Ιστορί Ελληνικού και Ρωμαϊκού Δικαίου

Σημειώσεις Ελληνορωμαϊκού Δικαίου

ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ τα στοιχεία εκείνα που μας παρέχουν άμεσα ή έμμεσα δικανικές πληροφορίες για τα περιεχόμενα των νομικών κανόνων ή της ειδικότερης εννοιολογικής φύσεως του δικαίου σε δεδομένο τόπο και χρόνο Οι πηγές του δικαίου χωρίζονται σε άμεσες και έμμεσες ΑΜΕΣΕΣ ΠΗΓΕΣ (προσδιορίζουν σε πρωτότυπη βάση το περιεχόμενο του κανόνα ndash αμεσότητα σε τόπο ή χρόνο)Α) Επιγραφές από λίθο μέταλλο ξύλο πάνω στα οποία χαράζονταν τα δικανικά κείμενα με τον φοινικικό αριστερόστροφο τρόπο που κατευθυνόταν από αριστερά προς τα δεξιά (γραφή laquoβουστροφηδόνraquo)Κλασικές καταγραφές νόμων

1 Του πολιτειακού νόμου της Κρητικής Δρηρού 650 ndash 600 πΧρ2 Της πολιτειακής ρήτρας Χίου 575 ndash 500 πΧρ (δικαστικές δικαιοδοσίες

δημοσίης βουλής)3 Της Σολώνειας νομοθεσίας laquoΆξονεςraquo και laquoκύρβειςraquo 4 Της επαναχαράξεως το 409 ndash 408 πΧρ από τους laquoαναγραφείςraquo Αθηναίους5 Της Επανακωδικοποιήσεως των laquoαρχαίων νόμωνraquo 403 ndash 402 πΧρ 6 Της Δωδεκάδελτης Επιγραφής της Γόρτυνας

Β) Πάπυροι θεμελιακής σημασίας δικανικές πηγές και καλύπτουν χρονικά την περίοδο από την Αίγυπτο (3000 πΧρ) έως αυτή του Ελληνιστικού Δικαίου (4ος αι πΧρ) Κατασκευάζεται από θάμνο και είχε σχήμα κυλίνδρου Γ) Περγαμηνές κατασκευάζονται από δέρμα και παραγκώνισαν την χρήση παπύρου μετά τον 4ο αι μΧρ σε λειτουργικά εκκλησιαστικά λογοτεχνικά και δικανικά στοιχεία

ΕΜΜΕΣΕΣ ΠΗΓΕΣ στοιχεία συμπληρωματικά ή αναπληρωματικά των άμεσων πηγών Περιέχουν δικαιικές ιστορικές πληροφορίες για θεσμούς νομικές καταστάσεις δικανικές σχέσεις παρεχόμενες πλαγίως Δεν υπάρχει δυνατότητα άμεσης πρόσβασης σrsquoαυτές και εμφανίζονται προβλήματα ελλιπούς αναφοράς ιδίως όταν υπεισέρχεται προσωπική αξιολόγηση Για την ασφαλή δικαιική γνώση κρίνεται απαραίτητος ο συνδυασμός με άλλες άμεσες πηγές Αποτελούν όμως ένα από τα βασικότερα στοιχεία ερμηνείας των κανόνων στην αφορμή (occasion legis) και την αιτία (ratio legis)

Η ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΤΟΥ ΖΑΛΕΥΚΟΥΝομοθέτης των Επιζαφύριων Λοκρών (ελληνική αποικία της ΜΕλλάδος στην Κάτω Ιταλία) Οργάνωσε την νομοθεσία του γνωστή για τις αυστηρές ρυθμίσεις της Περιεχόμενο Ποινικού δικαίου του Ζάλευκου Βασισμένη στον Δημοσθένη κατά Τιμοκράτους αρχή του αντιπεπονθότος ή ανταποδόσεως Προερχόμενη από τον ιστορικό έφορο (πληροφορία από τον Στράφωνα) Ο Ζάλευκος θεσπίζει τον περιορισμό της ελεύθερης επιβολής των ποινών (προάγγελος του ldquonullum crimen nulla poena sine legerdquo ) Οι κυριότερες ρυθμίσεις που εμπεδώνουν την ουσιαστική γνώμη περί των Ιδεών και αντιλήψεων Δικαίου

Έμμεση τροποποίηση της επιβαλλόμενης ποινής της τυφλώσεως κατά μοιχών

1


Καθιέρωση ειδικού άρχοντα του laquoκοσμόποληraquo με αρμοδιότητα τη μορφή αυθεντικής ερμηνείας των νόμων

Καθιέρωση της απαγορεύσεως εκποιήσεως της γης εκτός αν υπήρχε άφευκτος ανάγκη

Απαγόρευση της έγγραφης καταρτίσεως δανειστικών συμβολαίων Περιορισμός της πολυνομίας για να αποφύγει μια άκαιρη τροποποίηση των

νομοθετικών διατάξεων Περιορισμός της γενικότερης ακόλαστης διαβίωσης των γυναικών

ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΧΑΡΩΝΔΑΑναφέρεται θεωρητικά στην δικαιική οργάνωση της Κατάνης της Σικελίας Εξαιτίας όμως της ασάφειας των έμμεσων πηγών της αποδίδει την νομοθεσία των Θουρίων παρά της Κατάνης Θεωρείται ο πρώτος που χρησιμοποιεί την συγκριτική μέθοδο για την διαμόρφωση των ειδικότερων ρυθμίσεων της νομοθεσίας του Οι laquoδίκες ψευδομαρτύρων μόνη πρωτοτυπία του Χαρώνδα (σύμφωνα με τον Αριστοτέλη) Καθιερώνει τον δικονομικό όρο laquoεπίσκηψιςraquo καταγγελία που αποτελεί εισαγωγικό δικονομικό στοιχείο για την δίκη κατά των ψευδομαρτύρων αργότερα εισάγεται στο αττικό δίκαιο για κάθε είδους ψευδομαρτυρίας για την αποκατάσταση κάθε είδους βλάβης που προξενήθηκε στον αντίδικο ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣΑ) Περί των laquoομοσιπύωνraquo (ομοτράπεζος = ομόσιτος) θεσμός της κοινοκτημοσύνης Β) Η laquoπερί της των ορφανών φυλακήςraquo ερμηνευτικά προβλήματα στο αρχαίο Ελληνικό Κληρονομικό δίκαιο Γ) Η laquoπερί της μητριάςraquo Δ) Η ιδιαίτερη ενισχυτική διάταξη του laquoοίκουraquo laquoη γαρ φύσις τεκνοποιίας ένεκεν ουκ ακολασίας εποίησεν την σποράνraquo Ε) laquoΓυναίκα δε σωφρωνείν χρη και το μη προσδέχεσθαι συνουσίαν ασεβή παρrsquoάλλων ανδρώνraquo ΣΤ) Η laquoπερί των επικλήρωνraquo διάταξη ρύθμιση γενική της νομικής θέσης των γυναικών μόνες στον οικογενειακό κλήρο χωρίς άρρενες συγγενείς ΣΥΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ(ρυθμίσεις που προσδιορίζουν το χρονικό πλαίσιο ή την προθεσμία καταρτίσεως της δικαιοπραξίας) Αναφορά στον θεσμό του αρραβώνα Η έννοια της κύριας αγοραπωλησίας ισχυρή ndash υποχρεωτική για αγοραστή-πωλητή μετά τον αρραβώνα

ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ1 laquoΕπίσκηψιςraquo2 Δίκη κακομιλίας (αποτροπή κακομιλιών) ndash κακών συναναστροφών

ΠΟΙΝΕΣ 1 Αποκλεισμός από την άσκηση δημοσίων αξιωμάτων 2 Οι συκοφάντες περπατούν στεφανωμένοι με μυρίκη και να τους βλέπουν οι

άλλοι πολίτες 3 Οι λιποτάκτες πηγαίνουν 3 μέρες στην αγορά με γυναικεία ενδύματα 4 Επιβολή αυστηρού προστίμου στους εύπορους πολίτες που απουσιάζουν από

τα καθήκοντά τους και άδεια ή μικρό πρόστιμο στους απόρους να απουσιάζουν

2


5 Πολιτική laquoαράraquo στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων

ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΛΑΚΕΔΑΙΜΟΝΙΩΝΠολιτεία στρατοπέδου με κύρια πολιτική αρετή την πολεμική Ο Λυκούργος ο νομοθέτης της πολιτείας με τις laquoρήτρεςraquo Μεγάλη ρήτρα τέλη 8ου ndash αρχές 7ου αι πΧρ (κατανομή του πληθυσμού των Σπαρτιατών οριοθέτηση των πολιτειακών οργάνων της Σπάρτης)ΟΡΓΑΝΑΔύο (2) Βασιλείς με τα ίδια καθήκοντα προερχόμενοι από τα δύο αρχέγονα γένη τους Αγιάδες και τους Ευρυπωντίδες Δικαιοδοσία σε ιερατικά και στρατηγικά έργα Μαζί με την γερουσία η άσκηση του δικαιώματος συγκλήσεως και διαλύσεως της laquoΑπέλλαςraquo Δικαστικές αρμοδιότητες στα θέματα οικογενειακού δικαίου (υιοθεσίες τέκνων)

ΓΕΡΟΥΣΙΑ Η ανώτατη μαζί με τους δύο βασιλείς πολιτική αρχή ισόβια και ανεύθυνη με αριθμό 28 μελών με ηλικία άνω των 60 Η αρχή των Γερόντων επέφερε ισορροπία στο πολίτευμα Η πολιτεία αιωρούνταν πάντα μεταξύ της τυρρανίδας και της οχλοκρατίας Δικαιοδοσία laquoκρίσεωςraquo μελών από την εκκλησία (την συνέλευση των Σπαρτιατών) Διαφωνία του Αριστοτέλη ισοβίως (λόγω του πνευματικού γήρατος ndash ανεύθυνο των γερόντων)Αρμοδιότητες i) σύγκληση και διάλυση της Εκκλησίας του Δήμου ii) προβούλευση νόμων πριν την υποβολή στην Απέλλα iii) δικαστικές αρμοδιότητες α) επιβολή ποινής θανάτου και εξορίας β) συμμετοχή στην ειδική σύνθεση του δικαστηρίου που δικάζει τους βασιλείς

ΑΠΕΛΛΑ Συνέλευση των πολιτών της Σπάρτης Ένα από τα βασικά όργανα Δικαίωμα του laquoαπελλάζεινraquo (συμμετοχή σε νομοθετημένη συνέλευση πολιτών) συνερχόταν σε τακτά χρονικά διαστήματα ΔΕΝ έχει δικαίωμα τροποποίησης ή συμπλήρωσης των νόμων αλλά μόνο δικαίωμα επιδοκιμασίας ή απόκρουσης των προτάσεων Συμμετείχαν όλοι οι Σπαρτιάτες άνω των 30 με πολιτικά δικαιώματα αφού είχαν ασκηθεί στην πολεμική αγωγή Αρμοδιότητες i) συναγωγή κρίσεως στις προτάσεις ii) λήψη αποφάσεων για κήρυξη πολέμου σύναψη συνθηκών και ειρήνης εκλογή μελών γερουσίας και απελευθερωτικές πράξεις laquoειλώτωνraquo

