περιλάμβανε

τόσο ιππικούς όσο και πεζικούς σχηματισμούς Ο comitatus ήταν ταυτόχρονα ο laquoστρατός συ-

νοδείαςraquo των Τετραρχών ηγεμόνων σχημάτιζε σε πολλές περιπτώσεις τον πυρήνα των εκ-

στρατευτικών σωμάτων συνιστούσε επίσης ένα σώμα διευρυμένης laquoαυτοκρατορικής φρου-

ράςraquo έπαιζε τον ρόλο του laquoαυτοκρατορικού στρατηγείουraquo και παράλληλα απάρτιζε ένα είδος

laquoκινητής κυβέρνησηςraquo

Σχετικά με τη στρατιωτική διοίκηση κατά την περίοδο του Διοκλητιανού και της Τε-

τραρχίας παρατηρούμε ότι οι έπαρχοι πραιτωρίων (praefecti praetorio) απέκτησαν σημαίνο-

ντα ρόλο ως οι ανώτεροι στρατιωτικοί διοικητές χωρίς παράλληλα να απωλέσουν τις ευρύ-

τερες διοικητικές τους αρμοδιότητες

Οι διοικητές των συνοριακών επαρχιών απώλεσαν σταδιακά τις στρατιωτικές τους

αρμοδιότητες Το κενό που δημιουργήθηκε κάλυψαν οι δούκες Πρώτος ο Διοκλητιανός κα-

θιέρωσε το αξίωμα του δούκα ως επίσημο τίτλο στρατιωτικών διοικητών που μόνιμα ασκούσαν

καθήκοντα διοίκησης σε ευρείς τομείς των παραμεθόριων περιοχών

Επιπλέον αναμορφώθηκε και η στρατηγική Το αμυντικό σύστημα της τετραρχικής πε-

ριόδου δεν είχε ουσιαστικά ενιαία μορφή αλλά ήταν προσαρμοσμένο στις κατά τόπους συν-

θήκες διαθέτοντας σε αρκετούς τομείς ιδιότητες laquoτοπικής άμυνας σε βάθοςraquo Αμυντική στρα-

τηγική αυτού του τύπου εντοπίζεται σε ορισμένες ιδιαίτερα ευαίσθητες περιοχές του αχανούς

συνοριακού μετώπου Χαρακτηριστικά laquoτοπικής άμυνας σε βάθοςraquo διέθετε η αμυντική οργά-

νωση του μετώπου στον Ρήνο καθώς και σε εκτεταμένο τομέα του ανατολικού μετώπου από

την Ερυθρά Θάλασσα ως και τη ρωμαϊκή Μεσοποταμία Στις υπόλοιπες συνοριακές ζώνες η

αμυντική οργάνωση είχε προσαρμοστεί στα τοπικά δεδομένα

Όσον αφορά τον 4ο αι μΧ θεωρούμε ότι ο Μεγάλος Κωνσταντίνος (306-337 μονο-

κράτορας 324-337) υπήρξε ο μεγάλος μεταρρυθμιστής του ρωμαϊκού στρατού Κατά τη

διάρκεια της βασιλείας του πραγματοποιήθηκε η διάκριση των ενόπλων δυνάμεων σε στρατό

των συνόρων (limitanei) και σε στρατό κρούσηςεκστρατείας (comitatenses) Άλλα συστατικά

του κωνσταντίνειου μεταρρυθμιστικού προγράμματος υπήρξαν η δημιουργία ανώτερων στρα-

τιωτικών διοικητών με τον τίτλο του magister equitum και peditum (στρατηλάτης του ιππικού

και του πεζικού αντίστοιχα) η καθιέρωση ως νέας αυτοκρατορικής φρουράς των laquoσχολώνraquo

(scholae palatinae) στη θέση των παλαιών πραιτωριανών καθώς και ο μόνιμος πλέον χαρα-

κτήρας της laquoάμυνας σε βάθοςraquo που προσέδωσε στην αμυντική στρατηγική της εποχής εκεί-

νης η διάταξη των ενόπλων δυνάμεων Οι διάδοχοί του στην ηγεσία της αυτοκρατορίας ου-

σιαστικά πορεύτηκαν στα αχνάρια που χάραξε ο μεγάλος αυτός ηγεμόνας Επεξέτειναν και

ολοκλήρωσαν τις μεταρρυθμίσεις που πρώτος ο Μ Κωνσταντίνος θέσπισε

Η διάκριση σε στρατό κρούσης (comitatenses) και σε συνοριακές δυνάμεις (limitanei)

ήταν η βασική συνισταμένη της στρατιωτικής οργάνωσης της αυτοκρατορίας από τον 4ο αι και

έπειτα Οι comitatenses απάρτιζαν τον στρατό κρούσης της ύστερης ρωμαϊκής και πρώιμης

βυζαντινής αυτοκρατορίας Κατά τη διάρκεια του 4ου αι δημιουργήθηκαν αρκετά περιφερει-

ακά σώματα στρατού κρούσης που κάλυψαν αμυντικά ολόκληρες περιφέρειες του κράτους

Παράλληλα κάθε αυτοκράτορας εξακολουθούσε να διαθέτει υπό τις άμεσες διαταγές του

comitatenses οι οποίοι ονομάστηκαν palatini επειδή ακολουθούσαν τον ηγεμόνα

Ο Μ Κωνσταντίνος ανέθεσε τη διοίκηση των κομιτατήσιων σε νέους ανώτερους αξι-

ωματικούς τους λεγόμενους μαγίστρους ή στρατηλάτες (magistri militum) Οι μάγιστροι ήταν

πλέον οι ανώτεροι στρατιωτικοί διοικητές Η δημιουργία του αξιώματος των μαγίστρων -και

δευτερευόντως των κομήτων- σηματοδότησε αναμφίβολα μια σοβαρή τομή Πιστεύουμε ότι

αποτέλεσε την καίρια συμβολή του Μ Κωνσταντίνου στην μεταρρυθμιστική πορεία του

υστερορωμαϊκού στρατού Για πρώτη φορά στα χρονικά του ρωμαϊκού στρατού από τη γέν-

νησή του και έπειτα δημιουργήθηκε ξεχωριστή ανώτερη διοίκηση Από τότε και στο εξής ο

στρατός διέθετε θεσμοθετημένα πια ηγήτορες αποκλειστικά αφιερωμένους στα στρατιωτικά

τους καθήκοντα

Περισσότερο ενδιαφέρουσα είναι κατά τη γνώμη μας η περίπτωση των συνοριακών

στρατευμάτων των λιμιτάνεων (limitanei) Συμπεράναμε ότι όλοι οι όροι με τους οποίους

χαρακτηρίζονταν τα συνοριακά στρατεύματα του 4ου αι απέκτησαν τεχνική σημασία από τη

βασιλεία του Μ Κωνσταντίνου και έπειτα όχι νωρίτερα Η καίρια τομή που μετέτρεψε τα

παλαιά συνοριακά στρατεύματα στους λιμιτάνεους του 4ου αι ήταν ασφαλώς η θεσμοθετη-

μένη πια παρεμβολή του σώματος των κομιτατήσιων Κατrsquo αυτόν τον τρόπο οι limitanei απο-

τέλεσαν ξεχωριστό κλάδο των ενόπλων δυνάμεων

Για την προστασία των αυτοκρατόρων υπήρχαν οι κανδιδάτοι (candidati) ως laquoαυτο-

κρατορική σωματοφυλακήraquo και οι σχολές (scholae palatinae) ως laquoαυτοκρατορική φρουράraquo

Θα μπορούσαμε δηλαδή να ισχυριστούμε ότι οι κανδιδάτοι ανήκαν στη στενή ενώ αντί-

στοιχα οι σχολάριοι στην ευρύτερη αυτοκρατορική ακολουθία

Τεράστια επιμελητειακή και στρατηγική σημασία είχε η δημιουργία και ανάπτυξη

σταδιακά ήδη από τα χρόνια του Διοκλητιανού των κρατικών εργοστασίων παραγωγής

όπλων και ιματισμού (fabricae κτλ) Η καλά μελετημένη οργάνωση και χωροθέτηση των

βιοτεχνικών αυτών μονάδων πιστοποιεί συγχρόνως την ύπαρξη αμυντικής στρατηγικής την

εποχή που εξετάζουμε Διαπιστώσαμε επίσης ότι ειδικά οι αυτοκράτορες Μ Κωνσταντίνος