ΕΦΟΡΟΙ μεταγενέστερος θεσμός της μεγάλης ρήτρας Ο ένας ήταν ο laquoεπώνυμος έφορος της πόλεωςraquo Ίσχυε η αρχή της πλειοψηφίας και η εκλογή γινόταν από τον δήμο Αρμοδιότητες i) θέματα διοικητικά δικαστικά ii) άσκηση πολιτικής εξουσίας Δικαίωμα σύγκλησης και διεύθυνσης των εργασιών της laquoΑπέλλαςraquo και της Γερουσίας

ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΜΙΚΡΩΝ ΡΗΤΡΩΝ(οριοθετούσαν στο μέτρο των ρυθμίσεων της την οργάνωση της laquoπολιτείαςraquo)

1) Μη χρήσθαι νόμοις εγγράφοις ndash απαγόρευση γραπτών νόμων 2) Κατά της πολυτελείας ndash απαγόρευση χρήσεως χρυσών και αργυρών

νομισμάτων 3) Απαγόρευση εκστρατείας εναντίον των ίδιων εχθρών για να μην εθίζονται

αυτοί στην άμυνα και την πολεμική τέχνη

3


4) Αναδιανομή της καλλιεργήσιμης γης σε αγροτικούς κλήρους ndash ισότητα μεταξύ των πολιτών αλλά και γενικότερα κατrsquoαξία και μέγεθος κλήρου

5) Παρακώλυση διάταξης για ελεύθερη μεταβίβαση κλήρων εξαιτίας πώλησης

6) Ξενηλασία 7) Δυνατότητα παραμονής των ξένων εφόσον ήταν χρήσιμος laquoδίαιταraquo

στρατιωτικής διαβίωσης άσκηση της πολιτείας ndash αγωγή των παιδιών 8) Απομάκρυνση των ξένων από την Σπάρτη για να μην προκαλέσουν βλάβη

στην laquoκαθεστώσαν πολιτείαraquo των Λακεδαιμονίων 9) Ειδικότερες laquoγαμικές σχέσειςraquo

Οι άγαμοι θεωρούνται άτιμοι και απαγορευόταν να παρίστανται ως θεατές στους γυμνικούς αγώνες νέων Οι πολύτεκνοι απαλλάσσονται από laquoφρουράraquo και laquoδημόσια βάρηraquo Απαγόρευση θεσπίσεως προίκας ηβική τελείωση του γάμου 3 δίκες με χρηματικές ποινές

ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΑΘΗΝΑΙΩΝ

ΔΡΑΚΩΝ (621 ndash 620 πΧρ) ουσιαστική διαφοροποίηση πολιτικού καθεστώτος laquoθεσμοίraquo νέο καθεστώς laquoπολιτείαςraquo Πολιτικά δικαιώματα σε όσους με δική τους δαπάνη στρατεύονταν ως laquoοπλίτεςraquo Οι laquoοπλίτεςraquo συμμετέχουν στην Βουλή και την Εκκλησία του Δήμου Περιορισμός δραστηριοτήτων του Αρείου Πάγου φύλακας των νόμων επόπτης ορθής τηρήσεως από τις υπόλοιπες αρχές Δικαίωμα εισαγγελίας ενώπιον του ΑΠ (δικαίωμα μορφής δημόσιας κατηγορίας από οποιονδήποτε θεωρούσε ότι αδικείται από κάποιον άρχοντα Η εκδίκαση των υπολοίπων αδικημάτων ανατέθηκε στους laquoεφέτεςraquo (51 ευπάτριδες) και τους laquoεκ πρυτανείουraquo)

ΣΟΛΩΝ (594 πΧρ) άρχων διαλλακτής Διατήρηση laquoφονικών νόμωνraquo με ουσιαστική ισχύ α) Απαγόρευση του laquoδανείζειν επι σώμασινraquo β) laquoΣεισάχθειαraquo (απαλλαγή από χρέη ιδιωτικά και δημόσια) γ) Κατανομή πολιτών σε 4 τάξεις με βάση το αποτίμημα των προσόδων της γαιοκτησίας τους (πεντακοσιομέδιμνοι ιππείς (με 300 μεδίμνους) ζευγίτες (200 μέδιμνοι) θήτες) δ) Συμμετοχή των 4 τάξεων στα πολιτειακά όργανα ανάλογα με το ύψος του ετήσιου εισοδήματος Οι 9 άρχοντες εκλέγονται μόνο από τις 2 πρώτες τάξεις οι υπόλοιποι άρχοντες από τις 3 πρώτες τάξεις η τελευταία (θήτες) συμμετείχε μόνο στα δικαστήρια και την Εκκλησία του Δήμου ε) Ισόρροπη αναλογική φορολογία στ) σύστημα εισφορών των πολιτών για συντήρηση του στόλου

Τυραννίδα Πεισιστράτου 561560 πΧρ ndash 511510 πΧρ

ΚΛΕΙΣΘΕΝΗΣ Δημοκρατικότερη βάση 508507 πΧρ Χορηγεί σrsquoόλους τους ελεύθερους πολίτες το δικαίωμα του Αθηναίου πολίτη (σε ξένους και μέτοικους) Δημιουργία μετά την ανάμειξη των 10 φυλών Χωροταξική κατανομή της πόλης και της χώρας των Αθηνών σε laquoδήμουςraquo (Δήμος ndash 30 τριτυές ndash ανά 10 στο άστυ των Αθηνών)

4


Οργάνωση αντίθετη προς την τυραννίδα με ουσιαστική μορφοποίηση του δημοκρατικού πολιτεύματος Νόμος laquoπερί οστρακισμούraquo μια φορά το χρόνο η ΕτΔ εκδιώκει από την πόλη για 10 χρόνια οποιονδήποτε επιβουλεύεται την κατάλυση του δημοκρατικού πολιτεύματος Στην εποχή του λειτουργεί η ισονομία (πολιτική ισότητα στην συμμετοχή των πολιτών στην εξουσία ) και η ισηγορία (= ελεύθερη έκφραση της γνώμης του κάθε πολίτη )

ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ

ΠΟΛΙΤΕΣ Επί Δράκοντα μόνον όσοι είχαν την δυνατότητα να φέρουν όπλα Επί Σόλωνα επεκτείνεται το δικαίωμα και στους θήτες Επί Κλεισθένη όλοι οι ελεύθεροι κάτοικοι της Αττικής οι ξένοι και οι τέως δούλοι που είχαν γίνει μέτοικοι μετά την απελευθέρωσή τους Γεννιούνται από νόμιμο γάμο ο οποίος έγινε με μια μορφή εγγυήσεως και έκδοσης ή με laquoεπιδικασίαraquo Η εγγραφή στους δημοτικούς καταλόγους περιλαμβάνει πλήρη ονοματοδοσία κύριο όνομα όνομα πατέρα laquoοικείουraquo δήμου και γινόταν μετά τα 18 Στα 20 εγγραφή στους καταλόγους της Εκκλησίας και στα 30 μέλος της Βουλής ή της Ηλιαίας και στα 50 μέλος δικαστηρίου εφετών

ΜΕΤΟΙΚΟΙ Ξένοι κάτοικοι της Αττικής Είχαν έναν Αθηναίο πολίτη ως προστάτη κα νομιμοποιούσε τις σχέσεις με το κράτος Υποχρεώσεις α) καταβολή μετοικίου (ετήσιο τέλος) β) λειτουργικές εισφορές γ) στράτευση Δεν μπορούσαν νrsquoαποκτήσουν έγγεια ιδιοκτησία αλλά μπορούσαν να γραφούν ως μέτοικοι στον οικείο δήμο κατοικίας τους και να δηλώνουν μαζί με το όνομά τους και τον δήμο τους χωρίς πολιτικά δικαιώματα Είχαν όμως ειδική δωσιδικία στις laquoιδιωτικέςraquo δίκες ενώπιον του άρχοντα ndash πολέμαρχου (δικαστής δήμων ndash διαιτητής) Ειδική κατηγορία αποτελούν οι ισοτελείς με δικαίωμα δημοσιονομικής εξίσωσης με τους Αθηναίους πολίτες σχετικά με την καταβολή τελών (=οικονομική απαλλαγή από τοις λοιπές υποχρεώσεις των μετοίκων ) Ακόμα τους είχε παραχωρηθεί laquoπροξενίαraquo laquoευεργεσίαraquo laquoατέλειαraquo και laquoκτήση γης και οικίαςraquo

ΔΟΥΛΟΙ Υποδεέστερη τάξη των Αθηναίων κατοίκων Διακρίνουμε τους δημόσιους (με αστυνομικά κυρίως καθήκοντα) και τους ιδιώτες Απαγορεύεται η είσοδος στην Εκκλησία του Δήμου Μη ανεκτές οι βιαιοπραγίες εναντίον τους Ειδική κατηγορία οι laquoχωρίς οικούντεςraquo ελεύθερη εργασία έναντι αμοιβής χωρίς να κατοικούν με τον κύριό τους Είχαν ακόμη δικαίωμα μαρτυρίας ιδιαίτερα σε φονικές δίκες Η απελευθέρωση γινόταν είτε με ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου είτε με απελευθερωτικές πράξεις από τον κύριο τους

ΜΟΝΟΠΡΟΣΩΠΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΕΣ ΑΡΧΕΣ laquoΟι προς τον πόλεμοraquo άρχοντες οι laquo9 άρχοντεςraquo οι laquo11 άρχοντεςraquo

laquoΟι προς τον πόλεμοraquo Αρχικά εκλέγονταν από τις 10 φυλές αργότερα απrsquoόλο τον Αθηναϊκό λαό laquoσυναρχίαraquo με ορισμένες δικαιοδοσίες

5


10 στρατηγοί στρατιωτικές δικαστικές δικαιοδοσίες σε στρατιωτικές δίκες μετά την επιστροφή του στρατεύματος στην πόλη ενώ κατά την διάρκεια του πολέμου υπάγονταν στους στρατηγούς για την επιβολή των ποινών με απόλυτη δικαιοδοσία Διευρυμένες δικαιοδοσίες

laquoΟι 9 άρχοντεςraquo ουσιαστικό και απαραίτητο στοιχείο για την απονομή της δικαιοσύνης α) άρχοντας (επώνυμος β) ο βασιλεύς γ) πολέμαρχος δ) 6 θεσμοθέτες

Αρμοδιότητες laquoΕπώνυμος άρχωνraquo φροντίδα οικογένειας (γονείς τέκνα ορφανά επίκληρες θυγατέρες οικογενειακό δίκαιο) laquoΒασιλεύςraquo επόπτης θρησκείας συμμετοχή στην laquoφονικήraquo διαδικασία μολονότι προκύπτουν προβλήματα από την επαναχάραξη του 409408 πΧρ laquoΠολέμαρχοςraquo δωσιδικία μετοίκων και απελεύθερων (laquoιδιωτικές δίκεςraquo - οικογενειακό δίκαιο)6 Θεσμοθέτες δικαστικές αρμοδιότητες α) εποπτεία ηλιαστικού δικαστηρίου (κρίση δικών με laquoσύμβολαraquo - μεταξύ πόλεων ndash συνομολογημένες συνθήκες ) β) laquoένδειξιςraquo έγγραφη μήνυση στον αρμόδιο άρχοντα για περαιτέρω εκδίκαση της δημόσιας δίκης γ) laquoπροβολήraquo (καταγγελία προς ΕτΔ κατά συκοφαντών) δ) κληρωμένοι άρχοντες ε) ετήσια αναθεώρηση νόμων στ) προσδιορισμός ημερών που μπορούσαν να συνέρχονται στα δικαστήρια laquoΟι 11 άρχοντεςraquo laquoΣυναρχίαraquo αρχόντων α) επιμέλεια φυλακών και σωματικών ποινών απαγγελθέντων από τα δικαστήρια β) τήρηση ειδικών αρχείων laquoοφειλετώνraquo προς την πόλη γ) έλεγχο στη διαδικασία αποφυγής laquoαπογραφήςraquo Δίκαζαν κλέφτες ανδραποδιστές φονιάδες που πιάστηκαν επrsquoαυτοφόρω

ΠΟΛΥΠΡΟΣΩΠΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΕΣ ΑΡΧΕΣ

1) ΒΟΥΛΗ 500 βουλευτές αρχικά (50 από τις 10 φυλές) αργότερα 600 (+2 φυλές) Απαραίτητη δοκιμασία Κατά laquoπρυτανείαraquo διοίκηση διάρκειας 3536 ημερών α) κρίση αρχόντων β) θέματα πολέμου - στόλου γ) προνόμια προξένων δ) σύμμαχοι ε) διαχείριση laquoχρημάτωνraquo της πόλης στ) αποδοχή μηνύσεων κατά ιδιωτών ζ) laquoεισαγγελίεςraquo προς την εκτέλεση του δήμου η) θέματα ΕτΔ θ) φροντίδα ιερών ι) τήρηση συνθηκών με όρκους2) ΒΟΥΛΗ του ΑΡΕΙΟΥ ΠΑΓΟΥ laquoδιατελέσαντεςraquo 9 άρχοντες και ισόβιοι Απαραίτητη η δοκιμασία Δικαιοδοσία σε πολλούς τομείς κυρίως όμως δικαστική 3) ΕΚΚΛΗΣΙΑ του ΔΗΜΟΥ βασικότερο πολιτειακό όργανο laquoΕπίτιμοιraquo Αθηναίοι άνω των 20 Έκτακτες και τακτικές συνελεύσεις με δικαιοδοσία

1) έλεγχο πράξεων αρχόντων ndash laquoεπιχειροτονίαraquo ndash καλώς άρχειν 2) laquoεισαγγελίαraquo για οποιοδήποτε αδίκημα των Αθηναίων 3) laquoπροβολέςraquo - καταγγελίες κατά εκείνων που διέπρατταν αδικήματα

που στρέφονταν εναντίον του δήμου εξύβριζαν ή ασεβούσαν στις εορτές των Αθηναίων

4) απόφαση στην οστρακοφορία

6


5) ψηφίσματα 6) ψήφιση νόμων ndash νομοθετικό έργο

( οστρακοφορία μυστική ψηφοφορία διrsquoοστράκων 6000 Αθηναίων)

ΦΟΝΙΚΕΣ ΔΙΚΕΣ (σε περίπτωση βίαιου θανάτου)Αρμόδια φονικά δικαστήρια

1) ΑΡΕΙΟΣ ΠΑΓΟΣ δίκες φόνου τραύματος εκ προνοίας πυρκαϊάς φαρμάκων Ποινή για τον εκ προθέσεως φόνο θάνατος δήμευση περιουσίας δράστη ενώ ανάλογες είναι οι ποινές για τις άλλες πράξεις

2) ΠΑΛΛΑΔΙΟ Φόνοι μη εκ πρόνοιας φόνοι εκ βουλήσεως φόνοι οικετών μετοίκων ξένων Ποινή η πρόσκαιρη εξορία και διακοπή της μόνο με laquoαίδεσηraquo (συγγνώμη) από τους συγγενείς του θύματος

3) ΔΕΛΦΙΝΙΟ laquoδίκαιοιraquo νόμιμοι φόνοι νόμιμος λόγος τέλεσης 4) ΤΗΣ ΦΡΕΑΤΟΥ ιδιόμορφο δικαστήριο Ο δράστης σε πλοιάριο οι

δικαστές στην ξηρά Δίκη ήδη καταδικασμένων σε εξορία για ακούσιο φόνο σε περίπτωση κατηγορίας για νέο εκούσιο φόνο ή τραυματισμό

5) ΤΟΥ ΠΡΥΤΑΝΕΙΟΥ χωρίς ιδιαίτερα σαφή χαρακτηριστικά Δικαστές ο Βασιλεύς και 4 φιλοβασιλείς των 4 αρχαίων Αθηναϊκών φυλών Δίκες φόνου αποδιδόμενου σε άγνωστο ζώο ή άψυχο αντικείμενο

6) ΗΛΙΑΙΑ Μεγαλύτερο δημοκρατικότερο ισχυρότερο δικαστήριο Δικαστές ndash laquoΗλιασταίraquo όλοι οι Αθηναίοι άνω των 30 ετών με ετήσια θητεία (60 από τις 10 φυλές 600 μέλη) με ετήσια ορκομωσία

Κατηγορίες δικών ιδιωτικές ndash δημόσιες τιμητοί ndash ατίμητοιΆσκηση των δικαστικών καθηκόντων σε τμήματα των 500 Όρκος στην αρχή του έτους (ορκωτό ndash ένορκοι)

ΜΕΓΑΛΗ ΔΩΔΕΚΑΔΕΛΤΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΓΟΡΤΥΝΑΣ

Μοναδικό δικαιικό μνημείο της κλασικής αρχαιότητας Ρυθμίσεις 1) νόμιμη ηλικία laquoδρομεύςraquo (μάρτυρας σε δίκη συναίνεση σε αγοραπωλησία συμμετοχή στους laquoεπιβάλλοντεςraquo - γάμος με την laquoπατροιόκοraquo) 2) νόμιμη θέση γυναικών ( περιορισμός σε θέματα Δημοσίου Δικαίου) 3) τάξεις κατοίκων (ελεύθεροι πολίτες απέταιροι δούλοι ndash κυρίως δούλοι δούλοι laquoοικείςraquo laquoενδοθιδίαraquo οικόσιτη δούλη) 4) πατρική εξουσία 5) υιοθεσία ( μπροστά στην ΕτΔ ndash ρητή βούληση υιοθετούντος Ακόμη περιουσία υιοθετούντος κληρονομικό μερίδιο λύση υιοθεσίας 6) γάμος 7) προίκα ( δυνητικής ισχύος οριζόμενο ανώτατο όριο παραχωρήσεων ) 8) Σχέσεις συζύγων ως προς τα περιουσιακά (δικαιοκτητική και δικαιοκρατική αντιμετώπιση ndash όχι ισότιμοι) Εκποίηση περιουσιακών στοιχείων της γυναίκας σε περίπτωση i) διαζυγίου ii) χηρεία iii) θάνατος συζύγου (γυναίκα) ndash περιουσία στα τέκνα 9) διαζύγιο (μοιχεία με έγγαμη γυναίκα μόνο επιβολή χρηματικής ποινής) 10) κληρονομικές σχέσεις [α) διαφοροποίηση στις ρυθμίσεις περιουσιακών σχέσεων ανδρών ndash γυναίκων β) πρόταξη κλήσεως των αρρένων γ) συνέχιση του οίκου από την πατροιόκο δ) αποκλεισμός γονέων από κληρονομική διαδοχή τέκνων καθώς και των συζύγων από κληρονομική διαδοχή του άλλου συζύγου

7


ΤΑΞΕΙΣ εξ αδιαθέτου κληρονομικής διαδοχής 1η ομού τα τέκνα (2 μερίδια σε υιούς 1 σε θυγατέρες)2η αδέρφια και απrsquoαυτούς τα τέκνα και απrsquoαυτά τα τέκνα 3η αδερφές και απrsquoαυτές τα τέκνα και απrsquoαυτά τα τέκνα 4η laquoεπιβάλλοντεςraquo συγγενείς (όχι προσδιορισμένος βαθμός συγγένειας)5η laquoκλάροςraquo (κλήρος) ndash μέρος άτομα των περιουσιακών στοιχείων

Θεσμός της laquoπατροιόκουraquo (και στο Ελληνικό και στο Ρωμαϊκό δίκαιο με πανελλήνια ισχύ) Μοναδική κληρονόμος της πατρικής περιουσίας αν δεν υπήρχε πατέρας ή άλλος αρσενικός αδερφός προερχόμενος από τον ίδιο πατέρα Παντρεύονταν υποχρεωτικά τους laquoεπιβάλλοντεςraquo (συγγενείς του πατέρα αδέρφια ή γιοί των αδερφών) Η σημασία του θεσμού ήταν πολύ σημαντική για την συνέχιση του πατρικού οίκου από την πατροιόκο αφού κληρονομούσε καθrsquoολοκληρίαν την περιουσία του πατέρα της και συνέχιζε την οικογένεια

ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΚΡΗΤΩΝ

Πολιτειακή συγκρότηση Θεσμός των κόσμων Η αρχή των γερόντων Η εκκλησία του δήμου

ΘΕΣΜΟΣ του ΚΟΣΜΟΥ Ανώτατη πολιτική εξουσία κυριαρχική θέση στην λειτουργία του πολιτεύματος της Κρήτης Διαφορές με την αρχή των εφόρων της Σπάρτης i) στον αριθμό των μελών ii) δικαιοδοσία των κόσμων για την αρχηγία του πολέμου στην Κρήτη Αρχηγία του πολέμου μόνο στους βασιλείς στην Σπάρτη iii) τρόπος εκλογής των κόσμων χωρίς την συμμετοχή των πολιτών Αρμοδιότητες

1) laquoστρατογέταςraquo (στρατιωτικές)2) laquoξένιοςraquo (υποθέσεις μη γνήσιων πολιτών)3) laquoιερουργόςraquo (ιερατικές υποχρεώσεις)4) laquoπατροιόκωνraquo5) laquoπρωτόκοσμοςraquo (πρώτος στους κόσμους)

Δεν συμμετείχαν ως διάδικοι σε δικαστήρια κατά την διάρκεια της θητείας τους αλλά εισήγαγαν μαζί με τους Γέροντες τις προτάσεις νόμων στην ΕτΔ

Η ΑΡΧΗ των ΓΕΡΟΝΤΩΝ 28 μέλη (όσα και στην Σπάρτη) μόνο όσοι διατέλεσαν κόσμοι Εισήγαγαν τις σχετικές προτάσεις νόμων στην ΕτΔ