Ιουλιανός και Βαλεντινιανός Α΄ σχεδίασαν και εφάρμοσαν συγκεκριμένα και μεγαλόπνοα

οχυρωματικά προγράμματα Τα προγράμματα αυτά διέθεταν συγκεκριμένη φιλοσοφία και

στόχευαν στην εξυπηρέτηση απτών στρατηγικών στόχων

Ολοκληρώνουμε με τα συμπεράσματα και τις διαπιστώσεις για την αμυντική στρατη-

γική κατά τον 4ο αι Η θεωρία της laquoάμυνας σε βάθοςraquo σε συνδυασμό με εκείνη της laquoτριπλής

κλιμάκωσηςraquo εκτιμώ ότι είναι ορθή ως προς τις βασικές της συνιστώσες Οι limitanei φρου-

ρούσαν τα αχανή σύνορα της αυτοκρατορίας και ασχολούνταν κυρίως με την απόκρουση τυ-

χόν μικροαποπειρών του εχθρού να τα διασπάσει Οι comitatenses αποτελούσαν την τακτική

εφεδρεία δηλαδή επενέβαιναν όταν οι limitanei αδυνατούσαν να κρατήσουν μακριά τους

επίδοξους εισβολείς ενώ οι palatini ήταν η τελευταία γραμμή άμυνας και συμμετείχαν σε συ-

γκρούσεις όταν οι υπόλοιπες επιλογές είχαν αστοχήσει Με άλλα λόγια οι limitanei αποτε-

λούσαν τις δυνάμεις ανάσχεσηςπροκάλυψης οι comitatenses τις δυνάμεις κρού-

σηςαντεπίθεσης ενώ οι palatini τη γενική-στρατηγική εφεδρεία του στρατού

Σε γενικές γραμμές ο στρατός του ύστερου ρωμαϊκού και πρώιμου βυζαντινού κρά-

τους στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων διατηρώντας τις περισσότερες από τις παραδοσια-

κές αρετές του laquoκλασικούraquo ρωμαϊκού στρατού Παράλληλα δεν έπαψε να εξελίσσεται και να

αφομοιώνει τις εξελίξεις της εποχής του Παρrsquo όλες τις αναπόφευκτες αποτυχίες το υστερο-

ρωμαϊκό στρατιωτικό οικοδόμημα είχε γερά θεμέλια και άντεξε στις μεγάλες προκλήσεις της

περιόδου εκείνης γεγονός που επέτρεψε στο ανατολικό τουλάχιστον τμήμα της αυτοκρατο-

ρίας να επιβιώσει ανέπαφο για ακόμη τρεις σχεδόν αιώνες πριν επέλθει η αραβική λαίλαπα

που σάρωσε σχεδόν τα πάντα στο διάβα της

Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία της Ανατολής μεταμορφώθηκε σταδιακά στο γνώριμο Βυ-

ζαντινό Κράτος των Μέσων Χρόνων Οι εξελίξεις αυτές υπήρξαν κολοσσιαίας σημασίας για

την ιστορία του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού Το Βυζάντιο διατήρησε για πολλούς ακόμη αιώνες

και σε μεγάλο βαθμό τις ελληνορωμαϊκές παραδόσεις μπολιασμένες με τα νάματα του Χρι-

στιανισμού Υπήρξε ένα κράτος-υπόδειγμα ένα κράτος και μια κοινωνία-φάρος πολιτισμού

ένα σταθερό σημείο αναφοράς σε μια Οικουμένη που διαρκώς μεταλλασσόταν σε μια εποχή

που διαρκώς τα laquoπάντα ῥεῖraquo Η ιστορία όχι μόνο της Ευρώπης αλλά και ολόκληρου του κό-

σμου θα ήταν πολύ διαφορετική αν η ελληνική Ανατολή είχε υποκύψει πρόωρα στις εξωτερι-

κές προσβολές όπως η λατινική Δύση Ευτυχώς για την ιστορία του πολιτισμού και δη του

ευρωπαϊκού κάτι έπρεπε να παραμείνει σταθερό από έναν κόσμο που κατέρρεε και συνάμα

μεταμορφωνόταν ώστε στη συνέχεια οι νέοι λαοί της Ευρώπης ώριμοι μετά από αιώνες

αστάθειας να προβάλουν εκ νέου δυναμικά στο διεθνές προσκήνιο Από την άποψη αυτή η

εκπληκτικής αντοχής στρατιωτική οργάνωση του ύστερου ρωμαϊκού και στη συνέχεια του

βυζαντινού κράτους υπήρξε ένας από τους σημαντικούς παράγοντες που συνέβαλαν -εμμέ-

σως έστω- στη διατήρηση και κατόπιν στη διάχυση του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού όπως τον

γνωρίζουμε σήμερα

κράτους ήταν πλέον ξεπερασμένο και αναχρονιστικό γιατί αποτελούσε προϊόν μιας άλλης

εποχής προορισμένο να καλύψει διαφορετικές ανάγκες και να εξυπηρετήσει άλλους στόχους

Στις ανωτέρω επισημάνσεις οφείλουμε να προσθέσουμε την εκδήλωση σωρείας κινη-

μάτων ειδικά κατά τη διάρκεια της ηγεμονίας του Γαλλιηνού Εκείνα τα χρόνια πλήθος συ-

νωμότες σφετεριστές και κινηματίες εμφανίστηκαν και διεκδίκησαν για τον εαυτό τους τον

αυτοκρατορικό θρόνο οδηγώντας κατrsquo αυτόν τον τρόπο το ήδη παραπαίον ρωμαϊκό κράτος

στο χείλος της αβύσσου Η αυτοκρατορία για πρώτη φορά στα χρονικά βρέθηκε μπροστά

στον κίνδυνο της διάσπασης και της διάλυσης

Ο πρώτος αυτοκράτορας που προσπάθησε συνειδητά να αντιστρέψει την εξαιρετικά

κρίσιμη κατάσταση θεωρείται πως ήταν ο Γαλλιηνός Άλλωστε επρόκειτο για τον αυτοκρά-

τορα ο οποίος περισσότερο από κάθε άλλον μέχρι τότε ήρθε αντιμέτωπος με την όξυνση της

κρίσης Ο Γαλλιηνός έζησε και έδρασε σε μια φάση της ρωμαϊκής ιστορίας κατά τη διάρκεια

της οποίας έφτασε στο αποκορύφωμα η πολιτική αστάθεια η οικονομική κάμψη οι εχθρικές

διεισδύσεις βαθιά μέσα στην αυτοκρατορική επικράτεια και βέβαια τα διασπαστικά κινή-

ματα Τα έκτακτα μέτρα που έλαβε δεν άντεξαν όλα στο πέρασμα του χρόνου υπήρξαν ωστόσο

ενδεικτικά της στροφής στην στρατιωτική οργάνωση του ρωμαϊκού κράτους Από πολλούς λοι-

πόν νεότερους μελετητές ο αυτοκράτορας αυτός θεωρείται ότι άνοιξε τον δρόμο τον οποίο

στη συνέχεια ακολούθησαν τροποποίησαν βελτίωσαν και ολοκλήρωσαν οι ικανοί διάδοχοί

του

Ο Γαλλιηνός πιστεύω ότι υπήρξε ο πρώτος ηγεμόνας ο οποίος αναγκάστηκε να στηρι-

χτεί κατά πολύ σε laquoστρατούς κρούσηςraquo Αξιοποίησε για πρώτη φορά σε μεγάλη κλίμακα το

ιππικό (equites) πάντα όμως σε συνδυασμό με τις υπόλοιπες μονάδες Κατrsquo αυτόν τον τρόπο

σχημάτισε εκ των ενόντων ισχυρά σώματα στρατού κρούσης τα οποία για πρώτη φορά απέ-

κτησαν τόσο μεγάλη στρατηγική σημασία στο πλαίσιο της ρωμαϊκής στρατιωτικής μηχανής

Η αμυντική στρατηγική που εφαρμόστηκε κατά την περίοδο του Γαλλιηνού επίσης

διέφερε σε σχέση με παλαιότερα Σταδιακά ο κορμός της επικράτειας που απέμεινε στον νό-

μιμο αυτοκράτορα απέκτησε ένα πλέγμα στρατιωτικών βάσεων στις οποίες είχε αποσυρθεί ο

όγκος των μάχιμων μονάδων του στρατού Εκεί έδρευαν επίσης τα τμήματα του στρατού

κρούσης Αναπτύχθηκε έτσι ένα τόξο στρατηγικών βάσεων από τη Βόρεια Ιταλία ως τον Βό-