ΕΚΚΛΗΣΙΑ του ΔΗΜΟΥ Συνεψήφιζε τις προτάσεις νόμων των γερόντων και των κόσμων Δικαίωμα συμμετοχής όλων των πολιτών και συγκαλούνταν σε συνέλευση μόνο από τους αρμόδιους άρχοντες (όχι μόνη της)

8


ΡΩΜΑΪΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

Πηγές του ρωμαϊκού δικαίου Leges Edicta Έθιμα

LEX δικαιικές καταστάσεις και σχέσεις που εισέρχεται προς ψήφιση στην rogatio (συνέλευση) Μετά την θετική ψήφο communis rei publicae sponsio Συνελεύσεις comitia curiata comitia conturiata comitia tributa Δικαίωμα Προτάσεως Νόμου άρχοντες magistrates cum imperio Leges Rogatae (από σύγκλητο) datae (μετά από εξουσιοδότηση) Διαδικασία ψηφίσεως των νόμων

1) Ανακοίνωση συγκλήσεως Συνέλευσης και του προτεινόμενου Νόμου 2) Ανακοίνωση θετικού αποτελέσματος (δημοσίευση)3) Κύρωση από την Σύγκλητο (partum auctoritas)

Α) Praescriptio legis Εισαγωγικά του νόμου (όνομα άρχοντα που το πρότεινε περίληψη του περιεχομένου με χαρακτηριστική διατύπωση Τόπος χρόνος συνέλευση κατά την οποία ψηφίστηκε )Β) Rogatio Γ) Sanctio κύρωση ndash ποινή του νόμου σε περίπτωση παραβάσεως ρυθμιστικών διατάξεων i) leges perfectae (τέλειοι νόμοι) με υποχρεωτική εφαρμογή η μη τήρηση τους προβλέπει ακυρότητα της πράξης που συντάχθηκε πχ δικαιοπραξία ii) leges imperfectae (ατελείς νόμοι) χωρίς καμία έννομη συνέπεια στις δικαιοπραξίες που καταρτίστηκαν παραβαίνοντας τις ρυθμιστικές προϋποθέσεις του νόμου iii) leges minus quam perfectae (ημιτελείς νόμοι) η παράβασή τους προβλέπει ποινή ndash κύρωση κατά του παραβάτη αλλά όχι ποινή

Leges Πολύμορφο νομοθετικό έργο επί Δημοκρατίας middot νόμοι δημοσίου Δικαίου ndash άρχοντες Σύγκλητος συνέλευση )

Ιδιωτικού Δικαίου 1) Lex XII (12) tabularum (451450 πΧ)2) Lex Atinia (240 πΧ) usucapio για το laquoκλοπιμαίονraquo3) Lex Appuleia (200 πΧ) αναζήτηση του επιπλέον ποσού που καταβλήθηκε

από τον εγγυητή του αρχικού οφειλέτη στρεφόμενο κατά του εγγυητή του ίδιου του οφειλέτη

4) Lex Aquilia de damno (αrsquo μισό 2ου αιώνα πΧ) ύψος αποζημίωσης5) Lex Plaetonia (τέλος 2ου αιώνα πΧ) ηλικιακό όριο δικαιοπρακτικής

ικανότητας 6) Lex Falcidia (40 πΧ) ανεπίδεκτο κληροδοτήσεως τμήματος της περιουσίας

του διαθέτη με κύρωση την απόλυτη ακυρότητα συστάσεως κληροδοτημάτων πέρα από ορισμένο μέτρο

Lex XII tabularum ( Δωδεκάδελτη Ρωμαϊκή Νομοθεσία )[ 452 πΧ 10 δέλτοι 451450 πΧ 12 δέλτοι ] Δεν σώζεται το κείμενο Γνωστό το περιεχόμενο από έμμεσες πηγές γιrsquoαυτό αμφισβητούνταν και το περιεχόμενο και η γνησιότητά της ιδιαίτερα στο παρελθόν Αποτελεί την πρώτη γραπτή κωδικοποίηση του ρωμαϊκού δικαίου και προήλθε από την καταγραφή των άγραφων εθίμων κατά κύριο λόγο Στόχευε 1) στην δικαιική οργάνωση της Ρώμης στα μέσα του 5ου αιώνα 2) στον περιορισμό της αυθαιρεσίας των ανωτάτων πατρικίων

9


Ήταν αποτέλεσμα των αγώνων των πληβείων για ισότητα με τους πατρικίους 12 Δέλτοι με περιεχόμενο I II III δικονομικά IV χειραφεσία πατρική εξουσίαV εξ αδιαθέτουVI δικαιοπραξίεςVII γειτονίαVIII ποινικάIX δημόσιο δίκαιοX τρόποι ταφής νεκρών και ιερού δικαίουXI ΧΙΙ δικαιικές καταστάσεις

ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ndash ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ

1) Αγωγή περί ιθυντέων ορίων με το πρότυπο του σολώνειου νόμου 2) Ρυθμίσεις ρωμαϊκών collegia σχετικά με την αυτονομία της ιδιωτικής

βούλησης middot πρότυπο ο Σόλων αρχικά στις θρησκευτικές ενώσεις και αργότερα στις άλλες νομική έννοια ενώσεως προσώπου ως υποκείμενα δικαιώματος και υποχρέωσης

3) Έννοια αντιπεπονθότος = talio (Ζάλευκος)4) Priviligia (απαγόρευση προνομιακών διατάξεων)5) Edicta αρχόντων από τους praetors ins praetorium honorarium

Ειδικά ένδικα βοηθήματα1) Stipulationes praetoriae (εξαναγκασμός αναλήψεως υποχρεώσεως από έναν

από τους διαδίκους με επερώτηση)2) Missiones inpossesionem (μόνο προσωρινή παραπομπή στην νομή)3) Restitutiones in integrum4) Interdicta (πραιτορικά παραγγέλματα με την μορφή ειδικής διατάξεως ndash

decretum)

Συμβολή Edicta στην διαμόρφωση του ius praetorium Ειδική δικαιοπρακτική και δικαιοπλαστική δικαιοδοσία του πραίτορα Περιεχόμενο του praetorium ή honorarium Η δικαιοπραξία κατά το ius civile μπορεί να είναι άκυρη όταν είναι contra legem ή contra bonos mores Πλάνη (error) δεν ασκεί επιρροή στο κύρος της δικαιοπραξίας Η ενοχή (obligation) οδηγεί σε υποχρέωση της παροχής (ενοχή αγώγιμη ή μη) αγώγιμη κατά το ius civile (πχ η contractus) Δημιουργούνται έτσι οι κύριοι βασικοί λόγοι ενοχών (συμβάσεις ή αδικήματα)

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΑΡΧΟΝΤΕΣ ΕΠΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ (sect XVII ) 1) Άρχων (magistratus)2) Δικτάτορας (dictator)3) Ύπατοι (consules)4) Πραίτορες (praetors)5) Τιμητές (censores)6) Αγορανόμοι (aediles curules)

10


7) Ταμίες (quaestores)8) Δήμαρχοι (tribuni plebis)

A] Magistrates

1) Magistrates cum imperio δικτάτορας πραίτορες ύπατοι Magistrates sine imperio τιμητές αγορανόμοι ταμίες δήμαρχοι

2) Magistratus maiores ύπατοι πραίτορες τιμητές Magistratus minores ταμίες αγορανόμοι δήμαρχοι

3) Magistratus curules ύπατοι πραίτορες τιμητές αγορανόμοι Magistratus non curules ταμίες δήμαρχοι

4) Έκτακτοι magistratus οι δικτάτορες Τακτικοί magistratus όλοι οι υπόλοιποι

Χαρακτηριστικά 1) Άμισθο2) Τιμητικό του αξιώματος3) Ενιαύσιο θητείας4) Συλλογική άσκηση καθήκοντος5) Κατάληψη όλων των βαθμίδων6) Potestas όλοι imperium μόνο magistratus cum imperio

Β] Dictator

Η ανώτατη αρχή της Ρώμης με συνήθως εξάμηνη θητεία και πλήρη πολιτική και στρατιωτική δικαιοδοσία σε περίπτωση πολέμου Για την εκλογή τους salus populi suprima lex esto

Γ ] Consules ( ύπατοι ) magistratus cum imperio Διαφύλαξη κύρους και βαθμού εξουσίας παρά τον περιορισμό των δικαιοδοσιών Μόνο αυτοί μπορούσαν και διόριζαν δικτάτορες Ακόμη είχαν imperium Imperium donu

1) Εισφορά Νόμων2) Προτάσεις για magistratus maiores3) Εποπτεία δημόσιας τάξης4) Εορτές5) Δικαστικές αρμοδιότητες6) Στρατιωτική εξουσία

Δ] Praetores

Στην αρχή μόνο πατρίκιοι αργότερα και πληβείοι με δικαιοδοσίες συγκαλούν comitia tribute προτείνουν νόμους εκδίδουν edicta ndash perpetua (τακτικά) και repentita (έκτακτα)Κατηγορίες

1) Urbanus (θέματα πόλεως)2) Peregrinus (θέματα των ξένων)3) Provinciales (πολιτ και ποιν δικ σε επαρχίες)4) Quesitores (ποινικά δικαστήρια)

11


FORMULA έγγραφη δικαστική εντολή του δικάζοντος άρχοντα ndash πραίτορα με όλα τα πραγματικά περιστατικά στα οποία βασιζόταν η αγωγή το αίτημα του ενάγοντα η εξουσιοδότηση και η παροχή δυνατότητας στο δικαστή νrsquoαπαγγείλει καταδίκη Δύο στάδια 1ο in iure Ενώπιον του δικάζοντος άρχοντα ndash πραίτορα αποφαίνεται η χορήγηση ή όχι αγωγής της μορφής δηλαδή της δικαστικής προστασίας (θετική ndash αρνητική ή αποδοχή) 2ο in indicio αποδείξεις με μάρτυρες έγγραφα ομολογία όρκο τεκμήρια για συναγωγή συμπερασμάτων Η απόφαση εκδίδεται σύμφωνα με το περιεχόμενο των οδηγιών και εντολών της formula με τελεσίδικη απόφαση

Ε] CENSORES ( τιμητές)

Κατάταξη ρωμαίων πολιτών σε τάξεις με βάση την οικονομική αποτίμηση της περιουσίας τους Πρώτα προέρχονταν από τους πατρίκιους και μετά από τους πληβείους Εκλέγονταν από comitia centuriata διέθεταν potestas 18μηνη θητεία εκλογή ανά 5ετία laquoτιμητικήraquo χρονική περίοδος Βασική αρμοδιότητα καταχώρηση πολιτών σε φορολογικούς και κηνσορικούς καταλόγους κατά λόχο φυλές ηλικία ακτημόνων ορφανών χηρών ιππέων και συγκλητικών

ΣΤ] AEDILES CURULES ( αγορανόμοι)

Υποδεέστερες αρχές των πληβείων προσαρτημένοι στους δημάρχους και εκλεγόμενοι από τα concilia plebis Διατάξεις οικονομικού περιεχομένου γενική επιμέλεια στοιχείων της πόλεως και δημοσίων αγώνων Αρμοδιότητες με μορφή αγορανομικού ηδίκτου διαμόρφωση ius praetorium ασφάλεια συναλλαγών δικονομική προστασία καταναλωτών εξέλιξη του ενοχικού δικαίου Ακόμα πωλήσεις ζώων και ακινήτων

Ζ] QUAESTORES ( ταμίες)

Κατώτατη βαθμίδα Έχουν μόνο potestas με ανακριτικές αρχικά αρμοδιότητες Αργότερα επί Σύλλα γίνονται 20 με καθαρά δημοσιονομικά καθήκοντα για φύλαξη ndash διαχείρηση δημοσίων χρημάτων Quaestores urbani ταμείο της πόλεως φύλαξη των κλειδιών του ταμείου είσπραξη προσόδων Quaestores militares χρήματα στρατιωτικών μονάδων έλεγχος λειών πολέμου Quaestores provinciales γενικότερη ταμειακή αύξηση στις ρωμαϊκές κατακτήσεις και στις ρωμαϊκές επαρχίες

Η] TRIBUNI PLEBIS ( δήμαρχοι)

Εξουσιαστικές δυνάμεις της Ρώμης αυξημένες ουσιαστικές δικαιοδοσίες Εκλογή από τα concilia plebis και ήταν 10 Παρείχαν βοήθεια στους πληβείους Διαμόρφωση auxilium ουσιαστική ισχύ της δημαρχικής ιδιότητας Αποκλειστική δικαιοδοσία συγκλήσεως συναθροίσεως πληβείων

12


ΕΘΙΜΟ

Η ύπαρξη και η ισχύς του εθίμου την περίοδο αυτή δεν είναι σαφώς προσδιορισμένη με την έννοια του εξειδικευμένου και ορισμένου δικαιικού κανόνα η παράβαση του οποίου δημιουργεί έννομες συνέπειες Η εθιμική προέλευση των περισσοτέρων κανόνων δεν αμφισβητείται Νομικά έθιμα εφαρμοσμένα κωδικοποιήθηκαν ή συνεχίζουν να διαμορφώνονται διαμέσου των θετών πλέον κανόνων δικαίου Περιλαμβάνουν leges και ήδικτα αρχόντων

ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Πολιτειακά όργανα

Ο ΗΓΕΜΟΝΑΣ 1) με στρατιωτικές δικαιοδοσίες 2) πολιτικές διοίκηση ρωμαϊκών επαρχιών πλήρης ndash ουσιαστικός

έλεγχος οικονομικής διαχείρισης 3) νομοθετικές δικαιοδοσίες laquoπαράκλησηraquo (oratio) προς την

Σύγκλητο Έκδοση ηγεμονικών διάταξεων (ηγεμονικά edicta ndash διαφορά από τα πραιτορικά)

4) δικαστικές αρμοδιότητες μετά από εξουσιοδότηση ασκούνται από ορισμένους magistratus cum imperio ή από ορισμένους ανώτατους υπαλλήλους ηγεμονικής διοίκησης extraordinaria cognition και όχι συχνά per formulam διαδικασία

Η ΣΥΓΚΛΗΤΟΣ

Αναδιοργάνωση του σώματος με περαιτέρω δικαιοδοσίες όπως η νομοθετική ασκείται μέσω των Συγκλητικών δογμάτων Προεδρεύει ο Ηγεμόνας ως Princeps Senatus και η βούλησή του εκφράζεται ως oratio Η ιδιότητα του συγκλητικού εξακολουθεί να αποτελεί προνόμιο κληρονομικό αλλά με δυνατότητα αναθεώρησης του καταλόγου από τον Ηγεμόνα για την τήρηση του νόμου και των ηθών (cura legume et morum) Οι ηγεμονικές παρεμβάσεις μειώνουν την θέση της Συγκλήτου ως βασικό πολιτειακό όργανο α) άσκηση δικαστικών δικαιοδοσιών σε ορισμένα ποινικά δικαιώματα β) έλεγχος κεντρικού ταμείου γ) διοίκηση συγκλητικών επαρχιών (ανθύπατοι)

ΟΙ ΑΡΧΟΝΤΕΣ ΕΠΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Διατηρούνται 1 Ύπατοι αποδυναμωμένη πολιτειακή λειτουργία εξαιτίας της ηγεμονικής

παρεμβολής 2 Πραίτορες περιορισμένη δικαιοδοτική εξουσία στην επίλυση των ιδιωτικών

διαφορών των Ρωμαίων και των ξένων με την per formulam διαδικασία η οποία διατηρείται σε υποτονική λειτουργία λόγω της καθιέρωσης της extraordinaria cognitio με ένδικο μέσο εφέσεως (appellatio) και κατά των αποφάσεων αυτών

3 Κήνσορες ουσιαστική υπαγωγή στις ηγεμονικές δικαιοδοσίες middot lectio senatus πλήρης έλεγχος της συγκλήτου από τον Ηγεμόνα Ισόβια censorial οριστική αποδυνάμωση της πολιτειακής αρχής των censores

13


4 Αγορανόμοι αναδιαμόρφωση λειτουργικού πλαισίου και ουσιαστική ανακατανομή αρμοδιοτήτων εξαιτίας της δημιουργίας νέων μορφών υπαλληλικών θέσεων Οι αρμοδιότητες μεταβιβάζονται στους ηγεμονικούς praefecti (praefectus urbi praefectus annonae) χωρίς να διαθέτουν τη σχετική δικαιοδοσία middot για τα ηγεμονικά ήδικτα διατηρείται μόνο το δικαιικό ρυθμιστικό πλαίσιο των κανόνων

5 Ταμίες ουσιαστική μείωση των κεντρικών δημοσιονομικών αρμοδιοτήτων 6 Δήμαρχοι με πλήρη αρμοδιότητα των χαρακτηριστικών αρμοδιοτήτων και

ουσιαστική αδυναμία ασκήσεως τους έναντι των πράξεων του Ηγεμόνα

ΣΥΝΕΛΕΥΣΕΙΣ ρωμαϊκού λαού

Οι συνελεύσεις κατά την περίοδο της αυτοκρατορίας έχουν αποδυναμωθεί και σχεδόν εξαλειφθεί Μόνο εμφανίζονται με υποτονική βέβαια συμμετοχή στη λειτουργία του πολιτεύματος τα comitia centuriata με περιορισμένη νομοθετική δραστηριότητα μέχρι το τέλος του 1ου μΧρ αιώνα Η νομοθετική αυτή δραστηριότητα ήταν η τελευταία στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία ποικίλες laquoηγεμονικέςraquo προτάσεις για την συμμετοχή του ρωμαϊκού λαού στην κατάρτιση των leges (leges latae ndash θετοί νόμοι) Lex agrarian επί Νέρβα (96-98 μΧ) με ρητή μνεία στον Πανδέκτη του Ιουστινιανού

ΠΗΓΕΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΠΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

Άμεσες και έμμεσες δικαιικές πηγές Α) Οι leges (οι νόμοι) περιορισμένη νομοθετική λειτουργία και δικαιοδοσία των ρωμαϊκών συνελεύσεων ndash αποδυνάμωση των νόμων οι περισσότεροι από τους οποίους θεσπίστηκαν την περίοδο του Αυγούστου (27-14 μΧ) Αα) Ρυθμιστικό πλαίσιο των γαμικών σχέσεων iα) Lex Iulia de adulteris coercendis 18 πΧ μοιχεία με έγγαμη γυναίκα σαρκική συνάφεια με άγαμη ή χήρα παλλακεία (concubinatus) ως διαρκή σχέση Ρωμαίου με οποιαδήποτε γυναίκα χωρίς να θεωρείται πορνική σχέση (staprum)iβ) Lex Iulia de manitandis ordinibus 18 πΧ περιορισμός της αγαμίας και οι γενικότερα ανάρμοστοι για τους Ρωμαίους γάμοι iγ) Lex Papia Poppaea 9 μΧ συμπλήρωση του προηγούμενου Aβ) Οι απελευθερώσειςiiα) Lex Fufia Caninia 2 πΧ επί Αυγούστου με πρόταση των υπάτων Lucius Caninius και Gaius Fufius Geminius μειώνει την έκταση των υπέρμετρων απελευθερώσεων δούλων που γίνονται δια διαθήκης iiβ) Lex Aelia Sentia 4 πΧ κριτήριο της ηλικίας του κυρίου των δούλων κήρυξη άκυρων των απελευθερώσεων δούλων σε βάρος ή καταδολίευση των πιστωτών (in fraudem creditorium) iiγ) Lex Iunia Norbana () 19 μΧ ειδικότερη διευθέτηση των απελευθερώσεων

Β) Edicta αρχόντων πηγές της περιόδου αυτής με θεμελιακή σημασία ιδιαίτερα των πραιτορικών Ο Αύγουστος παραχώρησε το ius respondendi ex auctoritate principis στους πραίτορες ειδικά στον urbanus

Γ) Senatus consulta Ειδικότερες δικαιοδοσίες της Συγκλήτου επί Ηγεμονίας και η φύση του πολιτεύματος σύνταξη συγκλητικών δογμάτων (senatus consulta) Τα κυριότερα ήταν

14


1 SC Sibanianum 10 πΧ αποσφράγιση διαθήκης από κληρονόμο από διαθέτη που έχει δολοφονηθεί

2 SC Libonianum 16 μΧ επαπειλούσε ποινές της Lex Cornelia de falsis για παραποίηση διαθήκης

3 SC Trebellianum 56 μΧ κληρονομικό δίκαιο Ρωμαίων 4 SC Pegasianum 69 ndash 79 μΧ ορθότερη κληρονομική διευθέτηση της

συστάσεως καθολικού καταπιστεύματος 5 SC Inventianum διάκριση καλής και κακής πίστεως νομέα κληρονομίας

129 μΧ περιπτώσεις πώλησης κληρονομικών στοιχείων 6 Ius praetorium ndash SC Tertullianum 7 SC Claudianum 52 μΧ οριοθέτηση γαμικών σχέσεων ελευθέρων και

δούλων 8 SC Vellaeanum 46 μΧ προστασία των γυναικών 9 SC Macedonianum 69 ndash 79 μΧ προστασία υπερεξουσιών τέκνων 10 SC Hosidianum περ 44 ndash 46 μΧ διατήρηση οικοδομών της Ρώμης 11 SC Neronianum 57 μΧ12 SC Orphitianum 161 ndash 180 μΧ σειρά διαδοχής των τέκνων στην εξ

αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή της μητέρας

ΕΘΙΜΑ

Θετική αναγνώριση των εθίμων ως πηγή δικαίου Συσχέτιση του εθίμου με τον νόμοΑναγνώριση των εθίμων στις ηγεμονικές ή αυτοκρατορικές πράξεις χωρίς να τεκμηριώνεται η αυτόνομη λειτουργία των εθίμων Όταν δεν υπάρχουν κανόνες εφαρμόζεται ο κανόνας που εισάγεται από τα έθιμα ή τη συνήθεια Γενικά το έθιμο την περίοδο αυτή αναγνωρίζεται ως δικαιική πηγή και στον Ιουστινιάνειο κώδικα και στην διάταξη του Μ Κωνσταντίνου αρκεί τα έθιμα να μην είναι αντίθετα με τους νόμους και να έχουν έλλογη δομή

Αυτοκρατορ ία

Εκφάνσεις αυτοκρατορίας 1) ηγεμονία ( principatus ) 2) δεσποτεία ( dominatus ) 3) ουσιαστική αυτοκρατορία Διαφορά αυτοκρατορίας ndash δημοκρατίας Η ανώτατη πολιτειακή εξουσία και το σύνολο των πολιτειακών λειτουργιών ασκούνται από 1 πρόσωπο ndash πολιτειακό όργανοΜετάβαση από δημοκρατία σε αυτοκρατορία 1) δικτατορία του Σύλλα 82 πΧ 2) δικτατορία Γάιου Ιούλιου Καίσαρα 46 πΧ Την ηγεμονία καθιερώνει ο Οκτάβιος Ως θετός υιός του Καίσαρα μετονομάζεται σε Γάιος Ιούλιος Καίσαρας Οκταβιανός Διαμορφώνει ως imperator ένα μοναρχικό πολίτευμα με δημοκρατικά στοιχεία Παίρνει τους τίτλους 1) Augustus 28 πΧ συσχετισμός με την auctoritas 2) Princeps ndash Ηγεμόνας 27 πΧ δικαιοδοσίες ουσιαστικές και κυριαρχικές Καλείται Princeps Senatus και Princeps universorum 27 πΧ 3) εκλέγεται ύπατος (consul) 4) έχει το δημαρχικό αξίωμα (tribunicia potestas) 5) του απονέμεται η ανθυπατική δικαιοδοσία (imperium proconsulare)

15


Πολιτειακά όργανα Ηγεμόνας Δικαιοδοσίες ηγεμόνα 1) Στρατιωτικές από το imperium που διαθέτει και ως consul 2) Πολιτικές από την ανθυπατική εξουσία που διαθέτει Στις επαρχίες διοικεί τις ρωμαϊκές λεγεώνες έχει την οικονομική διαχείριση μέσω των ταμείων fisci ελέγχει τη γραφειοκρατική διοίκηση ndash scrinia ορίζει τις ανώτερες διοικητικές αρχές πχ praefecti υποδεικνύει τους υποψήφιους άρχοντες με laquoσυστάσειςraquo - commendations 3) Νομοθετικές τις ασκούσε με την μορφή laquoπαρακτήσεωςraquo - oratio από τη σύγκλητο Ατόνησε αφού καθιερώθηκαν τα ηγεμονικά ήδικτα (constitutions Principum) με φύση νομοθετική ndash ερμηνευτική 4) Δικαστικές εξουσιοδοτεί άρχοντες (πχ ύπατοι ειδικοί πραίτορες) ή ανώτερους υπαλλήλους (praefectus praetoris praefectus urbi) για την επίλυση ιδιωτικών διαφορών Ακολουθείται το δικονομικό σύστημα cognitio extra ordinem και όχι η διαδικασία των πολιτικών δικών η per formulam διαδικασία Διαφορές των 2 συστημάτων 1) Η διαφορά δεν επιλύεται ενώπιον του πραίτορα και του ιδιώτη δικαστή αλλά ο δικαστής οριζόταν από τον Ηγεμόνα 2) στη δημοκρατία η απόφαση ήταν οριστική και αμετάκλητη σαν τυπικό δεδικασμένο ενώ στην ηγεμονία επιτρεπόταν έφεση (appellation) απευθυνόμενη στον Ηγεμόνα 3) στην per formulam διαδικασία έχουμε την laquoκάταρξηraquo (= έναρξη εκδίκασης) που συνδέεται με έννομα αποτελέσματα (πχ αποσβεστικό του δικαιώματος του ενάγοντα) Στην extraordinaria cognition η laquoκάταρξηraquo έχει άλλη λειτουργική σημασία αφού επέρχεται μετά την επιχειρηματολογία των διαδίκων και δεν συνδέεται με έννομα αποτελέσματα 4) η extraordinaria cognition γινόταν κυρίως εγγράφως με κλήτευση του ενάγοντα προς τον εναγόμενο Στην per formulam διαδικασία μόνο το κείμενο της formula ήταν γραπτό 5) στην extraordinaria cognition η καταδίκη του εναγόμενου μπορούσε να ειδικευτεί σε αυτούσια απόδοση ορισμένου πράγματος ενώ στην per formulam διαδικασία ο δικαστής επέβαλε χρηματική καταδίκη ή απαλλαγή Η extraordinaria cognitio κατά την Δεσποτεία και την ιουστινιάνεια κωδικοποίηση Προδικαστικά ο ενάγοντας υποβάλλει στο δικαστή αίτηση κατά του εναγομένου όπου παραθέτει τα γεγονότα της ένδικης υπόθεσης Ο εναγόμενος κλητεύεται και εμφανίζεται ενώπιον του δικαστή σε τετράμηνη προθεσμία Επί Ιουστινιανού η κλήτευση του εναγόμενου γινόταν με δικόγραφο και ο εναγόμενος παρείχε εργοδοσία συμμετοχής Διαδικαστικά οι διάδικοι εμφανίζονταν ενώπιον του δικαστή και μετά την έκθεση των θέσεών τους επερχόταν η laquoκάταρξηraquo Στις αποδείξεις ακολουθούνται το ανακριτικό σύστημα Η απόφαση διατυπωνόταν εγγράφως στη λατινική και αργότερα στην ελληνική

ΣΥΓΚΛΗΤΟΣ επί ηγεμονίας η Σύγκλητος έχει νομοθετική εξουσία που ασκείται με τα συγκλητικά δόγματα (Senatus Consulta) Ο Ηγεμόνας συμμετείχε και προήδρευε στη Σύγκλητο και γιrsquoαυτό δεν είναι σίγουρο αν είχε αυτοδύναμη βούληση Πάντως στη διαμόρφωση αποφάσεων ρόλο έπαιζαν κλασικά Ρωμαίοι νομικοί Η ιδιότητα του συγκλητικού γίνεται κληρονομική και εξαρτάται από τον Ηγεμόνα Άλλες αρμοδιότητες 1) δικαστικές δικαιοδοσίες για ποινικά αδικήματα και επί των μελών της 2) έλεγχος του κεντρικού ταμείου της αυτοκρατορίας (aerarium) 3) διοίκηση συγκλητικών επαρχιών 4) επιλογή ή και εκλογή των προσώπων που θα γίνονταν άρχοντες

16


Άρχοντες Ύπατοι ndash Consules αποδυναμώνονται από τον Ηγεμόνα έχουν δικαιοδοσίες για τη σύγκληση Συγκλήτου και τις συνελεύσεις του ρωμαϊκού λαού Πραίτορες ndash Praetores επιλύουν ιδιωτικές διαφορές Ρωμαίων και ξένων μέσα από την per formulam διαδικασία Έχουν μειωμένες δικαιοδοσίες λόγω της ηγεμονικής αρχής και της κωδικοποίησης του edictum perpetuum που ως κωδικοποιημένο και αμετάβλητο δεν συνέβαλε στη δημιουργία νέου Ρωμαϊκού δικαίου Κήνσορες ndash Censores η lectio Senatus και η ισόβια censorial υπεισέρχονται στις δικαιοδοσίες του Ηγεμόνα Πλήρης αποδυνάμωση Αγορανόμοι ndash Aediles Curules οι αρμοδιότητές τους μεταβιβάστηκαν στους ηγεμονικούς praefecti έτσι έχουμε ουσιαστική αδυναμία έκδοσης του αγορανομικού ηδίκτου Ταμίες ndash Quaestores οι αρμοδιότητές τους μεταβιβάστηκαν στους praetors aerarii και στον praefectus aerarii Δήμαρχοι πλήρης αποδυνάμωση

Συνελεύσεις Ρωμαϊκού λαού δεν είναι πια κύρια και ουσιαστικά πολιτειακά όργανα δεν ασκούν αυτοδύναμα πολιτειακές δικαιοδοσίες Μόνο τα comitia centuriata είχαν περιορισμένη νομοθετική δραστηριότητα που καταργήθηκε laquoδιrsquoαχρησίαςraquo

ΔΕΣΠΟΤΕΙΑ ndash DOMINATUS ndash ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ Η Δεσποτεία οριοθετεί την ουσιαστικότερη έκφραση της υπόστασης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ως πράξεως και ως ιδέας Διοκλητιανός 4 κέντρα εξουσίας της αυτοκρατορίας (τετραρχία) Προκύπτουν το δυτικό και το ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας Ο Μ Κωνσταντίνος (324 μΧ) κάνει την Κωνσταντινούπολη πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας Τίθεται το ερώτημα αν έχουμε συνέχεια του ρωμαϊκού πολιτεύματος ή απαρχή βυζαντινού

Ο ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑΣ Η αυτοκρατορική εξουσία είναι απεριόριστη Ο αυτοκράτορας νομιμοποιείται μέσα από τη σχέση του με το Θεό ερμηνεύει τον νόμο και δεν περιορίζεται απrsquoαυτόν Είναι ουσιαστική δικαιική πηγή Ειδικότερη λειτουργία του πολιτεύματος Στοιχεία του πολιτεύματος

1) Η Σύγκλητος υπήρχε 1 σε κάθε πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας Η Σύγκλητος της Κωνσταντινούπολης καθιερώνεται από τον Μ Κωνσταντίνο τα μέλη της ανήκουν στην αυτοκρατορική διοίκηση και χωρίζονται σε 3 τάξεις α) οι illustres (ανώτεροι) β) οι spectabiles γ) oi clarissimi Η φύση της συγκλήτου ήταν συμβουλευτική του αυτοκράτορα Υποστηρίζεται πως ήταν laquoκαθεστωτικός παράγωνraquo της αναγόρευσης του αυτοκράτορα

2) Η Διοικητική συγκρότηση σrsquoαυτήν εντάσσεται α) το Sacrum Consistorium ndash Αυτοκρατορικό Συμβούλιο όπου μετέχουν οι ανώτατοι αξιωματούχοι με νομοπαρασκευαστικές αρμοδιότητες β) 4 αυτοκρατορικά γραφεία ndash scrinia με σημαντικότερο το scrinium libellorum γ) οι Ανώτατοι Αυτοκρατορικοί αξιωματούχοι

3) Η Εκκλησία Ο Μ Κωνσταντίνος αναγνωρίζει το Χριστιανισμό Ο Μ Θεοδόσιος τον ανάγει σε επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας Εμφανής η επίδραση στη διαμόρφωση του δικαίου Η Εκκλησία έχει δικαστική