σπορο σταδιακά και κατά περίσταση ανάλογα δηλαδή με τις εκάστοτε προκύπτουσες

στρατηγικές ανάγκες Η κύρια αμυντική προσπάθεια επικεντρώθηκε σε κομβικά σημεία στο

εσωτερικό Αυτού του είδους η αμυντική στρατηγική επέτρεπε βέβαια στον εχθρό να προελά-

σει βαθιά στην ενδοχώρα διασφάλιζε ωστόσο την επιβίωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

Ο μόνος αλλά ίσως ο σημαντικότερος τομέας στον οποίο σημειώθηκε laquoεπανάστασηraquo

στα χρόνια του Γαλλιηνού και των άμεσων διαδόχων του αφορούσε στη διοίκηση του στρα-

τού Ανάμεσα στα έτη 260-284 η συγκλητική τάξη έπαψε οριστικά να επανδρώνει με μέλη της

όλα τα κλιμάκια της στρατιωτικής διοίκησης τους κληρονομικούς συγκλητικούς αντικατέστη-

σαν πλήρως άνδρες προερχόμενοι από την τάξη των ιππέων Κύρια επίπτωση στάθηκε η αντι-

κατάσταση των συγκλητικών λεγάτων (legati) από ιππείς επάρχους (praefecti) στη διοίκηση

των λεγεώνων Κατά την εποχή του Βαλεριανού και του Γαλλιηνού (253-268) πιστεύουμε

επίσης ότι εμφανίστηκε και ο θεσμός των προτεκτόρων ενός σώματος αξιωματικών που

ανήκαν στην ακολουθία του αυτοκράτορα

Εντούτοις ο Γαλλιηνός δεν ευτύχησε να απολαύσει τους καρπούς των κόπων του Τα

έκτακτα και μόνιμα μέτρα τα οποία ο ίδιος πήρε απέδωσαν κατά τη διάρκεια της βασιλείας

των διαδόχων του Οι λεγόμενοι laquoΙλλυριοίraquo αυτοκράτορες Κλαύδιος Γοτθικός Αυρηλιανός

και Πρόβος (268-282) κατανίκησαν όλους τους εχθρούς του κράτους -εξωτερικούς και εσω-

τερικούς- και αποκατέστησαν την ενότητα της αυτοκρατορίας αξιοποιώντας πλήρως την

προεργασία του Γαλλιηνού

Το έδαφος είχε λοιπόν προετοιμαστεί κατάλληλα για βαθιές τομές στην οργάνωση

του στρατού Το έργο ανέλαβε να φέρει σε πέρας ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός (284-305)

Τρεις ακόμη ηγεμόνες επικουρούσαν τον Διοκλητιανό στη διοίκηση του αχανούς ρωμαϊκού

κράτους σύμφωνα με ένα δυναστικό σύστημα που έγινε γνωστό ως laquoΤετραρχίαraquo Το στρα-

τιωτικό πρόγραμμα του Διοκλητιανού και των συναυτοκρατόρων του οδήγησε σε σημαντικές

δομικές αλλαγές και στην πρώτη σημαντική τροποποίηση της αμυντικής στρατηγικής του

ρωμαϊκού κράτους Σε αντίθεση με τα έκτακτα και προσωρινής συνήθως φύσεως μέτρα του

Γαλλιηνού το πρόγραμμα του Διοκλητιανού οδήγησε στην υιοθέτηση πάγιων πολιτικών που

συνεχίστηκαν και μετά την παραίτησή του από τον θρόνο το 305

Κατά τη διάρκεια της δημιουργικής περιόδου της laquoΤετραρχίαςraquo (286-312) σχηματί-

στηκαν πολλές νέες στρατιωτικές μονάδες ενισχύθηκε αριθμητικά ο στρατός άρχισαν να αξιο-

ποιούνται ειδικευμένοι σχηματισμοί δημιουργήθηκαν στρατοί συνοδείας των Τετραρχών ηγε-

μόνων καθιερώθηκαν οι δούκες ως συνοριακοί στρατιωτικοί διοικητές και αναδιαρθρώθηκε

συνολικά η στρατηγική

Ο στρατός συνοδείας των αυτοκρατόρων ο λεγόμενος laquocomitatusraquo περιλάμβανε

τόσο ιππικούς όσο και πεζικούς σχηματισμούς Ο comitatus ήταν ταυτόχρονα ο laquoστρατός συ-

νοδείαςraquo των Τετραρχών ηγεμόνων σχημάτιζε σε πολλές περιπτώσεις τον πυρήνα των εκ-

στρατευτικών σωμάτων συνιστούσε επίσης ένα σώμα διευρυμένης laquoαυτοκρατορικής φρου-

ράςraquo έπαιζε τον ρόλο του laquoαυτοκρατορικού στρατηγείουraquo και παράλληλα απάρτιζε ένα είδος

laquoκινητής κυβέρνησηςraquo

Σχετικά με τη στρατιωτική διοίκηση κατά την περίοδο του Διοκλητιανού και της Τε-

τραρχίας παρατηρούμε ότι οι έπαρχοι πραιτωρίων (praefecti praetorio) απέκτησαν σημαίνο-

ντα ρόλο ως οι ανώτεροι στρατιωτικοί διοικητές χωρίς παράλληλα να απωλέσουν τις ευρύ-

τερες διοικητικές τους αρμοδιότητες

Οι διοικητές των συνοριακών επαρχιών απώλεσαν σταδιακά τις στρατιωτικές τους

αρμοδιότητες Το κενό που δημιουργήθηκε κάλυψαν οι δούκες Πρώτος ο Διοκλητιανός κα-

θιέρωσε το αξίωμα του δούκα ως επίσημο τίτλο στρατιωτικών διοικητών που μόνιμα ασκούσαν

καθήκοντα διοίκησης σε ευρείς τομείς των παραμεθόριων περιοχών

Επιπλέον αναμορφώθηκε και η στρατηγική Το αμυντικό σύστημα της τετραρχικής πε-

ριόδου δεν είχε ουσιαστικά ενιαία μορφή αλλά ήταν προσαρμοσμένο στις κατά τόπους συν-

θήκες διαθέτοντας σε αρκετούς τομείς ιδιότητες laquoτοπικής άμυνας σε βάθοςraquo Αμυντική στρα-

τηγική αυτού του τύπου εντοπίζεται σε ορισμένες ιδιαίτερα ευαίσθητες περιοχές του αχανούς

συνοριακού μετώπου Χαρακτηριστικά laquoτοπικής άμυνας σε βάθοςraquo διέθετε η αμυντική οργά-

νωση του μετώπου στον Ρήνο καθώς και σε εκτεταμένο τομέα του ανατολικού μετώπου από

την Ερυθρά Θάλασσα ως και τη ρωμαϊκή Μεσοποταμία Στις υπόλοιπες συνοριακές ζώνες η

αμυντική οργάνωση είχε προσαρμοστεί στα τοπικά δεδομένα

Όσον αφορά τον 4ο αι μΧ θεωρούμε ότι ο Μεγάλος Κωνσταντίνος (306-337 μονο-

κράτορας 324-337) υπήρξε ο μεγάλος μεταρρυθμιστής του ρωμαϊκού στρατού Κατά τη

διάρκεια της βασιλείας του πραγματοποιήθηκε η διάκριση των ενόπλων δυνάμεων σε στρατό

των συνόρων (limitanei) και σε στρατό κρούσηςεκστρατείας (comitatenses) Άλλα συστατικά

του κωνσταντίνειου μεταρρυθμιστικού προγράμματος υπήρξαν η δημιουργία ανώτερων στρα-

τιωτικών διοικητών με τον τίτλο του magister equitum και peditum (στρατηλάτης του ιππικού

και του πεζικού αντίστοιχα) η καθιέρωση ως νέας αυτοκρατορικής φρουράς των laquoσχολώνraquo

(scholae palatinae) στη θέση των παλαιών πραιτωριανών καθώς και ο μόνιμος πλέον χαρα-

κτήρας της laquoάμυνας σε βάθοςraquo που προσέδωσε στην αμυντική στρατηγική της εποχής εκεί-

νης η διάταξη των ενόπλων δυνάμεων Οι διάδοχοί του στην ηγεσία της αυτοκρατορίας ου-

σιαστικά πορεύτηκαν στα αχνάρια που χάραξε ο μεγάλος αυτός ηγεμόνας Επεξέτειναν και

ολοκλήρωσαν τις μεταρρυθμίσεις που πρώτος ο Μ Κωνσταντίνος θέσπισε

Η διάκριση σε στρατό κρούσης (comitatenses) και σε συνοριακές δυνάμεις (limitanei)

ήταν η βασική συνισταμένη της στρατιωτικής οργάνωσης της αυτοκρατορίας από τον 4ο αι και

έπειτα Οι comitatenses απάρτιζαν τον στρατό κρούσης της ύστερης ρωμαϊκής και πρώιμης

βυζαντινής αυτοκρατορίας Κατά τη διάρκεια του 4ου αι δημιουργήθηκαν αρκετά περιφερει-

ακά σώματα στρατού κρούσης που κάλυψαν αμυντικά ολόκληρες περιφέρειες του κράτους

Παράλληλα κάθε αυτοκράτορας εξακολουθούσε να διαθέτει υπό τις άμεσες διαταγές του

comitatenses οι οποίοι ονομάστηκαν palatini επειδή ακολουθούσαν τον ηγεμόνα

Ο Μ Κωνσταντίνος ανέθεσε τη διοίκηση των κομιτατήσιων σε νέους ανώτερους αξι-

ωματικούς τους λεγόμενους μαγίστρους ή στρατηλάτες (magistri militum) Οι μάγιστροι ήταν

πλέον οι ανώτεροι στρατιωτικοί διοικητές Η δημιουργία του αξιώματος των μαγίστρων -και

δευτερευόντως των κομήτων- σηματοδότησε αναμφίβολα μια σοβαρή τομή Πιστεύουμε ότι

αποτέλεσε την καίρια συμβολή του Μ Κωνσταντίνου στην μεταρρυθμιστική πορεία του

υστερορωμαϊκού στρατού Για πρώτη φορά στα χρονικά του ρωμαϊκού στρατού από τη γέν-

νησή του και έπειτα δημιουργήθηκε ξεχωριστή ανώτερη διοίκηση Από τότε και στο εξής ο

στρατός διέθετε θεσμοθετημένα πια ηγήτορες αποκλειστικά αφιερωμένους στα στρατιωτικά

τους καθήκοντα

Περισσότερο ενδιαφέρουσα είναι κατά τη γνώμη μας η περίπτωση των συνοριακών

στρατευμάτων των λιμιτάνεων (limitanei) Συμπεράναμε ότι όλοι οι όροι με τους οποίους

χαρακτηρίζονταν τα συνοριακά στρατεύματα του 4ου αι απέκτησαν τεχνική σημασία από τη

βασιλεία του Μ Κωνσταντίνου και έπειτα όχι νωρίτερα Η καίρια τομή που μετέτρεψε τα

παλαιά συνοριακά στρατεύματα στους λιμιτάνεους του 4ου αι ήταν ασφαλώς η θεσμοθετη-

μένη πια παρεμβολή του σώματος των κομιτατήσιων Κατrsquo αυτόν τον τρόπο οι limitanei απο-

τέλεσαν ξεχωριστό κλάδο των ενόπλων δυνάμεων

Για την προστασία των αυτοκρατόρων υπήρχαν οι κανδιδάτοι (candidati) ως laquoαυτο-

κρατορική σωματοφυλακήraquo και οι σχολές (scholae palatinae) ως laquoαυτοκρατορική φρουράraquo

Θα μπορούσαμε δηλαδή να ισχυριστούμε ότι οι κανδιδάτοι ανήκαν στη στενή ενώ αντί-

στοιχα οι σχολάριοι στην ευρύτερη αυτοκρατορική ακολουθία

Τεράστια επιμελητειακή και στρατηγική σημασία είχε η δημιουργία και ανάπτυξη

σταδιακά ήδη από τα χρόνια του Διοκλητιανού των κρατικών εργοστασίων παραγωγής

όπλων και ιματισμού (fabricae κτλ) Η καλά μελετημένη οργάνωση και χωροθέτηση των

βιοτεχνικών αυτών μονάδων πιστοποιεί συγχρόνως την ύπαρξη αμυντικής στρατηγικής την

εποχή που εξετάζουμε Διαπιστώσαμε επίσης ότι ειδικά οι αυτοκράτορες Μ Κωνσταντίνος

Ιουλιανός και Βαλεντινιανός Α΄ σχεδίασαν και εφάρμοσαν συγκεκριμένα και μεγαλόπνοα

οχυρωματικά προγράμματα Τα προγράμματα αυτά διέθεταν συγκεκριμένη φιλοσοφία και

στόχευαν στην εξυπηρέτηση απτών στρατηγικών στόχων

Ολοκληρώνουμε με τα συμπεράσματα και τις διαπιστώσεις για την αμυντική στρατη-

γική κατά τον 4ο αι Η θεωρία της laquoάμυνας σε βάθοςraquo σε συνδυασμό με εκείνη της laquoτριπλής

κλιμάκωσηςraquo εκτιμώ ότι είναι ορθή ως προς τις βασικές της συνιστώσες Οι limitanei φρου-

ρούσαν τα αχανή σύνορα της αυτοκρατορίας και ασχολούνταν κυρίως με την απόκρουση τυ-

χόν μικροαποπειρών του εχθρού να τα διασπάσει Οι comitatenses αποτελούσαν την τακτική

εφεδρεία δηλαδή επενέβαιναν όταν οι limitanei αδυνατούσαν να κρατήσουν μακριά τους

επίδοξους εισβολείς ενώ οι palatini ήταν η τελευταία γραμμή άμυνας και συμμετείχαν σε συ-

γκρούσεις όταν οι υπόλοιπες επιλογές είχαν αστοχήσει Με άλλα λόγια οι limitanei αποτε-

λούσαν τις δυνάμεις ανάσχεσηςπροκάλυψης οι comitatenses τις δυνάμεις κρού-

σηςαντεπίθεσης ενώ οι palatini τη γενική-στρατηγική εφεδρεία του στρατού

Σε γενικές γραμμές ο στρατός του ύστερου ρωμαϊκού και πρώιμου βυζαντινού κρά-

τους στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων διατηρώντας τις περισσότερες από τις παραδοσια-

κές αρετές του laquoκλασικούraquo ρωμαϊκού στρατού Παράλληλα δεν έπαψε να εξελίσσεται και να

αφομοιώνει τις εξελίξεις της εποχής του Παρrsquo όλες τις αναπόφευκτες αποτυχίες το υστερο-

ρωμαϊκό στρατιωτικό οικοδόμημα είχε γερά θεμέλια και άντεξε στις μεγάλες προκλήσεις της

περιόδου εκείνης γεγονός που επέτρεψε στο ανατολικό τουλάχιστον τμήμα της αυτοκρατο-

ρίας να επιβιώσει ανέπαφο για ακόμη τρεις σχεδόν αιώνες πριν επέλθει η αραβική λαίλαπα

που σάρωσε σχεδόν τα πάντα στο διάβα της

Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία της Ανατολής μεταμορφώθηκε σταδιακά στο γνώριμο Βυ-

ζαντινό Κράτος των Μέσων Χρόνων Οι εξελίξεις αυτές υπήρξαν κολοσσιαίας σημασίας για

την ιστορία του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού Το Βυζάντιο διατήρησε για πολλούς ακόμη αιώνες

και σε μεγάλο βαθμό τις ελληνορωμαϊκές παραδόσεις μπολιασμένες με τα νάματα του Χρι-

στιανισμού Υπήρξε ένα κράτος-υπόδειγμα ένα κράτος και μια κοινωνία-φάρος πολιτισμού

ένα σταθερό σημείο αναφοράς σε μια Οικουμένη που διαρκώς μεταλλασσόταν σε μια εποχή

που διαρκώς τα laquoπάντα ῥεῖraquo Η ιστορία όχι μόνο της Ευρώπης αλλά και ολόκληρου του κό-

σμου θα ήταν πολύ διαφορετική αν η ελληνική Ανατολή είχε υποκύψει πρόωρα στις εξωτερι-

κές προσβολές όπως η λατινική Δύση Ευτυχώς για την ιστορία του πολιτισμού και δη του

ευρωπαϊκού κάτι έπρεπε να παραμείνει σταθερό από έναν κόσμο που κατέρρεε και συνάμα

μεταμορφωνόταν ώστε στη συνέχεια οι νέοι λαοί της Ευρώπης ώριμοι μετά από αιώνες

αστάθειας να προβάλουν εκ νέου δυναμικά στο διεθνές προσκήνιο Από την άποψη αυτή η