17


δικαιοδοσία ασκούμενη από τους επισκόπους σε περιπτώσεις υπαγωγής ενώπιόν τους ιδιωτικών διαφορών εφόσον ήταν σύμφωνη οι διάδικοι Μια δικαιοδοσία διαιτητικής φύσης που επεκτάθηκε και στις υποθέσεις των μοναχών και κληρικών

ΠΗΓΕΣ ΔΙΚΑΙΟΥ υποδιαιρούνται σε άμεσες και έμμεσες ΑΜΕΣΕΣ δικαιικές πηγές

1) Leges = Νόμοι οι περισσότεροι εκδίδονται από συνελεύσεις επί Οκταβιανού αλλά και αργότερα Ρυθμιστικό πλαίσιο των leges Α) οι γαμικές σχέσεις Lex Iulia de adulteriis coercendis η μοιχεία είναι κολάσιμο αδίκημα ακόμα και η σαρκική επαφή με άγαμη ή χήρα Επιβάλλονται ποινές φόνου ή εξορίας ή δήμευση περιουσίας από ειδικό ποινικό δικαστήριο Η αυτοδικία είναι επιτρεπτή ενώ για την μοιχαλίδα δημιουργείται κώλυμα γάμου στο μέλλον Αντίθετα η παλλακεία δεν θεωρούνταν πορνική σχέση και δεν τιμωρούνταν Τέκνα από τέτοιες σχέσεις δεν θεωρούνταν νόμιμα Lex Iulia de maritandis ortinibus περιορισμός αγαμίας και γάμων με ανήθικες γυναίκες Lex Papia Poppaea στις έγγαμες ελεύθερες Ρωμαίες με 3 τέκνα και στις απελεύθερες με 4 τέκνα έχουμε πλήρη απαλλαγή από την επιτροπεία και συνεπώς πλήρη δικαιοπρακτική ικανότητα που επιτρέπει στις γυναίκες σύναψη δικαιοπραξίας χωρίς παρουσία επιτρόπου Β) οι απελευθερώσεις Lex Fufia Caninia μείωση των απελευθερώσεων δούλων δια διαθηκών Να σημειωθεί πως οι δούλοι ήταν res (= αντικείμενο δικαίου = πράγμα) Διαφοροποιείται το καθεστώς όπου ο δούλος με διαθήκη ήταν απελεύθερος του κληρονομούμενου Εισάγεται καταπιστευτική απελευθέρωση όπου ο κληρονόμος ή κληροδόχος βαρύνεται με το καταπίστευμα της απελευθέρωσης του δούλου του κληρονομούμενου διαθέτη Ο απελεύθερος δεν είχε πολιτικά δικαιώματα και είχε σχέση πατρωνίας με τον τέως κύριό του Lex Aelia Sentia αφορά στις απελευθερώσεις που γίνονται κατά την διάρκεια της ζωής του κυρίου των δούλων Ο κύριος που απελευθερώνει έπρεπε να είναι άνω των 20 ετών και ο δούλος άνω των 30 αλλιώς απαιτείται ειδική άδεια Επίσης ήταν άκυρες οι απελευθερώσεις που γίνονταν σε βάρος ή καταδολίευση των πιστωτών Lex Iunia Norabana κωδικοποιεί άτυπες μορφές απελευθερώσεων που είχαν αρχίσει από τα τέλη της ρωμαϊκής δημοκρατίας Οι απελεύθεροι εντάσσονται σε ειδική κατηγορία ελεύθερων Λατίνων (Latini Iuniani) που εξομοιώνονται τους κατοίκους των λατινικών αποικιών

2) Edicta των αρχόντων τα πραιτορικά ήδικτα κωδικοποιούνται σε ενιαία μορφή υπό την ονομασία Edictum Perpetuum Η δικαιική σημασία των edicta αποδυναμώνεται λόγω της εφαρμογής της ενιαίας κωδικοποίησης και λόγω της υποκατάστασής τους από νέες πηγές δικαίου

3) Senatus Consulta (Συγκλητικά Δόγματα) σταδιακά επί ηγεμονίας αποκτούν ισχύ νόμου Consulta για θέματα ιδιωτικού δικαίου

18


a) SC Silanianum ο κληρονόμος που θα προέβαινε στην αποσφράγιση της διαθήκης του διαθέτη στην περίπτωση που αυτός είχε δολοφονηθεί και δεν είχε ανακαλυφθεί ακόμα ο ένοχος κηρύσσονταν ανάξιος της κληρονομιάς

b) SC Libonianum ποινές για παραποιήσεις διαθηκών c) SC Trebellianum οι σχετικές αγωγές για κληρονομιά θα στρέφονταν μετά

την μεταβίβασή της στον καταπιστευματοδόχο εναντίον του και όχι κατά του κληρονόμου

d) SC Pegasianum ο κληρονόμος που υπεισέρχεται εκούσια σε κληρονομιά λαμβάνει το frac14 της (φαλκίδειο τέταρτο) με ανάλογη συμμετοχή στα χρέη και στις απαιτήσεις της κληρονομιάς

e) SC Iuventianum αν ο νομέας κληρονομιαίων στοιχείων τα πουλήσει και εγερθεί αμφισβήτηση οφείλει να επιστρέψει το τίμημα που εισέπραξε

f) SC Tertullianum η μητέρα καλείται στην εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή των δικών της τέκνων θεωρείται νόμιμη συγγενής και προηγείται των εξ αρρενογονίας συγγενών

g) SC Claudianum οριοθετεί τις παράνομες γαμικές σχέσεις ελεύθερων και δούλων

h) SC Vellaeanum σκοπός του η προστασία των γυναικών σε θέματα ανάληψης ευθυνών

i) SC Macedonianum (η ονομασία του κατrsquoεξαίρεση οφείλεται στην αιτία θέσπισης του και όχι στους υπάτους που το εισήγαγαν) απαγόρευση χορήγησης actio στην περίπτωση σύναψης δανείου με υπεξούσιο τέκνο εφόσον επακολουθεί ο θάνατος του εξουσιαστή του pater familias

j) Άλλα consulta με γενικότερη θεματολογία

Τα consulta ερμηνεύουν και συμπληρώνουν τους θετικούς δικαιικούς κανόνες Η έκδοσή τους ατονεί λόγω της ενδυνάμωσης του ηγεμόνα

4) Οι Constitutiones κύρια νομοθετική έκφραση ηγεμονικής πρωτοβουλίας εκδίδονται στο όνομα του ηγεμόνα Από τον 3ο αι μΧ οι ηγεμονικές constitutions (=constitutiones principum) έχουν αυτοτέλεια Μορφές constitutiones επί Ηγεμονίας α) Edicta θεσπίζουν διατάξεις γενικού περιεχομένου για ολόκληρη τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και διαφέρουν από των αρχόντων β) Decreta ειδικότερες εκφράσεις της δικαστικής δικαιοδοσίας του Ηγεμόνα γ) Rescripta απαντήσεις που παρείχε ο Ηγεμόνας σε αμφισβητούμενα δικαιικά θέματα μετά από επεξεργασία του αρμόδιου scrinium δ) Mandata οδηγίες προς τους ηγεμονικούς υπαλλήλους ή εντολές προς τους praefecti των επαρχιακών ρωμαϊκών διοικήσεων με περιεχόμενο διοικητικό ή φορολογικό που κωδικοποιούνταν στην επαρχία για εύκολη χρήση Constitutiones επί Δεσποτείας διακρίνονται σε α) Leges generales ή edictales έχουν γενικό περιεχόμενο και ισχύ σε ολόκληρη θεωρητικά την αυτοκρατορία β) Rescripta αυτοκρατορικές αποφάσεις επί ειδικών περιπτώσεων Δεν υπερισχύουν όμως των leges generales Τα decreta και τα mandata διατηρούνται επί Δεσποτείας αλλά έχουν ειδικότερη υποτονική λειτουργία Μόνο επί Ιουστινιανού χρησιμοποιείται η μορφή των mandata principis με τον τύπο Νεαράς Οι constitutiones εξελίσσονται σε novellae constitutiones (νεαρές διατάξεις) Το περιεχόμενο τους laquoεκρητορικεύεταιraquo για να δείξει τη σχέση Αυτοκράτορα ndash θείου

19


Η νεαρά εφόσον είναι απευθυντέα δικαιική διάταξη προσλαμβάνει τη μορφή του ηδίκτου Pragmaticae sanctiones ενδιάμεση μορφή μεταξύ rescriptum και lex generalis με νομοθετικό περιεχόμενο που ρυθμίζει καταστάσεις γενικότερου ενδιαφέροντος για ομάδες προσώπων Το μεγαλύτερο τμήμα των constitutiones έχει διασωθεί στην ιουστινιάνεια κωδικοποίηση αλλά διατυπώθηκαν constitutiones και σε προϊουστινιάνειες

5) Έθιμα θετική αναγνώριση του εθίμου ως πηγή δικαίου στην αυτοκρατορία αλλά σε γενικό θεωρητικό πλαίσιο που αναφέρεται στη συσχέτιση εθίμου ndash νόμου και στις προϋποθέσεις λειτουργίας Στον Πανδέκτη του Ιουστινιανού υποστηρίζεται ότι το έθιμο λειτουργεί στις περιπτώσεις μη υπάρξεως γραπτού κανόνα Δικαίου Υποστηρίζεται ακόμα πως υπάρχει δυνατότητα κατάργησης νόμου και με την σιωπηρή συναίνεση όλων που εκδηλώνεται με αχρησία (desuetude)

6) Responsa prudentium γνωμοδοτήσεις διαπρεπών νομικών με δημόσιο ndash επίσημο χαρακτήρα Γινόταν επί Ηγεμονίας για δικαιικά θέματα Είχαν ισχύ νόμου αλλά δεν είναι σίγουρο αν υπερίσχυαν σε αντίθετο νόμο 7) Ius ένταξη των δικαιικών έργων των κλασικών Ρωμαίων στην αυτοκρατορία Η οργανική ένταξη του ius στις άμεσες πηγές δικαίου είχε σαν αφετηρία το rescriptum του Αδριανού και περιείχε αξιολόγηση του εφαρμοζόμενου δικαίου των Ρωμαίων Το ius καθιερώθηκε ως πηγή δικαίου επί Μ Κωνσταντίνου και θεσπίστηκε με τον Αναφορικό Νόμο του Θεοδόσιου Βrsquo και Βαλεντινιανού Γrsquo Για να είναι τα έργα αυτά προσιτά και προς χρήση έγιναν επιτομές και συλλογές τους όπως οι Pauli Sentientianum libri V και τα Scholia Sinaitica (Σιναϊτικά Σχόλια) που ήταν στην ελληνική γλώσσα

ΕΜΜΕΣΕΣ δικαιικές πηγές Εκείνες που συντελούν διαμορφώνουν ή επηρεάζουν τη θετική λειτουργία του Δικαίου αλλά δεν μπορούν να ενταχθούν στις άμεσες δικαιικές πηγές γιατί δεν έχουν νομοθετική προέλευση ή δεν αναγνωρίζονται με θετικές δικαιικές διατάξεις ως πηγές Δικαίου Τέτοιες είναι