εκπληκτικής αντοχής στρατιωτική οργάνωση του ύστερου ρωμαϊκού και στη συνέχεια του

βυζαντινού κράτους υπήρξε ένας από τους σημαντικούς παράγοντες που συνέβαλαν -εμμέ-

σως έστω- στη διατήρηση και κατόπιν στη διάχυση του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού όπως τον

γνωρίζουμε σήμερα

επίσης ότι εμφανίστηκε και ο θεσμός των προτεκτόρων ενός σώματος αξιωματικών που

ανήκαν στην ακολουθία του αυτοκράτορα

Εντούτοις ο Γαλλιηνός δεν ευτύχησε να απολαύσει τους καρπούς των κόπων του Τα

έκτακτα και μόνιμα μέτρα τα οποία ο ίδιος πήρε απέδωσαν κατά τη διάρκεια της βασιλείας

των διαδόχων του Οι λεγόμενοι laquoΙλλυριοίraquo αυτοκράτορες Κλαύδιος Γοτθικός Αυρηλιανός

και Πρόβος (268-282) κατανίκησαν όλους τους εχθρούς του κράτους -εξωτερικούς και εσω-

τερικούς- και αποκατέστησαν την ενότητα της αυτοκρατορίας αξιοποιώντας πλήρως την

προεργασία του Γαλλιηνού

Το έδαφος είχε λοιπόν προετοιμαστεί κατάλληλα για βαθιές τομές στην οργάνωση

του στρατού Το έργο ανέλαβε να φέρει σε πέρας ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός (284-305)

Τρεις ακόμη ηγεμόνες επικουρούσαν τον Διοκλητιανό στη διοίκηση του αχανούς ρωμαϊκού

κράτους σύμφωνα με ένα δυναστικό σύστημα που έγινε γνωστό ως laquoΤετραρχίαraquo Το στρα-

τιωτικό πρόγραμμα του Διοκλητιανού και των συναυτοκρατόρων του οδήγησε σε σημαντικές

δομικές αλλαγές και στην πρώτη σημαντική τροποποίηση της αμυντικής στρατηγικής του

ρωμαϊκού κράτους Σε αντίθεση με τα έκτακτα και προσωρινής συνήθως φύσεως μέτρα του

Γαλλιηνού το πρόγραμμα του Διοκλητιανού οδήγησε στην υιοθέτηση πάγιων πολιτικών που

συνεχίστηκαν και μετά την παραίτησή του από τον θρόνο το 305

Κατά τη διάρκεια της δημιουργικής περιόδου της laquoΤετραρχίαςraquo (286-312) σχηματί-

στηκαν πολλές νέες στρατιωτικές μονάδες ενισχύθηκε αριθμητικά ο στρατός άρχισαν να αξιο-

ποιούνται ειδικευμένοι σχηματισμοί δημιουργήθηκαν στρατοί συνοδείας των Τετραρχών ηγε-

μόνων καθιερώθηκαν οι δούκες ως συνοριακοί στρατιωτικοί διοικητές και αναδιαρθρώθηκε

συνολικά η στρατηγική

Ο στρατός συνοδείας των αυτοκρατόρων ο λεγόμενος laquocomitatusraquo περιλάμβανε

τόσο ιππικούς όσο και πεζικούς σχηματισμούς Ο comitatus ήταν ταυτόχρονα ο laquoστρατός συ-

νοδείαςraquo των Τετραρχών ηγεμόνων σχημάτιζε σε πολλές περιπτώσεις τον πυρήνα των εκ-

στρατευτικών σωμάτων συνιστούσε επίσης ένα σώμα διευρυμένης laquoαυτοκρατορικής φρου-

ράςraquo έπαιζε τον ρόλο του laquoαυτοκρατορικού στρατηγείουraquo και παράλληλα απάρτιζε ένα είδος

laquoκινητής κυβέρνησηςraquo

Σχετικά με τη στρατιωτική διοίκηση κατά την περίοδο του Διοκλητιανού και της Τε-

τραρχίας παρατηρούμε ότι οι έπαρχοι πραιτωρίων (praefecti praetorio) απέκτησαν σημαίνο-

ντα ρόλο ως οι ανώτεροι στρατιωτικοί διοικητές χωρίς παράλληλα να απωλέσουν τις ευρύ-

τερες διοικητικές τους αρμοδιότητες

Οι διοικητές των συνοριακών επαρχιών απώλεσαν σταδιακά τις στρατιωτικές τους

αρμοδιότητες Το κενό που δημιουργήθηκε κάλυψαν οι δούκες Πρώτος ο Διοκλητιανός κα-

θιέρωσε το αξίωμα του δούκα ως επίσημο τίτλο στρατιωτικών διοικητών που μόνιμα ασκούσαν

καθήκοντα διοίκησης σε ευρείς τομείς των παραμεθόριων περιοχών

Επιπλέον αναμορφώθηκε και η στρατηγική Το αμυντικό σύστημα της τετραρχικής πε-

ριόδου δεν είχε ουσιαστικά ενιαία μορφή αλλά ήταν προσαρμοσμένο στις κατά τόπους συν-

θήκες διαθέτοντας σε αρκετούς τομείς ιδιότητες laquoτοπικής άμυνας σε βάθοςraquo Αμυντική στρα-

τηγική αυτού του τύπου εντοπίζεται σε ορισμένες ιδιαίτερα ευαίσθητες περιοχές του αχανούς

συνοριακού μετώπου Χαρακτηριστικά laquoτοπικής άμυνας σε βάθοςraquo διέθετε η αμυντική οργά-

νωση του μετώπου στον Ρήνο καθώς και σε εκτεταμένο τομέα του ανατολικού μετώπου από

την Ερυθρά Θάλασσα ως και τη ρωμαϊκή Μεσοποταμία Στις υπόλοιπες συνοριακές ζώνες η

αμυντική οργάνωση είχε προσαρμοστεί στα τοπικά δεδομένα

Όσον αφορά τον 4ο αι μΧ θεωρούμε ότι ο Μεγάλος Κωνσταντίνος (306-337 μονο-

κράτορας 324-337) υπήρξε ο μεγάλος μεταρρυθμιστής του ρωμαϊκού στρατού Κατά τη

διάρκεια της βασιλείας του πραγματοποιήθηκε η διάκριση των ενόπλων δυνάμεων σε στρατό

των συνόρων (limitanei) και σε στρατό κρούσηςεκστρατείας (comitatenses) Άλλα συστατικά

του κωνσταντίνειου μεταρρυθμιστικού προγράμματος υπήρξαν η δημιουργία ανώτερων στρα-

τιωτικών διοικητών με τον τίτλο του magister equitum και peditum (στρατηλάτης του ιππικού

και του πεζικού αντίστοιχα) η καθιέρωση ως νέας αυτοκρατορικής φρουράς των laquoσχολώνraquo

(scholae palatinae) στη θέση των παλαιών πραιτωριανών καθώς και ο μόνιμος πλέον χαρα-

κτήρας της laquoάμυνας σε βάθοςraquo που προσέδωσε στην αμυντική στρατηγική της εποχής εκεί-

νης η διάταξη των ενόπλων δυνάμεων Οι διάδοχοί του στην ηγεσία της αυτοκρατορίας ου-

σιαστικά πορεύτηκαν στα αχνάρια που χάραξε ο μεγάλος αυτός ηγεμόνας Επεξέτειναν και

ολοκλήρωσαν τις μεταρρυθμίσεις που πρώτος ο Μ Κωνσταντίνος θέσπισε

Η διάκριση σε στρατό κρούσης (comitatenses) και σε συνοριακές δυνάμεις (limitanei)

ήταν η βασική συνισταμένη της στρατιωτικής οργάνωσης της αυτοκρατορίας από τον 4ο αι και

έπειτα Οι comitatenses απάρτιζαν τον στρατό κρούσης της ύστερης ρωμαϊκής και πρώιμης

βυζαντινής αυτοκρατορίας Κατά τη διάρκεια του 4ου αι δημιουργήθηκαν αρκετά περιφερει-

ακά σώματα στρατού κρούσης που κάλυψαν αμυντικά ολόκληρες περιφέρειες του κράτους

Παράλληλα κάθε αυτοκράτορας εξακολουθούσε να διαθέτει υπό τις άμεσες διαταγές του

comitatenses οι οποίοι ονομάστηκαν palatini επειδή ακολουθούσαν τον ηγεμόνα

Ο Μ Κωνσταντίνος ανέθεσε τη διοίκηση των κομιτατήσιων σε νέους ανώτερους αξι-

ωματικούς τους λεγόμενους μαγίστρους ή στρατηλάτες (magistri militum) Οι μάγιστροι ήταν

πλέον οι ανώτεροι στρατιωτικοί διοικητές Η δημιουργία του αξιώματος των μαγίστρων -και

δευτερευόντως των κομήτων- σηματοδότησε αναμφίβολα μια σοβαρή τομή Πιστεύουμε ότι

αποτέλεσε την καίρια συμβολή του Μ Κωνσταντίνου στην μεταρρυθμιστική πορεία του

υστερορωμαϊκού στρατού Για πρώτη φορά στα χρονικά του ρωμαϊκού στρατού από τη γέν-

νησή του και έπειτα δημιουργήθηκε ξεχωριστή ανώτερη διοίκηση Από τότε και στο εξής ο

στρατός διέθετε θεσμοθετημένα πια ηγήτορες αποκλειστικά αφιερωμένους στα στρατιωτικά

τους καθήκοντα

Περισσότερο ενδιαφέρουσα είναι κατά τη γνώμη μας η περίπτωση των συνοριακών

στρατευμάτων των λιμιτάνεων (limitanei) Συμπεράναμε ότι όλοι οι όροι με τους οποίους

χαρακτηρίζονταν τα συνοριακά στρατεύματα του 4ου αι απέκτησαν τεχνική σημασία από τη

βασιλεία του Μ Κωνσταντίνου και έπειτα όχι νωρίτερα Η καίρια τομή που μετέτρεψε τα

παλαιά συνοριακά στρατεύματα στους λιμιτάνεους του 4ου αι ήταν ασφαλώς η θεσμοθετη-

μένη πια παρεμβολή του σώματος των κομιτατήσιων Κατrsquo αυτόν τον τρόπο οι limitanei απο-

τέλεσαν ξεχωριστό κλάδο των ενόπλων δυνάμεων

Για την προστασία των αυτοκρατόρων υπήρχαν οι κανδιδάτοι (candidati) ως laquoαυτο-

κρατορική σωματοφυλακήraquo και οι σχολές (scholae palatinae) ως laquoαυτοκρατορική φρουράraquo

Θα μπορούσαμε δηλαδή να ισχυριστούμε ότι οι κανδιδάτοι ανήκαν στη στενή ενώ αντί-

στοιχα οι σχολάριοι στην ευρύτερη αυτοκρατορική ακολουθία

Τεράστια επιμελητειακή και στρατηγική σημασία είχε η δημιουργία και ανάπτυξη

σταδιακά ήδη από τα χρόνια του Διοκλητιανού των κρατικών εργοστασίων παραγωγής

όπλων και ιματισμού (fabricae κτλ) Η καλά μελετημένη οργάνωση και χωροθέτηση των

βιοτεχνικών αυτών μονάδων πιστοποιεί συγχρόνως την ύπαρξη αμυντικής στρατηγικής την

εποχή που εξετάζουμε Διαπιστώσαμε επίσης ότι ειδικά οι αυτοκράτορες Μ Κωνσταντίνος

Ιουλιανός και Βαλεντινιανός Α΄ σχεδίασαν και εφάρμοσαν συγκεκριμένα και μεγαλόπνοα

οχυρωματικά προγράμματα Τα προγράμματα αυτά διέθεταν συγκεκριμένη φιλοσοφία και

στόχευαν στην εξυπηρέτηση απτών στρατηγικών στόχων

Ολοκληρώνουμε με τα συμπεράσματα και τις διαπιστώσεις για την αμυντική στρατη-

γική κατά τον 4ο αι Η θεωρία της laquoάμυνας σε βάθοςraquo σε συνδυασμό με εκείνη της laquoτριπλής

κλιμάκωσηςraquo εκτιμώ ότι είναι ορθή ως προς τις βασικές της συνιστώσες Οι limitanei φρου-

ρούσαν τα αχανή σύνορα της αυτοκρατορίας και ασχολούνταν κυρίως με την απόκρουση τυ-

χόν μικροαποπειρών του εχθρού να τα διασπάσει Οι comitatenses αποτελούσαν την τακτική

εφεδρεία δηλαδή επενέβαιναν όταν οι limitanei αδυνατούσαν να κρατήσουν μακριά τους

επίδοξους εισβολείς ενώ οι palatini ήταν η τελευταία γραμμή άμυνας και συμμετείχαν σε συ-

γκρούσεις όταν οι υπόλοιπες επιλογές είχαν αστοχήσει Με άλλα λόγια οι limitanei αποτε-

λούσαν τις δυνάμεις ανάσχεσηςπροκάλυψης οι comitatenses τις δυνάμεις κρού-

σηςαντεπίθεσης ενώ οι palatini τη γενική-στρατηγική εφεδρεία του στρατού

Σε γενικές γραμμές ο στρατός του ύστερου ρωμαϊκού και πρώιμου βυζαντινού κρά-

τους στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων διατηρώντας τις περισσότερες από τις παραδοσια-

κές αρετές του laquoκλασικούraquo ρωμαϊκού στρατού Παράλληλα δεν έπαψε να εξελίσσεται και να

αφομοιώνει τις εξελίξεις της εποχής του Παρrsquo όλες τις αναπόφευκτες αποτυχίες το υστερο-

ρωμαϊκό στρατιωτικό οικοδόμημα είχε γερά θεμέλια και άντεξε στις μεγάλες προκλήσεις της

περιόδου εκείνης γεγονός που επέτρεψε στο ανατολικό τουλάχιστον τμήμα της αυτοκρατο-

ρίας να επιβιώσει ανέπαφο για ακόμη τρεις σχεδόν αιώνες πριν επέλθει η αραβική λαίλαπα

που σάρωσε σχεδόν τα πάντα στο διάβα της

Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία της Ανατολής μεταμορφώθηκε σταδιακά στο γνώριμο Βυ-

ζαντινό Κράτος των Μέσων Χρόνων Οι εξελίξεις αυτές υπήρξαν κολοσσιαίας σημασίας για

την ιστορία του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού Το Βυζάντιο διατήρησε για πολλούς ακόμη αιώνες

και σε μεγάλο βαθμό τις ελληνορωμαϊκές παραδόσεις μπολιασμένες με τα νάματα του Χρι-

στιανισμού Υπήρξε ένα κράτος-υπόδειγμα ένα κράτος και μια κοινωνία-φάρος πολιτισμού

ένα σταθερό σημείο αναφοράς σε μια Οικουμένη που διαρκώς μεταλλασσόταν σε μια εποχή

που διαρκώς τα laquoπάντα ῥεῖraquo Η ιστορία όχι μόνο της Ευρώπης αλλά και ολόκληρου του κό-

σμου θα ήταν πολύ διαφορετική αν η ελληνική Ανατολή είχε υποκύψει πρόωρα στις εξωτερι-

κές προσβολές όπως η λατινική Δύση Ευτυχώς για την ιστορία του πολιτισμού και δη του

ευρωπαϊκού κάτι έπρεπε να παραμείνει σταθερό από έναν κόσμο που κατέρρεε και συνάμα

μεταμορφωνόταν ώστε στη συνέχεια οι νέοι λαοί της Ευρώπης ώριμοι μετά από αιώνες

αστάθειας να προβάλουν εκ νέου δυναμικά στο διεθνές προσκήνιο Από την άποψη αυτή η

εκπληκτικής αντοχής στρατιωτική οργάνωση του ύστερου ρωμαϊκού και στη συνέχεια του

βυζαντινού κράτους υπήρξε ένας από τους σημαντικούς παράγοντες που συνέβαλαν -εμμέ-

σως έστω- στη διατήρηση και κατόπιν στη διάχυση του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού όπως τον

γνωρίζουμε σήμερα

συνοριακού μετώπου Χαρακτηριστικά laquoτοπικής άμυνας σε βάθοςraquo διέθετε η αμυντική οργά-

νωση του μετώπου στον Ρήνο καθώς και σε εκτεταμένο τομέα του ανατολικού μετώπου από

την Ερυθρά Θάλασσα ως και τη ρωμαϊκή Μεσοποταμία Στις υπόλοιπες συνοριακές ζώνες η