1) Δικαιικές ρήτρες διαμορφωμένες δικαιικές έννοιες που αποβλέπουν στην ορθότερη εφαρμογή του Δικαίου και επηρεάζουν ουσιαστικά τη λειτουργία του Τέτοιες ήταν α) η αρχή της επιείκειας (aequitas) με αφετηρία την αρχαία ελληνική γραμματεία που διαστέλλει το πνεύμα και το γράμμα του νόμου β) αρχή καλής πίστης (bona fides) συνδέεται και με την έννοια του οσίου (fas) γ) αρχή του συμφέροντος (utilitas) το δίκαιο στοχεύει στη δικαιοσύνη αλλά και στο laquoκοινό συμφέρονraquo δ) άλλες όπως του αδικαιολόγητου πλουτισμού κλπ

2) Δικαιική επιστήμη εντάσσεται στο σύνολό της στις έμμεσες πηγές και επηρεάζει ουσιαστικά αλλά έμμεσα τη λειτουργία του δικαίου με τις μερικότερες εκφάνσεις της

3) Κοινωνικά γεγονότα όπως πχ η απονομή της ρωμαϊκής πολιτείας με την constitutio Antoniana η αναγνώριση του Χριστιανισμού κλπ

ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΕΙΑ ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Δεν σχετίζεται με την κωδικοποίηση του Θεοδοσίου Βrsquo αν και θεωρείται συνέχειά της Στόχος της ήταν ένα ενοποιημένο δίκαιο κάτι που προσέδωσε την εντύπωση πως αποτελούσε αδιάκοπη laquoσυνέχειαraquo των ρυθμίσεων του ρωμαϊκού δικαίου

20


Γίνεται ουσιαστική κωδικοποίηση ενός παλιότερου δικαίου ακόμα και των διατάξεων του που δεν ισχύουν Οι δομές του έργου βασίζονται στην ρωμαϊκή δικαιοταξία και οι μεταρρυθμίσεις από τα βυζαντινά χρόνια είναι περιορισμένες Στο όνομα της laquoπροσαρμογήςraquo και της ενοποίησης των 2 τμημάτων της αυτοκρατορίας συντελέστηκαν επεμβάσεις στα κείμενα των πηγών και μέσα από την αλλαγή της διατύπωσης εκφράζονται καινοτομίες Ο στόχος της Ιουστινιάνειας κωδικοποίησης εξειδικευόταν σε ότι αφορούσε τις leges το ius τη νέα νομοθεσία και τη διδασκαλία του Δικαίου στις Νομικές σχολές Ειδικότερες εκφράσεις της κωδικοποίησης

1) Αναφέρονται στον Κώδικα θεματική κατάταξη των περιλαμβανόμενων αυτοκρατορικών διατάξεων που είχαν ενταχθεί στις 3 προηγούμενες κωδικοποιήσεις (Γρηγοριανού Ερμογενιανού Θεοδοσιανού Κώδικα) μέχρι τις νέες constitutiones με χρονολογική κατάταξη και παράθεση κάποιων διατάξεων στα ελληνικά

2) Αναφέρονται στον Πανδέκτη μορφή κωδικοποίησης του ius με επιλεκτική παράθεση αποσπασμάτων Δε φαίνεται να υπάρχει ύπαρξη laquoΠροπανδέκτηraquo Αν και πάλι υπήρχαν αλλοιώσεις ndashπαρεμβλήματα στα πρωτότυπα κείμενα υπήρχε απαγόρευση του σχολιασμού τους Ο Πανδέκτης εκτείνεται σε 50 βιβλία

3) Αναφέρονται στις Εισηγήσεις ( institutiones ) είχαν διδακτικό σκοπό για τους σπουδαστές νομικών Εκτείνονται σε 4 βιβλία και ακολουθείται η τριμερής διαίρεση του δικαίου (δίκαιο προσώπων πραγμάτων και αγωγών )

4) Αναφέρονται στις Νεαρές ( novellae constitutiones ) ρυθμίζουν δικαιικές καταστάσεις χωρίς να αφίστανται στην προγενέστερη υφή του δικαίου Ορισμένες χαρακτηρίστηκαν κωδικοποιητικές με την έννοια της μελλοντικής τους κωδικοποίησης Οι περισσότερες είναι διατυπωμένες στα ελληνικά Αποτελούν τη laquoμεταμορφωτικήraquo βάση του τότε δικαίου Λίγες είναι και οι μετα-ιουστινιάνειες Νεαρές

21


Καθιέρωση ειδικού άρχοντα του laquoκοσμόποληraquo με αρμοδιότητα τη μορφή αυθεντικής ερμηνείας των νόμων

Καθιέρωση της απαγορεύσεως εκποιήσεως της γης εκτός αν υπήρχε άφευκτος ανάγκη

Απαγόρευση της έγγραφης καταρτίσεως δανειστικών συμβολαίων Περιορισμός της πολυνομίας για να αποφύγει μια άκαιρη τροποποίηση των

νομοθετικών διατάξεων Περιορισμός της γενικότερης ακόλαστης διαβίωσης των γυναικών

ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΧΑΡΩΝΔΑΑναφέρεται θεωρητικά στην δικαιική οργάνωση της Κατάνης της Σικελίας Εξαιτίας όμως της ασάφειας των έμμεσων πηγών της αποδίδει την νομοθεσία των Θουρίων παρά της Κατάνης Θεωρείται ο πρώτος που χρησιμοποιεί την συγκριτική μέθοδο για την διαμόρφωση των ειδικότερων ρυθμίσεων της νομοθεσίας του Οι laquoδίκες ψευδομαρτύρων μόνη πρωτοτυπία του Χαρώνδα (σύμφωνα με τον Αριστοτέλη) Καθιερώνει τον δικονομικό όρο laquoεπίσκηψιςraquo καταγγελία που αποτελεί εισαγωγικό δικονομικό στοιχείο για την δίκη κατά των ψευδομαρτύρων αργότερα εισάγεται στο αττικό δίκαιο για κάθε είδους ψευδομαρτυρίας για την αποκατάσταση κάθε είδους βλάβης που προξενήθηκε στον αντίδικο ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣΑ) Περί των laquoομοσιπύωνraquo (ομοτράπεζος = ομόσιτος) θεσμός της κοινοκτημοσύνης Β) Η laquoπερί της των ορφανών φυλακήςraquo ερμηνευτικά προβλήματα στο αρχαίο Ελληνικό Κληρονομικό δίκαιο Γ) Η laquoπερί της μητριάςraquo Δ) Η ιδιαίτερη ενισχυτική διάταξη του laquoοίκουraquo laquoη γαρ φύσις τεκνοποιίας ένεκεν ουκ ακολασίας εποίησεν την σποράνraquo Ε) laquoΓυναίκα δε σωφρωνείν χρη και το μη προσδέχεσθαι συνουσίαν ασεβή παρrsquoάλλων ανδρώνraquo ΣΤ) Η laquoπερί των επικλήρωνraquo διάταξη ρύθμιση γενική της νομικής θέσης των γυναικών μόνες στον οικογενειακό κλήρο χωρίς άρρενες συγγενείς ΣΥΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ(ρυθμίσεις που προσδιορίζουν το χρονικό πλαίσιο ή την προθεσμία καταρτίσεως της δικαιοπραξίας) Αναφορά στον θεσμό του αρραβώνα Η έννοια της κύριας αγοραπωλησίας ισχυρή ndash υποχρεωτική για αγοραστή-πωλητή μετά τον αρραβώνα

ΠΟΙΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ1 laquoΕπίσκηψιςraquo2 Δίκη κακομιλίας (αποτροπή κακομιλιών) ndash κακών συναναστροφών

ΠΟΙΝΕΣ 1 Αποκλεισμός από την άσκηση δημοσίων αξιωμάτων 2 Οι συκοφάντες περπατούν στεφανωμένοι με μυρίκη και να τους βλέπουν οι

άλλοι πολίτες 3 Οι λιποτάκτες πηγαίνουν 3 μέρες στην αγορά με γυναικεία ενδύματα 4 Επιβολή αυστηρού προστίμου στους εύπορους πολίτες που απουσιάζουν από

τα καθήκοντά τους και άδεια ή μικρό πρόστιμο στους απόρους να απουσιάζουν

2











3













4









5










6














7











8














9









decretum)




10



A] Magistrates






Β] Dictator




Δ] Praetores



11











12


ΕΘΙΜΟ















13











14









ΕΘΙΜΑ




15




16









17







18














19










20







21











3













4









5










6














7











8














9









decretum)




10



A] Magistrates






Β] Dictator




Δ] Praetores



11











12


ΕΘΙΜΟ















13











14









ΕΘΙΜΑ




15




16









17







18














19










20







21













4









5










6














7











8














9









decretum)




10



A] Magistrates






Β] Dictator




Δ] Praetores



11











12


ΕΘΙΜΟ















13











14









ΕΘΙΜΑ




15




16









17







18














19










20







21









5










6














7











8














9









decretum)




10



A] Magistrates






Β] Dictator




Δ] Praetores



11











12


ΕΘΙΜΟ















13











14









ΕΘΙΜΑ




15




16









17







18














19










20







21










6














7











8














9









decretum)




10



A] Magistrates






Β] Dictator




Δ] Praetores



11











12


ΕΘΙΜΟ















13











14









ΕΘΙΜΑ




15




16









17







18














19










20







21














7











8














9









decretum)




10



A] Magistrates






Β] Dictator




Δ] Praetores



11











12


ΕΘΙΜΟ















13











14









ΕΘΙΜΑ




15




16









17







18














19










20







21











8














9









decretum)




10



A] Magistrates






Β] Dictator




Δ] Praetores



11











12


ΕΘΙΜΟ















13











14









ΕΘΙΜΑ




15




16









17







18














19










20







21














9









decretum)




10



A] Magistrates






Β] Dictator




Δ] Praetores



11











12


ΕΘΙΜΟ















13











14









ΕΘΙΜΑ




15




16









17







18














19










20







21









decretum)




10



A] Magistrates






Β] Dictator




Δ] Praetores



11











12


ΕΘΙΜΟ















13











14









ΕΘΙΜΑ




15




16









17







18














19










20







21



A] Magistrates






Β] Dictator




Δ] Praetores



11











12


ΕΘΙΜΟ















13











14









ΕΘΙΜΑ




15




16









17







18














19










20







21











12


ΕΘΙΜΟ















13











14









ΕΘΙΜΑ




15




16









17







18














19










20







21


ΕΘΙΜΟ















13











14









ΕΘΙΜΑ




15




16









17







18














19










20







21











14









ΕΘΙΜΑ




15




16









17







18














19










20







21









ΕΘΙΜΑ




15




16









17







18














19










20







21




16









17







18














19










20







21









17







18














19










20







21







18














19










20







21














19










20







21










20







21







21

Ιστορί Ελληνικού και Ρωμαϊκού Δικαίου

Documents

Transcript of Ιστορί Ελληνικού και Ρωμαϊκού Δικαίου