αμυντική οργάνωση είχε προσαρμοστεί στα τοπικά δεδομένα

Όσον αφορά τον 4ο αι μΧ θεωρούμε ότι ο Μεγάλος Κωνσταντίνος (306-337 μονο-

κράτορας 324-337) υπήρξε ο μεγάλος μεταρρυθμιστής του ρωμαϊκού στρατού Κατά τη

διάρκεια της βασιλείας του πραγματοποιήθηκε η διάκριση των ενόπλων δυνάμεων σε στρατό

των συνόρων (limitanei) και σε στρατό κρούσηςεκστρατείας (comitatenses) Άλλα συστατικά

του κωνσταντίνειου μεταρρυθμιστικού προγράμματος υπήρξαν η δημιουργία ανώτερων στρα-

τιωτικών διοικητών με τον τίτλο του magister equitum και peditum (στρατηλάτης του ιππικού

και του πεζικού αντίστοιχα) η καθιέρωση ως νέας αυτοκρατορικής φρουράς των laquoσχολώνraquo

(scholae palatinae) στη θέση των παλαιών πραιτωριανών καθώς και ο μόνιμος πλέον χαρα-

κτήρας της laquoάμυνας σε βάθοςraquo που προσέδωσε στην αμυντική στρατηγική της εποχής εκεί-

νης η διάταξη των ενόπλων δυνάμεων Οι διάδοχοί του στην ηγεσία της αυτοκρατορίας ου-

σιαστικά πορεύτηκαν στα αχνάρια που χάραξε ο μεγάλος αυτός ηγεμόνας Επεξέτειναν και

ολοκλήρωσαν τις μεταρρυθμίσεις που πρώτος ο Μ Κωνσταντίνος θέσπισε

Η διάκριση σε στρατό κρούσης (comitatenses) και σε συνοριακές δυνάμεις (limitanei)

ήταν η βασική συνισταμένη της στρατιωτικής οργάνωσης της αυτοκρατορίας από τον 4ο αι και

έπειτα Οι comitatenses απάρτιζαν τον στρατό κρούσης της ύστερης ρωμαϊκής και πρώιμης

βυζαντινής αυτοκρατορίας Κατά τη διάρκεια του 4ου αι δημιουργήθηκαν αρκετά περιφερει-

ακά σώματα στρατού κρούσης που κάλυψαν αμυντικά ολόκληρες περιφέρειες του κράτους

Παράλληλα κάθε αυτοκράτορας εξακολουθούσε να διαθέτει υπό τις άμεσες διαταγές του

comitatenses οι οποίοι ονομάστηκαν palatini επειδή ακολουθούσαν τον ηγεμόνα

Ο Μ Κωνσταντίνος ανέθεσε τη διοίκηση των κομιτατήσιων σε νέους ανώτερους αξι-

ωματικούς τους λεγόμενους μαγίστρους ή στρατηλάτες (magistri militum) Οι μάγιστροι ήταν

πλέον οι ανώτεροι στρατιωτικοί διοικητές Η δημιουργία του αξιώματος των μαγίστρων -και

δευτερευόντως των κομήτων- σηματοδότησε αναμφίβολα μια σοβαρή τομή Πιστεύουμε ότι

αποτέλεσε την καίρια συμβολή του Μ Κωνσταντίνου στην μεταρρυθμιστική πορεία του

υστερορωμαϊκού στρατού Για πρώτη φορά στα χρονικά του ρωμαϊκού στρατού από τη γέν-

νησή του και έπειτα δημιουργήθηκε ξεχωριστή ανώτερη διοίκηση Από τότε και στο εξής ο

στρατός διέθετε θεσμοθετημένα πια ηγήτορες αποκλειστικά αφιερωμένους στα στρατιωτικά

τους καθήκοντα

Περισσότερο ενδιαφέρουσα είναι κατά τη γνώμη μας η περίπτωση των συνοριακών

στρατευμάτων των λιμιτάνεων (limitanei) Συμπεράναμε ότι όλοι οι όροι με τους οποίους

χαρακτηρίζονταν τα συνοριακά στρατεύματα του 4ου αι απέκτησαν τεχνική σημασία από τη

βασιλεία του Μ Κωνσταντίνου και έπειτα όχι νωρίτερα Η καίρια τομή που μετέτρεψε τα

παλαιά συνοριακά στρατεύματα στους λιμιτάνεους του 4ου αι ήταν ασφαλώς η θεσμοθετη-

μένη πια παρεμβολή του σώματος των κομιτατήσιων Κατrsquo αυτόν τον τρόπο οι limitanei απο-

τέλεσαν ξεχωριστό κλάδο των ενόπλων δυνάμεων

Για την προστασία των αυτοκρατόρων υπήρχαν οι κανδιδάτοι (candidati) ως laquoαυτο-

κρατορική σωματοφυλακήraquo και οι σχολές (scholae palatinae) ως laquoαυτοκρατορική φρουράraquo

Θα μπορούσαμε δηλαδή να ισχυριστούμε ότι οι κανδιδάτοι ανήκαν στη στενή ενώ αντί-

στοιχα οι σχολάριοι στην ευρύτερη αυτοκρατορική ακολουθία

Τεράστια επιμελητειακή και στρατηγική σημασία είχε η δημιουργία και ανάπτυξη

σταδιακά ήδη από τα χρόνια του Διοκλητιανού των κρατικών εργοστασίων παραγωγής

όπλων και ιματισμού (fabricae κτλ) Η καλά μελετημένη οργάνωση και χωροθέτηση των

βιοτεχνικών αυτών μονάδων πιστοποιεί συγχρόνως την ύπαρξη αμυντικής στρατηγικής την

εποχή που εξετάζουμε Διαπιστώσαμε επίσης ότι ειδικά οι αυτοκράτορες Μ Κωνσταντίνος

Ιουλιανός και Βαλεντινιανός Α΄ σχεδίασαν και εφάρμοσαν συγκεκριμένα και μεγαλόπνοα

οχυρωματικά προγράμματα Τα προγράμματα αυτά διέθεταν συγκεκριμένη φιλοσοφία και

στόχευαν στην εξυπηρέτηση απτών στρατηγικών στόχων

Ολοκληρώνουμε με τα συμπεράσματα και τις διαπιστώσεις για την αμυντική στρατη-

γική κατά τον 4ο αι Η θεωρία της laquoάμυνας σε βάθοςraquo σε συνδυασμό με εκείνη της laquoτριπλής

κλιμάκωσηςraquo εκτιμώ ότι είναι ορθή ως προς τις βασικές της συνιστώσες Οι limitanei φρου-

ρούσαν τα αχανή σύνορα της αυτοκρατορίας και ασχολούνταν κυρίως με την απόκρουση τυ-

χόν μικροαποπειρών του εχθρού να τα διασπάσει Οι comitatenses αποτελούσαν την τακτική

εφεδρεία δηλαδή επενέβαιναν όταν οι limitanei αδυνατούσαν να κρατήσουν μακριά τους

επίδοξους εισβολείς ενώ οι palatini ήταν η τελευταία γραμμή άμυνας και συμμετείχαν σε συ-

γκρούσεις όταν οι υπόλοιπες επιλογές είχαν αστοχήσει Με άλλα λόγια οι limitanei αποτε-

λούσαν τις δυνάμεις ανάσχεσηςπροκάλυψης οι comitatenses τις δυνάμεις κρού-

σηςαντεπίθεσης ενώ οι palatini τη γενική-στρατηγική εφεδρεία του στρατού

Σε γενικές γραμμές ο στρατός του ύστερου ρωμαϊκού και πρώιμου βυζαντινού κρά-

τους στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων διατηρώντας τις περισσότερες από τις παραδοσια-

κές αρετές του laquoκλασικούraquo ρωμαϊκού στρατού Παράλληλα δεν έπαψε να εξελίσσεται και να

αφομοιώνει τις εξελίξεις της εποχής του Παρrsquo όλες τις αναπόφευκτες αποτυχίες το υστερο-

ρωμαϊκό στρατιωτικό οικοδόμημα είχε γερά θεμέλια και άντεξε στις μεγάλες προκλήσεις της

περιόδου εκείνης γεγονός που επέτρεψε στο ανατολικό τουλάχιστον τμήμα της αυτοκρατο-

ρίας να επιβιώσει ανέπαφο για ακόμη τρεις σχεδόν αιώνες πριν επέλθει η αραβική λαίλαπα

που σάρωσε σχεδόν τα πάντα στο διάβα της

Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία της Ανατολής μεταμορφώθηκε σταδιακά στο γνώριμο Βυ-

ζαντινό Κράτος των Μέσων Χρόνων Οι εξελίξεις αυτές υπήρξαν κολοσσιαίας σημασίας για

την ιστορία του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού Το Βυζάντιο διατήρησε για πολλούς ακόμη αιώνες

και σε μεγάλο βαθμό τις ελληνορωμαϊκές παραδόσεις μπολιασμένες με τα νάματα του Χρι-

στιανισμού Υπήρξε ένα κράτος-υπόδειγμα ένα κράτος και μια κοινωνία-φάρος πολιτισμού

ένα σταθερό σημείο αναφοράς σε μια Οικουμένη που διαρκώς μεταλλασσόταν σε μια εποχή

που διαρκώς τα laquoπάντα ῥεῖraquo Η ιστορία όχι μόνο της Ευρώπης αλλά και ολόκληρου του κό-

σμου θα ήταν πολύ διαφορετική αν η ελληνική Ανατολή είχε υποκύψει πρόωρα στις εξωτερι-

κές προσβολές όπως η λατινική Δύση Ευτυχώς για την ιστορία του πολιτισμού και δη του

ευρωπαϊκού κάτι έπρεπε να παραμείνει σταθερό από έναν κόσμο που κατέρρεε και συνάμα

μεταμορφωνόταν ώστε στη συνέχεια οι νέοι λαοί της Ευρώπης ώριμοι μετά από αιώνες

αστάθειας να προβάλουν εκ νέου δυναμικά στο διεθνές προσκήνιο Από την άποψη αυτή η

εκπληκτικής αντοχής στρατιωτική οργάνωση του ύστερου ρωμαϊκού και στη συνέχεια του

βυζαντινού κράτους υπήρξε ένας από τους σημαντικούς παράγοντες που συνέβαλαν -εμμέ-

σως έστω- στη διατήρηση και κατόπιν στη διάχυση του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού όπως τον

γνωρίζουμε σήμερα

Για την προστασία των αυτοκρατόρων υπήρχαν οι κανδιδάτοι (candidati) ως laquoαυτο-

κρατορική σωματοφυλακήraquo και οι σχολές (scholae palatinae) ως laquoαυτοκρατορική φρουράraquo

Θα μπορούσαμε δηλαδή να ισχυριστούμε ότι οι κανδιδάτοι ανήκαν στη στενή ενώ αντί-

στοιχα οι σχολάριοι στην ευρύτερη αυτοκρατορική ακολουθία

Τεράστια επιμελητειακή και στρατηγική σημασία είχε η δημιουργία και ανάπτυξη

σταδιακά ήδη από τα χρόνια του Διοκλητιανού των κρατικών εργοστασίων παραγωγής

όπλων και ιματισμού (fabricae κτλ) Η καλά μελετημένη οργάνωση και χωροθέτηση των

βιοτεχνικών αυτών μονάδων πιστοποιεί συγχρόνως την ύπαρξη αμυντικής στρατηγικής την

εποχή που εξετάζουμε Διαπιστώσαμε επίσης ότι ειδικά οι αυτοκράτορες Μ Κωνσταντίνος

Ιουλιανός και Βαλεντινιανός Α΄ σχεδίασαν και εφάρμοσαν συγκεκριμένα και μεγαλόπνοα

οχυρωματικά προγράμματα Τα προγράμματα αυτά διέθεταν συγκεκριμένη φιλοσοφία και

στόχευαν στην εξυπηρέτηση απτών στρατηγικών στόχων

Ολοκληρώνουμε με τα συμπεράσματα και τις διαπιστώσεις για την αμυντική στρατη-

γική κατά τον 4ο αι Η θεωρία της laquoάμυνας σε βάθοςraquo σε συνδυασμό με εκείνη της laquoτριπλής

κλιμάκωσηςraquo εκτιμώ ότι είναι ορθή ως προς τις βασικές της συνιστώσες Οι limitanei φρου-

ρούσαν τα αχανή σύνορα της αυτοκρατορίας και ασχολούνταν κυρίως με την απόκρουση τυ-

χόν μικροαποπειρών του εχθρού να τα διασπάσει Οι comitatenses αποτελούσαν την τακτική

εφεδρεία δηλαδή επενέβαιναν όταν οι limitanei αδυνατούσαν να κρατήσουν μακριά τους

επίδοξους εισβολείς ενώ οι palatini ήταν η τελευταία γραμμή άμυνας και συμμετείχαν σε συ-

γκρούσεις όταν οι υπόλοιπες επιλογές είχαν αστοχήσει Με άλλα λόγια οι limitanei αποτε-

λούσαν τις δυνάμεις ανάσχεσηςπροκάλυψης οι comitatenses τις δυνάμεις κρού-

σηςαντεπίθεσης ενώ οι palatini τη γενική-στρατηγική εφεδρεία του στρατού

Σε γενικές γραμμές ο στρατός του ύστερου ρωμαϊκού και πρώιμου βυζαντινού κρά-

τους στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων διατηρώντας τις περισσότερες από τις παραδοσια-

κές αρετές του laquoκλασικούraquo ρωμαϊκού στρατού Παράλληλα δεν έπαψε να εξελίσσεται και να

αφομοιώνει τις εξελίξεις της εποχής του Παρrsquo όλες τις αναπόφευκτες αποτυχίες το υστερο-

ρωμαϊκό στρατιωτικό οικοδόμημα είχε γερά θεμέλια και άντεξε στις μεγάλες προκλήσεις της

περιόδου εκείνης γεγονός που επέτρεψε στο ανατολικό τουλάχιστον τμήμα της αυτοκρατο-

ρίας να επιβιώσει ανέπαφο για ακόμη τρεις σχεδόν αιώνες πριν επέλθει η αραβική λαίλαπα

που σάρωσε σχεδόν τα πάντα στο διάβα της

Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία της Ανατολής μεταμορφώθηκε σταδιακά στο γνώριμο Βυ-

ζαντινό Κράτος των Μέσων Χρόνων Οι εξελίξεις αυτές υπήρξαν κολοσσιαίας σημασίας για

την ιστορία του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού Το Βυζάντιο διατήρησε για πολλούς ακόμη αιώνες

και σε μεγάλο βαθμό τις ελληνορωμαϊκές παραδόσεις μπολιασμένες με τα νάματα του Χρι-

στιανισμού Υπήρξε ένα κράτος-υπόδειγμα ένα κράτος και μια κοινωνία-φάρος πολιτισμού

ένα σταθερό σημείο αναφοράς σε μια Οικουμένη που διαρκώς μεταλλασσόταν σε μια εποχή

που διαρκώς τα laquoπάντα ῥεῖraquo Η ιστορία όχι μόνο της Ευρώπης αλλά και ολόκληρου του κό-

σμου θα ήταν πολύ διαφορετική αν η ελληνική Ανατολή είχε υποκύψει πρόωρα στις εξωτερι-

κές προσβολές όπως η λατινική Δύση Ευτυχώς για την ιστορία του πολιτισμού και δη του

ευρωπαϊκού κάτι έπρεπε να παραμείνει σταθερό από έναν κόσμο που κατέρρεε και συνάμα

μεταμορφωνόταν ώστε στη συνέχεια οι νέοι λαοί της Ευρώπης ώριμοι μετά από αιώνες

αστάθειας να προβάλουν εκ νέου δυναμικά στο διεθνές προσκήνιο Από την άποψη αυτή η

εκπληκτικής αντοχής στρατιωτική οργάνωση του ύστερου ρωμαϊκού και στη συνέχεια του

βυζαντινού κράτους υπήρξε ένας από τους σημαντικούς παράγοντες που συνέβαλαν -εμμέ-

σως έστω- στη διατήρηση και κατόπιν στη διάχυση του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού όπως τον

γνωρίζουμε σήμερα

μεταμορφωνόταν ώστε στη συνέχεια οι νέοι λαοί της Ευρώπης ώριμοι μετά από αιώνες

αστάθειας να προβάλουν εκ νέου δυναμικά στο διεθνές προσκήνιο Από την άποψη αυτή η

εκπληκτικής αντοχής στρατιωτική οργάνωση του ύστερου ρωμαϊκού και στη συνέχεια του

βυζαντινού κράτους υπήρξε ένας από τους σημαντικούς παράγοντες που συνέβαλαν -εμμέ-

σως έστω- στη διατήρηση και κατόπιν στη διάχυση του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού όπως τον

γνωρίζουμε σήμερα